Professional Documents
Culture Documents
MEGEP
(MESLEKİ EĞİTİM VE ÖĞRETİM SİSTEMİNİN
GÜÇLENDİRİLMESİ PROJESİ)
TESİSAT TEKNOLOJİSİ VE
İKLİMLENDİRME
ANKARA 2008
Milli Eğitim Bakanlığı tarafından geliştirilen modüller;
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının 02.06.2006 tarih ve 269 sayılı Kararı ile
onaylanan, Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında kademeli olarak
yaygınlaştırılan 42 alan ve 192 dala ait çerçeve öğretim programlarında
amaçlanan mesleki yeterlikleri kazandırmaya yönelik geliştirilmiş öğretim
materyalleridir (Ders Notlarıdır).
Modüller, bireylere mesleki yeterlik kazandırmak ve bireysel öğrenmeye
rehberlik etmek amacıyla öğrenme materyali olarak hazırlanmış, denenmek ve
geliştirilmek üzere Mesleki ve Teknik Eğitim Okul ve Kurumlarında
uygulanmaya başlanmıştır.
Modüller teknolojik gelişmelere paralel olarak, amaçlanan yeterliği
kazandırmak koşulu ile eğitim öğretim sırasında geliştirilebilir ve yapılması
önerilen değişiklikler Bakanlıkta ilgili birime bildirilir.
Örgün ve yaygın eğitim kurumları, işletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik
kazanmak isteyen bireyler modüllere internet üzerinden ulaşılabilirler.
Basılmış modüller, eğitim kurumlarında öğrencilere ücretsiz olarak dağıtılır.
Modüller hiçbir şekilde ticari amaçla kullanılamaz ve ücret karşılığında
satılamaz.
İÇİNDEKİLER
AÇIKLAMALAR ...................................................................................................................iv
GİRİŞ ....................................................................................................................................... 1
ÖĞRENME FAALİYETİ–1 .................................................................................................... 3
1. TERMİKLER ....................................................................................................................... 3
1.1. Termiğin yapısı ve çalışma prensibi ............................................................................. 3
1.2. Termik çeşitleri ............................................................................................................. 4
1.3. Rölenin Yapısı ve Çalışma Prensibi.............................................................................. 4
1.4. Röle Çeşitleri ................................................................................................................ 6
1.4.1. Akım Rölesi........................................................................................................... 6
1.4.2. Potansiyel (Voltaj) Rölesi...................................................................................... 6
1.4.3. Isıl Röle.................................................................................................................. 7
1.4.4. Elektronik Röle...................................................................................................... 7
1.4.5. Defrost Röleleri ..................................................................................................... 8
1.5. Termiğin Montajı .......................................................................................................... 8
1.6. Rölenin Montajı .......................................................................................................... 10
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 11
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 13
ÖĞRENME FAALİYETİ–2 .................................................................................................. 15
2. KONDANSATÖRLER (KAPASİTÖRLER) .................................................................... 15
2.1. Kondansatörün Tanımı, Yapısı ve Görevi .................................................................. 15
2.2. Kondansatör Çeşitleri.................................................................................................. 16
2.2.1. İlk Hareket Kondansatörü.................................................................................... 16
2.2.2. Daimî Devre Kondansatörü ................................................................................. 16
2.3. Kondansatör Montajı................................................................................................... 17
2.3.1. Motorların Çalışmasında Kapasitörlerin Rölü..................................................... 17
2.3.2. Kapasitör Seçimi.................................................................................................. 17
2.3.3. Kapasitör Arızalarının Sebepleri ......................................................................... 17
2.4. Kapasitör Ölçümü ....................................................................................................... 18
2.4.1. Kapasitör Analizörü............................................................................................. 18
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 19
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 20
ÖĞRENME FAALİYETİ–3 .................................................................................................. 22
3. TERMOSTATLAR ............................................................................................................ 22
3.1. Termostatın Tanımı, Yapısı Ve Çalışması .................................................................. 22
3.2. Termostat çeşitleri....................................................................................................... 25
3.3. Termostatların Soğutma Sistemleri İçin Önemi.......................................................... 26
3.4. Termostatların Ayar Ve Kontrolleri............................................................................ 28
3.5. Termostat Montajı....................................................................................................... 33
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 34
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 36
ÖĞRENME FAALİYETİ–4 .................................................................................................. 38
4. AŞIRI AKIM RÖLELERİ.................................................................................................. 38
4.1. Aşırı Akım Rölesinin Tanımı...................................................................................... 38
4.1.1. Manyetik Aşırı Akım Rölesi................................................................................ 38
i
4.1.2. Termik Aşırı Akım Rölesi ................................................................................... 39
4.2. Aşırı Akım Rölelerinin Test ve Montajı ..................................................................... 40
4.2.1. Bimetal Aşırı Yük Koruyucu............................................................................... 41
4.2.2. Manyetik Aşırı Yük Koruyucu ............................................................................ 41
4.2.3. Termal Aşırı Yük Koruyucu................................................................................ 42
4.2.4.İşlem Durdurma (Lokavt) Rölesi.......................................................................... 42
4.2.5. Elektronik Kompresör Motor Koruyucuları ........................................................ 43
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 44
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 45
ÖĞRENME FAALİYETİ–5 .................................................................................................. 47
5. BASINÇ PROSESTATI..................................................................................................... 47
5.1. Basınç Prosestatı Tanımı, Yapısı Ve Çalışması.......................................................... 47
5.2. Basınç Prosestatı Çeşitleri........................................................................................... 48
5.2.1. Alçak Basınç Anahtarı......................................................................................... 49
5.2.2. Yüksek Basınç Anahtarı ...................................................................................... 49
5.3. Basınç Prosestatı Ayar Ve Montajı ............................................................................. 51
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 54
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 55
ÖĞRENME FAALİYETİ–6 .................................................................................................. 57
6. YAĞ BASINÇ PROSESTATI........................................................................................... 57
6.1. Yağ Basınç Prosestatının Tanımı, Yapısı Ve Çalışması ............................................. 57
6.2. Yağ Basınç Prosestatının Ayar Ve Montajı ................................................................ 59
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 60
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 61
ÖĞRENME FAALİYETİ–7 .................................................................................................. 63
7. SOLENOID VALFLER ..................................................................................................... 63
7.1. Solenoid Valflerin Tanımı, Yapısı Ve Çalışması........................................................ 63
7.2. Solenoid Valflerin Çeşitleri Ve Kullanım Alanları..................................................... 63
7.3. Solenoid Valflerin Test Ve Montajını Yapmak .......................................................... 66
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 68
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 69
ÖĞRENME FAALİYETİ–8 .................................................................................................. 71
8. DEFROST SAATİ ............................................................................................................. 71
8.1. Defrost Saati Görevi Ve Çalışması ............................................................................. 71
8.2. Defrost Saati Kontrol Ve Montajı............................................................................... 72
8.2.1. Rezistansın Yerinden Demontaj Yapılması......................................................... 73
8.2.2. Rezistansın Sağlamlığının Ölçülmesi, Yeni Rezistansın Monte Edilmesi .......... 73
8.2.3. Defrost Saatinin Yerinden Demontajı.................................................................. 75
8.2.4. Defrost Saatinin Sağlamlığının Ölçülmesi, Yeni Defrost Saatinin Montajı ........ 75
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 77
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 78
ÖĞRENME FAALİYETİ–9 .................................................................................................. 80
9. TERMOSTOP .................................................................................................................... 80
9.1. Termostop Tanımı Ve Görevi ..................................................................................... 80
9.2. Termostopun Kontrol Ve Montajı............................................................................... 81
ii
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 83
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 84
ÖĞRENME FAALİYETİ–10 ................................................................................................ 86
10. AYDINLATMA ELEMANLARI .................................................................................... 86
10.1. Soğutma Sistemlerinde kullanılan Aydınlatma Elemanları ...................................... 86
10.2. Aydınlatma elemanlarının test ve montajı ................................................................ 86
10.2.1. Lamba ve Duyu Yerinden Demontaj Yapılması................................................ 86
10.2.2. Lamba ve Duyun Sağlamlığının Ölçülmesi, Yeni Lamba ve Duyun Monte
Edilmesi ......................................................................................................................... 88
10.2.3. Lamba arızaları aşağıdaki gibi sıralanabilir....................................................... 88
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 89
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 90
ÖĞRENME FAALİYETİ–11 ................................................................................................ 92
11. BUTONLAR .................................................................................................................... 92
11.1. Kapı ve fan butonunun görevi................................................................................... 92
11.2. Kapı Butonunun Test ve Montajı.............................................................................. 93
UYGULAMA FAALİYETİ .............................................................................................. 94
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................... 95
ÖĞRENME FAALİYETİ–12 ................................................................................................ 97
12. DAMPER TERMOSTATLAR ........................................................................................ 97
12.1. Damper termostatın tanımı ve çalışması ................................................................... 97
12.2. Damper termostatın kullanıldığı yerler ..................................................................... 99
12.3. Damper termostat test ve montajı ............................................................................. 99
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................................ 101
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................. 102
ÖĞRENME FAALİYETİ–13 .............................................................................................. 104
13. SENSÖRLER ................................................................................................................. 104
13.1. Sensörler tanımı ve yapısı ....................................................................................... 104
13.1.1. Sıcaklık Sensörlerinin Seçilmesi ..................................................................... 104
13.1.2. Sıvı hissediciler................................................................................................ 108
13.1.3. Nem sensörleri................................................................................................. 110
13.1.4. Çiğ Noktası Duyargaları .................................................................................. 113
13.1.5. Basınç Hisseden Elemanlar ............................................................................. 112
13.1.6. Sıvı Akışını Hisseden Elemanlar ..................................................................... 115
13.1.7. Seviye Ölçüm Duyargaları .............................................................................. 117
UYGULAMA FAALİYETİ ............................................................................................ 121
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME .................................................................................. 122
MODÜL DEĞERLENDİRME ............................................................................................ 124
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 127
KAYNAKÇA ....................................................................................................................... 130
iii
AÇIKLAMALAR
AÇIKLAMALAR
KOD 522EE0176
ALAN Tesisat Teknolojisi ve İklimlendirme
DAL/MESLEK Soğutma Sistemleri
MODÜLÜN ADI Soğutma Elektriksel Devre Elemanlarının Montajı
Soğutma elektriksel devre elemanlarının tanımı, çeşitleri,
MODÜLÜN TANIMI kullanıldığı yerler, bakım ve montajı ile ilgili temel bilgi ve
becerilerin kazandırıldığı öğrenme materyalidir.
SÜRE 40/32
ÖN KOŞUL Ön koşulu yoktur
Soğutma elektriksel devre elemanlarının bakım, onarım,
YETERLİK montaj ve demontajlarının yapılmasında kullanılan yöntem
ve teknikleri öğrenmek.
Genel Amaç
Bu modül ile uygun ortam sağlandığında tekniğine uygun
olarak soğutma cihazlarında kullanılan elektriksel devre
elemanlarının çeşitlerini, kullanıldıkları yerleri öğrenecek
ve farklı devreler üzerine montajını, test ve bakımlarını
yapabileceksiniz.
Amaçlar
1. Gerekli donanımı kullanarak soğutma elektriksel devre
elemanlarını soğutma devresi üzerine kurabileceksiniz.
MODÜLÜN AMACI
2. Soğutma elektriksel devre elemanlarının çeşitlerini ve
kullanıldığı yerleri öğreneceksiniz.
3. Soğutma devresinin büyüklüğüne göre soğutma
elektriksel devre elemanlarının seçimini
yapabileceksiniz.
4. Soğutma elektriksel devre elemanlarının bakımını
yapabileceksiniz.
5. Farklı soğutma devrelerine değişik elektriksel devre
elemanlarının montajını yapabileceksiniz.
Sınıf, atölye, laboratuVar, kütüphane, bilgisayar, internet
EĞİTİM ÖĞRETİM
ortamı, vb çalışma alanları, çeşitli katalog ve teknik
ORTAMLARI VE
dokümanlar, kurbağcık, açıkağızlı anahtar takımı, el
DONANIMLARI
matkabı, tornavida takımı vb. el takımlarıdır.
Modülün içinde yer alan her faaliyetlerin sonunda
kazandığınız bilgi ve becerileri ölçerek kendinizi
ÖLÇME VE değerlendireceksiniz.
DEĞERLENDİRME Öğretmen, modülün sonunda size bütün uygulama
faaliyetlerini içeren bir performans testi yaparak
kazandığınız bilgi ve becerileri ölçebilecektir.
iv
GİRİŞ
GİRİŞ
Sevgili Öğrenci,
Her geçen gün gelişen teknolojiye ayak uydurmak durumundayız. Özellikle teknik bir
alanda çalışacak bireyin bu konuda daha hassas olması gerekmektedir. Sizlerde çağımızın en
gelişmeye açık ve insan hayatında önemli yeri olan bir mesleğe adım atmış bulunuyorsunuz.
1
2
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
ÖĞRENME FAALİYETİ–1
AMAÇ
ARAŞTIRMA
1. TERMİKLER
1.1. Termiğin yapısı ve çalışma prensibi
Bütün elektrik devrelerinde, aşırı akıma karşı bir şekilde koruma sağlanmalıdır.
Evlerde kullanılan sigorta bu tip korumaya iyi bir örnektir. Bir soğutma sisteminin güvenli
bir şekilde çalışabilmesi için de arıza anında elektrik motorunu durduran bir devre kesiciye
gerek duyulur. Termostat devresine seri bağlanarak kullanılan bu elemana termik denir.
Termiğin yapısında bir direnç ve bi-metal uç bulunur. Yük devresinde aşırı akım
çekildiğinde direnç aşırı ısınarak bi-metal ucun genleşmesine sebep olur. Böylece, bi-metal
ucun yer değiştirmesiyle kontaklar açılarak devre akımı kesilecektir. Bi-metal ucun soğuması
ve büzülerek eski konumuna dönmesiyle kontaklar kapanacak ve tekrar devreden akım
geçecektir.
3
1.2. Termik çeşitleri
Termikler, soğutma sistemlerinde güvenle kullanılan, aşırı akıma karşı devreyi
koruyucu basit cihazlardır. Devre üzerinde kompresörün bir şekilde, aşırı yüke maruz
kalması ve motorun kalkış yapamaması, ciddî problemler yaratabilir. Röle hasarlanabilir ve
hatta motor sargıları yanabilir. Bunları önlemek amacıyla devrede daimi sigorta gibi görev
yapan termik kullanılır. Termik, belirli bir aşırı akımın, belirli bir süre içinde geçişine izin
veren bir elektrik devre elemanıdır. Bu süre bitiminde ısınmış kontaklarını açarak devreyi
keser. Bu şekilde, devre elemanlarının da zarar görmesini önler. Kontaklar bir süre sonra
soğuyarak eski pozisyonlarına geri döner ve akım geçmeye başlar. Şekil 1,1’de termiğin
yapısı ve çalışma prensibi görülmektedir.
Diğer bir ifadeyle, ufak güçteki elektromanyetik anahtarlara röle adı verilir. Röleler
kullanıldığı yerin özelliğine göre pek çok şekilde düzenlenebildiğinden, herbirinin yapısını
tek tek açıklamak mümkün değildir. Bunlardan bazıları aşırı akım rölesi, ısıl röle, (PTC)
elektronik solid-state (katı hal) rölesidir. Hepsinin ortak fonksiyonu, elektrik devrelerini, bir
tahrik vasıtasıyla kontrol etmektir.
Şekil 1.2’ de ev tipi soğutucularda kullanılan aşırı akım rölesinin devre üzerindeki yeri
görülmektedir.
Motorunun ilk hareketini sağlamak üzere tasarlanmış diğer bir röle tipi de elektronik
röledir (Resim 1.4).
5
Yardımcı sargının devreye girmesiyle motorda, yüksek kalkış torku oluşur ve motor
hızla kalkış yapar. Yardımcı sargının devreye girmesi ve motorun hareketiyle ana sargı
üzerinden çekilmekte olan akım % 70-80 nispetinde düşer. Bu düşüş, röle bobini üzerindeki
manyetik alanın devamı için yeterli değildir ve röle kontakları yay direncinin etkisiyle eski
durumlarına geri döner. Bunun sonucu yardımcı sargı devreden çıkar ve elektrik motoru
sadece ana sargı üzerinden geçen devre akımıyla beslenerek termostatın izin verdiği sürece
devrede kalır.
Isıl röle ise adından da anlaşılacağı üzere sıcaklık değişimlerine göre devrede açma,
kapama yapan aygıttır. Yapılarında bulunan bi-metal parçalar sıcaklık değişimlerinde
hareket ederek kontakları açar veya kapar. Böylece elektrik motorunun ilk hareketi sağlanır.
Elektronik rölesinin yapısı diyot, transistor ve triyak gibi yarı iletkenlerden oluşur.
Yarı iletken, akım ve gerilim değişimlerine göre devrede açma, kapama yaparak motorun
kalkışını sağlar. Daha çok 1/8 ile 1/3 hp küçük güçteki hermetik ekovatların ilk hareketinde
kullanılırlar.
Kompresörün ilk hareketi esnasında mevcut ataletin aşılması gerekir. Bundan dolayı
normal çalışma akımının 4–5 katı fazla akım çeker. Bu çekilen aşırı akım devreye seri
bağlanmış röle bobininde manyetik alan oluşturur. Oluşan manyetik alan röle kontaklarının
kısa bir süre için kapanmasına yol açar. Kontakların kısa süre için kapanması, akımın
yardımcı sargıya verilmesine neden olur. Yardımcı sargı çok kısa bir an devrede kalır. Motor
harekete geçtikten sonra çekilen akım düşeceği için röle bobininin oluşturduğu manyetik
alan azalır ve kontaklar tekrar açılır. Yardımcı sargı devre dışı kalmış olur. Motor duruncaya
kadar sadece ana sargı devrede kalır.
Kompresör motoru ilk kalkış esnasında röle kontakları kapalı konumda bulunduğu için
ana ve yardımcı sargılar kısa bir süre için birlikte devreye girerler.
Devreye paralel olarak bağlanan röle bobini enerjilenir ve normalde kapalı olan röle
kontaklarını açar.
Potansiyel rölenin akım rölesine kıyasla avantajı kıvılcım üretmemesi ve daha uzun
ömürlü olmasıdır.
Bu rölede Ni-Cr alaşımından yapılmış olan direnç teli devreye seri olarak
bağlanmıştır.
Motorun ilk hareketi esnasında tel hemen ısınmadığı için ana ve yardımcı sargı birlikte
devreye girer ve rotorun kalkışı kolaylaştırılmış olur.
Sonra tel ısınmaya başlar ve ısınma sonucu boru uzadığı için mafsal mekanizması
yardımıyla rölenin S ucu devre dışı bırakılır.
Ucunun devre dışı bırakılmasıyla kompresör motorunun yardımcı sargısı da devre dışı
kalmış olur ve motor duruncaya kadar ana sargı devrede kalır.
Herhangi bir arıza veya zorlanma nedeniyle motor normalden çok fazla akım
çektiğinde direnç telinin boyu daha fazla uzayacağı için rölenin M ucu da devre dışı kalır.
Dolayısıyla ısıl rölelerde ayrıca termik koruyucuya ihtiyaç yoktur. Röle hem kalkış hem de
emniyet görevini üstlenmiş olur.
Bu rölede pozitif sıcaklık katsayılı yarı iletken eleman (PTC) kullanılır. PTC elemanı
üzerinden akım geçtikçe ısınır ve direnci 10 000 ohma kadar yükselir. Röle yardımcı sargı
devresine bağlandığından ilk anda akımı geçirir, fakat daha sonra devredeki direncin
artmasına, dolayısıyla akımın çok azalmasına neden olur.
Akım çok azalınca yardımcı sargı devreden çıkmış olur. Kompresör motoru tekrar
duruncaya kadar ana sargı devrede kalmış olur.
Motor durduktan sonra tekrar çalışabilmesi için rölenin soğuması gereklidir. Bunun
için 4–5 dakika süre geçmesi lazımdır.
7
1.4.4.2. Elektronik Rölelerle Çalışırken Dikkat Edilecek Hususlar
Tesisatı yapmadan önce üreticilerin talimatını okuyunuz.
Devre kontrolü yaparken uygun cihazlar (avometre) kullanınız.
Bağlantı kablosunu ark yaptırarak voltaj kontrol etmeyiniz.
Cihazı aşırı sıcakta açıkta bırakmayınız.
Elektronik röle çalışırken sıcaklığı 77 oC civarında olduğundan kılıfına
dokunmayınız.
Röleler çalıştıktan sonra soğuması için belli bir süre (1–2 dk) beklenmelidir.
Bu tip röleler sadece kılcal borulu sistemler için uygundur.
Defrost röleleri, çoğunlukla bir zamanlayıcı gibi belli zamanlarda sistemi defrosta
geçirir. Ancak karlanmanın hissedilmesi veya kar erime işleminin bitmesi, hissedici kuyruk
veya hissedici elemana sahip defrost termostatı yardımıyla yapılır.
Pencere veya split tip klimalarda bu yöntem uygulanır. Dış ünite dönüş borusu dışına
bağlanan defrost rölesi karlanmayı sıcaklık yardımıyla hisseder ve klimayı defrost konumuna
getirir. Dört yollu vana belli bir süre yaz konumunda çalıştırılarak karlanma giderilir.
8
Resim 1.5: Termiğin kompresör üzerine montajı
9
1.6. Rölenin Montajı
10
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Aşağıdaki işlem basamakları ve önerileri dikkate alarak, termik ve röleyi test ediniz.
Ölçü aleti(avometre)
Temik
Röle
Çakmak
11
Röleyi test ediniz.
Avometreyi açınız.
Avometreyi ohm kademesine getiriniz.
Avometrenin proplarını role kontaklarına temas
ettiriniz.
Röleyi ters çevirerek avometrenin ekranını
kontrol ediniz.
Avometrenin ekranında değer değişimi varsa role
sağlamdır.
12
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
13
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
Değerlendirme
Değerlendirme Ölçütleri
Evet Hayır
İş önlüğünüzü giydiniz mi?
Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?
Avometreyi açabildiniz mi?
Avometrenin proplarının takarak ohm kademesine getirebildiniz
mi?
Termiği test edebildiniz mi?
Röleyi test edebildiniz mi?
DEĞERLENDİRME
14
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
ÖĞRENME FAALİYETİ–2
AMAÇ
ARAŞTIRMA
2. KONDANSATÖRLER (KAPASİTÖRLER)
2.1. Kondansatörün Tanımı, Yapısı ve Görevi
Kondansatör, araları yalıtılmış iki metal levhadan yapılmış elektrikî bir aygıttır. Şekil
23.43’te görüldüğü gibi iki metal levha arasında hava olabileceği gibi, kâğıt, parafin vb.
yalıtkan maddeler de olabilir. İki levha arasındaki yalıtkana dielektrik adı verilir.
Dielektriğin cinsine göre de kondansatörler ayrı adlar alırlar; kâğıtlı kondansatörler, havalı
kondansatörler, elektrolitik kondansatörler gibi.
Şekil 2,1’ deki kondansatörün metal levhalarına bir doğru gerilim uygulandığında, o
anda devrede bulunan duyarlı bir ampermetrenin göstergesinin bir sapma gösterdiği ve
hemen yine sıfır noktasına döndüğünü görürüz. Bu bize devreden kısa süreli bir akım
geçtiğini gösterir. Gerçekten, şekil 2,1’de 2. durumda boşta duran anahtar, 1 durumuna
getirilince B ve C levhaları (+) ve (-) olarak elektrik yüklenirler. Bu yüklenme sırasında
iletkenlerden akım geçeceğinden ampermetre bir sapma gösterir. Ancak, B ve C levhaları
tam yüklenip iki levha arasındaki potansiyel farkı, üretecin gerilimine eşit değere erişince
elektron akışı durur ve ampermetre göstergesi sıfır noktasına geri döner.
Şekil 2.1: Soğutma devrelerinde elektrik motoru uygulamalarına yönelik kondansatör kullanımı
Bu şekilde, yani faz farkı yaratacak şekilde tasarlanmış bobin devresinde alternatif
akımda kullanılan kondansatör (kapasitör) tek fazlı olan devre akımını iki fazlı duruma
çevirir. Kondansatör her iki sargıda birden kullanılabilir. Eğer yalnız yardımcı sargı, yani ilk
hareket sargısında kullanılıyorsa, ilk hareket kondansatörü adını alır. İlk hareket
kondansatörü motor devre kalkışında birkaç saniye devrede kalır ve kalkışı takiben röle veya
merkezkaç anahtarla devreden çıkarılır. Soğutmadan kaynaklanan bir problem de motor yük
altında sık sık devre kalkıyorsa veya ilk hareket sargısı uzun zaman devrede kalıyorsa,
kondansatör izolasyonu aşırı ısınarak patlar.
Eğer kondansatör sadece ana sargıda, yani daimî devrede görev yapan sargı üzerinde
görev yapıyorsa, daimî devre kondansatörü adını alır Soğutma sistemindeki fonksiyonu,
ilk hareket kondansatörü ile ilk anda motorun kalkışına yardım etmesidir. Motor normal
dönme momentine ulaşınca motorun güç faktörünü en iyi şekilde ayarlayarak aşırı akım
geçmesine mâni olur. Daimî devre kondansatörü olmadan da motor çalışabilir, ancak motor
çok fazla akım çeker.
16
Devre üzerinde kullanılan kondansatörler, devre gerilimine uygun gerilimde ve doğru
kapasitede (sığada) kullanılmalıdır. Hiçbir zaman ilk hareket kapasitörü, daimi devre
kapasitörü yerine kullanılamaz.
17
2.4. Kapasitör Ölçümü
18
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
19
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
20
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
21
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
ÖĞRENME FAALİYETİ–3
AMAÇ
ARAŞTIRMA
3. TERMOSTATLAR
3.1. Termostatın Tanımı, Yapısı Ve Çalışması
Isıtma veya soğutmanın kontrolü, sıcaklık değişimi üzerine kurulmuştur. O halde
ısıtma veya soğutmanın gerçekleştirilmesi, belirlenmiş sıcaklık aralıklarında sıcaklığın
değişimine göre belirlenecektir. Soğutma ve iklimlendirme sistemlerinde sıcaklık kontrolü,
termostat adı verilen cihazın kullanılmasıyla sağlanır. Diğer bir ifadeyle termostatlar,
soğutulacak hacim, soğutulacak akışkan veya evaporatör gibi kısımların sıcaklıklarının,
belirli değerler arasında kalmasını sağlamak amacıyla kullanılan kumanda kontrol
cihazlarıdır.
22
Resim 3.1: Sıcak-soğuk termostat
Soğutma sistemlerinde kullanılan termostatlar kullanılacağı yerin özelliğine göre
çeşitli tipte yapılırlar.
Bunların dışında her iki özelliğin bir arada bulunduğu, yani hem ısıtma, hem de
soğutma işinin aynı sistem üzerinde gerçekleştirildiği ünitelerde (ısı pompaları gibi), sıcaklık
kontrolünde kullanılmak üzere geliştirilmiş kombine termostatlar da mevcuttur.
Diğer bir termostat tipi ise, iletken direncinin sıcaklığa bağlı olarak değiştiği ve
böylece devre akımının elektronik olarak sürekli kontrol edildiği termostattır. Örneğin,
gelişmiş soğutma sistemlerinde, kondenser sıcaklığına bağlı olarak fan devrinin sürekli
olarak kontrol edildiği termostatlar bu tiptedir.
Soğutma sistemlerinde, temelde beş farklı çalışma yapısına sahip ortam şartlarına
ayarlanabilen termostat kullanılır. Bunlar:
Farklı genleşme özelliğine sahip metallerin birleştirilmesiyle elde edilen bi-
metal termostatlar,
Farklı genleşme özelliğine sahip metal çubuk ve metal borudan meydana gelen
termostatlar,
23
Kapalı bir körük içindeki gazın genleşmesi (basınç) prensibi üzerine
geliştirilmiş termostatlar,
Tamamı sıvı ile dolu ve sızdırmaz kapalı körüğün, sıcaklık değişimine, basınç
değişimi şeklinde verdiği tepki üzerine geliştirilmiş termostatlar,
Sıcaklığın iletken direncini değiştirmesi prensibi üzerine geliştirilmiş akım veya
gerilim kontrolü termostatlar.
Şekil 3,2’ de farklı genleşme kabiliyetine sahip iki metalin ayrılmaz şekilde
birleştirilmesiyle meydana gelen bi-metal termostat görülmektedir. Bi-metal eleman,
birbirine bağlanmış iki değişik metalden ibarettir. Elemanı çevreleyen sıcaklığın
değişmesiyle, metaller genleşecek veya büzülecektir. Eğer bi-metal elemanı çevreleyen
sıcaklık artarsa, hem A metali hem de B metali genleşmeye başlayacaktır. Ancak, A metali B
metalinden daha hızlı genleşir. Bu durum bi-metal elemanın eğilmesine ve bağlı bulunduğu
kontakları kapamasına neden olacaktır. Sıcaklık düşünce A metali B metalinden daha hızlı
büzülecek, böylece eleman bu sefer ters yönde gerilecek ve kontaklar açılacaktır.
Termostatlı kontrolde ikinci yöntem, şekil 3.2., 3 ve 4’te gösterilen sıcaklığa bağlı
değişen, akışkan basıncını kullanmaktır. Haznenin (duyarganın) içinde sıvı veya gaz vardır
ve körük (diyaframın) içindeki basınç, haznedeki (duyargadaki) sıcaklığın değişmesiyle artar
veya azalır. Hazne sıcaklığının artmasıyla haznedeki basınç artar ve körük (diyafram)
genleşir. Körük (diyaframa) bağlı mekanik bir bağlantı vasıtasıyla elektrik kontakları
kapatılır ve devreden akım geçmesiyle sistem çalışır. Termostat devrenin tasarlanış şekline
bağlı olarak ya kompresörü devreye sokar (ev tipi soğutucularda olduğu gibi) veya bir
24
solenoid valfi açarak (sıvı deposunun (receiver) kullanıldığı soğutma sistemlerde olduğu
gibi) sıvı soğutucuya yol verir.
Diğer bir termostat yapısı, sıcaklık değişimine hassas bir iletkenin kullanıldığı,
sıcaklık artışına veya azalmasına, direnç değişimi göstererek tepki veren ve böylece devre
akımını kesen veya yol veren termostat tipidir. Şekil 23.31, 5’te elektronik devre termostat
yapısı görülmektedir.
Diğer bir ifade ile termostatlar, soğutulacak hacim, soğutulacak akışkan veya
evaparatör gibi kısımların sıcaklıklarının. Belirli değerler arasında kalmasını sağlamak
amacıyla kullanılan control cihazlarıdır.
İç Yapısına Göre
Bimetal-cıvalı termostat
Gaz-sıvı körüklü termostat
Elektronik termostat (normal veya programlı tipte olabilir.)
25
3.3. Termostatların Soğutma Sistemleri İçin Önemi
Termostatlar mekanik, elektriki, elektromekanik ve elektronik olmak üzere farklı
çalışma prensiplerinde üretilmektedir. Yapısal olarak termostatların çalışma prensibi şekil
3,2’de görülmektedir.
26
Resim 3.4: Pencere tipi klima termostadı Resim 3.5: Defrost butonlu buzdolabı termostadı
27
Düşük su sıcaklığı kesme kontrolleri su soğutma gruplarının (chiller) su çıkışına
bağlanarak sistemi donma tehlikesinden korur. Bu kontrola frizistat adı da verilmektedir.
Kontrolün ayarı normalde +40 oC olarak yapılır. Şayet ayrılan su sıcaklığı bu değerin
altına düşerse kontrol kompresörü durdurur ve / veya alarmı devreye sokar.
ara bölme
rezistansı
faz kompresöre faz
kompresöre
Şekil 3.4: Düğmeden defrostlu termostat Şekil 3.5: Çift kapılı buzdolabı termostatı
Şekil 3.5’ deki termostat bağlantısı en basit bağlantı şeklidir. Şekil 3.4’ deki termostat
kontakları açık olduğu zaman ara bölme rezistansı devreye girer, kontaklar açık olduğunda
kompresörü çalıştırır.
28
kapı iç
anahtarı lâmba
ara bölme
rezistansı
faz Komp.
6 3 4
Lâmba
bağlantısı
A ısı
antisipatörü
120
1
V
230 nötr
2 V bağlantı
sı
L M
Kontaktör
bobinine
Basınç anahtarlarından
giriş
Şekil 3.7: Ranco termostat bağlantısı
Bu termostatta devreye seri hâlde bir direnç (ısı antisipatörü) bağlanarak kontaklarını
erken kapatması sağlanmıştır. Bu şekilde cihazın ataleti (tembellik) önlenir. Ayrıca bu cihaz
220 V veya 120 V gerilimlerle çalışabilmektedir.
29
3
1
22 L M A
0
kontaktör
bobinine
basınç
anahtarlarından
nötr
bağlantıs
Şekil 3.8: Penn P-28 Termostat Bağlantısı
T2
S
nötr hattına
zamanlama 220
modülü
Bu termostatta zamanlama modülü mevcut olup soğuk oda termostat ayar sıcaklığına
ulaştığında devreyi keser. Ancak termostatın tekrar çalışması için belirli bir süre geçmesi
gerekir.
30
nötr hattına
220
L basınç anahtarlarından
giriş
110
M S
kontaktör
T2
bobinine
Bu termostat da soğuk odalarda kullanılır. 220 V veya 120 V gerilim ile çalışabilir.
Termostat körüğü ortam ısındığında genleşir ve kontağını kapatır. Devredeki bimetal eleman
ısınır ve ana kumanda anahtarı kapatılarak kontaktör bobinine enerji verilmiş olur.
31
Resim 3.7: Ticari tip soğutucu termostatı
32
3.5. Termostat Montajı
Termostat genellikle kapı butonu ve lamba ile birlikte bir bölme içinde yer alır. Bölme
kapağı vidalı ya da geçmeli olabilir. Termostatın montajı için önce termostatın hissedici ucu
evaporatör üzerine sabitlenmeli ve ayar volanı bölme içindeki yerine bağlanmalıdır. Bölme
kapağı da soğutucu gövde üzerine takılmalıdır.
Termostatın duyar elamanı önce vida ile tutturulmuş buzluk kısmına sabitlenmelidir.
Daha sonra termostat gövdesi bölme üzerindeki yerine vidalanarak sabitlenmelidir. Daha
sonra kablo soketleri takılmalıdır. Termostatın montajı sırasında buzdolabında elektrik
enerjisinin olmamasına dikkat edilmelidir. Kablolar takılırken renk kodlarına dikkat
edilmelidir.
33
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Malzeme listesi
Tornavida
Termostat
34
Termostatın soketlerini takınız.
Termostatın hissedici ucunu evaporatör üzerindeki yerine
Yeni termostatı sabitleyiniz.
takınız. Termostatın bağlantı rakorunu sıkınız.
Termostat kutusunu gövdeye bağlayınız.
Soğutucuyu çalıştırarak sistemi test ediniz.
35
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
2. (…..) Oda termostatları yaşanılan ortamı istenilen süre kadar ısıtıp, konfor ve
ekonomi sağlayan sıcaklık kontrol cihazlarıdır.
3. (…..) Donma termostatı havanın sıcaklığı çok düşük olursa sistemin nemlendirici ve
nem tutucu gibi donabilme ihtimali olan yerlerindeki donmayı önlemek için
sistemdeki fanları (aspiratör ve vantilatör) ya durdurur ya da düşük devirde çalıştırır.
4. (…..) Termostatın montajı için önce termostatın hissedici ucu kondenser üzerine
sabitlenmeli ve ayar volanı bölme içindeki yerine bağlanmalıdır.Bölme kapağıda
soğutucu gövde üzerine takılmalıdır.
5. (…..) Termostat kontakları açık olduğu zaman ara bölme rezistansı devreye girer,
kontaklar açık olduğunda kompresörü çalıştırır.
DEĞERLENDİRME
36
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
37
ÖĞRENME FAALİYETİ–4
ÖĞRENME FAALİYETİ–4
AMAÇ
ARAŞTIRMA
Motor akımının manyetik etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, manyetik aşırı akım
rölesi adı verilir. Bir manyetik aşırı akım rölesi elektromıknatıs, kontak ve geciktirici eleman
olmak üzere üç kısımdan oluşur. Elektromıknatısın bobini güç devresinde motora seri olarak
bağlanır. Yani bobinden motorun akımı geçer.
Aşırı akım rölesinin normalde kapalı kontağı kumanda devresinin girişine konur. Bu
kontak açıldığında, kumanda devresinin akımı kesilir ve motor durur. Kısa süreli aşırı
akımlarda, örneğin motorun yol alma anında çektiği akımda, rölenin çalışıp kontağı açması,
yağ dolu silindir içinde hareket eden bir pistonla önlenir.
38
Resim 4.1: Manyetik aşırı akım rölesinin İç yapısı ve sembolü
Motor akımının yarattığı ısının etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, termik aşırı akım
rölesi adı verilir. Termik aşırı akım rölelerinin endirekt ısıtmalı, direkt ısıtmalı ve ergiyici
alaşımlı olmak üzere üç çeşidi vardır. Termik aşırı akım röleleri devrelerde, yandaki şekilde
gösterilirler.
39
Resim 4.4: Ergiyici alaşımlı
Motor çalışırken herhangi bir nedenle uzun süre akım çekerse, termik aşırı akım
rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan kontaktör ve motor devreden çıkar. Böylece motor
yanmaktan korunmuş olur.
40
Üç fazlı motor termikleri de benzer prensiple çalışırlar, tek fark termik motor devresi
yerine kontrol devresini açar ve sonuçta kontaktör enerjisi kesilmiş olur.
41
Resim 4.7: Manyetik röle
ısıtıcılar kontaklar
bimetal disk
42
Kompresör tekrar çalışıncaya kadar röle bobinindeki enerji kesilmiş olmalıdır.
43
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Aşağıdaki işlem basamakları ve önerileri dikkate alarak aşırı akım rölesinin montaj ve
test etme işlemini yapınız.
Malzeme listesi
Tornavida takımı
Kontrol kalemi
Aşırı akım rölesi
44
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
1. (…..) Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları önlemek için kullanılan
elemanlara, aşırı akım rölesi adı verilir.
2. (…..) Motor akımının manyetik etkisiyle çalışan aşırı akım rölelerine, manyetik aşırı
akım rölesi adı verilir. Bir manyetik aşırı akım rölesi elektromıknatıs, kontak ve
geciktirici eleman olmak üzere üç kısımdan oluşur.
3. (…..) Küçük kompresörler kendi üzerlerinde bulunan termostat ile korunurlar. Aşırı
yük durumunda bu termostat motor akımını keserek sistemi durdurur.
Donma termostatı havanın sıcaklığı çok düşük olursa sistemin nemlendirici ve
nem tutucu gibi donabilme ihtimali olan yerlerindeki donmayı önlemek için
sistemdeki fanları (aspiratör ve vantilatör) ya durdurur ya da düşük devirde
çalıştırır.
4. (…..) Motor çalışırken herhangi bir nedenle uzun süre akım çekerse, termik aşırı
akım rölesinin kapalı kontağı açılır. Çalışan kontaktör ve motor devreden çıkar.
Böylece motor yanmaktan korunmuş olur.
5. (…..) Aşırı akım rölesinin normalde kapalı kontağı kumanda devresinin girişine
konur. bu kontak açıldığında, kumanda devresinin akımı kesilir ve motor durur.
DEĞERLENDİRME
45
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
AMAÇ: Uygun ortam sağlandığında, standartlara ve tekniğine uygun olarak, aşırı akım
rölesi testini ve montajını yapabileceksiniz.
Değerlendirme
Değerlendirme Ölçütleri
Evet Hayır
İş önlüğünüzü giydiniz mi?
Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?
Soğutucunun fişini prizden çikartabildiniz mi?
Aşırı akım rölesinin tanımını öğrenebildiniz mi?
Manyetik aşırı akım rölesi ve termik aşırı akım rölesini
öğrenebildiniz mi?
Aşırı akım rölelerinin test ve montajını yapabildiniz mi?
Bimetal aşırı yük koruyucu, manyetik aşırı yük koruyucu, termal
aşırı yük koruyucu, işlem durdurma (lokavt) rölesi ve elektronik
kompresör motor koruyucularını öğrenebildiniz mi?
DEĞERLENDİRME
46
ÖĞRENME FAALİYETİ-5
ÖĞRENME FAALİYETİ–5
AMAÇ
ARAŞTIRMA
5. BASINÇ PROSESTATI
5.1. Basınç Prosestatı Tanımı, Yapısı Ve Çalışması
Çok düşük evaporatör sıcaklığına karşı koruma sağlar. Basınç kontrol cihazları,
soğutma ve iklimlendirme tesislerindeki kompresörleri çok düşük emme veya çok yüksek
basma basınçlarından korumak amacıyla kullanılır. Basınç kontrol cihazları, kompresörleri
ve hava soğutmalı konderserlerin fanlarını çalıştırma ve durdurmak için de kullanılır.
Anormal açık veya yüksek basınçlara bağlı olarak oluşabilecek hasarlardan korunmak
için soğutma sistemlerine güvenlik elemanları yerleştirilir. Aşırı yüksek basınç, kompresöre
aşırı yük bindirir ve sistemin hasar görmesine neden olur. Emiş tarafındaki düşük basınç
genellikle bir tıkanmanın veya düşük yüklemenin göstergesidir. Soğutma sisteminin alçak
basınç emiş ve yüksek basınç basma tarafındaki basınçları çalışma anında sürekli olarak
izleyip tehlikeli sınırlara ulaştığında kompresörü durdurmak amacıyla sisteme monte
edilirler. Alçak ve yüksek basınç anahtarları tek başına uygulanabildiği gibi her ikisi beraber
aynı sistemde uygulana bilir. Alçak basınç anahtarlarının görevi; Evaparatördeki sıcaklık,
sistemin alçak basınç tarafındaki gaz basıncını atmosfer basıncının altına düşürerek
kompresör körüğünden veya kaçak yapan yerlerden hava ve rutubetin sisteme sızmasını
önlemek ve emiş basıncının aşırı derecede düşürerek emme–basma basınç farkının aşırı
artması sonucu motorun aşırı yüklenmesini önlemek amacıyla devreye bağlanır. Yüksek
basınç anahtarı ise; hava ve su soğutmalı kondenser kullanılan sistemlerde önemlidir.
Kondenserdeki soğutma yetersiz kaldığında (fan arızası, su kesilmesi) kompresör çıkış
basıncı aşırı derecede artarak hem kompresörü hasara uğratacak hemde soğutucu akışkanın
kimyasal reaksiyona uğramasına neden olacaktır.
47
Ayrıca sistemde yoğunlaşan gazların bulunması ve aşırı bir soğutma yükünün olması
halinde kompresör çıkış basıncı (yoğuşma basıncı) aşırı derecede artacaktır. Bu nedenle 2-3
H.P gücünün üstündeki güçlerde mutlaka yüksek basınç anahtarı kullanılmalıdır. Basınç
anahtarları hava soğutmalı kondenserlerin fanlarınıda kumanda edebilir. Gıcırtı, çarpma,
titreşim ve aşınmayı önleyerek uzun süre kullanımı yani sistemin ömrünü arttırırlar. R-12 R-
22, R-134a, R-502 ve R-717 gibi akışkanlarla kullanılabilir. Yapıları bir kılcal boru, basınç
algılayıcı noktayı bir esnek körüğe bağlar. Körük basınç değişimlerine göre bir yaya karşı
hareket eder ve bir elektirik kontağını çalıştırır. Bu cihazlar basınca duyarlı çalıştıklarından
yapılarındaki bir kılcal boru ile soğutma devresine (Alçak ve yüksek basınç tarafına)
genellikle rakorla bağlanır. Presostatın kompresörü koruma fonksiyonu, basıncın ayarlanmış
sınır basınç değerlerine ulaştığında, elektriki olarak devreyi kesmesi prensibine dayanır.
48
5.2.1. Alçak Basınç Anahtarı
Düşük basınç tarafı akışkan basıncı anormal bir şekilde düşerse, alçak basınç anahtarı
çalışmayı otomatik olarak durdurur ve herhangi bir arızayı önler.
Görevleri;
Yüksek basınç tarafı akışkan basıncı anormal bir şekilde artarsa, yüksek basınç
anahtarı çalışmayı otomatik olarak durdurur ve herhangi bir arızayı önler.
Görevleri;
Yüksek taraf basıncı ayar değerine ulaştığında kompresör motor devresini keser.
Sistemin valf bulunmayan yüksek kısmına bağlanır.
İklimlendirme ve soğutmada kullanılır.
El veya otomatik kurmalı (reset) olabilir.
49
Şekil 5.1: Yüksek basınç anahtarı
Şekil 5.2: Alçak ve yüksek basınçda koruma yapan basınç control cihazı
50
5.3. Basınç Prosestatı Ayar Ve Montajı
4
motor
16 A
1
faz
2 sinyal
lâmbası
51
Yüksek basınç anahtarı, ayarlanan basınca kadar yükseldiğinde kumanda devresini
açarak sistemi durdurur. Ayarlanan fark (diferansiyel) basıncına düştüğünde tekrar sistemi
çalıştırır veya tekrar çalıştırmak için kurma (reset) düğmesine basmak gereklidir. Küçük
kapasiteli sistemlerde basınç anahtarı doğrudan güç hattına seri olarak bağlanırken, büyük
kapasiteli sistemlerde kontrol hattına bağlanarak kontaktör bobinini kumanda ederler.
R
S
T
sigortalar
kontaktör bobin
95
96 98
termik normal arıza ucu
solenoid vana
yüksüz yol verme basınç kontrolü
kompresör
motoru
52
Alçak basınç (vakum) anahtarı ve yüksek basınç anahtarı çoğu kez birleştirilerek
devreye kombine basınç anahtarı şeklinde bağlanır. Bu cihazlar emniyet amacıyla
kullanılabildiği gibi yüksek tarafa depolamalı (pump-down) kumanda sisteminde alçak
basınç anahtarı işletme elemanı olarak da kullanılabilir.
İlk yol verme esnasında emme hattı basıncının yüksek olması kompresörün aşırı
yüklenmesine neden olacağı için, emme hattına bağlanan yüksek basınç anahtarı, basınç
normale dönünceye kadar devreyi açık tutarak yüksüz kalkışı sağlar.
Bu tehlikelere karşı korunmak için yüksek basınç anahtarı kullanılır. Basma hattı
basıncı kesme sınırına ulaştığında anahtar kompresör devresini keserek onu durdurur.
Sistemin tekrar devreye girmesi otomatik veya manuel (elle kurmalı) olabilir.
53
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Malzemeler
Tornavida
Kontrol kalemi
Basınç anahtarı
54
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
2. (…..) Alçak basınç anahtarları genellikle sistemin basma hattına bağlanarak emme
hattı basıncı vakuma yaklaştığında devreyi keserek kompresörün aşırı zorlanmasını
ve emme hattına kaçaklardan hava girmesini önlerler.
4. (…..) İlk yol verme esnasında emme hattı basıncının yüksek olması kompresörün
aşırı yüklenmesine neden olacağı için, emme hattına bağlanan yüksek basınç
anahtarı, basınç normale dönünceye kadar devreyi açık tutarak yüksüz kalkışı sağlar.
5. (…..) Alçak basınç anahtarı; ayar değerinin altına düştüğünde kompresör motorunu
devresini keser, İklimlendirme sisteminde evaporatör üzerinde donmayı önlemek için
kullanılır, soğutmada; kabin sıcaklık kontrolünde, defrost kontrolünde kullanılır,
kompresörün alçak basınçtarafına bağlanır.
DEĞERLENDİRME
55
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
56
ÖĞRENME FAALİYETİ-6
ÖĞRENME FAALİYETİ–6
AMAÇ
ARAŞTIRMA
Yağ aşırı miktarda soğutucu akışkan absorbe edebilir veya yağ soğutma devresinden
kompresöre dönmeyebilir. Bu durumda, yağ basıncı belli bir süre içinde gerekli seviyeye
yükselmezse yağ basınç anahtarı kompresörü durdurur. Yağ basınç anahtarı iki ayrı
noktadaki basınç farkına göre çalışır. Alçak tarafı kartere, yüksek tarafı ise yağ pompası
çıkışına bağlanır. İstenen yağlama için gerekli basınç farkı sağlanamazsa gecikmeli
durdurmayı sağlayacak ısıtıcı devreye girer. Bimetal anahtar ısınınca kompresör kumanda
devresini keserek sistemi korur.
59
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
60
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
2. (…..) Yağ aşırı miktarda soğutucu akışkan absorbe edebilir veya yağ soğutma
devresinden kompresöre dönmeyebilir. Bu durumda, yağ basıncı belli bir süre içinde
gerekli seviyeye yükselmezse yağ basınç anahtarı kompresörü yüksek devirde
çalıştırmaya devam eder.
3. (…..) Yağ basıncının sadece yağ pompası çıkışında ölçülmesi, kompresör karter
basıncı sistemin çalışma şartlarına göre değişeceğinden yeterli olacaktır.
4. (…..) Yağ basınç anahtarının bir ısı rölesi konmuştur. Röle yağ basınç farkı istenen
seviyeye ulaşmazsa kompresörü daha uzun süre çalıştırarak yağlama yetersizliğinden
kompresörün zarar görmesini engeller.
DEĞERLENDİRME
61
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
AMAÇ: Uygun ortam sağlandığında, standartlara ve tekniğine uygun olarak, yağ basınç
presostatının ayar ve montajını yapabileceksiniz.
Değerlendirme
Değerlendirme Ölçütleri
Evet Hayır
İş önlüğünüzü giydiniz mi?
Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?
Yağ basınç prosestatının tanımını, yapısını ve çalışmasını
öğrenebildiniz mi?
Yağ basınç prosestatının ayar ve montajını yapabildiniz mi?
DEĞERLENDİRME
62
ÖĞRENME FAALİYETİ-7
ÖĞRENME FAALİYETİ–7
AMAÇ
Solenoid valflerin tanımı, yapısı, çalışması, çeşitleri, kullanıldıkları yerler ile bakım ve
montajını yapabileceksiniz.
ARAŞTIRMA
7. SOLENOID VALFLER
7.1. Solenoid Valflerin Tanımı, Yapısı Ve Çalışması
Soğutma sistemlerinde akışkan geçmesini elektrik sinyaliyle açıp kapayan veya
akışkanın yönünü değiştiren solenoid valfler yaygın olarak kullanılmaktadır.
Direkt etkili solenoid valfler küçük kapasiteli sistemlerde akışkan geçişini sadece
manyetik bobin etkisiyle açıp kapayan akış kontrol elemanıdır.
Tipleri:
Direkt etkili solenoid valf
Pilot kontrollu solenoid valf
İki, üç ve 4 yollu selonoid valfler vardır. Dört yollu selenoid valfler ısı pompası
uygulamalarında kullanılmaktadır. Diğer selonoid valfler kompresörün yüksüz kalkmasında
ve defrost işlemlerinde akış kontrol elemanı olarak kullanılmaktadır.
63
Direkt etkili solenoid valfler küçük kapasiteli sistemlerde akışkan geçişini sadece
manyetik bobin etkisiyle açıp kapayan akış kontrol elemanıdır.
Ticari tip soğutma uygulamalarında sıcak gaz ile defrost işlemi ve yüksüz yol verme
işlemi üç yollu solenoid valflerle gerçekleştirilmektedir.
64
a) Yüksüz yol verme uygulaması b) Sıcak gaz ile defrost uygulaması
Şekil 7.2: Üç yollu solenoid valf uygulaması
Ticari tip soğutma uygulamalarında sıcak gaz ile defrost işlemi ve yüksüz yol verme
işlemi üç yollu solenoid valflerle gerçekleştirilmektedir.
65
a) Yüksüz yol verme uygulaması b) Sıcak gaz ile defrost uygulaması
Şekil 7.4: Üç yollu solenoid valf uygulaması
Solenoid valfin çalışma prensibi basittir. Hareketli bir piston taşıyan bir borunun
etrafına elektromanyetizma oluşturacak bir bobin yerleştirilmiştir. Bobinden akım
geçirildiğinde, manyetik bir alan oluşur, bu da pistonu yukarı borunun içine çeker. Piston
yükselince valf açar ve akışa izin verir. Akım verildiğinde (solenoid bobin enerjilendiğinde)
açan veya kapatan ve alternatif ve doğru akımda çalışan tipleri mevcuttur. Normalde kapalı
tipte imal edilirler. Havşa veya lehim bağlantılı solenoid valfler, freon türevi soğutucu gazlı
sistemlerde, sıvı, emme ve sıcak gaz hatlarında güvenle kullanılmaktadır.
66
Bir solenoid valfi daima doğru konumda monte etmek gerekir (Normal olarak piston
ve bobin dikey konumda olmalıdır). Akış yönünün doğruluğu kontrol edilmelidir. Etiketteki
nominal voltaj değerinin, uygulama için uygunluğunu kontrol etmek gereklidir. Ayrıca
solenoid valfin soğutucu akışkan tipi ve basıncı için uygunluğunu kontrol etmek gereklidir.
Solenoid valfin sağlamlığını tesbit için, valfin bobinine uygun gerilim verilerek bobin
enerjilendirilir. Valfin yolu açıp kapama yapıp yapmadığı kontrol edilerek valf test edilmiş
olur.
67
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
68
ÖLÇME VEVE
ÖLÇME DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen sorular Doğru veya Yanlış olarak işaretlenecektir. Sorunun cevabı
doğru ise parantez içerisine (D) işareti, yanlış ise parantez içerisine (Y) işareti koyunuz.
1. (…..) Solenoid valfi hangi konumda monte edildiğinin önemi yoktur. İki taraftanda
akış yönü olabilir.
2. (…..) Soğutma sistemlerinde akışkan geçmesini elektrik sinyaliyle açıp kapayan veya
akışkanın yönünü değiştiren solenoid valfler yaygın olarak kullanılmaktadır.
3. (…..) Solenoid valfin sağlamlığını tesbit için, valfin bobinine uygun gerilim
verilerek bobin enerjilendirilir. Valfin yolu açıp kapama yapıp yamadığı kontrol
edilerek valf test edilmiş olur.
4. (…..) Isı pompalarında veya evaporatördeki karlanmayı gidermek için ters devre
işlemlerinde başarıyla kullanılmaktadır.
5. (…..) Ticari tip soğutma uygulamalarında sıcak gaz ile defrost işlemi ve yüksüz yol
verme işlemi üç yollu solenoid valflerle gerçekleştirilmektedir.
DEĞERLENDİRME
69
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
70
ÖĞRENME FAALİYETİ-8
ÖĞRENME FAALİYETİ–8
AMAÇ
ARAŞTIRMA
8. DEFROST SAATİ
8.1. Defrost Saati Görevi Ve Çalışması
Defrost saati daha öncede değinildiği gibi belirli zaman aralıklarında evaporatör
üzerinde biriken buzların erimesi için ısıtıcıları devreye sokar. Buzdolabının evaporatörü
üzerindeki buzun eritildiği bu periyot defrost periyodu olarak adlandırılır.
Defrost saatinin önemli bir fonksiyonu da evaporatör üzerindeki buzlar eridikten sonra
ısıtıcıların devreden çıkmasından sonra buzdolabı içerisinde hava sirkülasyonu başlatmadan
önce kompresörü belirli bir süre çalıştırarak evaporatör bölgesini soğutarak kontrolü
sağlamasıdır. Bu kontrol fan gecikmesi olarak adlandırılır.
Defrost saati elektriki bağlantısı söküldüğü şekilde monte edilmelidir. Desrost saati,
kompresörün bulunduğu bölümdedir. Defrost saati elektrik bağlantılarına ulaşabilmemiz
ancak defrost saati muhafaza kutusunu açtıktan sonra mümkün olacaktır. Muhafaza kutusunu
açtıktan sonra defrost saati karşımıza çıkar. Defrost saatinin tamiri söz konusu olamayacağı
için yenisinin takılması gereklidir. Defrost saati elektrik bağlantısı, sökülüp takılacağı yeri
bellidir. Yeni defrost saati sistem içindeki yerine soketleri birleştirmek suretiyle elektriksel
bağlantısı gerçekleştirilmiş olur.
71
8.2. Defrost Saati Kontrol Ve Montajı
72
Resim 8.2: Yeni defrost rezistansının yerine monte edilmesi
Evaporatörün kapağı çıkartıldıktan sonra evaporatörü gövdeye bağlayan iki adet yıldız
başlı vida sökülür. Buzdolabı rezistansını sökmek için önce buzdolabı kapağının üzerinde
bulunan muhafazanın dikkatli bir şekilde çıkartılması gereklidir. Daha sonra dışı nikelajlı bir
kâğıtla kaplı görünümündeki rezistans soketlerinden çıkartılarak değiştirilir.
Yeni rezistans yerine takılmadan önce sağlam olup olmadığı ohmmetre ile kontrol
edilmeli ve bu şekilde monte edilmelidir. Ohmmetre’ nin iki ucu rezistans uçlarına temas
ettirilerek bir değer okunabiliyorsa rezistans sağlamdır.
73
Resim 8.4: Rezistansın yerinden demontaj yapılması
Yeni rezistans söküldüğü gibi yine aynı şekilde yerine monte edilmelidir. Yeni
rezistans yerine takılırken dikkat edilmesi gereken husus fazla esnememesine ve
kopmamasına özen gösterilmelidir. Rezistansların takılması esnasında uçlarının yanlış
takılma durumu yoktur. Her iki uçta çalışma işlevi gördüğü için ters düz takılabilir.
Defrost saati de elektriksel bir bağlantı elemanıdır. Defrost saatinin sağlam olup
olmadığı da yine avometre ile kontrol edilmek suretiyle anlaşılabilir. Avometre’nin kablo
uçlarını Defrost saati uçlarına dokundurduğumuzda bir değer okuyabiliyorsak defrost saati
sağlam demektir.
Defrost saati elektriki bağlantısı söküldüğü şekilde monte edilmelidir. Defrost saati,
no- frost buzdolabı gövdesinde veya kompresörün bulunduğu bölümdedir. Defrost saati
elektrik bağlantılarına ulaşabilmemiz ancak defrost saati muhafaza kutusunu açtıktan sonra
mümkün olacaktır. Muhafaza kutusunu açtıktan sonra defrost saati karşımıza çıkar. Defrost
saatinin tamiri söz konusu olamayacağı için yenisinin takılması gereklidir. Defrost saati
elektrik bağlantısı, sökülüp takılacağı yeri bellidir. Yeni defrost saati sistem içindeki yerine
soketleri birleştirmek suretiyle elektriksel bağlantısı gerçekleştirilmiş olur.
75
Resim 8.6: Yeni defrost saatinin yerine monte edilmesi
Ev tipi ve ticari soğutucular ile soğuk odaların evaporatörleri 0°C altında buharlaşma
sıcaklığında çalışırlar. Bunun sonucu olarak evaparatör yüzeyinde kar oluşur ve belli zaman
aralıklarında oluşan kar eritilmezse birikim artarak soğutma işimin aksamasına nede olur.
Biriken karın eritilmesi oda sıcaklığı 0°C üzerinde ise doğrudan oda havası ile sağlanabilir.
Elle kumandalı defrost kumandalarında evaparotörün karlanma durumu gözle izlenip
kar eritme işlemine gerek duyuldukça kumanda devresini harekete geçiren anahtar elle
harekete geçirilerek defrost işlemi başlatılır. Defrostun sona erdirilmesi yine gözle takip
edilerek sağlanır. Elle kontrollü uygulamalarda çoğunlukla elektrik dirençli ısıtıcılar
kullanılır.
Yarı otomatik defrost kumandaları daha çok ev tipi soğutucularda kullanılmakta ve
ekonomik bir çözüm sağlamaktadır. Bu sistemde prensip defrost işleminin başlatılması ve
sona erdirilmesi otomatik olarak yapılmaktadır. Sogutma termostatının çift duyarlı
yapılmasıyla sağlanır. Duyargalardan birisi normal sıcaklık kumandasını sağlamakta diğeri
ise defrost kontrolünün tekrar devreden çıkarılmasını gerçekleştirmektedir. Defrost
düğmesine basıldığında kompresör defrostta göre kumandalandırılır ve defrost işlemini
sağlayacak eleman(sıcak gaz selonoidi, elektrikli ısıtıcı) harekete geçirilir. Defrost işlemi
tamamlandığında ise ikinci duyarga yükselen sıcaklık etkisiyle kompresörü normal çalışma
konumunda çalıştırır. Aynı zamanda bir zaman rölesi ile defrost işlemi yapılabilir.
Tam otomatik defrost kumandaları defrost işlemini kendisi yaparlar. Bu yöntemde
zaman saatleri kullanılır. Zaman sayacı sistemin ihtiyacına göre belli zaman aralıklarında
defrost işlemini başlatır ve belli bir süre devam ettirip tekrar normal soğutma çevrimine
döndürür.
76
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
77
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen sorular Doğru veya Yanlış olarak işaretlenecektir. Sorunun cevabı
doğru ise parantez içerisine (D) işareti, yanlış ise parantez içerisine (Y) işareti koyunuz.
2. (…..) Defrost saatinin sistem içindeki görevi, defrost saati belirli zaman
aralıklarında evaporatör üzerinde biriken buzların erimesi için ısıtıcıları devreye
sokmaktır.
3. (…..) Yeni rezistans yerine takılmadan önce sağlam olup olmadığı ohmmetre ile
kontrol edilmeli ve bu şekilde monte edilmelidir. Ohmmetre’ nin iki ucu rezistans
uçlarına temas ettirilerek bir değer okunabiliyorsa rezistans sağlamdır.
DEĞERLENDİRME
78
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
AMAÇ: Uygun ortam sağlandığında, standartlara ve tekniğine uygun olarak, defrost saati
sağlamlık kontrolünü ve montajını yapabileceksiniz.
Değerlendirme
Değerlendirme Ölçütleri
Evet Hayır
İş önlüğü giydiniz mi?
Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?
Soğutucunun fişini prizden çıkartabildiniz mi?
Defrost saatinin görevini ve çalışmasını öğrenebildiniz mi?
Defrost saati kontrolünü ve montajını yapabildiniz mi?
Rezistansı yerinden demontajını, rezistansın sağlamlığının
ölçülmesini, yeni rezistansın monte edilmesini yapabildiniz mi?
Soğutucunun fişini takarak sistemi test edebildiniz mi?
DEĞERLENDİRME
79
ÖĞRENME FAALİYETİ-9
ÖĞRENME FAALİYETİ–9
AMAÇ
ARAŞTIRMA
9. TERMOSTOP
9.1. Termostop Tanımı Ve Görevi
Termostop farklı sıcaklık değerleri için açma-kapama yapmak üzere tasarlanmış devre
elemanıdır. Özellikle defrost periyodunun sonlandırılmasında kullanılır. Evaporatör üzerine
yerleştirilmiştir. Defrost periyodunda devreye girer ve evaporatör üzerindeki defrost
rezistanslarına akım verir. Evaporatör sıcaklığı +12 °C’ ye yükseldiğinde rezistansları
(defrost rezistansı ve evaporatör altı rezistansı) devreden çıkararak defrost periyodunu sona
erdirir. Evaporatör sıcaklığı -5 °C’ ye düştüğünde kontağını kapatarak bir sonraki defrost
konumu için hazır hale gelir.
80
Resim 9.1: Termostop çeşitleri
81
Resim 9.3: Termostopun gövdeye montajı
Termostopun ölçü aleti ile ölçülerek sağlamlığı kontrol edilir. Sağlam değil ise yenisi
ile değiştirilir. Termostopun montajında termostopun hissedici ucu evaporatörün üzerinde
bulunan yuvasına oturtulur. Elektrik bağlantı soketleri takılarak elektrik bağlantısı yapılır ve
evaporatörün ön kısmında bulunan plastik kapak yerine oturtularak montajı tamamlanır.
82
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Malzemeler
Termostop
Ölçü aleti
Tornavida
83
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
Aşağıda verilen sorular Doğru veya Yanlış olarak işaretlenecektir. Sorunun cevabı
doğru ise parantez içerisine (D) işareti, yanlış ise parantez içerisine (Y) işareti koyunuz.
DEĞERLENDİRME
84
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
85
ÖĞRENME FAALİYETİ-10
ÖĞRENME FAALİYETİ–10
AMAÇ
ARAŞTIRMA
Lamba elle çevrilmek suretiyle sökülür. Ancak duyu sökebilmemiz için komple kapı
butonu ve lambanın bağlı olduğu bloğu sökmemiz gereklidir. Kasa komple yerinden
çıkartıldıktan sonra duya ulaşılır ve duyun soketleri elle çekilmek suretiyle çıkartılır.
86
Resim 10.2: Lamba ve duy bölmesinin sökülmesi
Yeni duy ve lamba söküldüğü şekilde yerlerine monte edilmelidirler. Duy ve lambanın
değiştirilmesi esnasında takılan yerin kuru olması su damlacıklarının bulunmaması gereklidir
Lamba elle çevrilmek suretiyle sökülür. Ancak duyu sökebilmemiz için komple
lambanın bağlı olduğu bloğu sökmemiz gereklidir. Kapak komple yerinden çıkartıldıktan
sonra duya ulaşılır ve duyun soketleri elle çekilmek suretiyle çıkartılır.
87
10.2.1.2. Soğutucu Bölümün Lambasının Değiştirilmesi
Sabit somunu tornavida yardımı ile çıkartınız.
Lamba platformunun iki arka deliğine tornavidayı sokarak ve bastırarak ayırın.
Lambayı elle çevirerek çıkarın.
88
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Malzemeler
Tornavida
Lamba
kontrol kalemi
89
ÖLÇME VEVE
ÖLÇME DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
2. (…..) Lamba duya takıldığı zaman lamba yanmıyorsa hem lamba hem duy sağlam
demektir.
3. (…..) Lamba elle çevrilmek suretiyle sökülür. Ancak duyu sökebilmemiz için
komple kapı butonu ve lambanın bağlı olduğu bloğu sökmemiz gereklidir. Kasa
komple yerinden çıkartıldıktan sonra duya ulaşılır ve duyun soketleri elle çekilmek
suretiyle çıkartılır.
4. (…..) Dolap fişi prizden çekilir.Duy uçlarından biri çıkartılır. Fiş prize takılır ve
dolap kapısı açılır. Sigorta atmaz ise arıza duydan kaynaklanmaktadır. Duy
değiştirilir.
DEĞERLENDİRME
90
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
91
ÖĞRENME FAALİYETİ-11
ÖĞRENME FAALİYETİ–11
AMAÇ
ARAŞTIRMA
11. BUTONLAR
11.1. Kapı ve fan butonunun görevi
92
Kapı butonu, bir tür lamba devresi anahtarı gibi çalışan buzdolabı elektrik devresi
elemanıdır. Evimizde bir lambayı yakmak istediğimizde anahtara elimizle basmamız
devreyi kapalı pozisyona getirmemiz gerekir. Kapı butonunda ise yaylı bir kontak
bulunmaktadır. Yaya bir baskı uygulandığında (itildiğinde) kontaklar arası temas yani
elektrik akımı kesilir, baskı kaldırıldığında ise kontaklar temas ederek buzdolabının içini
aydınlatmada kullanılan lambaya elektrik akımı gider ve lamba yanar.
Kapı butonu, devrenin açılıp kapanması için gereken baskı gücünü buzdolabı
kapısından alır. Buzdolabı kapısı kapatıldığında kapı kenarı pimi içeri iterek elektrik
devresini keser, kapı açıldığında ise buton yay üzerindeki baskı kalkmış olacağından
kontaklar temas ederek lambaya elektrik gider.
93
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Malzemeler
Tornavida
Buton
94
ÖLÇME VEVE
ÖLÇME DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
1. (…..) Kapı lamba butonu kapağı açıldığı zaman lambanın yanmasını, kapı kapandığı
zaman lambanın sönmesini sağlayan bir düzenektir.
3. (…..) Kapı butonları buzdolabı gövdesine vidalı veya da geçmeli olarak monte
edilirler. Vidalı olanlar tornavida ile geçmeli olanlar ise elle çekilmek suretiyle
sökülürler.
4. (…..)Kapı butonunda ise yaylı bir kontak bulunmaktadır. Yaya bir baskı
uygulandığında (itildiğinde) kontaklar arası temas yani elektrik akımı kesilir, baskı
kaldırıldığında ise kontaklar temas ederek buzdolabının içini aydınlatmada kullanılan
lambaya elektrik akımı gider ve lamba yanar.
DEĞERLENDİRME
95
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
AMAÇ: Uygun ortam sağlandığında, standartlara ve tekniğine uygun olarak, kapı ve fan
butonlarının sağlamlık testini ve montajını yapabileceksiniz.
Değerlendirme
Değerlendirme Ölçütleri
Evet Hayır
İş önlüğü giydiniz mi?
Malzeme listesini eksiksiz bulabildiniz mi?
Soğutucunun fişini prizden çıkartabildiniz mi?
Kapı ve fan butonunun görevini öğrenebildiniz mi?
Kapı Butonunun Test ve Montajını yapabildiniz mi?
Soğutucunun fişini takarak sistemi test edebildiniz mi?
DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
96
ÖĞRENME FAALİYETİ-12
ÖĞRENME FAALİYETİ–12
AMAÇ
ARAŞTIRMA
97
Resim 12.2: Damper termostat görünüşleri
98
Resim 12.3: Damper termostat
99
Resim 12.4: Damper termostatın montajı
Malzemeler
Tornavida
Damper termostop
101
ÖLÇME VEVE
ÖLÇME DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
DEĞERLENDİRME
102
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
103
ÖĞRENME FAALİYETİ-13
ÖĞRENME FAALİYETİ–13
AMAÇ
ARAŞTIRMA
13. SENSÖRLER
13.1. Sensörler tanımı ve yapısı
Sensörler, kontrol edilen fiziksel değişkendeki değişiklikleri ölçen ve kontrolörün
kullanması için orantılı etki veya sinyal üreten aygıtlardır.
Bir hissedici eleman, bir değişkeni izler ve ölçer. İklimlendirme değişkenleri sıcaklık
nem ve basınçtır. Farklı tip duyargalar, farklı tip sinyaller üretilir.
Bi-metal Eleman
Bir bi metal eleman birbirine sıcak presle bitiştirilmiş iki farklı metal şeritten oluşur.
İki metal farklı genleşme katsayısına sahip olduğundan sıcaklık değiştiğinde eleman eğilir ve
konumunu değiştirir. Ortamın durumuna ve gerekli harekete bağlı olarak eleman düz şerit, U
şekilli veya spiral sarımlı olabilir.
104
Bu eleman oda tipi, takmalı tip, cıvalı tip, daldırma tipi termostatlarda yaygındır. Kaba
sıcaklık ölçümleri için uygundur. Ölçüm aralığı -20/260 0C' dir ve gecikmeli çalıştıklarından
uzaktan kullanıma uygun değildir.
Bir çubuk (rot) ve boru tipi eleman bir yüksek genleşmeli metal boru ve düşük
genleşmeli çubuktan (rot) oluşur. Çubuğun bir ucu borunun arkasına sabitlenmiş, diğer ucu
serbest hareket edebilmesi için serbest bırakılmıştır. Boru uzunluğu sıcaklıkla değişir,
çubuğun boşta kalan ucu hareket eder. Bu eleman bazı geçmeli ve daldırma termostatlarda
kullanılmaktadır.
105
Contalı Körük Eleman
Bir sızdırmaz körük eleman; buhar, gaz veya sıvı ile doldurulmuş olabilir. Sıcaklık
değişmeleri gaz veya sıvının basıncını ve hacmini değiştirir, sonuçta kuvvet veya hareket
değişimi olur.
Uzun kuyruklu bir hissedici eleman veya kapsül sızdırmaz körüğe veya diyaframa bir
kılcal boruyla bağlanır; sistemin tamamı buhar gaz veya sıvı ile doldurulur. Kuyruktaki
sıcaklık değişmeleri hacim veya basınç değişmelerine neden olur ve kılcal boru üzerinden
körüğe veya diyaframa taşınır. Uzun kuyruklu eleman, sıcaklık ölçüm yeri termostattan
uzakta olduğu durumlarda kullanışlıdır.
Resim 13.3: Direnç elemanlı termometre propları Resim 13.4: Elektronik termometreler
106
Termistör
Sıcaklık değişimi ile elektriksel direnci değişen özel bir çeşit yarı iletkendir. Çubuk
plaka veya boncuk biçiminde imal edilirler. Bu amaçla kullanılan metal-oksitlerin dirençleri
sıcaklıkla büyük değişik gösterir. Genellikle sıcaklık arttıkça direnci azalan elemanlar (NTC,
negatif sıcaklık katsayılı) kullanılır. Fakat özel amaçlarla direnci sıcaklıkla artan (PTC,
pozitif sıcaklık katsayılı) elemanlar da mevcuttur.
107
Termal Eleman (Termokupul)
Birbirine bağlı uçları arasında sıcaklık değişiminin fonksiyonu olarak değişen voltajın
meydana geldiği iki farklı metalin birleşmesidir. Tellerin yapılmış oldukları malzemelere ve
birleşme noktasının bulunduğu ortamın sıcaklığına bağlı olarak teller arasında bir
elektromotor kuvveti oluşur.
Eğer farklı metallerden (örneğin bakır ve konstantan) oluşan iki telin temas yeri
ısıtılırsa ve aynı zamanda diğer uçları soğuk tutulursa, o zaman bir elektriksel gerilim (termal
gerilimi) meydana gelir. Bu, sıcak ve soğuk temas yerinin (lehim yeri) arasındaki sıcaklık
farkıyla hemen hemen doğru orantılı olarak yükselir ve bir mili voltmetrede okunabilirler.
Şekil 13.2: Termal elemanların (termokupl) termostat ve köprü devresi ile bağlanması
108
termometrelerin sıcaklık ölçümlerinde kullanımı oldukça yaygındır. Fakat gazlardaki
ölçümlerde ısıl ışınımdan etkilenirler. Teorik ölçüm Aralıkları -38/550 0C'dir.
Ölçüm alanı –100 °C’ den 5000 °C’ ye kadardır. Yaklaşık 0 °C’ den 50 °C’ ye kadar
ölçüm alanlı duyargalar ve soğutma tavanlarında yüzey sıcaklığı dağılımının ölçülmesi için
çözünürlüğü 0,1 K olması gerekir.
109
13.1.3. Nem sensörleri
Higrometreler ve nem duyargaları ortam havasının veya hareket halindeki havanın
bağıl nemini ve çiğ nokta sıcaklığının ölçümünde kullanılırlar. Malzemeler atmosferik neme
doğrudan tepki verdiklerinden bağıl nemde doğrudan ölçülmüş olur. Otomatik kontrol
sistemlerinde iki temel nem duyarga tipi kullanılır: Mekanik higrometreler ve elektronik
higrometreler.
Bir mekanik higrometre higroskopik malzeme prensibi üzerine çalışır, genellikle neme
duyarlı naylon veya kabarcıklı polimer malzeme kullanılır, su buharına maruz kaldığında
nemi tutar ve genleşir. Boyut ve yapı değişimi bir mekanik bağlantı ile denetlenir ve bir
pnömatik veya elektronik sinyale dönüştürülür. Diğer higroskopik malzemeler; saç, ahşap,
kâğıt veya hayvan zarı gibi organik malzemeler. Örnek olarak higroskopik bir tuz olan
lityum klorür, havadaki suyu şiddetli bir şekilde, çözeltinin buhar basıncı ile hava arasında
bir denge oluşana kadar emer.
Kapasite elemanı iletken olmayan bir film zar ile kaplanmıştır. Bu eleman iki
tarafından metal elektrotla kaplanmış ve gözenekli bir plastik kapsüle monte edilmiştir. Bağıl
neme karşılık duyarganın kapasite değişmeleri, bağıl nemin yükselmesine karşılık doğrusal
değildir. Sinyal doğrusal hale getirilerek ve sıcaklık yükseltici devre ile dengelenerek bağıl
nem değişimi % 0–100 arasında çıkış sinyali sağlanır.
Şekil 13.3: İnsan saçından yapılmış higrometre Şekil 13.4: Lityum klorürlü nem ölçer
110
Resim 13.9: Elektronik nem ölçer Resim 13.10: Nem kaydedici
111
Resim 13.14: Duvar tipi higrostat Resim 13.15: Çeşitli nem duyargaları
Resim 13.16: Çiğ noktası transmitteri Resim 13.17: Çiğ noktası monitörü
Basınç hisseden elemanlar, basınç aralığına bağlı olarak üç genel sınıfa ayrılabilirler:
Basınç ve vakum değerleri kg/cm2 veya mmHg (mm cıva) cinsinden ölçüldüğünden,
eleman genellikle körük, diyafram veya Bordon tüpüdür. Ölçüm elemanının bir tarafı
112
atmosfere açık olabilir ki bu durumda eleman, atmosferik seviyenin üstündeki veya altındaki
basınçlara cevap verebilir.
Üzerindeki basınca bağlı olarak direnci veya kapasitansı değişen yarı iletkenler hassas
kontrol sistemlerinde yaygın olarak kullanılmaktadır.
Bir diğer tip transdüzer gergin bir diyafram üzerinde gerilimölçer kullanır.
Gerilimölçer diyaframa uygulanan kuvvet sonucu oluşan yer değiştirmeyi denetler.
Elektronik devreler, standart bir çıkış sinyali üretmek için sıcaklık dengelenmesini ve
yükseltilmesini sağlar.
Resim 13.18: Silikon basınç duyargaları Resim 13.19: Fark basınç duyargası
113
Resim 13.20: PC'ye bağlanabilen basınç Hissediciler Resim 13.21: Basınç göstergeleri
Resim 13.23: Krojenik basınç trans düzeri Resim 13.24: Mili volt çıkışlı basınç transdüzeri
13.1.6. Sıvı Akışını Hisseden Elemanlar
Dalga geçirmeyen akış ölçerler bir Doppler etkili ölçer gibi kullanılır ve borunun
dışından bağlanarak ölçüm yapabilir. Diğer akış ölçerler akışkan hattına bağlanırlar.
114
Bunların her birisinin ölçüm aralığı, hassasiyeti ve karmaşıklığına bağlı olarak değişen
ve farklı durumlar için tercih edilme nedenleri vardır. Genelde fark basınç tipli aygıtlar
(Orifis plakalar, Pitot tüpleri, venturiler ve akış nozulları) basit olup fiyatları uygundur,
ancak ölçme sahası sınırlıdır. Bu elemanların hassasiyetleri uygulama ve kullanım şekline
bağlıdır.
Resim 13.25: Basınç- akış transmitteri Resim 13.26: Mini hava hızölçer (anemometre)
115
Resim 13.30: Sıcak telli hava hızölçerleri (anemometre)
Resim 13.36: Elektromanyetik akış ölçerler Resim 13.37: Gaz debi ölçer
117
Resim 13.40: Seviye transmitteri
Resim 13.41: Ultrasonik Resim 13.42: Ultrasonik seviye Resim 13.43: Sıvı seviye
Seviye kontrol cihazı ölçümü duyargaları
Yangın algılama veya duman yoğunluğu, iç hava kalitesi, rüzgâr yönü ve şiddeti,
iletkenlik seviye mahal meşguliyeti spesifik yerçekimi, akım, karbondioksit (CO2) , karbon
monoksit (CO) değerleri ölçme gibi başka amaçlar için kullanılan hissedici elemanlar,
ısıtma, havalandırma veya hava şartlandırma sistemlerinin komple kontrolü için çoğu kez
gereklidir.
118
Resim 13.44: Kanal Tip CO2 Hissedici Resim 13.45: Oda Tip CO2 Hissedici
119
Resim 13.46: Uzaktan kumandalı klimalarda kullanılan sensörler
120
UYGULAMA FAALİYETİ
UYGULAMA FAALİYETİ
Malzemeler
Defrost sensörü
Tornavida
121
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
ÖLÇME VE DEĞERLENDİRME
2. (…..) Termistör sıcaklık değişimi ile elektriksel direnci değişen özel bir çeşit yarı
iletkendir.
DEĞERLENDİRME
122
UYGULAMALI TEST (YETERLİK ÖLÇME)
DEĞERLENDİRME
123
MODÜL DEĞERLENDİRME
MODÜL DEĞERLENDİRME
DOĞRU-YANLIŞ SORULAR
4. (…..) Aşırı akımların elektrik motorlarına vereceği zararları önlemek için kullanılan
elemanlara, aşırı akım rölesi adı verilir.
6. (…..) Alçak basınç anahtarları genellikle sistemin basma hattına bağlanarak emme
hattı basıncı vakuma yaklaştığında devreyi keserek kompresörün aşırı zorlanmasını
ve emme hattına kaçaklardan hava girmesini önlerler.
7. (…..) Ticari tip soğutma uygulamalarında sıcak gaz ile defrost işlemi ve yüksüz yol
verme işlemi üç yollu solenoid valflerle gerçekleştirilmektedir.
10. (…..) Higrometreler ve nem duyargaları ortam havasının veya hareket halindeki
havanın basıncını ve sıcaklığınının ölçümünde kullanılırlar.
11. (…..) Soğutucu kapı açıldığında devreye giren, dolap içersini aydınlatmakta
kullanılan lamba vardır. Lamba soğutucunun iç kısmındaki aksamlara zarar
verilmemesi için max.15W seçilmelidir.
124
PERFORMANS TESTİ
Değerlendirme Ölçütleri Evet Hayır
1. Termiğin yapısı ve çalışma prensibini öğrenebildiniz mi?
2. Termik çeşitlerini öğrenebildiniz mi?
3. Rölenin yapısı ve çalışma prensibini öğrenebildiniz mi?
4. Röle çeşitlerini öğrenebildiniz mi?
5. Termiğin montajı yapabildiniz mi?
6. Rölenin montajını yapabildiniz mi?
7. Kondansatörün tanımı, yapısı ve görevini öğrenebildiniz mi?
8. Kondansatör çeşitlerini öğrenebildiniz mi?
9. Kondansatör montajını yapabildiniz mi?
10. Kapasitör ölçümünü yapabildiniz mi?
11. Termostatın tanımı, yapısı ve çalışmasını öğrenebildiniz mi?
12. Termostat çeşitlerini öğrenebildiniz mi?
13. Termostatların soğutma sistemleri için önemini öğrendiniz
mi?
14. Termostatların ayar ve kontrollerini yapabildiniz mi?
15. Termostat montajını yapabildiniz mi?
16. Aşırı akım rölesinin tanımını öğrenebildiniz mi?
17. Aşırı akım rölelerinin test ve montajını yapabildiniz mi?
18. Basınç prosestatı tanımı, yapısı ve çalışmasını öğrenebildiniz
mi?
19. Basınç prosestatı çeşitlerini öğrenebildiniz mi?
20. Basınç prosestatı ayar ve montajını yapabildiniz mi?
21. Yağ basınç prosestatının tanımı, yapısı ve çalışmasını
öğrenebildiniz mi?
22. Yağ basınç prosestatının ayar ve montajını yapabildiniz mi?
23. Solenoid valflerin tanımı, yapısı ve çalışmasını öğrenebildiniz
mi?
24. Solenoid valflerin çeşitleri ve kullanım alanlarını
öğrenebildiniz mi?
25. Solenoid valflerin test ve montajını yapabildiniz mi?
26. Defrost saati görevi ve çalışmasını öğrenebildiniz mi?
27. Defrost saati kontrol ve montajını yapabildiniz mi?
28. Termostop tanımı ve görevini öğrenebildiniz mi?
29. Termostopun kontrol ve montajını yapabildiniz mi?
30. Soğutma sistemlerinde kullanılan aydınlatma elemanlarını
öğrenebildiniz mi?
31. Aydınlatma elemanlarının test ve montajını yapabildiniz mi?
32. Kapı ve fan butonunun görevini öğrenebildiniz mi?
33. Kapı Butonunun Test ve Montajını yapabildiniz mi?
34. Damper termostatın tanımı ve çalışmasını öğrenebildiniz mi?
35. Damper termostatın kullanıldığı yerleri öğrenebildiniz mi?
36. Damper termostat test ve montajını yapabildiniz mi?
37. Sensörler tanımı ve yapısını öğrenebildiniz mi?
125
DEĞERLENDİRME
126
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
ÖĞRENME FAALİYETİ–1’İN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 C
3 A
4 C
5 B
1 A
2 B
3 D
4 C
5 A
1 D
2 D
3 D
4 Y
5 D
1 D
2 D
3 Y
4 D
5 D
1 D
2 Y
3 D
4 D
5 D
127
ÖĞRENME FAALİYETİ–6’NIN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 Y
3 Y
4 D
5 Y
1 Y
2 D
3 D
4 D
5 D
1 Y
2 D
3 Y
4 D
5 D
1 D
2 Y
3 D
4 Y
5 D
1 D
2 Y
3 D
4 D
5 D
128
ÖĞRENME FAALİYETİ–11’İN CEVAP ANAHTARI
1 D
2 Y
3 D
4 D
1 D
2 Y
3 D
4 D
1 D
2 D
3 Y
4 D
5 D
1 D
2 Y
3 D
4 D
5 D
6 Y
7 D
8 Y
9 D
10 Y
11 D
129
KAYNAKÇA
KAYNAKÇA
Arçelik Yayınları
Ariston/Philco Yayınları
130