Κώστας Μελάς - Γενική Επισκόπηση Δανεισμού και Δημοσίου Χρέους της Ελλάδος (1824-2010)

Γενική Επισκόπηση Δανεισμού και Δημοσίου Χρέους της Ελλάδος
(1824-‐2010)

Κώστας Μελάς
Αθήνα
Μαϊος 2011

www.kostasmelas.gr
ΚΩΣΤΑΣ ΜΕΛΑΣ ΓΕΝΙΚΗ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΔΑΝΕΙΣΜΟΥ & ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΧΡΕΟΥΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
Εισαγωγή
Η σωστή απεικόνιση της πραγµατικότητας, φυσικής, και κυρίως κοινωνικής,

αποτελεί διαχρονικά το ζητούµενο για όλες τις φιλοσοφικές και επιστηµονικές
θεωρήσεις. Θα προσέθετα αβίαστα ότι το ίδιο συµβαίνει και για την πολιτική
πραγµατικότητα. Αυτό αφορά σε όλους τους πολιτικούς σχηµατισµούς που
επιδιώκουν κατ’ αρχάς την επιβίωσή τους ως απαραίτητης προϋπόθεσης «άσκησης
της ελευθερίας τους στον κόσµο». Δεν υπάρχει τίποτε πιο σηµαντικό στη ζωή από
το να ανακαλύψεις το ακριβές σηµείο, από το οποίο πρέπει να παρατηρούνται και
να κρίνονται όλα τα πράγµατα, και ύστερα να παραµείνεις σ’ αυτό το σηµείο,
υποστηρίζει χαρακτηριστικά ο von Clausewitz1.
Το βασικό λάθος που συνήθως γίνεται συνίσταται στη συνεχή σύγχυση σχετικά µε
το είναι και το δέον, µεταξύ περιγραφικών και κανονιστικών προτάσεων.
Υπάρχουν µακροσκελείς αναλύσεις µε βάση του πως θα έπρεπε να είναι η
πραγµατικότητα αδιαφορώντας πλήρως για το πώς πράγµατι είναι η
πραγµατικότητα. Οι αναλύσεις τέτοιου είδους στερούνται της ικανότητας
απεικόνισης της πραγµατικότητας ως τέτοιας µε αποτέλεσµα η πραγµατικότητα να
παρουσιάζεται ως άλλη, γεγονός που µε τη σειρά του οδηγεί σε λανθασµένες πράξεις
σε σχέση µε το επιδιωκόµενο. «Πολλοί χτίσανε µε το νου τους δηµοκρατίες κι
ηγεµονίες που ποτέ κανένας δεν τις είδε ούτε έµαθε πως υπάρχουνε στ’ αλήθεια.
Γιατί τόσο µακριά βρίσκεται το πώς ζούµε απ’ το πώς θάπρεπε να ζούµε, ώστε
όποιος δεν κοιτάει το τι γίνεται για να κυνηγήσει το τι θάπρεπε να γίνεται, αυτός
πιότερο την καταστροφή παρά την προφύλαξή του βλέπει. Γιατί κάποιος που θέλει
σ’ όλα τα ζητήµατα να φανερώσει καλοσύνη, φυσικό είναι να καταστρέφεται µέσα
σε τόσους που δεν είναι καλοί.»2.
Το διάβασµα της πραγµατικότητας σηµαίνει αναζήτηση του ειδοποιού στοιχείου της
συγκεκριµένης ιστορικής εποχής και της ιδιόµορφης αιτιότητας που το διέπει. Δεν θα
επιµείνω περισσότερο.
Το διάβασµα της πραγµατικότητας αποτελεί ως εκ τούτου, την αφετηρία εκδήλωσης
όποιων ενεργειών που αποβλέπουν στην αλλαγή ή την προσαρµογή της.
1
Καρλ Φίλιππ Γκότλιµπ φον Κλάουζεβιτς, Περί του Πολέµου, Βάνιας 1999.
2
N. Machiavelli, Ο Ηγεµόνας, στο: N. Machiavelli , Έργα, τοµ. Ι, µτφ Τάκη
Κονδύλη, Κάκτος , Αθήνα 1984, σελ. 266-267.
2
www.kostasmelas.gr
Ιστορική Αναφορά στις «Αθετήσεις Πληρωµών» του Ελληνικού Κράτους
Στον Πίνακα 1 αναφέρονται οι αθετήσεις πληρωµών του Ελληνικού Κράτους από το

1827 µέχρι και σήµερα. Έχει προηγηθεί η ιστορική ανασκόπηση της εξέλιξης του ΔΧ
και του Δανεισµού του Ελληνικού Κράτους την ίδια περίοδο.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
Αθετήσεις Πληρωµών του Ελληνικού Κράτους
Έτος Αιτιολογία Ρύθµιση

1827 Αδυναµία πληρωµής των Η Δηµιουργία του
ληξιπρόθεσµων οφειλών Ελληνικού Κράτους ,
των δύο δανείων της έδωσε τη δυνατότητα
ανεξαρτησίας από την καταλογισµού των
Αγγλία δανειακών υποχρεώσεων
1843 Διακοπή καταβολής των Αποκλεισµός από τις
δόσεων κοινοπρακτικού διεθνείς κεφαλαιαγορές.
δανείου από τις τρεις Εσωτερικός Δανεισµός.
εγγυήτριες δυνάµεις ύψους
60000000 γαλλικών
φράγκων
1893 Αδυναµία πληρωµής των Υπαγωγή στο ΔΟΕ. Άρση
δανειακών υποχρεώσεων του ΔΟΕ το 1978.
της χώρας ύψους 585,5
χρυσών φράγκων.
1932 Αθέτηση πληρωµής των Ο τελικός διακανονισµός
εξωτερικών υποχρεώσεων έγινε την περίοδο 1951-2
της χώρας. Ύψος δανείων από τον Σ. Μαρκεζίνη. Οι
2.868,1 χρυσά φράγκα πληρωµές ολοκληρώθηκαν
το 1978.
2010 Αποκοπή της χώρας από Δάνειο 110 δις Ευρώ από
της χρηµατοπιστωτικές ΕΕ,ΕΚΤ,ΔΝΤ και
αγορές και προσφυγή στο υπογραφή Μνηµονίου.
δάνειο της ΕΕ,ΕΚΤ,ΔΝΤ. Εξακολουθεί να υπάρχει ο
Ύψος ΔΧ 330Δις Ευρώ. βραχυπρόθεσµος
δανεισµός.
Η πρώτη εξ αυτών όπως φαίνεται από τον Πίνακα έγινε το 1827, δηλαδή ουσιαστικά
πριν την ίδρυσή του ως ανεξάρτητο κράτος. Μάλιστα η ίδρυση της κρατικής οντότητας
του ελληνικού έθνους συµβάδισε και µε τη δυνατότητα καταλογισµού των χρεών.
Η δεύτερη έγινε επί Βασιλείας Όθωνος.
Η Τρίτη υπό την κυβέρνηση Χ. Τρικούπη.
Η προτελευταία έγινε 78 χρόνια από σήµερα επί Ε. Βενιζέλου.
Η τελευταία είναι αυτή που ζούµε σήµερα µε κυβέρνηση Γ. Α. Παπανδρέου.
3
www.kostasmelas.gr
Ας δούµε όµως ένα σύντοµο χρονικό όλων αυτών των στάσεων πληρωµών που
εξαναγκάστηκε να προβεί το ελληνικό κράτος κατά την διάρκεια της ύπαρξής του.
Από το 1984 µέχρι σήµερα το Ελληνικό κράτος συνεχώς δανείζεται. Το Ελληνικό

Κράτος µόνο τις περιόδους που αδυνατεί να δανειστεί (κυρίως από το εξωτερικό),
δηλαδή βρίσκεται αποκλεισµένη από τις διεθνείς αγορές, δεν δανείζεται. Επιχειρούµε
στη συνέχεια να παρουσιάσουµε, χωρίζοντας τη συνολική περίοδο 1824-2010 σε
συγκεκριµένες υποπεριόδους, την εξέλιξη του δηµοσίου χρέους και του δανεισµού του
Ελληνικού κράτους. Συγκεκριµένα έχουµε:
1824-1843.
Οι ελληνικές επαναστατικές κυβερνήσεις είχαν συνάψει στο Λονδίνο, το 1824-1825,
δύο δάνεια , αξίας 2.800.000 & Αγγλίας3 στη συνέχεια αδυνατώντας να καταβάλουν τα
ληξιπρόθεσµα τοκοχρεολύσια κήρυξαν στάση πληρωµών των τοκοχρεολυσίων το
1827 γεγονός που είχε ως αποτέλεσµα να αποκλεισθεί τα Ελληνικό Κράτος από τα
ευρωπαϊκά χρηµατιστήρια. Όταν η χώρα απελευθερώθηκε, οι Μεγάλες Δυνάµεις
εγγυήθηκαν για ένα νέο δάνειο (Συνθήκη του Λονδίνου 1832) ύψους 2.343.750 λιρών
Αγγλία ((60.000.000 φράγκα) για να υποστηρίξουν το νέο βασιλιά Όθωνα.4.Μερικά
χρόνια αργότερα οι ελληνικές κυβερνήσεις άρχισαν πάλι να µην καταβάλλουν τις
ληξιπρόθεσµες υποχρεώσεις τους , για πρώτη φορά το 1835, για δεύτερη το 1837 και
για τρίτη το 1843. Από τότε µέχρι το νέο συµβιβασµό που επήλθε το 1878 το
ελληνικό κράτος δεν είχε καµία πρόσβαση στις διεθνείς κεφαλαιαγορές.5
Το 1843 το ονοµαστικό κεφάλαιο του εξωτερικού δηµόσιου χρέους της χώρας
ανήλθε σε 130.000.000 χρυσά φράγκα όπου και θα παραµείνει έως το 1878. Η
κατάσταση αυτή προφανώς οφείλεται στην αδυναµία και την απροθυµία της
εσωτερικής αγοράς κεφαλαίων να τροφοδοτήσει το ελληνικό κράτος µέσω του
εσωτερικού δηµόσιου χρέους. 6
3
Το πρώτο ελληνικό δάνειο συνήφθη στο Λονδίνο το 1824, ύψους 800000 λιρών Αγγλίας. Η
ονοµαστική αξία κάθε οµολόγου - που είχε κόκκινο χρώµα- ήταν 100 λίρες αλλά η πραγµατική τιµή
αγοράς ήταν 59 λίρες. Η απόδοση επί της ονοµαστικής αξίας ήταν 5,5% αλλά λόγω ότι πωλείτο σε
προεξόφληση η απόδοση ανερχόταν σε 8,5% όταν η απόδοση των βρετανικών οµολόγων (consol) ήταν
περίπου 2,5%. Το δεύτερο ελληνικό δάνειο εκδόθηκε το 1825 , ύψους 2.000.000 λιρών. Αυτή τη φορά
τα οµόλογα των 100 λιρών είχαν γαλάζιο χρώµα και η πραγµατική τιµή ήταν µόνον 55,5 λίρες.
Ε. Χεµίκογλου, Η Πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονοµικός Έλεγχος. Ελευθεροτυπία Μάρτιος
2011. Ως εγγύηση του δανείου δόθηκαν όλα «τα περιουσιακά στοιχεία και τα έσοδα του νέου κράτους,
και ιδιαίτερα όλοι οι φόροι».
4
Μεσολαβήτρια Τράπεζα ο Οίκος Rothschild µε τόκο 5,0% και προµήθεια στον Οίκο 2,0% επί του
δανείου. Ως εγγύηση του δανείου δόθηκαν και πάλι όλα «τα περιουσιακά στοιχεία και τα έσοδα του
νέου κράτους, και ιδιαίτερα όλοι οι φόροι».
5
«Η πραγµατικότητα είναι ότι το ελληνικό κράτος δεν έπαψε ποτέ να δανείζεται, ιδιαίτερα µετά την
αποµάκρυνση του Όθωνα, ο οποίος ήταν αλλεργικός στους ελλειµµατικούς προϋπολογισµούς. Από το
1862 µέχρι το 1876 εκδόθηκαν «εσωτερικά» δάνεια περίπου 130.000.000 δραχµών δηλαδή περίπου
5.000.000 λιρών» . Ε. Χεµίκογλου, Η Πτώχευση του 1893 και ο Διεθνής Οικονοµικός Έλεγχος.
Ελευθεροτυπία Μάρτιος 2011.
6
Σύµφωνα µε τα στοιχεία που παραθέτει ο Α. Ηλιαδάκης, Εξωτερικός Δανεισµός και Δανειακή
Κοινωνικοποίηση στην Ελλάδα 1824-1940. Διδακτορική Διατριβή, Πάντειον Πανεπιστήµιο, αλλά και,
Το δηµόσιο χρέος στο ελληνικό κράτος από το 1824,Εφηµερίδα, Πατρίς 3.11.2009:
« Η τρίτη δόση των 20 εκ. γ.φ. ουδέποτε καταβλήθηκε στην Ελλάδα. Κατακρατήθηκε από τη
δανειοδότρια τράπεζα για την εξυπηρέτηση του δανείου. Από τις υπόλοιπες δύο δόσεις, 40 εκ. γ.φ., το
56,8% κατακρατήθηκε στο εξωτερικό, το υπόλοιπο σπαταλήθηκε από την αντιβασιλεία και σε έξοδα
του Βαυαρικού στρατού. Τέλος, το 1835, στο δηµόσιο ταµείο υπήρχαν 1,8 εκ. δρχ. και από αυτά
έπρεπε να καλυφθούν τα ελλείµµατα 1833-35 και η εξυπηρέτηση του δανείου, που ήταν 2,7 εκατ. δρχ.
4
www.kostasmelas.gr
1844-1879.
Μετά την παύση πληρωµών του 1843 οι Μεγάλες Δυνάµεις δεν ενοχλούν σχετικά µε
αυτό το ζήτηµα το Ελληνικό Κράτος. Η Αγγλία ελέγχει τον Όθωνα σχετικά µε το
Ανατολικό Ζήτηµα και δεν δίδει µεγάλη σηµασία στις πιέσεις των ιδιωτών
οµολογιούχων7. Όµως το 1854, κατά τη διάρκεια του Κριµαϊκού Πολέµου και µε τη
γνωστή φιλορωσική θέση του Όθωνα, οι Μεγάλες Δυνάµεις ανέσυραν την παύση
πληρωµών , αποστέλλοντας στην Ελλάδα την Διεθνή Επιτροπή Οικονοµικού Ελέγχου
η οποία υπέβαλε έκθεση (1859) και το 1860 υπογράφτηκε συµφωνία που υποχρέωνε
την Ελλάδα να πληρώνει σταθερή ετήσια δόση 36.000 λιρών ή 900000 φράγκων, . Το
ποσό αυτό αναλογούσε στο 4,0% των φορολογικών εσόδων του Ελληνικού Κράτους.
Επίσης το ποσό αυτό θα αυξανόταν κάθε πέντε χρόνια. Η καταβολή άρχισε από το
1965 όταν εγκαταστάθηκε η νέα βασιλική δυναστεία.8 Στο συµβιβασµό του 1879 ,
συµφωνήθηκε η Ελλάδα να καταβάλει το 43,0% του ονοµαστικού κεφαλαίου των
δανείων της περιόδου 1824-1825. Οι τελευταίες οµολογίες που εκδόθηκαν το 1824-
1825 θα εξοφληθούν στην Ολλανδία το 1930, 105 χρόνια µετά την έκδοσή τους9.
Μεταξύ του 1879 και του 1930 το ελληνικό κράτος κατέβαλλε τους τόκους επί του
συµβιβαστικού κεφαλαίου του 43,0% µε επιτόκιο 2,5%.
1880-1893.
Είναι σηµαντικό να σηµειωθεί ότι: «µε τον συµβιβασµό του 1878, οι ελληνικές
κυβερνήσεις βρέθηκαν µπροστά σε µια πρωτόγνωρη κατάσταση: απέκτησαν τη
δυνατότητα να δανειστούν ποσά πρωτοφανή για την Ελλάδα , σε µια παγκόσµια
αγορά κεφαλαίων, της οποίας τους όρους σχεδόν αγνοούσαν. ..Παρ’ όλη την άγνοια,
ίσως και λόγω αυτής, οι διαπραγµατεύσεις άρχισαν ταχύτητα. Και οι ελληνικές
κυβερνήσεις ενέδωσαν πρόθυµα στις χρυσοφόρες σειρήνες. Το συνολικό δηµόσιο
χρέος της χώρας, από περίπου 168 εκ. τρέχουσες δραχµές που ήταν το 1876, είχε
σχεδόν διπλασιαστεί έως το 1884 (330,1 εκ) , είχε τετραπλασιαστεί έως το 1887
(662,6 εκ), είχε επταπλασιαστεί έως το 1893 (1.160,0 εκ)»10.
Την περίοδο αυτή η Ελλάδα συνήψε οκτώ βασικά δάνεια. Συγκεκριµένα:
Δύο επί Κυβερνήσεως Κουµουνδούρου, το 1879 και το 1890, συνολικού ύψους 180
εκ. γαλλικών φράγκων. Πέντε επί Κυβερνήσεων Χ. Τρικούπη το 1882-1885 και το
1886-1881, συνολικού ύψους 450 εκ. γαλλικών φράγκων. Ένα επί Κυβερνήσεως
Σωτηρόπουλου-Ράλλη το 1893,ύψους 9.739.000 εκ. γαλλικών φράγκων.11 Επρόκειτο
δηλαδή για οκτώ δάνεια σε διάστηµα δώδεκα ετών. Κατά µέσον όρο ένα δάνειο κάθε
ενάµιση χρόνο. Στον Πίνακα 2 παρουσιάζονται τα συγκεκριµένα δάνεια.
Τελικά η καθαρή πρόσοδος, από το δάνειο, για την Ελλάδα ήταν 14,2%. Στο τέλος του 1859 η Ελλάδα
έναντι του δανείου χρωστούσε υπερτριπλάσια των όσων λογιστικά είχε επωφεληθεί από το δάνειο.
7
Δες: Γ. Δερτιλής ,Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Τόµος Α’, σ.
8
Μέχρι τότε τα τοκοχρεολύσια του δανείου των ύψους 2.343.750 λιρών καταβάλλονταν κάθε χρόνο
στους οµολογιούχους από τις εγγυήτριες µεγάλες δυνάµεις.
9
Οι Ολλανδοί τραπεζίτες είχαν αγοράσει τα κόκκινα και γαλάζια οµόλογα περίπου στο 5,0% της αξίας
τους µετά την στάση πληρωµών του Ελληνικού Κράτους. Μακροπρόθεσµα φαίνεται ότι κέρδισαν .
10
Γ. Δερτιλής , οπ.παρ. Τόµος Β’ . σ.529-530.
11
Α. Ηλιαδάκης , οπ.παρ.
5
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 2
Εξωτερικά Δάνεια (περίοδος:1879-1890) (σε φράγκα)

ΕΤΟΣ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ ΑΞΙΑ ΤΙΜΗ ΕΚΔΟΣΗΣ ως %της
ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗΣ ΑΞΙΑΣ
1879 60.000.000 73%
1881 120.000.000 75%
1884 100.000.000 70%
1887 135.000.000 67%
1889 30.000.000 68%
1889 125.000.000 72%
1890 60.000.000 53%
ΣΥΝΟΛΟ 630.000.000 468.500.000
Πηγή: Ηλιαδάκης Α, Εξωτερικός Δανεισµός και Δανειακή Κοινωνικοποίηση στην Ελλάδα 1824-1940.
Διδακτορική Διατριβή. Πάντειο Πανεπιστήµιο, χχ.
Θα πρέπει στο σηµείο αυτό να ειπωθεί ότι, τα επιτόκια που επιβάλλονταν στα
συγκεκριµένα δάνεια ήταν τέσσερις ή πέντε φορές υψηλότερα από τα αντίστοιχα των
µεγάλων ευρωπαϊκών δυνάµεων , οι δόσεις ήταν πυκνές και δεν υπήρχαν περίοδοι
χάριτος. Οι προεξοφλήσεις στις ονοµαστικές τιµές πώλησης ήταν µεγάλες γεγονός
που επέτρεπε στους δανειστές να εξασφαλίσουν την αποκατάσταση του αρχικού τους
κεφαλαίου σε σύντοµο χρονικό διάστηµα.12
Τα βασικά και περισσότερα δάνεια συνήψαν οι κυβερνήσεις του Χ. Τρικούπη στο

όνοµα του επιδιωκόµενου εκσυγχρονισµού της ελληνικής οικονοµίας.13
12
Για όλα αυτά δες: Γ. Δερτιλής ,οπ.παρ. Τόµος Α’, σ.523-525.
13
«Τα δηµόσια έργα απορρόφησαν ένα µέρος των νέων δανείων αλλά , όπως αποδείχτηκε, το
µεγαλύτερο µέρος του χρησιµοποιήθηκε για την εξόφληση του εσωτερικού χρέους ή για την εξόφληση
του εσωτερικού χρέους ή την ενίσχυση σηµαντικών τραπεζών….Υπό αυτές τις συνθήκες το ελληνικό
κράτος αναγκαζόταν να δανείζεται κάθε φορά και µε επαχθέστερους όρους µε σκοπό όχι απαραίτητα
την ανάπτυξη αλλά την επιβίωσή του. Εποµένως , τα νέα δάνεια συνέβαλαν στη διεύρυνση του
ελλείµµατος και µέσω αυτής στη χρεωκοπία του 1893». Ε. Βόγλη, Η Μεγάλη Ύφεση και η Ελλάδα
(1873-1896) στο , ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ , 1893-1912 Από την Χρεωκοπία στην Ανάκαµψη , Μάρτιος
6
www.kostasmelas.gr
Στον Πίνακα 3 που ακολουθεί παρουσιάζεται η εξέλιξη του Δηµοσίου Χρέους από το
1826 µέχρι και το 1893.
Πίνακας 3
Ονοµαστικό Δηµόσιο Χρέος σε εκατ. Χρυσά γαλλικά φράγκα.
1826-1832 70
1843-1878 130
1884 280
1887 415
1893 640
Πηγή: Γ. Δερτιλής , Τόµος Α, σ.126.
Η πτώχευση του Ελληνικού Κράτους το 1893.14
Η απότοµη αύξηση των φόρων, ο υπερβολικός εξωτερικός δανεισµός, η

µονιµοποίηση της αναγκαστικής κυκλοφορίας του 1885, η υποτίµηση της δραχµής, η
χρόνια κρίση της σταφίδας και ο περιορισµός των εξαγωγών στο ελάχιστο
δηµιούργησαν σοβαρή δηµοσιονοµική κρίση. Στις αρχές του 1890 η ελληνική
κυβέρνηση αδυνατούσε να εξοικονοµήσει το απαραίτητο συνάλλαγµα για την ετήσια
πληρωµή των τοκοµεριδίων στους ξένους δανειστές του δηµοσίου15.
2011. Απόψεις σαν τις παραπάνω κυκλοφορούν ευρέως και από λογικής άποψης φαίνονται ορθές.
Όµως από όσο γνωρίζω δεν υπάρχει καµία συγκεκριµένη µελέτη που να προσπαθεί να
ποσοτικοποίηση έστω στο περίπου αυτές τις απόψεις. Οι κυβερνήσεις Τρικούπη επικεντρώθηκαν
στην κατασκευή δηµοσίων έργων. Το οδικό δίκτυο της χώρας τριπλασιάστηκε και ξεπέρασε τα 4.000
χλµ. Το σιδηροδροµικό δίκτυο αναπτύχθηκε µε γοργό ρυθµό και ξεπέρασε τα 900 χλµ. Επίσης άρχισαν
οι διαδικασίες για την αποξήρανση της λίµνης Κωπαΐδας και η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου.
14
Βλ. Γ .Β .Δερτιλής, Ιστορία του Ελληνικού Κράτους 1830-1920. Βιβλιοπωλείον της «Εστίας» 2005,
Τόµος Β, Κεφάλαιο 1. Επίσης βλέπε, Ι. Κοκκινάκης , Νόµισµα και Πολιτική στην Ελλάδα 1830-1910,
Αλεξάνδρεια 1999. Ακόµα , Αναστάσιος Ηλιαδάκης , Εξωτερικός Δανεισµός και Δανειακή
Κοινωνικοποίηση στην Ελλάδα 1824-1940. Διδακτορική Διατριβή, Πάντειον Πανεπιστήµιο.
15
Βλ. Βασίλη Μήτση: Το εκδοτικό προνόµιο της Ιονικής Τράπεζας, σελ. 73.
7
www.kostasmelas.gr
Το φθινόπωρο του 1891, ο Δηλιγιάννης, προσπαθώντας να εξοικονοµήσει

πρόσθετους φόρους, φορολόγησε τα κέρδη της ΕΤΕ από το εκδοτικό προνόµιο. Από
το 1880, επί Κουµουνδούρου, είχε αναγνωριστεί ότι το κράτος δικαιούταν να λάβει
το ¼ από τα κέρδη αυτά. Όµως, καµία ελληνική κυβέρνηση µέχρι τότε δεν τόλµησε
να εφαρµόσει το µέτρο, εξαιτίας του κοινωφελούς χαρακτήρα και της παντοδυναµίας
της Εθνικής. Ο Δηλιγιάννης υποχρέωσε την ΕΤΕ να εξαγοράσει το δικαίωµα του
κράτους, προκαταβάλλοντας τις προβλεπόµενες εισπράξεις για µία 25ετία. Το µέτρο
αυτό, όπως ήταν φυσικό, ευνόησε την Ιονική Τράπεζα και την Τράπεζα
Ηπειροθεσσαλίας, οι οποίες δεν κατέβαλαν τίποτα, παρόλο ότι διατηρούσαν όµοια
δικαιώµατα µε την Εθνική16.
Η φορολογία των κερδών της Εθνικής προκάλεσε οργή και την αντίδραση των
κεφαλαιούχων. Η δραχµή υποτιµήθηκε ακόµα περισσότερο και οι εξαγωγές έπαθαν
καθίζηση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες το πρόβληµα πληρωµής των τοκοµεριδίων
στους δανειστές του εξωτερικού έγινε οξύτερο17.
Οι Γάλλοι δανειστές προσπάθησαν να επωφεληθούν από τις συναλλαγµατικές
και δηµοσιονοµικές δυσκολίες του ελληνικού κράτους και µε επικεφαλή τον Αντώνιο
Βλαστό, φίλο του Ανδρέα Συγγρού και αντιπρόεδρο στην Τράπεζα Προεξοφλήσεων
του Παρισιού, ζήτησαν από την ελληνική κυβέρνηση να τους παραχωρηθεί έναντι
του δηµοσίου χρέους προνόµιο ίδρυσης µιας ‘Τραπέζης του Κράτους’ µε αρχικά
κεφάλαια 50.000.000 φράγκα. Στην τράπεζα θα παραχωρείτο το µονοπωλιακό
δικαίωµα για την είσπραξη ορισµένων δηµόσιων προσόδων ως κάλυψη του δηµοσίου
χρέους της χώρας. Οι διαχειριζόµενοι τα συµφέροντα του γαλλικού οµίλου Βλαστός
και Συγγρός ήλπιζαν ότι µε την ‘Τράπεζα του Κράτους’ εκτός από το εκδοτικό
προνόµιο και την επιδιωκόµενη ενοποίηση του δηµοσίου χρέους, θα κατόρθωναν να
απορροφήσουν και τα υπόλοιπα πιστωτικά ιδρύµατα της χώρας18.
Ο Δηλιγιάννης αρνήθηκε να υποκύψει στον εκβιασµό των Γάλλων δανειστών.
Αποτέλεσµα ήταν να αναπτυχθεί διεθνώς η κερδοσκοπία και η αξία των ελληνικών
χρεογράφων στα χρηµατιστήρια του εξωτερικού να σηµειώσει αισθητή πτώση.
Παράλληλα, η οικονοµική πίεση των κεφαλαιούχων πήρε και συγκεκριµένη πολιτική
µορφή. Τότε, µε πρωτοβουλία και συµµετοχή του Ανδρέα Συγγρού ιδρύθηκε το
‘Τρίτο Κόµµα’, που είχε την υποστήριξη του βασιλιά µε σκοπό να ασκήσουν και
πολιτική πίεση. Η κυβέρνηση Δηλιγιάννη παύθηκε από το βασιλιά στις 18
Φεβρουαρίου 1892 και την διαδέχτηκε η κυβέρνηση Κωνσταντόπουλου, χωρίς όµως
να µπορέσει να προωθήσει τα σχέδια Βλαστού-Συγγρού, µε αποτέλεσµα να πέσει
γρήγορα19.
Ο Χαρίλαος Τρικούπης, που κέρδισε τις εκλογές της 3ης Μαΐου 1892,
προσπάθησε να συνάψει νέα δάνεια για την εξυπηρέτηση των παλιών. Παράλληλα,
εφάρµοσε πολιτική λιτότητας και επέβαλε πρόσθετους φόρους. Τα σχέδια του
Τρικούπη µαταιώθηκαν εξαιτίας των αντιθέσεων των δανειστών και του
ανταγωνισµού που επικρατούσε ανάµεσα στα αγγλικά και γαλλικά συµφέροντα. Οι
Άγγλοι κεφαλαιούχοι ήταν πρόθυµοι να χορηγήσουν νέα δάνεια στην Ελλάδα, για να
στηρίξουν τον Τρικούπη στην εξουσία, ενώ ο γαλλικός όµιλος Βλαστού-Συγγρού
τορπίλιζε κάθε προσπάθεια για νέο δάνειο. Οι Γάλλοι οµογενείς για να εξαναγκάσουν
το ελληνικό κράτος να τους παραχωρήσει το προνόµιο για την ίδρυση της ‘Τραπέζης
του Κράτους’, προσπάθησαν να εξωθήσουν το ελληνικό κράτος σε πτώχευση και
16
Οµοίως, σελ. 73.
17
18
Βλ. Βασίλη Μήτση: Το εκδοτικό προνόµιο της Ιονικής Τράπεζας, σελ. 73.
19
8
www.kostasmelas.gr
µέσω αυτής να επιβληθεί ξένος έλεγχος πάνω στις προσόδους του ελληνικού
δηµοσίου20.
Ο Τρικούπης, για να ενισχύσει την εµπιστοσύνη των Άγγλων δανειστών,
πρότεινε στην αγγλική κυβέρνηση να στείλει επιθεωρητή για επιτόπια εξέταση της
δηµοσιονοµικής κατάστασης της χώρας. Τον Οκτώβριο του 1892 στάλθηκε στην
Ελλάδα ο λόρδος Εδουάρδος Λω, ο οποίος διαπίστωσε ότι οι οικονοµικές βάσεις της
χώρας ήταν καλές και υπήρχε ακόµα περιθώριο εγγυήσεων για τη σύναψη νέου
δανείου. Οι Γάλλοι δανειστές έστειλαν για τον ίδιο σκοπό δικό τους επιθεωρητή, τον
Ρου, ο οποίος σχηµάτισε αντίθετη γνώµη. Για να συντοµεύσουν την πτώχευση, οι
Γάλλοι δανειστές διέδωσαν στα χρηµατιστήρια του εξωτερικού ότι η Ελλάδα βαδίζει
αναπόφευκτα στη χρεοκοπία21.
Παρά τις δυσκολίες ο Τρικούπης πέτυχε µία καταρχήν συµφωνία µε τους
Άγγλους χρηµατοδότες για ένα νέο δάνειο 3,5 εκατοµµυρίων στερλινών. Για
µεγαλύτερη εξασφάλιση οι Άγγλοι δανειστές απαίτησαν να κυρωθεί το νέο δάνειο µε
βασιλικό διάταγµα. Ο βασιλιάς, ακολουθώντας τη συµβουλή του Ανδρέα Συγγρού,
αρνήθηκε να υπογράψει και το ατιµωτικό δάνειο δεν πραγµατοποιήθηκε. Λίγο
αργότερα ο Τρικούπης παραιτήθηκε από την εξουσία22.
Η κυβέρνηση Σωτηρόπουλου – Ράλλη που ανέλαβε, κατάφερε να έρθει σε
συµφωνία µε τον οίκο Hambro του Λονδίνου και να προµηθευτεί κάτω από
υπερβολικά τοκογλυφικούς όρους το απαιτούµενο συνάλλαγµα για την
κεφαλαιοποίηση των καθυστερούµενων τόκων. Με το Β.Δ. της 30ης Μαΐου 1893
εκδόθηκε ‘δάνειο κεφαλαιοποιήσεως’ (founding) 100 εκ. φράγκων. Για την καλύτερη
εξυπηρέτηση του δανείου ιδρύθηκε ανεξάρτητο ταµείο και ειδική υπηρεσία, που την
αποτελούσαν εκπρόσωποι της Εθνικής, Ιονικής και Προνοµιούχου Τράπεζας
Ηπειροθεσσαλίας. Το δάνειο κεφαλαιοποιήσεως ήταν µία έµµεση µορφή πτώχευσης.
Η διάθεση των προσωρινών τίτλων του νέου δανείου έκανε τους χρηµατιστικούς
κύκλους του εξωτερικού να διαισθάνονται ότι επρόκειτο για εµπαιγµό και δόλια
χρεοκοπία23.
Ακολούθησε η κατακόρυφη πτώση της τιµής των ελληνικών χρεογράφων στα
χρηµατιστήρια του εξωτερικού µε αποτέλεσµα η οικονοµία της χώρας να περιέλθει
σε δυσµενή θέση.
Η κυβέρνηση Σωτηρόπουλου – Ράλλη έχασε τον έλεγχο της κατάστασης και
αναγκάστηκε να παραιτηθεί στις 30 Οκτωβρίου 1893. Ο Τρικούπης ξαναπήρε την
εξουσία. Ακύρωσε το δάνειο κεφαλαιοποιήσεως του Σωτηρόπουλου, το οποίο
κλόνισε την αξιοπιστία της χώρας στο εξωτερικό, και προσπάθησε να συνάψει νέα
δάνεια για την εξυπηρέτηση των παλιών. Δυστυχώς, και η νέα προσπάθεια απέτυχε.
Στις 10 Δεκεµβρίου 1893 ο Τρικούπης υποχρεώθηκε να αναγνωρίσει από το επίσηµο
βήµα της Βουλής ότι ‘δυστυχώς επτωχεύσαµεν’24.
Ο νόµος ΒΡ/ΣΤ´/1893 κήρυξε και επίσηµα το ελληνικό κράτος σε πτώχευση. Η
αξία του εθνικού µας νοµίσµατος κλονίστηκε και µαράθηκε κάθε οικονοµική
δραστηριότητα. Η πτώχευση προκάλεσε διεθνή κλονισµό της ελληνικής αξιοπιστίας,
που είχε ως συνέπεια την επέκταση της ανυποληψίας και στο χώρο των πολιτικών
συναλλαγών25.
20
21
22
23
Βλ. Β. Μήτση: Το εκδοτικό προνόµιο της Ιονικής Τράπεζας, σελ. 74.
24
25
9
www.kostasmelas.gr
Από τις διατάξεις του νόµου της πτώχευσης εξαιρέθηκαν τα δάνεια σε

τραπεζογραµµάτια, που συνάψανε κατά καιρούς οι ελληνικές κυβερνήσεις µε τις
εκδοτικές τράπεζες, ‘δυνάµει των περί αναγκαστικής κυκλοφορίας νόµων’.
Εξαιρέθηκαν ακόµα τα προσωρινά δάνεια (avances) σε χρυσό και άλλες κατηγορίες
του εσωτερικού χρέους, για να µην σταµατήσει τη λειτουργία της η κρατική
µηχανή26.
1894-1899
Ύστερα από την ταπεινωτική ήττα που υπέστη η Ελλάδα στον Ελληνο-τουρκικό
πόλεµο του Απριλίου – Μαΐου 1897, αναγκάστηκε να επαναλάβει τις
διαπραγµατεύσεις µε τους ξένους πιστωτές που είχαν διακοπεί το 1893.
Οι νέες διαπραγµατεύσεις οδήγησαν στην εγκαθίδρυση της Διεθνούς Επιτροπής
Οικονοµικού Ελέγχου µε το σχετικό νόµο της 26/2/1898.
Η κυριότερη προσπάθεια του Διεθνούς Ελέγχου ήταν να θέσει πλήρη τάξη στα
οικονοµικά του κράτους, να εξασφαλίσει την πληρωµή των τοκοχρεολυσίων, να
βελτιώσει τη θέση της δραχµής καθώς ένας πολύ σηµαντικός παράγοντας του
σχηµατισµού της συναλλαγµατικής τιµής είναι η πεποίθηση του κοινού ότι υπάρχει
καλή οικονοµική διοίκηση καθώς επίσης να µειώσει τα ελλείµµατα του
προϋπολογισµού.
Η Επιτροπή του Ελέγχου αποτελείτο από έναν αντιπρόσωπο των Ευρωπαϊκών
Δυνάµεων που µεσολάβησαν για τον τερµατισµό του πολέµου (Αγγλία, Γαλλία,
Γερµανία, Ιταλία, Ρωσία και Αυστροουγγαρία) στην Αθήνα.
Μόλις ρυθµίστηκε το ζήτηµα του Δ.Ο.Ε., πραγµατοποιήθηκε η σύναψη του
‘Ηγγυηµένου Δανείου’, το Μάιο του 1898, ύψους 170.000.000 χρυσών φράγκων27.
Χάρη στην εγγύηση των τριών Μεγάλων Δυνάµεων (Αγγλίας, Γαλλίας και Ρωσίας)
οι όροι του δανείου ήταν εξαιρετικά ευνοϊκοί: χρόνος απόσβεσης 60 έτη, ετήσιος
τόκος 2,5% και χρεολύσιο 1,1%, από το έτος 1903. Από αυτά τα 170 εκατοµµύρια, τα
95 εκατοµµύρια δόθηκαν στην Τουρκία ως πολεµική αποζηµίωση.
Ο Διεθνής Έλεγχος ήθελε να προστατεύσει την ΕΤΕ ούτως ώστε να υπάρχει
ένας ισχυρός οργανισµός προς εξασφάλιση και εξυπηρέτηση των συµφερόντων των
δανειστών και γι’ αυτό το Δηµόσιο έπρεπε να εξοφλήσει το δάνειο σε χρυσό ύψους
22 εκ. χρυσών γαλλικών φράγκων δίνοντας οµολογίες του ‘Ηγγυηµένου Δανείου’ και
τα υπόλοιπα δάνεια, σε δραχµές ύψους 60 εκ., και τα έντοκα γραµµάτια του
Δηµοσίου, ύψους 18 εκ. δρχ. θα διαµόρφωναν ένα νέο δάνειο, το Δάνειο
Ενοποιήσεως.
Η εξυγίανση της δραχµής ήταν προς το συµφέρον και των δανειστών και του
κράτους. Παρότι δεν ήταν δύσκολο να ευρεθεί το ποσό των 74 εκ. δραχµών που
όφειλε το Δηµόσιο στις Εκδοτικές Τράπεζες και να αρθεί η αναγκαστική κυκλοφορία
εν τούτοις αυτή η λύση δεν κρίθηκε συµφέρουσα γιατί δεν ήταν σίγουρο εάν η ΕΤΕ
και µετά την εξόφληση των προς αυτήν οφειλών του Δηµοσίου, θα ήταν σε θέση να
διατηρήσει τις πληρωµές σε χρυσό και διότι µπορούσε η απότοµη άρση της
26
27
Από αυτό το 62% καταβλήθηκε ως αποζηµίωση της Οθ. Αυτοκρατορίας (παραχώρηση Θεσσαλίας,
πόλεµος 1897), 15% χρησιµοποιήθηκε για κάλυψη των ελλειµµάτων, το 20% στο κυµαινόµενο χρέος
και το 3% στα έξοδα έκδοσης.
10
www.kostasmelas.gr
αναγκαστικής κυκλοφορίας να προξενούσε κακό αντί καλό, καθώς οι οικονοµικές

συνθήκες είχαν µεταβληθεί εξαιτίας της µακροχρόνιας αναγκαστικής κυκλοφορίας.
Οι διατάξεις του νόµου περί ‘Διεθνούς Ελέγχου’ που επέφεραν την αρτιότητα
της δραχµής, ήταν οι ακόλουθοι:
Το άρθρο 30 απαγόρευε την έκδοση νέου χρήµατος ως µέσου κάλυψης των
ελλειµµάτων. Επίσης όριζε ότι τα υπό αναγκαστική κυκλοφορία εκδοθέντα
τραπεζογραµµάτια προ του 1898, τα οποία κατά το έτος αυτό ανέρχονταν σε 94 εκ.
δραχµές, όφειλαν να ελαττωθούν σε 40 εκ. δρχ. µε τη συνεχή µείωση της
κυκλοφορίας κατά 2 εκ. δρχ. τουλάχιστον ετησίως. Γι’ αυτό το λόγο κανένα δάνειο
δεν επιτρεπόταν να συνάψει το κράτος µε την τράπεζα για την έκδοση
χαρτονοµίσµατος χωρίς τη συγκατάθεση της Δ.Ο.Ε.28
Το άρθρο 29 όριζε ως ανώτατο όριο των εντόκων γραµµατίων στο ποσό των 10
εκ. δρχ. Το 2ο άρθρο όριζε ότι τα φορολογικά έσοδα που θα συγκέντρωνε η Επιτροπή
Εξυπηρέτησης του Χρέους, θα χρησιµοποιούνταν για µία περίοδο 30 ετών για την
κάλυψη των δαπανών εξυπηρέτησης του εξωτερικού χρέους.
Η αύξηση της συναλλαγµατικής τιµής της δραχµής ήταν προς το µέγιστο
συµφέρον των δανειστών καθώς έτσι αυξανόταν και το ποσό του τόκου, ούτως ώστε
µε το πλεόνασµα του συναλλάγµατος και τις υπέγγυες προσόδους κατορθώθηκε να
καταβληθεί πλήρως ο αρχικός τόκος των δανείων προς τους δανειστές το 1920.
Οι διατάξεις του νόµου απαγόρευαν την έκδοση νέου χρήµατος, καθώς όµως
αυξάνονται οι συναλλαγές εξαιτίας της ανάπτυξης του έθνους, η έλλειψη του
αναγκαίου συναλλαγµατικού οργάνου καταδίκαζε το έθνος σε στασιµότητα. Εξαιτίας
αυτής της ανάγκης προστέθηκε τέταρτη παράγραφος στο 30ο άρθρο, η οποία όριζε τα
εξής:
«Καµία έκδοση πιστωτικού νοµίσµατος δεν µπορεί να επιτραπεί από το κράτος,
εκτός εκείνων που γίνονται για τις ανάγκες του εµπορίου, εντός των κανονισµένων
ορίων των καταστατικών των υφισταµένων εκδοτικών τραπεζών ή εντός των ορίων
που θα ορισθούν από τα καταστατικά εκδοτικών τραπεζών που θα συσταθούν.»
Παρόλα αυτά η διάταξη ξεχάστηκε. Από το 1903, η χρηµατική στενότητα
γίνεται πιο έντονη και κατά τις εποχές των συγκοµιδών δηµιουργούνται χρηµατικές
κρίσεις. Το 1910, όταν η δραχµή έφτασε το άρτιο, 1:1 δρχ./φράγκο, αποφασίστηκε να
δοθεί ελαστικότητα στην κυκλοφορία αλλά αντί να χρησιµοποιηθεί ο νόµος του
Ελέγχου, θεσπίστηκε ο Νόµος ΓΧΜΒ´.
Ο Δ.Ο.Ε. έχει και ευνοϊκά αποτελέσµατα για την οικονοµία της χώρας,
περιόρισε την αναγκαστική κυκλοφορία, επέβαλε σταδιακή και σταθερή µείωση της
νοµισµατικής βάσης, και βελτίωσε την εξωτερική αξία της δραχµής. Έτσι, το
ελληνικό κράτος δεν άργησε να ξαναβρεί τη χαµένη του πίστη στις ξένες
χρηµαταγορές.
1900-1924
Από το 1898 άρχισε συστηµατικά να τίθεται σε εφαρµογή πολιτική

αντιπληθωρισµού, η οποία γινόταν ολοένα και πιο αισθητή µε την οικονοµική πρόοδο
της χώρας. Έτσι, επήλθε αύξηση της αγοραστικής δύναµης της δραχµής. Το γεγονός
αυτό, µαζί µε την καλυτέρευση του ισοζυγίου πληρωµών, κυρίως µέσω των κερδών
του εµπορικού ναυτικού και των εµβασµάτων των µεταναστών, συντέλεσε στη
28
Βλ. Ζολώτα Ξ.: Νοµισµατικά και Συναλλαγµατικά φαινόµενα εν Ελλάδι, 1910-1927, Τοµ. Α, Αθήνα
1928, σελ. 7.
11
www.kostasmelas.gr
συνεχή ανατίµηση της εξωτερικής αξίας της δραχµής, ούτως ώστε γύρω στα τέλη του
1909 έφτασε την παλιά σε χρυσό ισοτιµία29.
Όµως, παρά το γεγονός αυτό, δύο σπουδαίοι λόγοι καθιστούσαν απαραίτητη τη
νέα ρύθµιση του νοµισµατικού συστήµατος της χώρας:30
1. Η υπολανθάνουσα παρατεταµένη οικονοµική κρίση, που υπήρξε αποτέλεσµα
της αντιπληθωριστικής πολιτικής, εξακολουθούσε να υφίσταται, και
2. Η σταθεροποίηση της τιµής του εθνικού νοµίσµατος, παρά την επιτευχθείσα
ισοτιµία, καθίστατο προβληµατική, εφ’ όσον δεν θα επέρχετο µεταρρύθµιση στο
παλιό νοµισµατικό καθεστώς.
Οι λόγοι αυτοί προκάλεσαν το 1910 την ψήφιση του Νόµου ΓΧΜΒ´, ο οποίος
αποτελεί και το µεγαλύτερο σταθµό στην νεότερη νοµισµατική ιστορία της Ελλάδας.
Με το νόµο ΓΧΜΒ, τέθηκε τέρµα στην πολιτική που είχε εφαρµοστεί µέχρι τότε. Το
8ο άρθρο, που αποτελεί την βάση του συστήµατος, έχει ως εξής:
«Επιτρέπεται εις την Εθνικήν Τράπεζαν η δι’ ιδίου λογαριασµού έκδοσις
τραπεζικών γραµµατίων πέραν του ποσού όπερ δικαιούται να εκδίδη κατά τους
ισχύοντας νόµους και συµβάσεις, επί τω ειδικώ σκοπώ αγοράς χρυσού και
συναλλάγµατος κατ’ ανώτατον όριον είς το άρτιον, υποχρέου ούσης της Εθνικής
Τραπέζης να πωλή τον αγορασθέντα χρυσό και συνάλλαγµα µέχρι εξαντλήσεως
αυτών, τον µεν χρυσόν εις το άρτιον πλέον εν τοις χιλίοις, το δε συνάλλαγµα προς
100 και 50 εκατοστά του λεπτού το επί Παρισίων φράγκον, αναλόγως δε επί τη
ισοτιµία το επί άλλων χωρών συνάλλαγµα».
Η Διεθνής Επιτροπή, παρά τις διατάξεις του νόµου περί διεθνούς ελέγχου του
1898, υιοθέτησε το σύστηµα του νόµου ΓΧΜΒ, καθώς πίστευε ότι θα συντελούσε
στην σταθεροποίηση της αξίας του εθνικού νοµίσµατος. Με το νόµο αυτό δεν
θεσπίστηκε ο χρυσός κανόνας στην Ελλάδα, η δε αναγκαστική κυκλοφορία
εξακολουθούσε τυπικά να υφίσταται, εν τούτοις όµως εξασφαλίστηκε η ισοτιµία της
δραχµής µε τα ξένα νοµίσµατα.
Εκ πρώτης όψεως, ο νόµος αυτός αφορά την εξωτερική ή συναλλαγµατική αξία
της δραχµής, όµως ποια σηµασία έχει ο νόµος για την εσωτερική αξία της δραχµής.
Η εσωτερική αξία ενός νοµίσµατος εξαρτάται απολύτως από το ποσό της
νοµισµατικής κυκλοφορίας και την ταχύτητα της.
Ο νόµος ΓΧΜΒ ορίζει ότι η νοµισµατική κυκλοφορία µπορεί να αυξηθεί
οσοδήποτε, αρκεί η πρόσθετη κυκλοφορία να είναι καλυµµένη στο άρτιο µε
συνάλλαγµα ή χρυσό. Εάν παρακολουθήσουµε όλη την εξέλιξη από το 1910 µέχρι τα
µέσα του 1919, οπότε εξαντλήθηκαν τα αποθέµατα της ΕΤΕ και έπαυσε η στο άρτιο
εξαργύρωση της δραχµής, θα παρατηρήσουµε ότι καθ’ όλη αυτή την περίοδο οι
δραχµές που παρουσιάζονται στα ταµεία της ΕΤΕ εξαργυρώνονταν σε συνάλλαγµα
στο άρτιο ή σε χρυσό. Αυτό που µας ενδιαφέρει είναι κατά πόσο η στο άρτιο
εξαργύρωση εξασφαλίζεται πραγµατικά µε το σύστηµα αυτό.
Εφόσον λοιπόν από την εφαρµογή του συστήµατος του νόµου ΓΧΜΒ µέχρι
τέλους του 1919 η στο άρτιο εξαργύρωση των κυκλοφορούντων τραπεζογραµµατίων
διενεργείτο ανελλιπώς στην Ελλάδα, καθ’όλη αυτή την περίοδο, αδιάφορα προς τις
διατάξεις των νόµων, δεν µπορούµε να µιλήσουµε περί χάρτινου κανόνα, όπως
συνέβαινε µέχρι το 1910, αλλά για την επικράτηση ενός νέου νοµισµατικού
29
Βλ. Ζολώτα Ξ.: Νοµισµατικά και Συναλλαγµατικά φαινόµενα εν Ελλάδι, 1910-1927, Τοµ. Α, Αθήνα
1928, σελ. 7.
30
Οµοίως, σελ. 7-8.
12
www.kostasmelas.gr
συστήµατος στην Ελλάδα, του Gold Exchange Standard, το οποίο στα ελληνικά
αποδίδεται ως ‘κανόνα συναλλάγµατος χρυσού’.31
Την περίοδο αυτή συνοµολογήθηκαν τέσσερα εξωτερικά δάνεια, συνολικά 521 εκ. φ.
Τα δύο πρώτα (76 εκ. φ.) µέχρι το 1910 και το τέταρτο 335 εκ. φ. το 1914. Η
δανειακή πρόσοδος χρησιµοποιήθηκε
- Υπέρ της εξυπηρέτησης των ήδη υπαρχόντων εξωτερικών δανείων
- Υπέρ της διεξαγωγής των Βαλκανικών πολέµων και
- Στην ενσωµάτωση των νέων περιοχών που προέκυψαν µετά τους Βαλκανικούς.
Με απλά λόγια τα νέα δάνεια ξεπλήρωναν τα παλιά. Μετά το 1914 στον εξωτερικό
δανεισµό υπάρχουν δύο µυστικά γερµανικά δάνεια, από 40 εκ. µάρκα έκαστο προς
την κυβέρνηση Σκουλούδη το 1915 και 1916. Τα δάνεια κρατήθηκαν εντελώς
µυστικά, ακόµα και από τη Βουλή και ουδαµού αναγραφόµενα. Η µυστικότητα αυτή
θα αποτελέσει θέµα της ποινικής δικαιοσύνης το 1918. Στο ειδικό δικαστήριο ο
Σκουλούδης θα υποστηρίξει ότι κρατήθηκε µυστικό για να µην εκλειφθεί ως ένδειξη
γερµανοφιλίας.
Τέλος υπήρξε ένα µικρό δάνειο καναδικό 8 εκ. δολ. Επίσης και ένα για την εξαγορά,
από τη Γαλλία, της σιδηροδροµικής γραµµής Θεσ/κης-Κων/λης, την οποία είχε
καταλάβει ο ελληνικός στρατός το 191332.
Υπήρξαν όµως οι πολεµικές πιστώσεις οι οποίες ήταν ουσιαστικώς δηµόσια δάνεια

που δόθηκαν στην Ελλάδα µε την µορφή πιστωτικών υπολοίπων εις χρυσόν, τα οποία
κάλυπταν τις αυξήσεις της νοµισµατικής κυκλοφορίας. Ήταν ένα από τα
ανταλλάγµατα που έλαβε η χώρα για την έξοδό της στον πόλεµο, στο πλευρό των
δυτικών συµµάχων. Η κυβέρνηση Βενιζέλου µπόρεσε έτσι να καλύψει τα
αναπόφευκτα ελλείµµατα των πολεµικών Προϋπολογισµών και να στηρίξει για ένα
διάστηµα τη δραχµή33
1924-1932
Θα πρέπει να σηµειωθεί στο σηµείο αυτό ότι η Ελλάδα δεν είχε πρόσβαση µετά
τη λήξη του Α’ Παγκοσµίου Πολέµου στις διεθνείς κεφαλαιαγορές λόγω του ότι δεν
είχε επέλθει συµφωνία σχετικά µε το ζήτηµα των πολεµικών αποζηµιώσεων. Από το
1921 συνεχίζονταν οι διαπραγµατεύσεις µε την Αγγλική Κυβέρνηση χωρίς
αποτέλεσµα. Το µόνο δάνειο που πήρε η Ελλάδα ήταν το 1924 και αφορούσε στην
αποκατάσταση των προσφύγων. Ο Πάγκαλος επέµενε ότι η Ελλάδα δεν έπρεπε να
συµβιβασθεί µε την Αγγλία και να αναζητήσει αλλού κεφάλαια µε αποτέλεσµα οι
συζητήσεις να οδηγηθούν σε αδιέξοδο. Μετά την αποµάκρυνση του Παγκάλου από
την κυβέρνηση οι διαπραγµατεύσεις προχώρησαν γρήγορα και την επόµενη άνοιξη
31
Βλ. Ξ. Ζολώτα: Νοµισµατικά και Συναλλαγµατικά φαινόµενα εν Ελλάδι, 1910-1927, Τοµ. Α, Αθήνα
1928, σελ. 79.
32
Α. Ηλιαδάκης , οπ.παρ.
33
Γ. Δερτιλής , οπ.παρ. Τόµος Β’ . σ.885-886.
13
www.kostasmelas.gr
(1927) υπογράφτηκε ο οριστικός διακανονισµός34 . Ταυτόχρονα συνεχίστηκαν και οι

διαπραγµατεύσεις για το ίδιο θέµα µε τους Γάλλους αλλά και τις ΗΠΑ. Μόλις
διευθετήθηκε το ζήτηµα των πολεµικών χρεών ,οι βρετανικές εµπορικές τράπεζες
µπορούσαν να ανακτήσουν τον παραδοσιακά κυρίαρχο ρόλο τους στην Ελλάδα. Θα
πρέπει να σηµειωθεί ότι η άµεση επένδυση στην Ελλάδα ήταν ανέκαθεν
δευτερεύουσα σε σχέση µε τις επενδύσεις χαρτοφυλακίου σε κρατικά οµόλογα.
Αυτή ήταν η κατάσταση, όταν στις αρχές του 1927 αναλαµβάνει η Οικουµενική
την διακυβέρνηση της χώρας υπό τον Ζαΐµη και ο Γ. Καφαντάρης παραµένει για
ενάµισι χρόνο Υπουργός Οικονοµικών. Παρόλο που και αυτός βαρύνεται µε
δηλώσεις που κάθε άλλο παρά βοηθούσαν την αναζωογόνηση της οικονοµικής
δραστηριότητας (δήλωσε σε επιτροπή του ΣΕΒΒ που τον επισκέφτηκε ότι γι’ αυτόν η
βιοµηχανία δεν ήταν παρά ένας κλάδος, που λόγω των δασµών εξασφάλιζε
οικονοµικούς πόρους στο κράτος), συνετέλεσε στην προετοιµασία της
σταθεροποίησης. Μεταξύ των άλλων είχε ενεργό συµµετοχή στη σύναψη του
τριµερούς δανείου35, που τακτοποίησε την εκκρεµότητα των συµµαχικών πιστώσεων
και περιλάµβανε σαν όρο από ξένης πλευράς την ίδρυση ανεξάρτητου εκδοτικού
ιδρύµατος, και συνέχισε την πολιτική του Μιχαλακόπουλου για εκτέλεση
παραγωγικών έργων µε εξωτερικό δανεισµό. Στις 14-5-1928 η δραχµή
σταθεροποιήθηκε de jure στην τότε τρέχουσα τιµή της (375 δρχ./λίρα)36.
Η βιοµηχανική δραστηριότητα ανακάµπτεται το 1927 όπως δείχνει η ίδρυση
νέων επιχειρήσεων. Γενικά, η Οικουµενική µε τις διάφορες επιτροπές που συνέστησε
για να εξετάσουν τα οικονοµικά θέµατα µαζί µε τα ενδιαφερόµενα µέρη, δίνει την
εντύπωση, ότι έκανε την πρώτη συστηµατική προσπάθεια διερεύνησης των
προβληµάτων. Σηµαντικό ρόλο ανάκτησης της εµπιστοσύνης των χρηµατιστικών
κύκλων έπαιξε το ψήφισµα της 5-6-1927, µε το οποίο θεσπιζόταν η δικαστική δίωξη
Υπουργών, που θα έπαιρναν µέτρα κατά των καταθέσεων σε χρυσό37.
Συνοπτικά, θα λέγαµε ότι η περίοδος 1923-27 είναι µία περίοδος οικονοµικής
ανόδου αλλά όχι απρόσκοπτης, µε παράλληλα διενέργεια πάσης φύσεως δαπανών
από το κράτος που εν µέρει απορροφά αγοραστική δύναµη από τον ιδιωτικό τοµέα
και εν µέρει δηµιουργεί πρόσθετη αγοραστική δύναµη. Από το 1926 – χρονιά µιας
πρόσκαιρης ύφεσης της οικονοµικής δραστηριότητας – έχουµε σαφή στροφή προς
την δανειακή πολιτική ως µέσο άντλησης χρήµατος για την οικονοµική πρόοδο της
χώρας, αφού η πολιτική ελλειµµατικού προϋπολογισµού και οι άλλοι τρόποι
χρηµατοδότησης της οικονοµικής ανάπτυξης µε εσωτερικούς πόρους είχαν
εξαντληθεί38.
34
Βλ. λεπτοµέρειες στο : Βλ. M.Mazower, Η Ελλάδα και η Οικονοµική Κρίση του Μεσοπολέµου,
ΜΙΕΤ 2002, σελ.142-143.
35
Το λεγόµενο «Τριµερές» δάνειο της Κοινωνίας των Εθνών , από τα έσοδα του οποίου το ένα τρίτο
διατέθηκε για τη νοµισµατική σταθεροποίηση , το δεύτερο τρίτο για την κάλυψη παλαιότερων
ελλειµµάτων του προϋπολογισµού και το υπόλοιπο για τη συνέχιση της προσφυγικής αποκατάστασης ,
εκδόθηκε επιτυχώς την άνοιξη του 1928 στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη (και σε µικρότερα ποσοστά ,
στο Μιλάνο, τη Στοκχόλµη και τη Ζυρίχη). Μ’ αυτή την επιτυχία , σύµφωνα µε ένα άρθρο του
Καφαντάρη τον Μάρτιο του 1928, «η Ελλάς επέτυχεν την οικονοµική αποκατάστασίν της».
Προηγουµένως , τον Ιανουάριο του ιδίου έτους είχε δηλώσει ότι το επικείµενο δάνειο θα άνοιγε το
δρόµο για µια «σειρά δανείων οδοποιίας και αποξηραντικών έργων τα οποία το Κράτος προτίθεται και
οφείλει να εκτελέσει σε µεγάλη κλίµακα». Βλ. M.Mazower, Η Ελλάδα και η Οικονοµική Κρίση του
Μεσοπολέµου, ΜΙΕΤ 2002, σελ.147.
36
Βλ. Μ. Ψαλιδόπουλο: Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι, Αθήνα 1989, σελ. 84.
37
38
Βλ. Μ. Ψαλιδόπουλο:Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι, Αθήνα 1989, σελ. 84.
14
www.kostasmelas.gr
Η κυβέρνηση Α. Ζαΐµη και ειδικά ο Υπουργός Οικονοµικών Γ. Καφαντάρης

µετά τη διευθέτηση των πολεµικών αποζηµιώσεων και µε δεδοµένο ότι το διεθνές
περιβάλλον έδειχνε ευνοϊκότερο ως προς τη δανειοδότηση της Ελλάδος εξήγγειλαν
µια σειρά από φιλόδοξα σχέδια. . Πρωταρχικά αφορούσαν σε έργα υποδοµών και
οδοποιίας .Η αποξήρανση των κοιλάδων του Αξιού και του Στρυµόνα , τα λιµενικά
έργα της Θεσσαλονίκης , το νέο λιµάνι του Ηρακλείου , η σύµβαση της Power and
Traction για τις µεταφορές της Αθήνας και των προαστίων της , οι σιδηρόδροµοι, οι
τηλεγραφικές και ασύρµατες επικοινωνίες , τα έργα ύδρευσης, οι δρόµοι
αποτελούσαν ένα δίκτυο έργων που είχαν ως στόχο την ανάπτυξη της χώρας έτσι
ώστε να πάψει να εξαρτάται οικονοµικά από τον εξωτερικό κόσµο. Ο Βενιζέλος
οικειοποιήθηκε αυτά τα σχέδια , τα λεγόµενα «παραγωγικά έργα» ,όταν επέστρεψε
στην ελληνική πολιτική σκηνή την άνοιξη του 1928, αφού πρώτα υποκλίθηκε
τελετουργικά στη µεγάλη σηµασία του «ισοσκελισµένου προϋπολογισµού».39
Μεγάλα δάνεια εκδόθηκαν για να χρηµατοδοτήσουν αυτά τα σχέδια στα τέλη
του 1928 και το 1931. Επιπλέον , η κυβέρνηση Βενιζέλου συνήψε αρκετά µικρότερα
δάνεια στο εξωτερικό καθώς και µεγάλα δραχµικά δάνεια στην ίδια την Ελλάδα.40.
39
M.Mazower, Η Ελλάδα και η Οικονοµική Κρίση του Μεσοπολέµου, ΜΙΕΤ 2002, σελ.148-149.
40
Βλ. Α. Αγγελόπουλος, Το δηµόσιο χρέος της Ελλάδος , Ζαχαρόπουλος ,Αθήναι 1937.
15
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 4
Εξωτερικός Δανεισµός του Ελληνικού Κράτους 1922-1932 Σε

εκατοµµύρια
Τίτλος δανείου Έτος Ονοµαστ. Πραγµατ. Τιµή Ονοµαστ. Πραγµατ.
Κεφάλαιο Κεφάλαιο Έκδοσης Επιτόκιο Επιτόκιο
%
7%Προσφυγικό 1924 £ 12,3 £ 8,9 81 7 8,6
8% Ελλ. Σιδηρ. 1925 £ 2,2 & 2,0 90 8 6,9
8% Υδρεύσεως 1925 £ 11,0
8% 1926 1926 £1
Τριµερές 6,0% 1928 £4,1 3,5 86 6 7
$17,0 16
6% Παραγωγικών 1928 £4 3,36 86 6 7,14
Έργων
4% αµερικανικής 1930 £ 12,2 12,2 100 4 -
κυβέρνησης
6% 1930 σχολικών 1930 £1 0,84 84 6 7,14
κτιρίων
6% 1931 Β’ 1931 4,6 3,8 83 6 7,18
παραγωγικό
Χρέος στην 1930 £0,05 0,05 - 10 -
Κτηµατική
Δάνειο 1893 3% 1927 Χρ.φρ.15 15 - 3 -
Σιδηρ. Θες/νίκης-
Μοναστηρίου
Χρέος στη 1931 Χρ.φρ. 38,41 - - -
Βουλγαρική 38,41
Κυβέρνηση
Σύνολο σε χρυσά 947,9 817,7 89,7 6,6 74
φράγκα
Πηγή: Α. Αγγελόπουλος, Το δηµόσιο χρέος της Ελλάδος, Ζαχαρόπουλος, Αθήναι

1937
Η πτώχευση του 1932
Η περίοδος από το 1928 έως το 1932 χαρακτηρίζεται από την πρωθυπουργία

Βενιζέλου και την σταθερότητα της οικονοµικής πολιτικής του Υπουργείου
Οικονοµικών, στο πρόσωπο του Γ. Μαρή. Την εποχή αυτή, που είναι η εποχή της
σταθεροποίησης (στις 14/5/1928 ιδρύεται η ΤτΕ) και µετατρεψιµότητας του
νοµίσµατος, εκτελούνται πολλά δηµόσια έργα σε συνεργασία µε το ξένο κεφάλαιο41.
Γενικά, η εκβιοµηχάνιση της χώρας προχωράει. Το 1927, η
κλωστοϋφαντουργία εδραιώνει την θέση της ως πρώτου βιοµηχανικού κλάδου
υποσκελίζοντας οριστικά τα είδη διατροφής και συγκεντρώνοντας το 23,7% της
συνολικής αξίας της βιοµηχανικής παραγωγής. Γενικά µεταξύ 1924-29 η αξία της
βιοµηχανικής παραγωγής αυξήθηκε κατά 84,34%. Οι ελαφρά αυξηµένες τιµές, το
41
Βλ. Μ. Ψαλιδόπουλο: Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι, Αθήνα 1989, σελ.85.
16
www.kostasmelas.gr
φτηνό εργατικό δυναµικό και οι προστατευτικοί δασµοί έφεραν τα αποτελέσµατα

τους. Τα χρηµατικά κεφάλαια που είχαν σχηµατιστεί και τοποθετήθηκαν στους
προστατευόµενους κλάδους, απέδωσαν υψηλά κέρδη. Ακόµα, η σταθεροποίηση όχι
µόνο κατήργησε την κερδοσκοπία αλλά de facto σήµαινε και την ανάληψη της
υποχρέωσης άσκησης µιας πιο φιλελεύθερης πολιτικής. Έτσι, όταν η 6ετής ατέλεια
εισαγωγής µηχανηµάτων και ανταλλακτικών του Ν. 2948/22 έληξε, δεν ανανεώθηκε,
ενώ ο νέος νόµος 4151 πρόσφερε δασµολογική απαλλαγή υπό όρους. Ο Ν. 4112 της
27/3/29 προβλέπει τη δυνατότητα υποθήκευσης του µηχανολογικού εξοπλισµού και
ενισχύει τρόπους για την ορθολογικοποίηση της παραγωγής και βελτίωση της
ποιότητας των προϊόντων. Για τους λόγους αυτούς έχουµε µια κατακόρυφη µείωση
του ρυθµού των νεοϊδρυµένων επιχειρήσεων το 1929, που πιθανό να οφείλεται και
στην κάµψη του αγροτικού εισοδήµατος, αφού το 1927 και 1928 οι σοδειές ήταν
κακές (το 1927 έπληξε τη γεωργία ο δάκος) και η τιµή του καπνού είχε διεθνώς πέσει.
Τέλος, υπέρ της κυβέρνησης Βενιζέλου µέτρησε η εκκαθάριση των πολεµικών χρεών,
µε τον τρόπο που συντελέστηκε στην Διάσκεψη της Χάγης42.
Η κυβέρνηση Βενιζέλου ανεπηρέαστη από όσους ζητούσαν µεγαλύτερες
οικονοµίες, εφάρµοζε ένα πρόγραµµα εκτέλεσης δηµοσίων έργων-τα παραγωγικά
έργα-µε στόχους την αύξηση της παραγωγής, την βελτίωση του ισοζυγίου πληρωµών
και τη σχετική αυτάρκεια σε γεωργικά προϊόντα. Για να γίνουν αυτά τα έργα, έγιναν
οι παρακάτω συµβάσεις µε ξένους τραπεζικούς και επιχειρηµατικούς οίκους43:
α) Στις 12/5/1928: σύµβαση Π. Μακρή
β) Στις 8/12/1928: σύµβαση John Monks
γ) Στις 11/12/1928: σύµβαση Hambro-Erlangers
δ) Στις 17/12/1928: σύµβαση Henry Boot & Sons
ε) Στις 24/1/1929: σύµβαση Seligman
και ενεργοποιήθηκε η σύµβαση Φαουντέισον.
Στο µεταξύ, το 1929 ξεσπά η κρίση στις ΗΠΑ και δηµιουργεί στην Ελλάδα ένα
αίσθηµα φόβου για τη δυνατότητα της χώρας να ξεπεράσει αλώβητη µια τέτοια
οικονοµική λαίλαπα. Αρχίζει η αγορά συναλλάγµατος από την ΤτΕ και η τοποθέτηση
του στο εξωτερικό όπου υποτίθεται ότι υπάρχουν ασφαλέστερες οικονοµικές
συνθήκες. Πάντως το µεταναστευτικό συνάλλαγµα εξακολουθεί να αυξάνει. Η
κερδοσκοπία κατά της δραχµής φέρνει τη µείωση των αποθεµάτων της ΤτΕ και µια
µικρή µείωση της νοµισµατικής κυκλοφορίας, που συνεχίζεται και το 1930 (οπότε η
κυκλοφορία είναι 4802 εκ. αντί 5193 της προηγούµενης χρονιάς). Την χρονιά αυτή, η
ελαφρά πτωτική τάση του 1929 στην βιοµηχανική δραστηριότητα συνεχίζεται. Τα
µεταναστευτικά εµβάσµατα δεν έχουν µειωθεί, αντίθετα αυξάνονται. Πάντως, η
µεταφορά κεφαλαίων και η µείωση του κρατικού αποθέµατος συναλλάγµατος έχουν
το παραπάνω περιοριστικό αποτέλεσµα στην κυκλοφορία. Την εποχή εκείνη αρχίζουν
ορισµένα οργανωµένα συµφέροντα να ζητούν αύξηση της κυκλοφορίας, άποψη που
αποκρούεται από την ΤτΕ και άλλους κρατικούς εκπροσώπους ως επιβλαβής. Η
επίσηµη κρατική πολιτική βλέπει την σταθεροποίηση ως το µόνο µέσο που ανοίγει
τον δρόµο προς τις διεθνείς χρηµαταγορές και επιδιώκει να τη διατηρήσει µε κάθε
θυσία αντί να προετοιµάζεται για διαφορετικές συνθήκες. Έτσι, ήδη από τον
Ιανουάριο του 1930, ο Βενιζέλος κατηγορεί την ‘οικονοµική ηττοπάθεια’ των
δηµοσιογράφων, ενώ το Νοέµβριο του 1931, δύο µήνες µετά την εγκατάλειψη του
χρυσού από την Αγγλία και την πρόσδεση της δραχµής στο δολάριο, κάνει την
42
43
17
www.kostasmelas.gr
ιστορική δήλωση ότι θα υπερασπιστεί την σταθεροποίηση µέχρι του τελευταίου

«µπαλωµένου παντελονιού του Έλληνος»44.
Το 1931, παρά την ίδρυση 93 νέων επιχειρήσεων, είναι ένας κρίκος στην πτώση
της οικονοµικής δραστηριότητας. Η αξία του εξωτερικού εµπορίου πέφτει λόγω της
πτώσης της αξίας των ελληνικών εξαγωγών, αφού η Αγγλία δεν απορροφά πια την
ελληνική σταφίδα µε αποτέλεσµα τη µείωση του γεωργικού εισοδήµατος, που θα
οδηγήσει σταδιακά στην λεγόµενη ‘γεωργική κρίση’. Το κράτος δεν έµεινε απαθές
µπροστά σ’ αυτές τις εξελίξεις. Από τον Μάιο του 1930, είχαν αυξηθεί οι εισαγωγικοί
δασµοί στο σιτάρι και θεσπίστηκε το µέτρο της συγκέντρωσης του. Ήδη, από το
1927, ίσχυαν τιµές ασφαλείας για τα γεωργικά προϊόντα, ενώ το 1930 ιδρύθηκε η
Αγροτική Τράπεζα Ελλάδος στην οποία σταδιακά µεταβιβάστηκαν όλες οι φροντίδες
για τη χρηµατοδότηση του αγροτικού τοµέα. Γεγονός πάντως είναι ότι τα µέτρα αυτά
δεν συγκράτησαν την ραγδαία πτώση του βιοτικού επιπέδου στην ύπαιθρο45.
Το 1931 έφερε και ένα πρόσθετο µήνυµα σχετικό µε την αδυναµία της
διατήρησης της σταθεροποίησης. Σε συνέχεια των δηλώσεων του Βενιζέλου από το
Σεπτέµβριο του 1930 για νέα παραγωγικά έργα, προσπάθησε η ελληνική κυβέρνηση
να εξασφαλίσει δάνειο 5 εκατοµµυρίων λιρών µε τη βοήθεια του τραπεζικού οίκου
Hambro. Η συµµετοχή όµως άλλων ξένων τραπεζών ήταν ασθενέστερη, και ήταν
φανερό ότι έπαυε ο ξένος δανεισµός να αποτελεί πηγή χρηµατοδότησης του
ελληνικού δηµοσίου46.
Το 1931 µειώνονται τα εµβάσµατα και οι άδηλοι πόροι, η νοµισµατική
κυκλοφορία µειώνεται κατά 800 εκ. δρχ. ακόµα, ενώ ο προεξοφλητικός τόκος κάνει
στις 26/9/31 ένα άλµα από το 9% σε 12% για να ξαναπέσει ένα µήνα αργότερα
(29/10/31) στο 11%47.
Η εγκατάλειψη του χρυσού από τη Μ. Βρετανία και η υποτίµηση της λίρας
είχαν σαν αποτέλεσµα να πέσει το κάλυµµα της ΤτΕ από 48% στο 41,2% ενώ
παράλληλα µειωνόταν κάπως και το βάρος του δηµόσιου χρέους. Η δραχµή
διατήρησε τη µετατρεψιµότητα της σε χρυσό στην τιµή 1 δολάριο = 77 δρχ., ενώ µε
τα Ν. Δ. της 28/9 και 8/10/1931 η αγοραπωλησία χρυσού και συναλλάγµατος γινόταν
µονοπώλιο της ΤτΕ και ειδική επιτροπή θα αποφάσιζε για χορηγήσεις συναλλάγµατος
στο εξωτερικό. Προσπαθώντας να περιορίσει την δυνατότητα των εµπορικών
τραπεζών να κερδοσκοπούν, κάτι που σύµφωνα µε όλες τις ενδείξεις έκαναν
αδιάκοπα, το κράτος µε το άρθρο 14 του Ν. 5076/31 υποχρέωσε όλες τις τράπεζες να
κρατούν το 12% των καταθέσεων όψεως και ταµιευτηρίου στα ταµεία τους. Αυτή η
πρώτη εφαρµογή του µέτρου των υποχρεωτικών ταµειακών διαθεσίµων στην Ελλάδα,
που σκοπό είχε να ελέγξει την ρευστότητα των εµπορικών τραπεζών και να ενισχύσει
τον ρόλο της ΤτΕ στο τραπεζικό σύστηµα, προκάλεσε την αντίδραση ιδίως της ΕΤΕ.
Η κερδοσκοπία επιτέθηκε, ενώ η Ένωση Ελληνικών Τραπεζών έφθασε στο σηµείο να
καλέσει µέχρι και ξένο εµπειρογνώµονα για να γνωµοδοτήσει κατά του
συγκεκριµένου µέτρου48.
Τον Ιανουάριο του 1932 το κάλυµµα της ΤτΕ πέφτει κάτω από το 40%. Η
κυβέρνηση αναστέλλει την ισχύ της αντίστοιχης διάταξης στο καταστατικό της ΤτΕ
και απευθύνεται στην ΚτΕ ζητώντας πενταετή αναστολή χρεολυσίων και νέο δάνειο
50 εκ. δολαρίων αποπληρωτέων σε 4 χρόνια. Σκοπός του δανείου θα ήταν η
αποπεράτωση των παραγωγικών έργων, η συνέχιση της εξυπηρέτησης των
44
45
Βλ. Μ. Ψαλιδόπουλο: Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι, Αθήνα 1989, σελ. 87-88.
46
47
48
Πρόκειται για τον καθηγητή του Πανεπιστηµίου της Φρανκφούρτης Wilhelm Kalveram.
18
www.kostasmelas.gr
εξωτερικών δανείων και η αποτροπή της δηµοσιονοµικής κρίσης του κράτους. Η

φορολογική επιβάρυνση από το δηµόσιο χρέος έφτασε το 1932 τα 3375 εκ. χάρτινες
δρχ., δηλ. το 43% των τακτικών εσόδων του προϋπολογισµού για εκείνο το έτος49.
Παρά τις έντονες διπλωµατικές προσπάθειες, την ευνοϊκή αν και όχι ταυτόσηµη
µε τις ελληνικές απόψεις εισήγηση του εµπειρογνώµονα της ΚτΕ Sir Otto Niemeyer
και το προσωπικό ταξίδι του Βενιζέλου στη Γενεύη για την άσκηση πίεσης, η ΚτΕ
δεν ανταποκρίθηκε, καθώς η παγκόσµια κρίση, είχε αποδιαρθρώσει τις διεθνείς
οικονοµικές σχέσεις. Αξιοσηµείωτο είναι ότι και η Ελλάδα ακολούθησε τον
Ιανουάριο του 1932 την πολιτική των άλλων χωρών και µείωσε κατά 6% τους
µισθούς των δηµοσίων υπαλλήλων για να διαλαλήσει προς τους φιλελεύθερους
εταίρους της την επιθυµία της να συµµορφωθεί προς τα διεθνή κρατούντα50.
Η άρνηση της ΚτΕ να χορηγήσει νέο δάνειο στην Ελλάδα που θα επέτρεπε τη
συνέχιση της ίδιας πολιτικής, ανάγκασε την ελληνική κυβέρνηση να αναλάβει τις
συνέπειες. Στις 26/4/1932 κηρύχτηκε χρεοστάσιο, και ακολούθησε µια σειρά µέτρων
που έφεραν την σφραγίδα του Κ. Βαρβαρέσου ο οποίος ανέλαβε Υπουργός
Οικονοµικών στις 21/4/193251.
Με το νόµο 5422/26/4/32, που συµπληρώθηκε µε τον 5522/17/6/32, έγινε άρση
της σταθεροποίησης και επαναφέρθηκε η αναγκαστική κυκλοφορία. Με τα Ν.Δ. της
14/7/32 και της 24/7/32 αίρεται η υποχρέωση της ΤτΕ για την εξαργύρωση των
τραπεζογραµµατίων χρυσής βάσης. Τέλος, µε το Ν. 5/5/32 «περί προσωρινής
ρυθµίσεως ζητηµάτων δηµοσίου χρέους», επιτρέπεται στον Υπουργό Οικονοµικών να
αναστείλει µε απόφαση του µερικά ή ολοκληρωτικά τόκους και χρεολύσια δανείων,
ενώ µε το αναγκαστικό διάταγµα της 24/6/32 µετατρέπονται σε δραχµές οι οφειλές
του κράτους σε ξένο νόµισµα ή συνάλλαγµα. Ο Βαρβαρέσος προχώρησε και σε
διαπραγµατεύσεις µε τους ξένους οµολογιούχους, καταλήγοντας στη λεγόµενη
‘συµφωνία Βαρβαρέσου’, που προέβλεπε την αποπληρωµή των ξένων δανειστών µε
αρχική δόση το 30% του οφειλόµενου ποσού. Μιλώντας στη Βουλή, στις 20/5/32,
αναφέρθηκε στην ανάγκη να ενσωµατωθούν στον προϋπολογισµό τα δηµόσια έργα
που γίνονταν µέχρι τότε µε δάνεια, κάτι που επέβαλε τη διενέργεια οικονοµιών και τις
περικοπές χρεολυσίων και τόκων52.
Στις 4/11/32 επανέρχεται το Λαϊκό Κόµµα στην εξουσία και πρώτη ενέργεια
του νέου Υπουργού Οικονοµικών Κ. Αγγελόπουλου είναι να µην πληρωθεί το 30%
στους ξένους οµολογιούχους, κάτι που επιτείνει τη σύγχυση. Σύντοµα όµως τα
πράγµατα ξεκαθαρίζουν. Η πρόσκαιρη πολιτική αστάθεια συµπίπτει µε µια βελτίωση
στην οικονοµική κατάσταση της χώρας. Μετά την de facto υποτίµηση της δραχµής
και την αβεβαιότητα που συνεπαγόταν η τήρηση λογαριασµών σε τράπεζες της
Ευρώπης, αρχίζει µια διαδικασία επιστροφής των κεφαλαίων που φυγαδεύτηκαν από
την Ελλάδα. Μετά τις εκλογές της 5/3/33 επανέρχονται οι Λαϊκοί στην εξουσία, και
οι πρώτες τους ενέργειες δείχνουν µια τάση εφαρµογής των παραδεδεγµένων
συνταγών της δεκαετίας του ’20: ζητούν από την ΚτΕ να ερευνήσει την κατάσταση
της ελληνικής οικονοµίας και να της χορηγήσει νέο δάνειο. Όµως οι καιροί έχουν
αλλάξει. Η παγκόσµια οικονοµική κρίση έχει συντελέσει ώστε να εκλείψει για όλες
τις χώρες ο εξωτερικός δανεισµός, και η ΚτΕ προτείνει τις γνωστές συνταγές
περιορισµού των δηµοσίων δαπανών και αύξησης των φόρων. Γίνεται σαφές ότι και
η νέα κυβέρνηση έξι περίπου µήνες αργότερα ακολουθεί την οικονοµική πολιτική της
προηγουµένης, ιδιαίτερα στον τοµέα του εξωτερικού εµπορίου, όπου µε το Ν.
49
50
Βλ. Μ. Ψαλιδόπουλο: Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι, Αθήνα 1989, σελ. 89-90.
51
52
19
www.kostasmelas.gr
5426/32 του Βαρβαρέσου είχαν µπει τα θεµέλια του συστήµατος ανταλλαγής

εµπορευµάτων. Οι εξωτερικές οικονοµικές σχέσεις της Ελλάδας διχάζονται: µε
Αγγλία, ΗΠΑ, Ολλανδία ισχύουν οι αρχές της ελευθερίας των συναλλαγών και οι
πληρωµές γίνονται σε συνάλλαγµα, µε τη Γερµανία και τις άλλες Βαλκανικές χώρες
γίνονται µε συµψηφισµούς και µέσω κρατικών ρυθµίσεων53.
Επιστροφή στον Κανόνα Χρυσού-Συναλλάγµατος (1928-1936)
Η επιστροφή της δραχµής στον κανόνα χρυσού-συναλλάγµατος ήταν περιπετειώδης.

Από το 1928, όταν η δραχµή κατέστη πάλι πλήρως µετατρέψιµη σε συνάλλαγµα
χρυσής βάσης, η Τράπεζα της Ελλάδος αντιµετώπιζε συνεχή απώλεια των διαθεσίµων
της σε συνάλλαγµα, ένδειξη ότι η δραχµή θεωρείτο υπερτιµηµένη. Από τον ακόλουθο
πίνακα παρατηρούµε ότι ενώ το 1928, τα συναλλαγµατικά διαθέσιµα είχαν σχεδόν
διπλασιαστεί (έτος παραχώρησης από την ΚτΕ του µεγάλου εξωτερικού δανείου),
στα επόµενα τέσσερα χρόνια υπήρξε κατακόρυφη πτώση. Ο ρυθµός της µείωσης
κυµαινόταν µεταξύ 7,7% το 1929 και 35,3% το 1932.
Οι σηµαντικές αντιπληθωριστικές πιέσεις, εξαιτίας της Μεγάλης Διεθνούς Κρίσης
που ξέσπασε το 1929, επηρέασαν περισσότερο το ισοζύγιο πληρωµών και τη
συναλλαγµατική ισοτιµία και λιγότερο τον παραγωγικό τοµέα της οικονοµίας.
Πράγµατι, ο µέσος ετήσιος ρυθµός βιοµηχανικής ανάπτυξης περιορίστηκε σε 2% το
1929, συγκρινόµενος µε 6% το προηγούµενο έτος. Τα επόµενα δύο χρόνια, η
βιοµηχανική παραγωγή αυξήθηκε µε έναν ετήσιο ρυθµό 3% και µόνο το 1932
σηµείωσε µία σηµαντική πτώση (-5,9%). Η περίοδος ανάκαµψης άρχισε το 1933 και
συνεχίστηκε για πολλά χρόνια.
Η οικονοµική κρίση συνοδεύτηκε από µία αξιοσηµείωτη συρρίκνωση των
εξαγωγών54, των εισροών ιδιωτικών επενδυτικών και δανειακών κεφαλαίων και των
µεταναστευτικών εµβασµάτων. Κατά την περίοδο της κρίσης 1929-1931, οι εξαγωγές
σε σταθερές τιµές 1914 σηµείωσαν σηµαντική πτώση (µέσος ετήσιος ρυθµός µείωσης
11,03%), ενώ οι εισαγωγές συνέχισαν να αυξάνονται µε ένα µέσο ετήσιο ρυθµό
5,8%. Σηµειώνεται ότι κατά την προγενέστερη ειρηνική περίοδο 1924-1928, τόσο οι
εξαγωγές όσο και οι εισαγωγές αυξάνονταν µε µέσους ετήσιους ρυθµούς 19,3% και
14,04% αντίστοιχα. Η Ελλάδα επηρεάστηκε έντονα, όπως θα περίµενε κανείς, από το
φαύλο κύκλο του προστατευτισµού που συνετέλεσε στη διεθνή διάχυση της µεγάλης
ύφεσης.
Η πτώση του εθνικού εισοδήµατος και η συνακόλουθη υποχώρηση των
δηµοσίων εσόδων προκάλεσαν τη µείωση της ικανότητας του κράτους να
ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις αποπληρωµής του εξωτερικού δηµόσιου χρέους.
Στις 21 Σεπτεµβρίου 1931, η στερλίνα υποτιµήθηκε και η Μ. Βρετανία
εγκατέλειψε τον κανόνα χρυσού. Η ελληνική κυβέρνηση, όµως, δεν επέτρεψε η
δραχµή να ακολουθήσει τη στερλίνα. Αντίθετα, αποφάσισε την παραµονή της στον
κανόνα χρυσού-συναλλάγµατος. Κυβερνητικοί αξιωµατούχοι, προσδοκώντας ότι τα
προβλήµατα που αντιµετώπιζε η Μ. Βρετανία θα ήταν προσωρινά, συνέστησαν τη
διατήρηση του συνδέσµου µε το χρυσό. Η Τράπεζα της Ελλάδος εξακολούθησε να
ασκεί έντονα αντιπληθωριστική πολιτική. Η επίσηµη άποψη της Τράπεζας, όπως
αυτή διατυπώθηκε στην Ετήσια Έκθεση του Διοικητή της Α. Διοµήδη για το έτος
1930 (1931), ήταν ότι «η πτωτική πορεία του διεθνούς επιπέδου των τιµών επιδρά
πτωτικά στη δανειοδοτική συµπεριφορά των εµπορικών τραπεζών και στη
53
54
Οι ελληνικές εξαγωγές αποτελούνταν κυρίως από αγαθά υψηλής ελαστικότητας τιµής και
εισοδήµατος, όπως ελαιόλαδο, καπνός, σουλτανίνα, κρασί και σταφίδες.
20
www.kostasmelas.gr
νοµισµατική κυκλοφορία. Η κεντρική τράπεζα θα µπορούσε να αντιδράσει µε µία

µείωση του προεξοφλητικού επιτοκίου και την άρση των πιστωτικών περιορισµών,
έτσι ώστε να αυξηθεί η νοµισµατική κυκλοφορία. Όµως, µία τέτοια πολιτική που
ευτυχώς πολλοί λίγοι συνιστούν, θα προκαλούσε προσωρινά µόνο µία τεχνητή
αύξηση των τιµών και της παραγωγής, που θα ήταν, όµως, ανεπαρκής για την
αποτελεσµατική καταπολέµηση της ύφεσης»55.
Είναι προφανές ότι η πρόσφατη εµπειρία των νοµισµατικών αναστατώσεων
ενίσχυε τις απόψεις των ασκούντων την οικονοµική πολιτική σύµφωνα µε τη
νοµισµατική ορθοδοξία της εποχής. Πριν την ανακάλυψη και επιτυχή εφαρµογή του
προγράµµατος σταθεροποίησης των ετών 1927-1928, η ελληνική οικονοµία γνώρισε
µία περίοδο έντονων πληθωριστικών εξάρσεων, συνεχών νοµισµατικών επεκτάσεων,
συναλλαγµατικών κρίσεων και πολιτικής αστάθειας. Το ενδεχόµενο της επιστροφής
σε τέτοιες ανεπιθύµητες καταστάσεις, αν εγκαταλείπονταν οι σταθεροποιητικές
προσπάθειες και το νόµισµα υπέφερε από υποτιµητικές πιέσεις, αντιµετωπιζόταν µε
µεγάλη επιφύλαξη εξαιτίας του φόβου της επανατροφοδότησης των πληθωριστικών
προσδοκιών και της επανόδου της νοµισµατικής αστάθειας. Κανένας δεν γνώριζε σε
ποια έκταση θα έφτανε η υποτίµηση της δραχµής σε περίπτωση εγκατάλειψης του
κανόνα χρυσού-συναλλάγµατος, καθώς και ποιες θα ήταν οι συνέπειες για τη
νοµισµατική σταθερότητα. Έτσι, οι ελληνικές νοµισµατικές αρχές αποδέσµευσαν τη
δραχµή από τη στερλίνα και τη συνέδεσαν µε το δολάριο, το οποίο εξακολουθούσε
να διακρατεί µία σταθερή σχέση µε το χρυσό. Η νέα επίσηµη ισοτιµία καθορίστηκε
στις 77,05 δρχ./δολάριο (σηµείο εισροής-εκροής χρυσού: ± 0,95 δρχ.)56.
Η αντιπληθωριστική πολιτική της Τράπεζας δεν αποδείχτηκε, όµως, επαρκής
για την περιφρούρηση της ισοτιµίας της δραχµής. Η δραχµή άρχισε να υφίσταται
αµέσως έντονες υποτιµητικές πιέσεις. Σε µία µόνο εβδοµάδα (21-26 Σεπτεµβρίου), οι
απώλειες συναλλαγµατικών διαθεσίµων έφτασαν τα 3,6 εκ. δολάρια. Οι νοµισµατικές
αρχές αντέδρασαν µε αύξηση του προεξοφλητικού επιτοκίου σε 12%, αλλά ούτε και
αυτό στάθηκε επαρκές για την αναστροφή της εκροής διαθεσίµων. Αντίθετα, η
Τράπεζα της Ελλάδος προχώρησε σε µείωση του επιτοκίου σε 11% τον Οκτώβριο.
Επιπλέον, η κυβέρνηση αποφάσισε ότι η Κεντρική Τράπεζα θα έπρεπε να ασκεί
µονοπωλιακά τις πράξεις συναλλάγµατος. Οι συναλλαγµατικοί έλεγχοι που
επεβλήθησαν σηµατοδότησαν την αρχή της de facto αναστολής της
µετατρεψιµότητας της δραχµής57.
Αποσυνδέοντας τη δραχµή από τη στερλίνα και ακολουθώντας το δολάριο, η
κυβέρνηση προσπάθησε να αποσπάσει διεθνή οικονοµική βοήθεια, µε σκοπό την
υποστήριξη της εγχώριας νοµισµατικής κυκλοφορίας. Τον Ιανουάριο του 1932,
επέβαλε την αίτηση της στην ΚτΕ και την Επιτροπή Διεθνούς Οικονοµικού Ελέγχου
για την άδεια πενταετούς αναστολής όλων των πληρωµών εξυπηρέτησης του
εξωτερικού δηµόσιου χρέους και την αναστολή εξόφλησης του κυµαινόµενου
δηµόσιου χρέους. Απαίτησε, επίσης, δάνειο 12,5 εκ, στερλινών για τη σταθεροποίηση
του εγχώριου νοµίσµατος και τη συνέχιση και ολοκλήρωση των µεγάλων δηµοσίων
έργων. Με άλλα λόγια, η ελληνική κυβέρνηση κήρυξε, για τέταρτη φορά στην
οικονοµική ιστορία της χώρας, την πτώχευση του κράτους, αδυνατώντας να
εκπληρώσει τις υποχρεώσεις της προς τις πιστώτριες χώρες. Η ΚτΕ απέρριψε το
αίτηµα της κυβέρνησης για δάνειο, ενώ συµφώνησε σε αναστολή της πληρωµής
χρεολυσίων, διάρκειας ενός µόνον έτους. Τον Απρίλιο, όµως, η ελληνική κυβέρνηση
55
Βλ. Γ. Αλογοσκούφη-Σ. Λαζαρέτου: Η δραχµή, Αθήνα 1997, σελ. 116.
56
57
21
www.kostasmelas.gr
ανέστειλε τη µετατρεψιµότητα της δραχµής και ένα µήνα αργότερα, προχώρησε σε

µονοµερή διακοπή των πληρωµών εξυπηρέτησης του εξωτερικού χρέους58.
Μετά την έξοδο της από τον κανόνα χρυσού, η δραχµή άρχισε να υποτιµάται
συνεχώς. Από 293 δρχ./στερλίνα το Μάρτιο του 1932, η ισοτιµία υψώθηκε σε 543
δρχ. το Μάιο και 609 δρχ. το Δεκέµβριο. Τον Αύγουστο, ο λόγος συναλλαγµατικών
διαθεσίµων προς νοµισµατική κυκλοφορία έπεσε σε 20,7%, πολύ κάτω από το
κατώτατο επιτρεπόµενο όριο του 40%. Για την κάλυψη των απωλειών, η Τράπεζα
παρενέβη στην ελεύθερη αγορά και, µέσω χρηµατοµεσιτών, αγόραζε ξένο
συνάλλαγµα. Η ανορθόδοξη αυτή πολιτική παρέµβασης συνεχίστηκε µέχρι το τέλος
του χρόνου και συνεισέφερε σε µία επιτυχή επανάκτηση των διαθεσίµων της59.
Στο τέλος του Ιανουαρίου του 1933, η δραχµή είχε ήδη υποτιµηθεί αρκετά. Το
κοινό άρχισε να φοβάται τώρα υποτίµηση της τιµής του ξένου συναλλάγµατος. Το
αποτέλεσµα ήταν η αντιστροφή της κίνησης των ετών 1931-32. Σηµειώθηκε εισροή
συναλλάγµατος (επαναπατρισµός κεφαλαίου, µεταναστευτικά εµβάσµατα) που
ενισχύθηκε από τις υποτιµήσεις του δολαρίου έναντι του χρυσού60.
Μετά την υποτίµηση του δολαρίου το 1933, η Τράπεζα της Ελλάδος,
υιοθετώντας µία ‘πολιτική χρυσού’, µετέτρεπε αµέσως τα συναλλαγµατικά της
αποθέµατα σε χρυσό, σε µία προσπάθεια ελαχιστοποίησης δυνητικών απωλειών από
µελλοντικές υποτιµήσεις του ξένου συναλλάγµατος. Η πολιτική αυτή είχε µεγάλο
κόστος για την Τράπεζα, αφού τα αποθέµατα σε χρυσό ήταν άτοκα, ενώ τα
αποθέµατα σε συνάλλαγµα έντοκα61.
Τον Ιούνιο του 1933, η χώρα συνδέθηκε µε την οµάδα των χωρών εκείνων που
διατηρούσαν άµεση σύνδεση µε το χρυσό (Gold Bloc) και η δραχµή άρχισε να
παρακολουθεί τις κινήσεις του ελβετικού φράγκου. Όταν το γαλλικό φράγκο
αποδεσµεύτηκε από το χρυσό το Σεπτέµβριο του 1936, η δραχµή εντάχτηκε στη
‘ζώνη επιρροής της στερλίνας’62.
1933-1945
Πάρθηκαν νέα µέτρα υπό τον Βαρβαρέσο τα οποία αποτελούνταν από α) τον
αυστηρό έλεγχο του συναλλάγµατος και την κατάργηση της ελεύθερης αγοράς του.
Το µέτρο αυτό είχε ήδη τεθεί σ’ εφαρµογή από το Σεπτέµβριο του 1931, αλλά η
εφαρµογή του στην πράξη συνέπεσε και συνδυάστηκε µε άλλες παρόµοιες κρατικές
πρωτοβουλίες, β) τον έλεγχο των εισαγωγών που επέβαλε ο νόµος 5426 της 29/4/32,
γ) το Α.Δ. της 29/7/32, µε το οποίο δραχµοποιούνται όλες οι υποχρεώσεις της χώρας
µέχρι τις 26/4/32 σε χρυσό και δολάρια. Πρόκειται για µέτρο που παίρνεται για
δεύτερη φορά µέσα σε 8 χρόνια, δ) την διαπραγµάτευση µε τους κατόχους οµολογιών
του δηµοσίου χρέους για την αποπληρωµή τους. Οι στόχοι της οικονοµικής πολιτικής
ήταν: α) να σταµατήσει η παθητικότητα του ισοζυγίου πληρωµών. Ο στόχος αυτός
µπήκε σε καλό δρόµο, καθώς το έλλειµµα του 1933 ήταν µικρότερο απ’ αυτό του
1932, β) να ενισχυθεί µε συνάλλαγµα η ΤτΕ. Και αυτός ο στόχος επιτεύχθηκε, γ) η
Ελλάδα να προσπαθήσει να στηριχθεί στις δυνάµεις της. Για τον σκοπό αυτό
ακολούθησε µια στρατηγική υποκατάστασης εισαγωγών στο βιοµηχανικό τοµέα και
αυτάρκειας στον γεωργικό τοµέα63.
58
59
60
61
62
63
22
www.kostasmelas.gr
Η βιοµηχανική παραγωγή µετά την κρίση του 1932 σηµειώνει προόδους,

ενισχυµένη από την υποτίµηση της δραχµής, τη δασµολογική προστασία, και τον
νόµο 5426/32 που απαγόρευε την ίδρυση νέων επιχειρήσεων, µέτρο που τουλάχιστον
µέχρι και το 1933 τηρήθηκε αυστηρά περιορίζοντας ακόµα περισσότερο τον
ανταγωνισµό. Και η κατάσταση στην γεωργία παρουσίασε µια ανεπαίσθητη µεν αλλά
βελτιωτική τάση. Παρότι η Ελλάδα δεν ήταν πολύ ανεπτυγµένη, η εξάρτηση των
αγροτών από την αγορά ήταν µεγάλη λόγω της µονοκαλλιέργειας, και του υψηλού
κόστους παραγωγής. Και στον γεωργικό τοµέα λήφθηκαν διάφορα µέτρα (αύξηση
δασµών σιταριού και αλευριού, αναστολή πληρωµής για δύο χρόνια του φόρου
εγγείου παραγωγής, συνέχιση της πολιτικής συγκέντρωσης του σίτου κλπ.), όµως
ειδήµονες της εποχής διαπιστώνουν πως υπήρχε µεγαλύτερη φροντίδα για τη
βιοµηχανία παρά για τη γεωργία64.
Στον νοµισµατικό τοµέα άρχισε µια διαδικασία επαναπατρισµού κεφαλαίων,
που ενίσχυσε την ΤτΕ και το τραπεζικό σύστηµα, έριξε σιγά-σιγά τον προεξοφλητικό
τόκο και επέτρεψε στις αρχές του 1934 την αύξηση των εισαγωγών και την πληρωµή
οµολογιούχων, όπως προβλεπόταν από την συµφωνία Βαρβαρέσου65.
Το σύστηµα ελέγχου εισαγωγών του 1932, που ήταν δηµιούργηµα ανάγκης,
έδωσε τη θέση του από 1/7/35 σε ένα πιο διαφοροποιηµένο.
Το σύστηµα εισαγωγών του 1935 αντανακλά και τη νέα φιλοσοφία ης
παρέµβασης του κράτους στην οικονοµία, και τη µέχρι τότε εµπειρία που είχε
αποκτήσει η χώρα µε τη ρύθµιση των εξωτερικών της οικονοµικών σχέσεων.
Αυτό το διαφοροποιηµένο σύστηµα συνέβαλε στην άνοδο των οικονοµικών µεγεθών

µετά το 1935. Με δεδοµένη όµως την αδυναµία του τοµέα µηχανοκατασκευών στην
Ελλάδα, το νέο δασµολόγιο επέτρεψε αρχικά την αύξηση εισαγωγών µηχανολογικού
εξοπλισµού σε τέτοια µεγέθη ώστε να κινδυνεύσει η επιτυχία του στόχου του
περιορισµού των εισαγωγών. Ακόµα, τα οργανωµένα συµφέροντα συστηµατικά
επιδίωκαν την µετάταξη των προϊόντων που τους ενδιέφεραν στις καταστάσεις
εµπορευµάτων που επιτρεπόταν η εισαγωγή τους απεριόριστα. Όλα αυτά είχαν σαν
συνέπεια να ισχυροποιηθεί η θέση του συστήµατος ανταλλαγής εµπορευµάτων
(clearing). Αποτελεί ειρωνεία το γεγονός ότι επί Λαϊκών, που πάντα υποστήριζαν
συντηρητικότερες ιδέες, στρέφεται η Ελλάδα προς τον προστατευτισµό. Ο εξέχων
εκπρόσωπος του Λαϊκού κόµµατος Δ. Μάξιµος ζητούσε από το 1930 να βελτιώσει η
Ελλάδα µόνη της την οικονοµική της θέση, κυρίως να περιφρουρήσει το κάλυµµα
του νοµίσµατος. Δεν έφτανε βέβαια να ζητήσει την εφαρµογή κάποιου συστήµατος
περιορισµού των εισαγωγών, αλλά απαιτούσε την ενεργητική αποτροπή των
δυσµενών εξελίξεων που διαγράφονταν. Αντίθετα, ο Βενιζέλος επέµενε στην
αλληλεγγύη µε τα άλλα κράτη και πίστευε ότι οι διεθνείς συνδιασκέψεις θα
γεφύρωναν τις αντιθέσεις µεταξύ των κρατών και θα ενίσχυαν την διεθνή
συνεργασία. Με τους Βενιζελικούς συµφωνούσαν και άλλες πολιτικές
προσωπικότητες, µε εξαίρεση τον Αλ. Παπαναστασίου. Οι Λαϊκοί που επανήλθαν
στην εξουσία, συνέχισαν την ίδια πολιτική. Το 1934-35 δόθηκαν αυξήσεις στους
µισθούς και συνεχίστηκαν τα παραγωγικά έργα. Ακόµα, πάρθηκαν πολλά µέτρα
κοινωνικού χαρακτήρα. Ιδρύθηκαν ταµεία ανεργίας, ασφάλισης, το ΙΚΑ, ενώ
θεσπίστηκαν το 1935 το 8ωρο εργασίας, ο θεσµός των συλλογικών συµβάσεων και το
ελάχιστο όριο αµοιβής. Από το 1936 το κράτος εµφανίζεται ενεργότερα στο
προσκήνιο ως αγοραστής βιοµηχανικών προϊόντων, λειτουργία που δεν είχε αναλάβει
64
65
23
www.kostasmelas.gr
σε µεγάλη έκταση µέχρι τότε. Η ελληνική οικονοµία έχει µπει από το 1934 και µετά
σε µία φάση ελεγχόµενης ανόδου, που θα ανακοπεί λίγο πριν τον Παγκόσµιο
Πόλεµο66.
ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1946-1974
Στην περίοδο 1946-1957 η ελληνική κοινωνία βρέθηκε στη δίνη ενός αδελφοκτόνου
εµφυλίου πολέµου και στ συνέχεια σε ένα σκληρό µετεµφυλιακό κράτος. Μέχρι το
1957 στο πεδίο της οικονοµίας υπήρξε µια µεταβατική περίοδος κατά την οποία
πραγµατοποιήθηκαν σηµαντικά επιτεύγµατα. Από το 1958 µέχρι και το 1973 στο
επίπεδο της δηµοσιονοµικής προσαρµογής , η ελληνική οικονοµία εµφάνισε ετήσια
πλεονάσµατα µετρίου µεγέθους (εκτός των ετών 1967 και 1973). Ο συνεχής υψηλός
ρυθµός οικονοµικής µεγέθυνσης που χαρακτήρισε εκείνη την περίοδο αποτελεί µια
εξήγηση για τη συνετή δηµοσιονοµική διαχείριση στην Ελλάδα Μεταξύ 1958-1973 ,
επειδή η οικονοµία µεγεθύνθηκε µε µέσο ετήσιο ρυθµό 6,9% , τα έσοδα αυξήθηκαν
‘ώστε να στηρίξουν µια σηµαντική επέκταση της δραστηριότητας στο δηµόσιο τοµέα.
Η «στενή» δηµοσιονοµική πολιτική της Ελλάδος ενισχύθηκε από το γεγονός ότι η
χώρα δεν µπορούσε , µέχρι το 1966, να δανεισθεί από τις αγορές του εξωτερικού.
Παράλληλα οι κυβερνήσεις της περιόδου (απολύτως συντηρητικές) ήσαν οπαδοί του
«ισοσκελισµένου προϋπολογισµού» , ίσως γιατί ακόµα ήταν νωπή η εµπειρία του
υπερπληθωρισµού των πρώτων µεταπολεµικών ετών.
1946-1966
Τα οικονοµικά προβλήµατα67 µέχρι το 1952-53 θα τα αντιµετωπίσουν συνολικά 18

κυβερνήσεις που θα προχωρήσουν σε οκτώ υποτιµήσεις. Κατά µέσο όρο κάθε 5,5
µήνες και άλλη κυβέρνηση και κάθε χρονιά και υποτίµηση.
Το Δ.Χ συντίθεται από το προπολεµικό και το µεταπολεµικό. Το προπολεµικό, µέχρι

το 1962 ήταν υπερτριπλάσιο του µεταπολεµικού. Στο προπολεµικό ΔΧ το 90%
καταλάµβανε ο προπολεµικός εξωτερικός δανεισµός.
Την περίοδο 1962-67 οι ελληνικές κυβερνήσεις θα διακανονίσουν το 97% του

προπολεµικού εξωτερικού Δ.Χ., το οποίο µαζί µε τους τόκους ανερχόταν στα 6,41
δισ. δρχ. Μέχρι το 1966 η χώρα δεν µπορούσε να δανειστεί από το εξωτερικό από
την ελεύθερη αγορά οπότε ρυθµίστηκε το προπολεµικό χρέος. Συνάπτει µόνο
διακρατικά δάνεια που περισσότερο υπακούουν σε γεωπολιτικές στρατηγικές και
λιγότερο σε οικονοµικούς κανόνες.
Μέχρι το 1955 η Ελλάδα είχε συνάψει µόνο τρία εξωτερικά δάνεια, συνολικά 145 εκ.
δολάρια. Στη συνέχεια θα συνάψει άλλα 28 εξωτερικά, συνολικά 406,4 εκ. δολάρια.
Ο µετακατοχικός δανεισµός προήλθε κατά 58,4% από τις ΗΠΑ, κατά 19% από τη
66
Βλ. Μ. Ψαλιδόπουλο, Η κρίση του 1929 και οι Έλληνες οικονοµολόγοι, Αθήνα 1989, σελ. 92-93.
67
Πρώτο µέληµα της χώρας η ανασυγκρότηση της από την κατοχική καταστροφή που είχε φθάσει 33
φορές το εθνικό εισόδηµα του 1946.Το δεύτερο πρόβληµα ήταν ο εµφύλιος και το τρίτο οι υπέρογκες
στρατιωτικές δαπάνες, οι µεγαλύτερες στη Δυτική Ευρώπη που έφθαναν στο 27,5% των συνολικών
εξόδων.
24
www.kostasmelas.gr
Δυτική Γερµανία και κατά 14,36% από την Αγγλία. Τα υπόλοιπα από διεθνείς
οργανισµούς.
Για την εξυπηρέτηση του µετακατοχικού εξωτερικού δανεισµού η Ελλάδα κατέβαλε

το 128% της δανειακής προσόδου που λογιστικά είχε πάρει!68
1967-1974
Περίοδος υπέρογκου εσωτερικού δανεισµού, ο οποίος και τετραπλασιάσθηκε.

Αντίθετα ο εξωτερικός δανεισµός σηµειώνει µικρή αύξηση.
Συνολικά 19 εξωτερικά δάνεια, µόλις στο 6,4% του νέου Δ.Χ. εξ αυτών το 92,2%
ήταν σε δολάρια.
Την περίοδο αυτή εµφανίζονται τα δάνεια σε συνάλλαγµα. Πρόκειται για δάνεια
εργοληπτικών εταιρειών, τα οποία έπαιρναν από το εξωτερικό, υπό την εγγύηση του
Ελληνικού Δηµοσίου. Στη συνέχεια τα παραχωρούσαν στο Ελληνικό Δηµόσιο προς
εκτέλεση δηµόσιων έργων, µε ανάδοχους τις εν λόγω εταιρείες. Συνολικά
συνοµολογήθηκαν 59 τέτοια δάνεια. Προφανώς το Ελληνικό Δηµόσιο δεν είναι ο
δανειολήπτης, έτσι δεν θεωρείται εξωτερικός δανεισµός. Στο νέο Δ.Χ. ο δανεισµός σε
συνάλλαγµα αντιπροσώπευε το 23,6%.69
ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ. 1975-2010
Στον Πίνακα 5… παρουσιάζεται το ΔΧ της Γενικής Κυβέρνησης από το 1970 µέχρι

το 2010. Την δεκαετία του 1970 το ΔΧ παραµένει σχετικά σε χαµηλό ύψος
ανερχόµενο στο 22,8 % του ΑΕΠ το 1980. Για τα επόµενα 13 χρόνια (1981-1993) το
ΔΧ συσσωρεύτηκε ταχύτητα φθάνοντας στο 100,5% το 1993. Η συγκεκριµένη
περίοδος µπορεί να χωρισθεί σε υποπεριόδους για την καλύτερη µελέτη των
παραγόντων που ευθύνονται για τη διόγκωση του ΔΧ.
Υποπερίοδος 1975-1981
Το προπολεµικό εξωτερικό Δ.Χ., λόγω του διακανονισµού 1962-67 βαίνει συνεχώς

µειούµενο. Από το 4% του συνολικού Δ.Χ. το 1974 θα πέσει το 1981 στο 0,6%.
Η κυβέρνηση Κ. Καραµανλή παρέλαβε το ΔΧ/ΑΕΠ στο 17,4%. Η κυβέρνηση Γ.
Ράλλη παρέδωσε το χρέος το 1981 στην κυβέρνηση Α. Παπανδρέου στο ύψος του
27,1% του ΑΕΠ. Η αύξηση του ΔΧ/ΑΕΠ οφείλεται στην αύξηση των ελλειµµάτων
της Γενικής Κυβέρνησης κατά µέσο όρο στο 2,5% του ΑΕΠ. Οι αυξηµένες αµυντικές
δαπάνες αποτελούν ένα βασικό παράγοντα της αύξησης των δηµοσίων δαπανών.
68
Βλ. Α. Ηλιαδάκης οπ.παρ
69
Βλ. Α. Ηλιαδάκης οπ.παρ
25
www.kostasmelas.gr
Υποπερίοδος 1981-198770.
Την συγκεκριµένη περίοδο σύµφωνα µε τα στοιχεία του Πίνακα … , ο λόγος του
ΔΧ/ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 33,6 ποσοστιαίες µονάδες. Αυτή η άνοδος του ΔΧ /ΑΕΠ
οφείλεται τόσο στα µεγάλα πρωτογενή ελλείµµατα ( αύξηση κατά 32,1 εκατοστιαίες
µονάδες) όσο και στις σηµαντικές προσαρµογές χρέους ( αύξηση κατά 27,82
εκατοστιαίες µονάδες) ενώ αντιθέτως η συµβολή επιτοκίου και ονοµαστικού ΑΕΠ
είναι αρνητική στην παρατηρούµενη άνοδο (µείωση κατά 26,32 εκατοστιαίες
µονάδες).71
Υποπερίοδος 1988- 199372.
Την συγκεκριµένη περίοδο σύµφωνα µε τα στοιχεία του Πίνακα … , ο λόγος του

ΔΧ/ΑΕΠ αυξήθηκε κατά 49.4 ποσοστιαίες µονάδες. Αυτή η άνοδος του ΔΧ /ΑΕΠ
οφείλεται τόσο στα µεγάλα πρωτογενή ελλείµµατα ( αύξηση κατά 20,9 εκατοστιαίες
µονάδες) όσο και στις σηµαντικότατες προσαρµογές χρέους ( αύξηση κατά 51,38
εκατοστιαίες µονάδες) ενώ αντιθέτως η συµβολή επιτοκίου και ονοµαστικού ΑΕΠ
είναι αρνητική στην παρατηρούµενη άνοδο (µείωση κατά 22,88 εκατοστιαίες
µονάδες). Ειδικά την περίοδο 1988-1989-1990 τα πρωτογενή ελλείµµατα έφθασαν
περίπου στο 6,0% του ΑΕΠ. Αντίστοιχα την περίοδο 1990-1993 οι προσαρµογές
ελλείµµατος χρέους ήταν κατά µ.ο ύψους 11,245%.73 Η συγκεκριµένη υποπερίοδος
70
Κυβερνήσεις Α.Γ. Παπανδρέου. H διόγκωση του δηµόσιου χρέους ξεκίνησε στη δεκαετία του 1980,
επί διακυβέρνησης ΠΑΣΟΚ και υπήρξε ραγδαία. Από 28,6% του AEΠ (σε επίπεδο γενικής
κυβέρνησης) το έτος 1980 (από τα χαµηλότερα τότε µεταξύ των χωρών-µελών της µετέπειτα E.E.-15
και 10 εκατ. µονάδες χαµηλότερο από τον µέσο όρο των χωρών αυτών) ανήλθε σε 54,7% του AEΠ το
1985. Δηλαδή, σε πέντε µόλις χρόνια, σχεδόν διπλασιάστηκε. Μετά τη ραγδαία αυτή άνοδο και αφού
οι δυσµενείς επιπτώσεις από την υπερχρέωση της χώρας είχαν αρχίσει να γίνονται ορατές (ενδεικτικά:
η δαπάνη για πληρωµή τόκων από 2,0% του AEΠ το 1980 είχε ανέλθει στο 4,9% το 1985), η τότε
κυβέρνηση αντελήφθη το πρόβληµα που είχε δηµιουργήσει, αλλά δεν έλαβε άµεσα αποτελεσµατικά
µέτρα. Περίµενε πρώτα να κερδίσει τις εκλογές του 1985 και αµέσως µετά αποφάσισε να ασκήσει
περιοριστική δηµοσιονοµική πολιτική, µε αποτέλεσµα να µειωθεί ο ξέφρενος ρυθµός διόγκωσης του
δηµόσιου χρέους, κατά την επόµενη τετραετία. Στη συνεχεία όµως, λόγω των εκλογών του 1989, η
περιοριστική πολιτική ανεστάλη και το δηµόσιο χρέος εκτινάχτηκε στο 80,7% του AEΠ το έτος 1990.
71
«Οι προσαρµογές αυτές σχετίζονται µε το δάνειο ύψους 250 δις δρχ. που χορήγησε η Τράπεζα της
Ελλάδος στο Δηµόσιο για την κάλυψη των συσσωρευµένων ελλειµµάτων (στο διάστηµα 1978-1981)
του λογαριασµού εκτός προϋπολογισµού (ΕΛΕΓΕΠ) , µέσω του οποίου κατεβάλλονταν οι εθνικές
µεταβιβάσεις προς τους αγρότες πριν από την ένταξη της Ελλάδος στην ΕΕ. Νέο δάνειο ύψους 150
εκατ. δρχ. χορηγήθηκε το 1984 για την κάλυψη όλων των λοιπών υποχρεώσεων του Δηµοσίου. Επίσης
η υποτίµηση της δραχµής εξηγεί τη σηµαντική προσαρµογή ελλείµµατος – χρέους το 1985. Αντίθετα
οι δαπάνες για τόκους ήταν µειωµένες και εµπόδισαν έτσι την ταχύτερη συσσώρευση του χρέους στη
διάρκεια αυτής της περιόδου. Ένας από τους λόγους για αυτή την εξέλιξη ήταν ότι εκείνη την εποχή τα
επιτόκια καθορίζονταν διοικητικά. Το Δηµόσιο χρηµατοδοτούσε τα ελλείµµατά του µέσω
υποχρεωτικών επενδύσεων των τραπεζών σε έντοκα γραµµάτια του Δηµοσίου , τα οποία είχαν
αρνητικά πραγµατικά επιτόκια. Εκείνη την εποχή, ήταν υποχρεωτικό για τις τράπεζες να επενδύουν το
37% των καταθέσεών τους σε έντοκα γραµµάτια». Β.Γ. Μανεσιώτης και R.D.Reischauer , Η
Δηµοσιονοµική Πολιτική στην Ελλάδα και η ΟΝΕ . Τράπεζα της Ελλάδος 2001.
72
Οι Κυβερνήσεις κατά χρονική σειρά ήταν οι ακόλουθες: Α.Γ. Παπανδρέου, Τ. Τζανετάκη, Ξ.
Ζολώτα, , Κ. Μητσοτάκη.
73
Οι υψηλές προσαρµογές ελλείµµατος – χρέους οφείλονται στην ανάληψη από την κεντρική
κυβέρνηση µακροπρόθεσµων υποχρεώσεων διαφόρων ΝΠΔΔ έναντι του τραπεζικού συστήµατος που
µέχρι τότε δεν καταγράφονταν στο ΔΧ . Οι υποχρεώσεις µετατράπηκαν σε οµόλογα του Δηµοσίου
(δάνεια εξυγίανσης) που ανήλθαν σε 1,8 τρις δραχµές για την τριετία 1990-92. Το 1993 είναι το έτος
26
www.kostasmelas.gr
χαρακτηρίζεται κυρίως από τη σηµαντική άνοδο των επιτοκίων δανεισµού του

ελληνικού κράτους παράλληλα µε τη ριζική µεταβολή του τρόπου χρηµατοδότησης
των δηµοσίων ελλειµµάτων. Τα δύο αυτά γεγονότα είναι άµεσα συσχετισµένα µε το
ότι την ίδια περίοδο πραγµατοποιείται η «απελευθέρωση» του ελληνικού τραπεζικού
συστήµατος και της κίνησης κεφαλαίων. Η υποχρέωση των τραπεζών να τοποθετούν
σε έντοκα γραµµάτια του δηµοσίου µειώθηκε από 40,0% των καταθέσεών τους στα
τέλη του 1990 σε 30,0% τον Ιούλιο του 1991 , σε 20,0% τον Ιούλιο του 1992 για να
καταργηθούν το Μάιο του 1993. Το Δηµόσιο άρχισε να διαθέτει έντοκα γραµµάτια
στο κοινό από το 1986, αλλά µόνο από το 1990 αυτό άρχισε να γίνεται µαζικά. Έτσι
το 1990 το 43,1% των δανειακών αναγκών του δηµοσίου χρηµατοδοτήθηκε από
έντοκα γραµµάτια τα οποία απορρόφησαν οι ιδιώτες. Το 1991 το ποσοστό ανήλθε σε
68,0% και το 1992 σε 71,2%.
Την περίοδο αυτή η ελληνική οικονοµία εισέρχεται σε φάση έντονης δηµοσιονοµικής
προσαρµογής ενόψει της εισόδου της χώρας στην ΟΝΕ. Η δηµοσιονοµική αλλάζει ,
γίνεται έντονα σφιχτή. Παρατηρείται παράλληλα επιτάχυνση του ρυθµού αύξησης
του πραγµατικού ΑΕΠ. Τα επιτόκια δανεισµού ακολουθούν καθοδική πορεία , παρότι
εξακολουθούν να παραµένουν υψηλά σε σχέση µε αυτά των υπολοίπων χωρών της
ΕΕ. Ο λόγος ΔΧ/ΑΕΠ σταθεροποιείται τα πρώτα έτη και από το 1997 αρχίζει να
µειώνεται. 74 Σε σχέση µε τη συµβολή των επιµέρους παραγόντων στη διαµόρφωση
του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ έχουµε τις ακόλουθες εξελίξεις:
Η συµβολή των πρωτογενών αποτελεσµάτων γίνεται θετική στη µείωση του λόγου
(σωρευτικά κατά 30 εκατοστιαίες µονάδες ) για πρώτη φορά σε τέτοιο ύψος. Η
συµβολή του επιτοκίου –ΑΕΠ επίσης συµβάλλει στη µείωση του λόγου (σωρευτικά
κατά 7,82 εκατοστιαίες µονάδες). Όµως η συµβολή της προσαρµογής ελλείµµατος –
χρέους είναι θετική στην αύξηση του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ (σωρευτικά κατά 30,12
εκατοστιαίες µονάδες).
Την περίοδο αυτή , Ιούνιος 1997, εκδόθηκαν για πρώτη φορά δεκαετή οµόλογα του
ελληνικού δηµοσίου σταθερού επιτοκίου , τα οποία σιγά –σιγά αντικατέστησαν τα
έντοκα γραµµάτια ως βασικό εργαλείο χρηµατοδότησης των αναγκών του ελληνικού
δηµοσίου . Το γεγονός αυτό συνοδεύτηκε µε τη σταδιακή µείωση του επιτοκίου
δανεισµού αλλά και την επιµήκυνση της µέσης διάρκειας του δηµοσίου χρέους.
µε τις µεγαλύτερες προσαρµογές ελλείµµατος – χρέους . Ανέρχονται σε 21,51 εκατοστιαίες µονάδες

του ΑΕΠ. Τούτο οφείλεται στο εξής : « Το δεύτερο στάδιο της ΟΝΕ (Ιανουάριος 1994) απαιτούσε
ενοποίηση των λογαριασµών του Δηµοσίου , ιδίως αυτών που τηρούνται στην Κεντρική Τράπεζα, κάτι
που προκάλεσε πολύ µεγάλες προσαρµογές ελλείµµατος – χρέους και αλµατώδη άνοδο του λόγου
χρέους προς το ΑΕΠ. Αυτό συνέβη επειδή το Δηµόσιο τηρούσε τρεις τρεχούµενους λογαριασµούς
στην Κεντρική Τράπεζα ( λογαριασµός πετρελαιοειδών, λογαριασµός συναλλαγµατικών διαφορών και
λογαριασµός «συγκέντρωση εισπράξεων και πληρωµών» ) οι οποίοι εµφάνιζαν χρεωστικά υπόλοιπα
συνολικού ύψους 3.043 δις δραχµών. Τα εν λόγω υπόλοιπα έπρεπε να µετατραπούν σε επίσηµο χρέος
έως το τέλος του 1993, προκειµένου η Ελλάδα να εισέλθει στο δεύτερο στάδιο της ΟΝΕ. Δύο από
αυτούς τους λογαριασµούς έκλεισαν, ενώ για τον τρίτο απαιτήθηκε να εµφανίζει πάντοτε πιστωτικό
υπόλοιπο. Ως εκ τούτου , το Δηµόσιο χρειάστηκε να δανειστεί σχεδόν 300 δις δραχµές περισσότερο
από τις δανειακές ανάγκες του κατά το 1993, έτσι ώστε ο εναποµένων λογαριασµός να έχει πάντοτε
πιστωτικό υπόλοιπο( συνολικά , λόγω αυτών των προσαρµογών, το χρέος αυξήθηκε κατά 3.343 δις
δραχµές ). Οι θεσµικές ρυθµίσεις προκάλεσαν αύξηση του λόγου του χρέους προς το ΑΕΠ κατά 15,9
εκατοστιαίες µονάδες ή κατά 70,4% της συνολικής αύξησης το 1993» Β.Γ. Μανεσιώτης και
R.D.Reischauer , Η Δηµοσιονοµική Πολιτική στην Ελλάδα και η ΟΝΕ . Τράπεζα της Ελλάδος 2001.
74
Σηµαντικό είναι το γεγονός ότι ο λόγος ΔΧ/ΑΕΠ διατηρεί πτωτική τάση παρά την υποτίµηση του
Μάρτη του 1998 και τη µείωση της αξίας του ευρώ σε σχέση µε το δολάριο το 1999 και το 2000.
27
www.kostasmelas.gr
Τα οχτώ πρώτα χρόνια της ένταξης της Ελληνικής οικονοµίας στη ζώνη του ευρώ το
ΔΧ της χώρας παρέµεινε στο 99% περίπου του ΑΕΠ, παρά την αναθεώρηση του
ΑΕΠ και τις εξαιρετικά ευνοϊκές συνθήκες για τη µείωσή του που επικράτησαν από
τα µέσα της δεκαετίας του 1990 έως και το 2007 (δηλαδή τους υψηλούς ρυθµούς
οικονοµικής ανάπτυξης, τη σηµαντική πτώση των επιτοκίων έως και το 2005, τα
υψηλά πρωτογενή πλεονάσµατα έως και το 2001 και τα σηµαντικά έσοδα από
αποκρατικοποιήσεις75). Η αναστροφή της πτωτικής τάσης του χρέους που
παρατηρείται από το 2004 και µετά (τα έτη 2006 και 2007 παρατηρείται µικρέ
µείωση του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ αλλά αποδεικνύεται συγκυριακή) οφείλεται στην
εξασθένηση και τελικά στην ανατροπή των συνθηκών εκείνων που καθορίζουν την
πορεία του λόγου του χρέους προς το ΑΕΠ (Πίνακας 8) . Η επίδραση των
πρωτογενών αποτελεσµάτων είναι αρνητική και µάλιστα σε αρκετά υψηλό βαθµό.
Εκτός από το 2002 τα υπόλοιπα έτη παρουσιάζονται ελλείµµατα τα οποία σωρευτικά
επιδρούν θετικά στην άνοδο του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ κατά 11,1 εκατοστιαίες µονάδες. Οι
προσαρµογές ελλείµµατος χρέους επίσης επιδρούν θετικά στην αύξηση του λόγου
ελλείµµατος χρέους κατά 10,1 εκατοστιαίες µονάδες. Η συµβολή της µεταβολής
επιτοκίου –ΑΕΠ είναι αρνητική στην αύξηση του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ κατά 14,4
εκατοστιαίες µονάδες.
Το 2009 το δηµόσιο χρέος ΓΚ έφθασε το 126,8 % του ΑΕΠ , ενώ το 2010 έφθασε
στο 143,5% του ΑΕΠ. Δηλαδή έχουµε µεταβολή του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ κατά 16,5
εκατοστιαίες µονάδες το 2009 και κατά 16,7 το 2010. Η συνολική θετική συµβολή
των πρωτογενών ελλειµµάτων είναι 13,9 εκατοστιαίες µονάδες , των προσαρµογών
ελλείµµατος – χρέους αντίστοιχα 4,7 εκατοστιαίες µονάδες και για πρώτη φορά µετά
το 1993 η συµβολή επιτοκίου –ΑΕΠ είναι θετική , σωρευτικά κατά 14,6
εκατοστιαίες µονάδες κυρίως λόγω της ύφεσης στην οικονοµία.
75
Βλ, Κ. Μελάς, Αποκρατικοποιήσεις, www.monthlyreview.gr 10.10.2008
28
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 5
Δηµόσιο Χρέος Γενικής Κυβέρνησης (% του ΑΕΠ)
ΕΤΗ ΕΛΛΑΔΑ Εuroarea ΕΕ-27

1970 18,1
1980 22,8
1981 27,1
1982 30,6
1983 35,1
1984 41,9
1985 49,0
1986 50,8
1987 57,1
1988 62,4
1989 65,7
1990 72,6
1991 75,0 53,7
1992 80,1 56,1
1993 100,5 62,9
1994 98,5 65,2
1995 99,2 69,5
1996 101,6 71,4
1997 104,1 69,7
1998 102,6 67,9 66,4
1999 102,5 67,0 65,7
2000 101,8 63,0 61,7
2001 102,9 62,1 60,8
2002 101,5 68,0 60,2
2003 97,8 69,1 61,8
2004 98,6 69,5 62,2
2005 100,0 70,1 62,7
2006 97,1 68,3 61,3
2007 95,6 66,0 58,7
2008 99,2 69,3 61,5
2009 126,8 78,2 73,0
2010 144,9 84,0 79,3
ΠΗΓΗ: European Economy No10 Autumn 2009. Statistical Annex.
Για τα έτη 2009 και 2010 πρόσφατα στοιχεία της Τραπέζης της Ελλάδος.
29
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 6.
Ανάλυση των ετήσιων µεταβολών του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ (%του ΑΕΠ).
Έτος ΔΧ/ΑΕΠ Μεταβολή Συµβολή του Συµβολή Προσαρµογή

λόγου Πρωτογενούς Επιτοκίου και Ελλείµµατος/
ΔΧ/ΑΕΠ Αποτελέσµατος Ονοµαστικού Χρέους
ΑΕΠ
1976 24,6 -0,10 0,40 -3,78 3,28
1977 25,7 1,10 1,30 -2,56 2,36
1978 28,0 2,30 1,50 -3,52 4,32
1979 27,5 -0,50 0,60 -3,96 2,86
1980 28,6 1,10 0,60 -2,91 3,41
1981 34,5 5,90 6,50 -2,63 2,03
1982 41,3 6,80 4,00 -5,04 7,84
1983 41,9 0,60 4,00 -3,67 0,27
1984 48,0 6,10 4,00 -4,91 7,01
1985 54,7 6,70 6,80 -4,85 4,75
1986 55,9 1,20 4,20 -4,52 1,52
1987 62,2 6,30 2,60 -0,70 4,40
1988 66,8 4,60 4,00 -5,15 5,75
1989 69,9 3,10 6,80 -4,35 0,65
1990 80,7 10,80 5,90 -4,14 9,04
1991 83,3 2,60 2,10 -7,84 8,34
1992 89,0 5,70 1,10 -1,49 6,09
1993 111,6 22,60 1,00 0.09 21,51
1994 109,3 -2,30 -4,10 -0,70 2,50
1995 108,7 -0,60 -1,00 -3,23 3,63
1996 111,3 2,60 -3,100 -0,33 6,03
1997 108,3 -3,00 -4,20 -3,09 4,29
1998 105,5 -2,80 -5,30 -1,05 3,55
1999 104,6 -0,90 -5,80 0,84 4,06
2000 103,9 -0,70 -6,50 -0,26 6,06
2002 101,7 -2,1 -0,7 -1,2 -0,1
2003 97,4 -4,2 0,7 -4,4 -0,5
2004 98,9 1,4 2,6 -1,8 0,7
2005 109,0 10,2 0,7 -0,4 9,8
2006 106,1 -2,9 1,4 -4,2 -0,2
2007 105,1 -1,0 1,9 -2,9 0,0
2008 110,3 5,3 4,5 0,5 0,2
2009 126,8 16,5 10,1 6,2 0,2
2010 143,5 16,7 3,8 8,4 4,5
Πηγή: Β.Γ.Μανεσιώτης και R.D.Reischauer , Η Δηµοσιονοµική Πολιτική στην

Ελλάδα και η ΟΝΕ . Τράπεζα της Ελλάδος 2001.
Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Έκθεση του Διοικητή για το 2010. Απρίλιος 2011
30
www.kostasmelas.gr
Στον Πίνακα 7 παρουσιάζεται η συµβολή των επιµέρους παραγόντων στον

προσδιορισµού του χρέους σε απόλυτα µεγέθη, για την περίοδο 2000-2010.
Σηµαντικό παράγοντα εκτός των τόκων αποτελεί και η συσσώρευση χρέους για
τρίτους που υπολογίζεται κατευθείαν στο χρέος χωρίς να καταγράφεται από το
έλλειµµα.
Πίνακας 7
Παράγοντες Προσδιορισµού του Χρέους ΓΚ.( 2000-2010) (εκατ.ευρώ)
Έτος Έλλειµµα Τόκοι Πρωτογενές Συσσώρευση Μεταβολή

(1) ΚΚ (3) Πλεόνασµα Χρέους για χρέους ΓΚ
(2) (4) Λογαριασµό ανά έτος
Τρίτων (6)
(5)
2000 5141 9914 4773 18518 10866
2001 5211 9711 4500 17327 10866
2002 4807 8535 3728 16676 19074
2003 9847 9416 -431 17117 8601
2004 12861 9464 -3397 19410 14980
2005 11318 9774 -1544 19072 11964
2006 8563 9530 967 18580 9352
2007 10514 9796 -718 17120 12363
2008 14568 11207 -3361 16530 20815
2009 29372 12340 -17032 - 35104
2010 22536 12950 -9586 - 22650
Πηγή: Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισµού. Διάφορα έτη
Από τα στοιχεία του Πίνακα 8 παρατηρούµε το εξής σηµαντικό: αν προσθέσουµε το

έλλειµµα της ΚΚ (Στήλη 2) µε τη συσσώρευση χρέους για λογαριασµό τρίτων (Στήλη
5) θα πρέπει να δίνει το αποτέλεσµα της µεταβολής χρέους της ΓΚ (Στήλη 6). Όµως
παρατηρούµε ότι τα αποτελέσµατα είναι διαφορετικά και µάλιστα πολύ µικρότερα
από αυτά που θα έπρεπε να είναι. Αυτό είναι ένα πρόβληµα που χρειάζεται να
εξηγηθεί.76
76
Το συµπέρασµα στο οποίο καταλήξαµε φαίνεται να δείχνει ότι το δηµόσιο χρέος εκφρασµένο σε
ευρώ αυξάνεται από χρόνο σε χρόνο περισσότερο από όσο αυξάνονται οι δανειακές ανάγκες του
Δηµοσίου όπως αυτές παρουσιάζονται από τα στοιχεία του Προϋπολογισµού.
Η διαπίστωση αυτή είναι φαινοµενικά παράλογη, αλλά εξηγείται από τις «κρυφές πτυχές» του
δηµοσίου δανεισµού οι οποίες συντελούν στο να διαµορφώνεται µια εικονική πραγµατικότητα για τις
δανειακές ανάγκες του Δηµοσίου (ΓΚ) στους προϋπολογισµούς. Η διαφορά αυτή της αύξησης του
ονοµαστικού χρέους θα πρέπει να αναζητηθεί επίσης στο ότι :
- Οι δανειακές ανάγκες µέχρι και το 2009 υποτιµώνται συστηµατικά . Αυτό αποδεικνύεται από
πραγµατικά γεγονότα και συγκεκριµένα : όποτε έγιναν έλεγχοι ή διάφορες απογραφές των
δηµοσιονοµικών της χώρας αποκαλύφθηκαν µεγάλες διαφορές από αυτές που εµφανίζονταν ως
πραγµατικές.
-Δεν εµφανίζονται τα έξοδα σύναψης (προµήθειες, πληρωµές χρηµατοπιστωτικών συµβούλων,
31
www.kostasmelas.gr
Συγκεκριµένα για κάθε µία από τις µεταβλητές που προσδιορίζουν τη µεταβολή του
χρέους στην ελληνική οικονοµία µπορούν να αναφερθούν τα παρακάτω:
Επιτόκιο δανεισµού δηµοσίου χρέους.
Η εξέλιξη του µέσου σταθµικού επιτοκίου δανεισµού του Δηµοσίου παρουσιάζεται

στον Πίνακα 8. Από το 6,2% το 2000 το µέσο σταθµικό επιτόκιο έπεσε στο 3,1% το
2005. Από το έτος αυτό το µέσο επιτόκιο δανεισµού του Δηµοσίου αυξήθηκε
βαθµιαία σε 4,6% το 2008, ενώ το 2009, έκλεισε στο 4,1% .Θα πρέπει να σηµειωθεί
ότι την περίοδο 2007-2009 το µέσο επιτόκιο µειώθηκε χάρη στην έκδοση έντοκων
γραµµατίων µε πολύ χαµηλό επιτόκιο. Το 2010 όµως το µέσο επιτόκιο δανεισµού
εκτινάχθηκε στο 6,2%. Εποµένως και οι εξελίξεις στο µέτωπο των επιτοκίων
δανεισµού του δηµοσίου είναι αρνητικές για το άµεσο µέλλον παρότι το ΜΣΕ
δανεισµού θα είναι σαφώς χαµηλότερο από το επίπεδα του σηµερινού δανεισµού77.
νοµικών γραφείων κτλ) νέων δανείων του Δηµοσίου. Αυτό, όµως, συνεπάγεται προµήθειες και έξοδα
εις βάρος του Δηµοσίου, τα οποία δεν εµφανίζονται πουθενά στον προϋπολογισµό.
Άρα προσαυξάνουν τις δανειακές ανάγκες και το δηµόσιο χρέος (το κράτος δεν εισπράττει ολόκληρο
το ποσό του δανεισµού, αφού «παρακρατούνται» τα έξοδα και οι προµήθειες).
-Δεν εξοφλούνται εξ ολοκλήρου οι δεδουλευµένοι τόκοι (εξοφλούνται µε νέο δανεισµό ή µε άλλες
δαπανηρές τραπεζικές µεθοδεύσεις).
77
Μετά τη µεγάλη αύξηση που σηµείωσε η διαφορά της απόδοσης µεταξύ ελληνικών και γερµανικών
οµολόγων την περίοδο Δεκεµβρίου 2008-Μαρτίου 2009, επηρεαζόµενη και από την απόφαση του
οίκου Standard & Poor’s (στις 14 Ιανουαρίου 2009) να υποβαθµίσει την πιστοληπτική ικανότητα του
Ελληνικού Δηµοσίου, η διαφορά αυτή άρχισε να περιορίζεται.
Η πτωτική τάση συνεχίστηκε όλο το καλοκαίρι και σε αυτό συνέβαλαν ο περιορισµός της διεθνούς
κρίσης και η αποκατάσταση, εν µέρει, της λειτουργίας της διεθνούς διατραπεζικής αγοράς. Έτσι, την
1η Σεπτεµβρίου 2009 η διαφορά απόδοσης στο δεκαετές οµόλογο είχε περιοριστεί στις 126 µονάδες
βάσης, έναντι 314 µονάδων βάσης στις 6 Μαρτίου 2009.
Παράλληλα, τα βραχυπρόθεσµα επιτόκια διαµορφώθηκαν σε πολύ χαµηλά επίπεδα. Στην έκδοση
εντόκων γραµµατίων του Ελληνικού Δηµοσίου στις 13 Οκτωβρίου το επιτόκιο των εξαµηνιαίων
τίτλων διαµορφώθηκε σε 0,59% και των ετήσιων σε 0,91%. Μία εβδοµάδα αργότερα (20 Οκτωβρίου),
το επιτόκιο των εντόκων γραµµατίων τρίµηνης διάρκειας διαµορφώθηκε σε 0,35%.
Όµως, όταν στις 22 Οκτωβρίου 2009 ανακοινώθηκε επίσηµα από την Eurostat ότι το έλλειµµα του
2009 εκτιµάτο σε 12,5% του ΑΕΠ (Συγκεκριµένα, το έλλειµµα του ΚΠ σε δηµοσιονοµική βάση
αναθεωρήθηκε από 17.057 εκατ. ευρώ (2 Οκτωβρίου) σε 28.947 εκατ.ευρώ (21 Οκτωβρίου).) και το
χρέος σε 113,4% του ΑΕΠ και την ίδια ηµέρα ο οίκος αξιολόγησης Fitch υποβάθµισε την
πιστοληπτική ικανότητα της χώρας, ξεκίνησε ένας νέος κύκλος επαναξιολόγησης της πιστοληπτικής
ικανότητας της ελληνικής οικονοµίας και αύξησης της διαφοράς αποδόσεων, κυρίως των
µεσοπρόθεσµων οµολόγων. Αν και µε την κατάθεση του Προϋπολογισµού (20 Νοεµβρίου)
επιβεβαιωνόταν η πρόθεση της κυβέρνησης για µείωση του ελλείµµατος κατά 3,6 εκατοστιαίες
µονάδες του ΑΕΠ, οι αγορές δεν θεώρησαν την µείωση αυτή επαρκή και οι πιέσεις συνεχίστηκαν,
καθώς οι αγορές ανέµεναν περισσότερες λεπτοµέρειες σχετικά µε τα µέτρα που περιλαµβάνονταν στον
Προϋπολογισµό. Επίσης, ο Προϋπολογισµός περιλάµβανε δαπάνες συνολικού ύψους 0,9% του ΑΕΠ
για την υλοποίηση προεκλογικών εξαγγελιών, γεγονός που δεν ικανοποίησε τις αγορές.
Υπό τις συνθήκες αυτές, στις 8 Δεκεµβρίου ο οίκος Fitch, για δεύτερη φορά µέσα σε ενάµιση µήνα,
και στις 16 Δεκεµβρίου ο οίκος Standard & Poor’s υποβάθµισαν την πιστοληπτική ικανότητα της
Ελλάδος, µε αποτέλεσµα η διαφορά απόδοσης µεταξύ ελληνικών και γερµανικών τίτλων δεκαετούς
και πενταετούς διάρκειας να αυξηθεί µέσα σε ένα δεκαήµερο
κατά 58 και 93 µονάδες βάσης αντίστοιχα.75(Ειδικότερα, η διαφορά απόδοσης για τα πενταετή
οµόλογα ήταν184 µονάδες βάσης στις 7 Δεκεµβρίου, ενώ στις 17 Δεκεµβρίου έφθασε τις 277 µονάδες
βάσης. Αντίστοιχα, για τα δεκαετή οµόλογα στις 7 Δεκεµβρίου η διαφορά απόδοσης ήταν 195 µονάδες
βάσης και στις 17 Δεκεµβρίου 253 µονάδες βάσης.)
Στις 22 Δεκεµβρίου ακολούθησε νέος υποβιβασµός της πιστοληπτικής ικανότητας της Ελλάδος από
τον οίκο Moody’s. Έτσι, στις 6 Ιανουαρίου 2010 ανακοινώθηκε ότι η µείωση του ελλείµµατος το 2010
θα είναι 4,0 εκατοστιαίες µονάδες, ενώ ο χρόνος µείωσής του κάτω από την τιµή αναφοράς της
Συνθήκης του Μάαστριχτ (3,0% του ΑΕΠ) περιορίστηκε σε 3 αντί για 4 χρόνια. Το ΕΠΣΑ 2009-2013,
32
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 8
Μέσο Σταθµικό Κόστος (ΜΣΚ) και Μέση Σταθµική Διάρκεια (ΜΣΔ) ετήσιου
δανεισµού
Έτος ΜΣΚ (%) ΜΣΔ (έτη)

2000 6,2 8,7
2001 5,0 8,5
2002 4,7 8,5
2003 3,4 7,7
2004 3,4 8,1
2005 3,1 10,6
2006 3,7 10,8
2007 4,4 14,1
2008 4,6 11,3
2009 4,1 5,6
2010 6,2*
Αυτό δεν σηµαίνει ότι το ΜΣΚ το 2010 θα είναι 6,2%. Είναι βέβαιο ότι θα είναι µικρότερο.
Πηγή: ΟΔΔΗΧ
που ανακοινώθηκε στις 15 Ιανουαρίου, είχε ενσωµατώσει αυτές τις εξαγγελίες για εµπροσθοβαρή
δηµοσιονοµική προσαρµογή και περιέγραφε µε αναλυτικό τρόπο πολλά από τα µέτρα για την επίτευξη
αυτών των στόχων.
Παρ’ όλα αυτά, οι αγορές και ο διεθνής τύπος συνέχισαν την αρνητική τους στάση, µε αποτέλεσµα
στις 19 Ιανουαρίου 2010 οι διαφορές αποδόσεων να φθάσουν τις 288 µονάδες βάσης για τα πενταετή
και τις 266 µονάδες βάσης για τα δεκαετή οµόλογα.
Στις 26 Ιανουαρίου εκδόθηκε κοινοπρακτικό πενταετές οµολογιακό δάνειο ύψους 8,0 δισεκ. ευρώ µε
απόδοση 6,1%. Η έκδοση υπερκαλύφθηκε (προσφορά 20 δισεκ. ευρώ), αλλά η διαφορά µε το
αντίστοιχο γερµανικό οµόλογο ήταν υψηλή, 381 µονάδες βάσης. Την ίδια ηµέρα η διαφορά απόδοσης
για το δεκαετές οµόλογο ήταν 299 µονάδες βάσης. Τις αµέσως επόµενες ηµέρες (27 και 28
Ιανουαρίου) οι διαφορές απόδοσης µε τους αντίστοιχους γερµανικούς τίτλους δεκαετούς διάρκειας
σηµείωσαν και νέα αύξηση (320 µονάδες βάσης στις 27 και 369 µονάδες βάσης στις 28 Ιανουαρίου),
καθώς οι αγορές αντιδρούσαν µε νευρικότητα σε διάφορα δηµοσιεύµατα. Οι εξελίξεις αυτές
υποδηλώνουν την ανησυχία που συνεχίζει να επικρατεί στις αγορές, βοηθούντων και ορισµένων
φηµών και αρνητικών δηµοσιευµάτων.
Στο επόµενο διάστηµα οι διαφορές αποδόσεων συνέχισαν να διευρύνονται και έφθασαν έως και τις
400 µονάδες βάσης. Για το λόγο αυτό στις 9 Φεβρουαρίου 2010 ανακοινώθηκαν πρόσθετα µέτρα, τα
οποία περιλάµβαναν αύξηση της φορολογίας υγρών καυσίµων και “πάγωµα” όλων των αποδοχών στο
δηµόσιο τοµέα, µε στόχο να εξοικονοµηθεί επιπλέον ποσό ύψους 1 έως 1,1 δις. ευρώ.
Στις 3 Μαρτίου αποφασίστηκαν και ανακοινώθηκαν επιπρόσθετα σηµαντικά δηµοσιονοµικά µέτρα.
Με τις ρυθµίσεις αυτές εκτιµάται ότι θα επιτευχθεί µείωση του ελλείµµατος τουλάχιστον κατά 4,8 δις.
ευρώ. Επιπλέον, υπάρχουν και άλλα µέτρα (η ποσοτική εκτίµηση των οποίων είναι δυσχερής), ο
συνυπολογισµός των οποίων συνεπάγεται µείωση του ελλείµµατος πάνω από 5 δισεκ. ευρώ. Τα µέτρα
περιλαµβάνουν: αύξηση συντελεστών ΦΠΑ, περαιτέρω αύξηση ειδικών φόρων κατανάλωσης (ΕΦΚ)
και εισαγωγή νέων ΕΦΚ σε είδη πολυτελείας, µεγαλύτερη περικοπή επιδοµάτων των δηµοσίων
υπαλλήλων που περιλαµβάνει και τα επιδόµατα Χριστουγέννων, Πάσχα και αδείας, µείωση αποδοχών
σε µεγάλο µέρος του υπόλοιπου δηµόσιου τοµέα, διάφορες παρεµβάσεις εξορθολογισµού των
δαπανών για αµοιβές, πάγωµα των συντάξεων, περικοπή των δαπανών του ΠΔΕ, επιβολή εφάπαξ
έκτακτης οικονοµικής εισφοράς στα υψηλά εισοδήµατα των φυσικών προσώπων. Συνολικά, τα µέτρα
αναµένεται να µειώσουν σηµαντικά το έλλειµµα, συντελώντας στον περιορισµό της διαφοράς
αποδόσεων µεταξύ των ελληνικών και των γερµανικών κρατικών τίτλων και στην επάνοδό τους σε
εύλογα επίπεδα.
Τέλος, στις 4 Μαρτίου εκδόθηκε κοινοπρακτικό δεκαετές οµολογιακό δάνειο, ύψους 5 δις ευρώ.
33
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 9
Δηµοσιονοµικά ελλείµµατα, έσοδα και έξοδα της Γενικής Κυβέρνησης ως ποσοστό του ΑΕΠ
ΕΛΛΑΔΑ Ευρωζώνη ΕΕ-27
ΕΤΗ Έλλειµµα Έσοδα Έξοδα Έλλ. Έσοδ. Έξοδ Έλλ. Έσοδ Έξοδ
1970
1980 -2,4 24,9 27,3 -3,3 42,7 46,0
1981 -8,4 23,8 32,2 -4,7 43,5 48,2
1982 -6,3 26,4 32,7 -5,0 44,1 49,1
1983 -7,1 27,4 34,5 -4,9 44,6 49,4
1984 -8,3 28,3 36,6 -4,7 44,8 49,5
1985 -11,6 28,3 39,8 -4,5 45,2 49,7
1986 -10,3 29,0 39,3 -4,2 45,0 49,1
1987 -9,6 29,7 39,3 -3,6 45,0 48,6
1988 -10,6 29,6 40,1 -3,1 44,7 47,7
1989 -12,4 29,0 41,4 -2,2 44,9 47,1
1990 -14,3 31,5 45,8 -3,5 44,7 48,3
1991 -10,1 32,5 42,6 -4,2 45,2 49,4
1992 -11,2 34,0 45,1 -5,1 45,6 50,7
1993 -12,2 35,3 47,5 -6,1 46,3 52,5
1994 -8,4 37,1 45,6 -5,4 45,9 51,4
1995 -9,3 37,3 46,6 -5,1 45,2 50,3
1996 -6,8 38,1 44,9 -4,2 45,9 50,1
1997 -6,0 39,7 45,8 -2,6 45,9 48,5
1998 -3,9 41,2 45,1 -1,8 45,7 47,5 -1,9
1999 -3,1 42,1 45,2 -0,8 46,1 47,0 -1,0
2000 -3,7 43,0 46,6 0,8 45,8 44,9 0,6
2001 -4,5 40,9 45,3 -1,2 45,1 46,4 -1,4
2002 -4,8 40,3 45,0 -2,3 44,4 46,8 -2,5 44,2 46,7
2003 -5,7 39,3 44,9 -3,0 44,4 47,4 -3,1 44,1 47,2
2004 -7,5 38,0 45,5 -2,8 44,3 47,1 -2,9 44,0 46,8
2005 -5,1 38,1 43,1 -2,4 44,7 47,1 -2,4 44,4 46,8
2006 -2,8 39,1 41,9 -1,3 45,3 46,5 -1,4 44,9 46,3
2007 -3,5 40,0 43,4 -0,8 45,3 46,1 -0,9 44,9 45,8
2008 -7,6 40,7 48,3 -2,O 44,8 46,8 -2,2 44,6 46,8
2009 -12,7 37,3 50,0 -2,3 44,0 50,4 -2,3 43,4 50,4
2010
ΠΗΓΗ: European Economy No 6 Autumn 2008. Statistical Annex. European Economy No 10 Autumn
2009. Statistical Annex
34
www.kostasmelas.gr
Συσσώρευση Χρέους Για λογαριασµό Τρίτων
Σηµειώνεται ότι το χρέος παρέµεινε σε υψηλά επίπεδα όχι µόνο λόγω των ετήσιων
ελλειµµάτων, αλλά και των σηµαντικών “προσαρµογών ελλείµµατος-χρέους”.
Πρόκειται για συναλλαγές του προϋπολογισµού οι οποίες, σύµφωνα µε τους
ισχύοντες κανονισµούς, δεν καταγράφονται στο έλλειµµα, αλλά αυξάνουν το δηµόσιο
χρέος .Οι συναλλαγές αυτές παρουσιάζονται στον Πίνακα 11 και αφορούν στη
συσσώρευση και µεταφορά χρέους από τον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα στην κεντρική
κυβέρνηση.
35
www.kostasmelas.gr
Πίνακας 10
Συσσώρευση Χρεών για Λογαριασµό Τρίτων(1992-1999 σε δις δραχµές, 2000-2009
σε εκατοµµύρια ευρώ). Ανεξόφλητα υπόλοιπα χρεών την 31/12 εκάστου έτους
Έτος Δάνεια Συµµετοχή Ειδικά Γενικό Ως % του

Οικονοµικής στην Δάνεια Σύνολο ΑΕΠ
Εξυγίανσης78 αύξηση ΜΚ
Τραπεζών
κτλ
1992 2171 128 22 2321 12,2
1993 3064 443 3053 6560 30,6
1994 3248 549 3261 7058 29,1
1995 3205 704 3535 7444 27,3
1996 3329 742 3650 7721 25,8
1997 3158 876 4058 8092 24,4
1998 2821 978 4174 7973 22,2
1999 1742 998 4274 7014 18,4
2000 2906 2531 13081 18518 13,6
2001 2070 2043 13214 17327 11,7
2002 1891 986 13799 16676 10,6
2003 1349 590 15178 17117 10,0
2004 1195 341 17874 19410 10,5
2005 1154 323 17595 19072 09,6
2006 1048 264 17268 18580 08,7
2007 1048 235 15837 17120 07,6
2008 - - 16530 16530 06,9
2009 - - - - -
Πηγή: Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισµού. Διάφορα έτη.
78
Τα Δάνεια Οικονοµικής Εξυγίανσης αφορούν: Ασφαλιστικά Ταµεία, Αµυντική Βιοµηχανία,
Συγκοινωνιακούς Φορείς, Συνεταιριστικές Οργανώσεις, ΟΑΕ κτλ.
Πρόκειται για συµµετοχή στην αύξηση του ΜΚ των ΕΤΒΑ,ΕΛΤΑ,ΕΡΤ,ΟΑΟ κτλ.
Τα Ειδικά Δάνεια αφορούν στη ρύθµιση χρεών Συνεταιριστικών Οργανώσεων, αποδοχών δικαστικών
και βουλευτών, εισφορές του κράτους στα ασφαλιστικά ταµεία, υποχρεώσεις προς την Τράπεζα της
Ελλάδος κτλ.
36
www.kostasmelas.gr
Στον Πίνακα 11 εµφανίζονται οι δαπάνες εξυπηρέτησης του ΔΧ.
Πίνακας 11
Δαπάνες Εξυπηρέτησης Μακροπρόθεσµου Δηµοσίου Χρέους . Σε εκατοµµύρια

ευρώ.
Έτη Σύνολο Χρεολύσια % Τόκοι % Παράλληλες %

1985 912 195 21,4 705 77,3 12 1,3
1986 1236 361 29,2 867 70,1 9 0,7
1987 1977 766 38,7 1197 60,5 14 0,7
1988 2072 446 21,5 1610 77,7 16 0,8
1989 2479 603 24,3 1850 74,6 26 1,0
1990 4444 993 22,3 3413 76,8 38 0,9
1991 6952 2703 38,9 4203 60,5 46 0,7
1992 10600 6406 60,4 4123 38,9 71 0,7
1993 11070 4707 42,5 6228 56,3 135 1,2

1994 16342 7162 43,8 8990 55,0 190 1,2
1995 17312 7907 45,7 9098 52,6 307 1,8
1996 20243 10263 50,7 9641 47,6 339 1,7
1997 19262 10145 52,7 8809 45,7 308 1,6
1998 18870 9682 51,3 9018 47,8 170 0,9
1999 18642 9251 49,6 9290 49,8 101 0,5
2000 22688 13131 57,9 9499 41,9 58 0,3
2001 20946 11618 55,5 9289 44,3 39 0,2
2002 28874 20280 70,2 8535 29,6 59 0,2
2003 30041 20763 69,1 9208 30,6 70 0,3
2004 27799 18444 66,3 9283 33,4 72 0,3
2005 30066 20379 67,8 9616 32,0 71 0,2
2006 26086 16589 63,6 9441 36,2 56 0,2
2007 31923 22152 69,4 9657 30,3 71 0,3
2008 37452 25822 69,0 11134 29,8 72 0,2
2009 41340 28630 69,3 12195 29,5 145 0,2
Πηγή :Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισµού . Διάφορα έτη.
Θα πρέπει στο σηµείο αυτό να σηµειωθεί ότι οι δαπάνες εξυπηρέτησης του χρέους
ουσιαστικά είναι οι δαπάνες για τόκους . Οι υπόλοιπες «δαπάνες» αφορούν σε
αναχρηµατοδότηση των χρεολυσίων που λήγουν και από τη στιγµή που οι
χρηµατοπιστωτικές αγορές δέχονται να τις αναχρηµατοδοτήσουν αποτελούν δάνεια.
37
www.kostasmelas.gr
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΑΝΑΛΥΣΗ
Σήµερα η Ελλάδα είναι ουσιαστικά µια χώρα που έχει χρεοκοπήσει η οποία όµως
τυπικά δεν µπορεί ή σωστότερα δεν της επιτρέπουν να χρεοκοπήσει. Το συµπέρασµα
περί της ουσιαστικής χρεοκοπίας συνάγεται από σειρά παράγοντες και όχι µόνο από
την άνοδο των ασφαλίστρων κινδύνου των ελληνικών οµολόγων όπως θα δούµε στη
συνέχεια. Το συµπέρασµα της τυπικά αδυναµίας χρεοκοπίας συνάγεται από τις ρητές
αποφάσεις του Συµβουλίου των Αρχηγών της Ευρωζώνης (25.03.2010).
1. Όλες οι αθετήσεις πληρωµών του Ελληνικού Κράτους δεν αποτέλεσαν ιδεολογική

ή πολιτική επιλογή απλά συνέβηκαν εξ αδυναµίας άλλης επιλογής. Ποτέ καµιά
κρατική οντότητα δεν επέλεξε την πτώχευση ή την αθέτηση πληρωµών ως
ιδεολογική επιλογή.
2. Όλες οι αθετήσεις πληρωµών είχαν αίτια δηµοσιονοµικά και αποτελέσµατα που
σχετίζονται πάντοτε µε τις εξωτερικές συναλλαγές της χώρας (εµπορικό ισοζύγιο,
ισοζύγιο τρεχουσών , δηµόσιο χρέος, αξία του νοµίσµατος).
3. Τα δηµοσιονοµικά ελλείµµατα στην περίπτωση της Ελλάδος σε όλες τις
περιπτώσεις αθέτησης πληρωµών οφείλονται στις αυξηµένες δαπάνες (πάσης
φύσεως του κρατικού µηχανισµού µε γνώµονα τη συντήρηση και την αύξηση των
πελατειακών σχέσεων), στις σπατάλες και στη διαφθορά του κρατικού
µηχανισµού αλλά και στην φοροαπαλλαγή σηµαντικότατων τµηµάτων του
πληθυσµού (κυρίως των εχόντων αλλά όχι µόνο αυτών) αλλά και στην µόνιµη
αδυναµία των εισπρακτικών µηχανισµών του κράτους να ανταποκριθεί στα
καθήκοντα του.
4. Οι πτωχεύσεις του 1893,1932, 2010 συνέβησαν σε περιόδους λεγόµενης
«ανοικτής και ελεύθερης οικονοµίας» .Συγκεκριµένα η ελευθερία στην αγορά των
διεθνών συναλλαγών ίσχυε και στις τρεις µεγάλες αγορές που την συναποτελούν:
στην αγορά εξωτερικού εµπορίου , την αγορά συναλλάγµατος και στην αγορά
κεφαλαίων. Βασικότερη όλων βεβαίως η ελεύθερη κίνηση των κεφαλαίων και
ειδικότερα των βραχυπροθέσµων.79 Τα νοµισµατικά καθεστώτα επίσης
προσοµοιάζουν απολύτως.
5. Η περίοδος από το 1950 µέχρι και το 1981 είναι η περίοδος που η Ελλάδα δεν
δανείζεται υπέρµετρα αλλά µε µέτρο και ευθύνη. Εδώ σηµαντικό ρόλο είχε το
γενικότερο πλαίσιο άσκησης της οικονοµικής πολιτικής που καθοριζόταν από το
Νοµισµατικό καθεστώς του Bretton Woods80 .
6. Οι δανειστές αλλά κυρίως οι διαµεσολαβούσες τράπεζες έπαιξαν µεγάλο ρόλο
στην «διευκόλυνση» του δανεισµού φυσικά µε το αζηµίωτο. Μεταξύ των
δανειστών βασικό ρόλο κατέχει το ντόπιο – ολιγαρχικό κεφάλαιο κυρίως
προερχόµενο από τις παροικίες.
7. Οι διαχειριστές των δανείων , πολιτικοί και δηµόσια διοίκηση , αποδείχθηκε ότι
χρησιµοποίησαν µεγάλο µέρος των δανείων ,διαχρονικά, για ίδιο ή και πολιτικό
όφελος.81
79
Για όλα αυτά δες : Κ. Μελάς – Γ. Πολλάλης , Παγκοσµιοποίηση και Πολυεθνικές Επιχειρήσεις .
Παπαζήση 2005. Μέρος Πρώτο. Επίσης Κ. Μελάς, Παγκοσµιοποίηση , Νέα Φάση Διεθνοποίησης του
Κεφαλαίου, Εξάντας 1999.
80
Βλ. Κ, Μελάς, Αγορά Συναλλάγµατος και Ιδιωτικοποίηση του Κινδύνου, Εξάντας 2003, Κεφάλαιο
Τρίτο
81
Αναφέρω ως παράδειγµα Σύµφωνα µε τον Α. Ηλιαδάκη, οπ.παρ :
38
www.kostasmelas.gr
8. Οι όροι του δανεισµού σκληροί και επώδυνοι. Παρόµοιοι πάντως µε των

υπολοίπων χωρών του ίδιου παραγωγικού και οικονοµικού επιπέδου. Όµως
νοµίζω ότι αντανακλούν την πιστοληπτική ικανότητα των συγκεκριµένων
χωρών. Επίσης οι όροι δανεισµού (οµολογιακά δάνεια) την τελευταία δεκαετία
περίπου πολύ ικανοποιητικοί.
9. Η σηµερινή κατάσταση στην οποία ευρίσκεται η ελληνική οικονοµία είναι
εντελώς ιδιαίτερη σε σχέση µε τις υπόλοιπες περιόδους διότι συµµετέχει σε µια
οικονοµική και νοµισµατική ένωση.
«Τα δάνεια της ανεξαρτησίας

- Κατά κοινή οµολογία υποκίνησαν τους δύο εµφύλιους το 1824. Όπως έλεγε ο Γκούρας, “χρυσού
λαλούντος άπας άπρακτος λόγος”. Επί πλέον ήταν προφανές ότι θα επικρατούσε εκείνο το κόµµα που
θα έπαιρνε το δάνειο, καθ’ όσον, “νόµος και ισχύς αι λίραι του δανείου”.
- Με την εξαγορά βουλευτών και στρατιωτικών διέφθειραν τον κοινοβουλευτισµό και τη διοίκηση.
Όπως γράφει ο Παπατσώνης, “δια το µέσον του δανείου τούτου, εδιώρισαν εις όλας τας επαρχίας
οπαδούς των υπαλλήλους”.
Η πελατειακή διαχείριση των δανείων είχε στρέψει την αιχµή του δόρατος προς τη δύναµη της εποχής,
τις οπλικές δυνάµεις, µε τις µαζικές βαθµοδοσίες, το οικονοµικό κόστος των οποίων κάλυπταν τα
δάνεια. Όπως επισηµάνθηκε “κατάντησε το έθνος να έχει υπέρ των 12.000 αξιωµατικούς”, σε σύνολο
οπλικών δυνάµεων 20.000 ανδρών .
Οι περισσότεροι καπετάνιοι εµφάνιζαν περισσότερους άνδρες για να επωφελούνται τους επιπλέον
µισθούς. Έτσι ο Γκούµας έπαιρνε µισθούς για 12.000 άνδρες ενώ είχε µόνο 3.000 . Αυτήν την
ευρεµισθία ο λαός την τιτλοποίησε µε το σκωπτικό, “ο καπετάν ένας”, δηλαδή έπαιρνε πολλούς
µισθούς για τους άνδρες του, ενώ είχε µόνον ένα, τον εαυτόν του. Δεν είχαν αποµείνει ούτε 20.000
λίρες για να σωθεί το Μεσολόγγι, όπως λέει ο Παπαρηγόπουλος. Το “ταµείον κενόν”, όπως ενηµέρωνε
τη Βουλή η Επιτροπή Ταµείου. Η κυβέρνηση έκτοτε επωνοµάσθη ψωροκώσταινα”.
Το 1825 η κυβέρνηση θα κηρύξει την πρώτη πτώχευση. Τον Απρίλιο του 1926, αναλαµβάνοντας η
κυβέρνηση Α. Ζαΐµη, στο ταµείο υπήρχαν µόνο 16 γρόσια, ούτε µία λίρα! Καθαρή δανειακή πρόσοδος
από µεν το πρώτο δάνειο των 800.000 λιρών, 36%».
Επίσης για την πτώχευση του 1893 ο Γ. Δερτιλής, οπ.παρ. Τόµος Β’, σ.587 γράφει: «Δικτύωση και
ολιγοπωλιακός έλεγχος µεγάλων κλάδων της αγοράς συναλλάγµατος και της οικονοµίας ολόκληρης.
Πηγές χρηµατικών µέσων σε εγχώριο και σε ξένα νοµίσµατα. Οικονοµική επιφάνεια και αντοχή.
Πολλαπλότητα και συµπληρωµατικότητα οικονοµικών λειτουργιών. Στενοί δεσµοί µε τα κέντρα
πολιτικής εξουσίας. Πληροφόρηση έγκαιρη. Δυνατότητα επηρεασµού των µεγάλων αποφάσεων.
Ρυθµιστικός ρόλος στην έκδοση τραπεζογραµµατίων. Κυριαρχικός ρόλος στον δηµόσιο δανεισµό.
Όλοι αυτοί οι παράγοντες συντελούν στην παντοδυναµία των κεφαλαιούχων , όλοι διαµορφώνουν τον
µεγάλο πειρασµό, όλοι οδηγούν αναπόδραστα στο µεγάλο χρηµατιστηριακό παίγνιο και στην
επιθετική κερδοσκοπία».
39
www.kostasmelas.gr

Κώστας Μελάς - Γενική Επισκόπηση Δανεισμού και Δημοσίου Χρέους της Ελλάδος (1824-2010)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Κώστας Μελάς - Γενική Επισκόπηση Δανεισμού και Δημοσίου Χρέους της Ελλάδος (1824-2010)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Η σωστή απεικόνιση της πραγµατικότητας, φυσικής, και κυρίως κοινωνικής,

Ιστορική Αναφορά στις «Αθετήσεις Πληρωµών» του Ελληνικού Κράτους

Στον Πίνακα 1 αναφέρονται οι αθετήσεις πληρωµών του Ελληνικού Κράτους από το

Έτος Αιτιολογία Ρύθµιση

Από το 1984 µέχρι σήµερα το Ελληνικό κράτος συνεχώς δανείζεται. Το Ελληνικό

Εξωτερικά Δάνεια (περίοδος:1879-1890) (σε φράγκα)

Τα βασικά και περισσότερα δάνεια συνήψαν οι κυβερνήσεις του Χ. Τρικούπη στο

Πηγή: Γ. Δερτιλής , Τόµος Α, σ.126.

Η πτώχευση του Ελληνικού Κράτους το 1893.14

Η απότοµη αύξηση των φόρων, ο υπερβολικός εξωτερικός δανεισµός, η

Το φθινόπωρο του 1891, ο Δηλιγιάννης, προσπαθώντας να εξοικονοµήσει

Από τις διατάξεις του νόµου της πτώχευσης εξαιρέθηκαν τα δάνεια σε

αναγκαστικής κυκλοφορίας να προξενούσε κακό αντί καλό, καθώς οι οικονοµικές

Από το 1898 άρχισε συστηµατικά να τίθεται σε εφαρµογή πολιτική

- Υπέρ της εξυπηρέτησης των ήδη υπαρχόντων εξωτερικών δανείων

- Υπέρ της διεξαγωγής των Βαλκανικών πολέµων και

Υπήρξαν όµως οι πολεµικές πιστώσεις οι οποίες ήταν ουσιαστικώς δηµόσια δάνεια

(1927) υπογράφτηκε ο οριστικός διακανονισµός34 . Ταυτόχρονα συνεχίστηκαν και οι

Η κυβέρνηση Α. Ζαΐµη και ειδικά ο Υπουργός Οικονοµικών Γ. Καφαντάρης

Εξωτερικός Δανεισµός του Ελληνικού Κράτους 1922-1932 Σε

Πηγή: Α. Αγγελόπουλος, Το δηµόσιο χρέος της Ελλάδος, Ζαχαρόπουλος, Αθήναι

Η πτώχευση του 1932

Η περίοδος από το 1928 έως το 1932 χαρακτηρίζεται από την πρωθυπουργία

φτηνό εργατικό δυναµικό και οι προστατευτικοί δασµοί έφεραν τα αποτελέσµατα

ιστορική δήλωση ότι θα υπερασπιστεί την σταθεροποίηση µέχρι του τελευταίου

εξωτερικών δανείων και η αποτροπή της δηµοσιονοµικής κρίσης του κράτους. Η

5426/32 του Βαρβαρέσου είχαν µπει τα θεµέλια του συστήµατος ανταλλαγής

Επιστροφή στον Κανόνα Χρυσού-Συναλλάγµατος (1928-1936)

Η επιστροφή της δραχµής στον κανόνα χρυσού-συναλλάγµατος ήταν περιπετειώδης.

νοµισµατική κυκλοφορία. Η κεντρική τράπεζα θα µπορούσε να αντιδράσει µε µία

ανέστειλε τη µετατρεψιµότητα της δραχµής και ένα µήνα αργότερα, προχώρησε σε

Η βιοµηχανική παραγωγή µετά την κρίση του 1932 σηµειώνει προόδους,

Αυτό το διαφοροποιηµένο σύστηµα συνέβαλε στην άνοδο των οικονοµικών µεγεθών

ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ: 1946-1974

Τα οικονοµικά προβλήµατα67 µέχρι το 1952-53 θα τα αντιµετωπίσουν συνολικά 18

Το Δ.Χ συντίθεται από το προπολεµικό και το µεταπολεµικό. Το προπολεµικό, µέχρι

Την περίοδο 1962-67 οι ελληνικές κυβερνήσεις θα διακανονίσουν το 97% του

Για την εξυπηρέτηση του µετακατοχικού εξωτερικού δανεισµού η Ελλάδα κατέβαλε

Περίοδος υπέρογκου εσωτερικού δανεισµού, ο οποίος και τετραπλασιάσθηκε.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΜΕΤΑΠΟΛΙΤΕΥΣΗΣ. 1975-2010

Στον Πίνακα 5… παρουσιάζεται το ΔΧ της Γενικής Κυβέρνησης από το 1970 µέχρι

Το προπολεµικό εξωτερικό Δ.Χ., λόγω του διακανονισµού 1962-67 βαίνει συνεχώς

Υποπερίοδος 1988- 199372.

Την συγκεκριµένη περίοδο σύµφωνα µε τα στοιχεία του Πίνακα … , ο λόγος του

χαρακτηρίζεται κυρίως από τη σηµαντική άνοδο των επιτοκίων δανεισµού του

µε τις µεγαλύτερες προσαρµογές ελλείµµατος – χρέους . Ανέρχονται σε 21,51 εκατοστιαίες µονάδες

ΕΤΗ ΕΛΛΑΔΑ Εuroarea ΕΕ-27

Ανάλυση των ετήσιων µεταβολών του λόγου ΔΧ/ΑΕΠ (%του ΑΕΠ).

Έτος ΔΧ/ΑΕΠ Μεταβολή Συµβολή του Συµβολή Προσαρµογή

Πηγή: Β.Γ.Μανεσιώτης και R.D.Reischauer , Η Δηµοσιονοµική Πολιτική στην

Στον Πίνακα 7 παρουσιάζεται η συµβολή των επιµέρους παραγόντων στον

Έτος Έλλειµµα Τόκοι Πρωτογενές Συσσώρευση Μεταβολή

Πηγή: Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισµού. Διάφορα έτη

Από τα στοιχεία του Πίνακα 8 παρατηρούµε το εξής σηµαντικό: αν προσθέσουµε το

Επιτόκιο δανεισµού δηµοσίου χρέους.

Η εξέλιξη του µέσου σταθµικού επιτοκίου δανεισµού του Δηµοσίου παρουσιάζεται

Έτος ΜΣΚ (%) ΜΣΔ (έτη)

Συσσώρευση Χρέους Για λογαριασµό Τρίτων

Έτος Δάνεια Συµµετοχή Ειδικά Γενικό Ως % του

Πηγή: Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισµού. Διάφορα έτη.

Στον Πίνακα 11 εµφανίζονται οι δαπάνες εξυπηρέτησης του ΔΧ.

Δαπάνες Εξυπηρέτησης Μακροπρόθεσµου Δηµοσίου Χρέους . Σε εκατοµµύρια

Έτη Σύνολο Χρεολύσια % Τόκοι % Παράλληλες %

1993 11070 4707 42,5 6228 56,3 135 1,2