T.C.

MMAR SNAN GZEL SANATLAR NVERSTES FEN BLMLER ENSTTS

MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ

zgr BNGL Yksek Mimar (MS)

DOKTORA TEZ Tez Yneticisi: Prof. Nursel ONAT

STANBUL OCAK 2007

zgr BNGL tarafndan hazrlanan MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ adl bu tezin, doktora tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Prof. Nursel ONAT Tez Yneticisi

Bu alma, jrimiz tarafndan Mimarlk Anabilim Dalnda doktora tezi olarak kabul edilmitir. Bakan ye ye ye ye : Prof. Mete NAL : Prof. Ataman DEMR : Prof. Nursel ONAT : Prof. Dr. Gzin KONUK : Do. Dr. Blent TANJU

Bu tez, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi Fen Bilimleri Enstits tez yazm kurallarna uygundur.

NDEKLER TRKE ZET NGLZCE ZET EKL LSTES GR BLM 1. TP VE TPOLOJNN GENEL TANIMI 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. Tip Kavram Tipoloji Kavram Arketip, Prototip, Stereotip Kavramlar Blm Sonucu I II III-IX 1 5 5 12 16 19 25 25 27 28 30 34 35 37 40 41 44 55 57 59 62 65

BLM 2. MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ 2.1. Mimarlk Kuramnda Tip Kavramnn Ortaya k 2.1.1. Mimarln Kkenlerini Doa le likilendirme 2.1.1.1. Tip ve Kken: A. Laugier 2.1.1.2. Tip ve Model: A.C. Quatremre de Quincy 2.1.2. Mimari Bilginin Dizgesel ve Arasal Klnmas 2.1.2.1. Tip ve Karakter: J.F. Blondel 2.1.2.2. Tip ve Kompozisyon: J.N.L. Durand 2.1.3. Tip le slup Kavramlarnn likisi 2.1.3.1. Tip ve Mimarln Drt gesi: G. Semper 2.1.3.2. Tip ve Birlik: Viollet le Duc 2.2. Yirminci Yzyl Ba Modern Hareket ve Tip Kavram 2.2.1. Tip ve Standartlatrma: Deutscher Werkbund 2.2.2. Objet-Type: Le Corbusier 2.2.3. Tipe Kar Figratif Mekn: Mies Van Der Rohe 2.2.4. Onaylanm Tipten zerinde lem Yaplan Tip Plana Gei: levselci-Determinist Yaklam

2.3.

Neo-Rasyonalist Hareket ve Tip Kavram 2.3.1. Srekliliin Salanmas: Tendenza Hareketi 2.3.1.1. Morfolojik Yaklam ve Tip: Saverio Muratori 2.3.1.2. Gelenekselci Yaklam ve Tip: Ernesto Rogers 2.3.1.3. Operasyonel Yaklam ve Tip: Carlo Aymonino ve Aldo Rossi 2.3.2. Anlam Sorunu: Postmodern Tezler

74 76 80 84 87 93 96 106 111 120 126 134 145 158

2.4.

Blm Sonucu

BLM 3. TP KAVRAMI VE TPOLOJNN TASARIM LE LKS 3.1. 3.2. 3.3. Tasarm Srecinde Gerekli Snrlarn fadesi Olarak Tip Tasarm Srecinde Yaratcla Engel Olarak Tip Blm Sonucu

SONU KAYNAKLAR ZGEM

ZET Tez almasnn ana temas mimarlkta tip kavram ve tipolojidir. Mimarlk tarihi ve kuram, mimarlk alannda tip kavramnn farkl dnemlerde farkl anlamlarda kullanldn gstermektedir. almann temel hedefi, mimarlk kuramnda tip kavramnn anlamnn aratrlmasdr. Srasyla, genel tanmlar, mimarlk alannda tip kavramna farkl dnemlerde yklenen farkl anlamlar ve kavramn mimari tasarm sreci ile ilikisi almann blmlerinde aktarlmaktadr. Konu, tip szcnn mimarlk alannda ilk kez kullanld Aydnlanma Dneminden gnmze sregelen almalar kapsamaktadr. almada izlenilen yntem, mimarlk alanndaki ilgili literatrn taranarak kuramsal ve nesnel bilgiye ulalmas, aratrma iin gerekli malzemenin ortaya karlmas ve irdelenmesidir. alma, mimarlk gelenei ierisinden, tip kavramnn temel anlamlarn sergileme giriiminde bulunmaktadr. Bununla birlikte, yaplan aratrmann btn zerinden tip kavram ile ilgili kesin bir sonu karlmas ya da aktarlan tip kavraylarndan birininin merulatrlmas gibi bir ama tamamaktadr. Dolaysyla, almann aknda ortaya kan dncelerin bazlarnn zetlenmesi ve baz durumlarda o dncelerden tretilebilecek sonular nerilmesi daha uygun olacaktr. Bu balamda, tipin, modern dnyaya ait bilimsel bir terim ve arasalc bir yaklamn icad olduu ifade edilebilir. Mimarlk alannda, mimari biimin kkenleri, mimari bilginin kavramsal ve dizgesel klnmas, yaratclk srecinin akla kavuturulmas gibi bir dizi konu ile ilikilidir. Bu nedenle, kavram soyut ve karmak bir yapya sahiptir. Tip kavram mimarlk tarihinde ayr dnemde kullanlr. Mimarln srasyla doa, seri retimin mant ve geleneksel kent ile ilikilendirildii bu dnemlere ait tip kavray birinci tipoloji, ikinci tipoloji ve nc tipoloji olarak adlandrlr. Mimarln salt bir tasarm eylemi olarak alglanmas, tasarm srecine ynelik kuramlarn retilmesini beraberinde getirir. Gelitirilen tasarm kuramlarnda tip kavram, bir zmleme arac olmaktan ok tretmeci bir modelin temel esidir.

Anahtar Szckler Mimarlk, Tip, Tipoloji, Biim, Tasarm

II

ABSTRACT Main theme of the thesis is the concept of type and typology in architecture. History and theory of architecture point out that the concept of type in architecture was used in different meanings at different period of times. Main aim of the thesis is searching the meaning of the concept of type in architecture. Chapters of the thesis are on -in order of - general definitions, different meanings of type in architecture at different period of times and interrelation between the concept of type and architectural design process. Theme is based on theory and praxis of architecture from the period of Enlightenment -when the word type was first used in architecture- up to present. The method of the thesis is achieving theoretical and practical data via searching related literature of architecture and analysis of imperative material for research. This thesis is an attempt to display basic explanations of the concept of type within the tradition of architecture. Besides, it does not have any scope -based on entire research- of either bringing out certain results or issues on the concept of type or justification of one of the type conceptions. Therefore, it would be more appropriate to summarize some ideas which appear during the process of research and to propose issues derived from those ideas according to some specific cases. In this context, it is possible to define type as a scientific term that belongs to modern world and as an invention of an instrumentalist approach. In architecture, type is interrelated with some specific issues such as the origin of architectural form, systematization and conceptualization of architectural knowledge and definition of creativity. Therefore, it has an abstract and complex structure. The concept of type had been used in three different periods in history of architecture. Type conceptions of those periods, in which architecture was defined via interrelation with -in order of- nature, logic of mass production and historical city, are named as first typology, second typology and third typology. Perception of architecture as a pure act of design, causes production of theories focusing on design process. In some of those design theories, type is defined as a main element of a generative model more than an instrument for analysis. Keywords Architecture, Type, Typology, Form, Design

III

EKL LSTES ekil 1. Denis Diderot, Encyclopedie: Tipografi Dzeni ve Mobil Tipler. Sergio Polano, Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, 1999, Say 668, 68-76. ekil 2. Carolus Linneaus: bitkilerin sistematik snflandrlmas. http://en.wikipedia.org/wiki/Linneaus ekil 3. Georges Cuvier: hayvan trlerinin snflandrlmas. http://en.wikipedia.org/wiki/Georges_Cuvier ekil 4. J.W. von Goethe, Zur Naturwissenschaft, 1823. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 156. ekil 5. Cheyenne Ky, Western Plains, A.B.D. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 586. ekil 6. El Qued, Sahara. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 584. ekil 7. Port Moresby, Papua Yeni Gine. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 585. ekil 8. Aldo Novarese, Harf Karakterleri Tipolojisi. Sergio Polano, Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, 1999, Say 668, 68-76. ekil 9. Filarete, Tretaise, 1460-64. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 222. ekil 10. Parthenon, Atina. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 51. ekil 11. Citroen 2CV, 1936. M. Rfat Akbulut, Citroen DS: Tanra 50 Yanda, Arredamento Mimarlk, 2006, Say 100+88, 101.

IV

ekil 12. Parthenon, Nashville, Tennessee, 1897. Mario Carpo, Topos, Stereotype, Cliche, Clone, LArchitecture DAujourdhui, 2002, Say 343, ekil 13. S. Serlio: Merkezi planlar, Mimarlk zerine, Kitap V, 1537-1551. Rudolf Wittkower, Architectural Principles in the Age of Humanism, (London: Alec Tiranti Ltd., 1952), Appendix I, 6. ekil 14. A. Palladionun villalarna ait izimler, 1570. Mario Gandelsonas, "From Structure to Subject: The Formation of an Architectural Language", Oppositions, 1979, Say 17, 17. ekil 15. M.A. Laugier, Essai sur lArchitectureden cabane rustique, 1753. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 223. ekil 16. Le Notre: Veraillesn Bahesi, Paris. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 228. ekil 17. Carlo Lodoli: Elementi darchitecture Lodoliana, 1834. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 175. ekil 18. Carlo Lodoli: Pilgrims Hospice, Venedik. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 175. ekil 19. Cuvier, Ossemens Fossiles, 1821. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 279. ekil 20. J.F. Blondel: Barahip Konutu, 1773. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 188. ekil 21. Ledoux: Larchitecture, 1804. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 122. ekil 22. J.N.L. Durandn Recueil ve Precisinden modeller repertuar, 1809. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 590-305.

ekil 23. Adliye Saray, Strand, Londra, 1874. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 197. ekil 24. Gottfried Semper: Karayip Kulbesi, 1863. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 306. ekil 25. Geoffroy Saint-Hilaire: Philosophie Anatomique, 1818. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 176. ekil 26. Viollet-le-Duc: Kesit, 1854-1868. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 177. ekil 27. Viollet-le-Duc: izim, 1854-1868. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 278. ekil 28. Wells Coates: Kensington Palace Gardens, Londra, 1932. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 141. ekil 29. Bauhausun seri retime ynelik hazrlanm modelleri. Walter Gropius, The New Architecture and the Bauhaus, trans. P.M. Shand, (London: Faber and Faber Ltd., 1935), 35. ekil 30. Peter Behrens: AEG iin tasarmlar, 1912. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 307. ekil 31. Le Corbusier: Seri retim Konutlar, 1924. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 308. ekil 32. Le Corbusier: Domino Evi, 1915. Kenneth Frampton, Modern Architecture: A Critical History (London: Thames and Hudson,1992), 153. ekil 33. Le Corbusier, eskiz. Le Corbusier, The Radiant City (1933), (London: Faber & Faber Ltd., 1967), 101. ekil 34. Le Corbusier, eskiz. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 913.

VI

ekil 35. Le Corbusier, izim. Le Corbusier, The Radiant City (1933), (London: Faber & Faber Ltd., 1967), 207. ekil 36. Le Corbusier: Villa Radieuse, 1930. Le Corbusier, The Radiant City (1933), (London: Faber & Faber Ltd., 1967). ekil 37. Le Corbusier, eskiz. Le Corbusier, New World of Space (New York: Reynel & Hitchcock, 1948). ekil 38. Le Corbusier: Villa Radieuse etdleri, 1930. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 912. ekil 39. Mies van der Rohe: Crown Hall, IIT, Chicago, 1950-56. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 139. ekil 40. Mies van der Rohe: Avlulu Konutlar, 1930-38. Peter Carter, Mies van der Rohe at Work (London: Phaidon Press, 1999), 29. ekil 41. Alexander Klein: levsel Planametri, 1934. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 928. ekil 42. Alexander Klein: Tipolojik emalar, 1934. Sergio Polano, Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, 1999, Say 668, 68-76. ekil 43. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta, 1963. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 44. Politikac ve speklatr E. Nottola. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 45. Eski kentsel doku, Napoli. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 46. Yeni kentsel doku, Napoli. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmi, 1963. ekil 47. Venedik Mimarlk Okulundaki renci eylemleri, 1968. Giancalo De Carlo, Ba Aa Edilmi Piramit, ev. A. Erkmen, Arredamento Mimarlk, 1998, Say 4, 54.

VII

ekil 48. Roma kentinin 1870-1956 aras kentsel geliimi. Leonardo Benevolo, Osservazioni sui lavori per il piano regolatore di Roma, Casabella Continuita, 1958, Say 219, 12. ekil 49. Roma kenti ve kente eklenen yeni konut blgeleri, 1958. Leonardo Benevolo, Osservazioni sui lavori per il piano regolatore di Roma, Casabella Continuita, 1958, Say 219, 9. ekil 50. R. Park, E. Burgess: Kullanm ve etnik farklara gre blgelere ayrlm Chicago kenti, 1923. Aldo Rossi, The Architecture of the City, Trans. D. Ghirardo, J. Ockman, (Cambridge, Massachusetts: MIT Press,1999), 67. ekil 51. Lucca, talya: Kentin girift yaps. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 82. ekil 52. Siena, talya: Kent duvarlar. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 352. ekil 53. Venedik Plan. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 408. ekil 54. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Veneziadan, 1959. Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 607. ekil 55. Venedik kentsel dokusu, 2005. Google Earth Hava Fotoraf. ekil 56. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Venezia almasndan detay. Venedik, 1959. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 308. ekil 57. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Venezia almasndan Casa Barizzann plan, 1959. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 309. ekil 58. Ernesto N. Rogers: Casabella continuita. Ernesto N. Rogers, Kapak, Casabella Continuita, 1958, Say 218.

VIII

ekil 59. San Gimignano, Toskana. Leonardo Benevolo, Die Geschichte der Stadt, (Frankfurt: Campus Verlag, 1983), 346. ekil 60. Hansaviertel Yerlemesi, Berlin, 1958. Gabriele Scimemi, La ricostruzione di Berlino e il Quartiere Hansa, Casabella Continuita, 1958, Say 218, 26. ekil 61. G. Samona: Giuliano Yerlemesi, Venedik, 1958. Giuseppe Samona, Problemi urbanistici sul Quartiere di S. Giuliano, Casabella Continuita, 1958, Say 218, 7. ekil 62. Carlo Aymoninonun kent incelemeleri: Brindisi Kenti, 1958. Carlo Aymonino, Inchieste edilizie sulle citta italiane: Brindisi, Casabella Continuita, 1958, Say 222, 21,24. ekil 63. Aldo Rossi: Gallaratese Konut Blou, Milano, 1969-1978. Atilla Ycel, Kuramc ve Sanat Aldo Rossi: Rasyonalizm ve Manyerizm Arasnda, Arredamento Dekorasyon, 1998, Say 7, 117. ekil 64. Aldo Rossi: Analojik Kent, Venedik Bienali iin kolaj, 1976. Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, (London: Thames & Hudson, 2000), 310. ekil 65. Mimarlkta birlik ilkesinin salanmas. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (1924), (London: The Architectural Press,1955), 14. ekil 66. Planda genel oranlarn tespiti. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (1924), (London: The Architectural Press,1955), 86. ekil 67. Cephede genel oranlarn tespiti. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (1924), (London: The Architectural Press,1955), 84. ekil 68. Ernst May: Kentsel bloun geirmekte olduu deiim. Philippe R. Panerai, et al., Urban Forms: The Death and Life of the Urban Block (Oxford: Architectural Press, 2004), 92. ekil 69. Palladio, Villa Malcontenta ve Le Corbusier, Villa Garches Kenneth Frampton, Modern Architecture: A Critical History (London: Thames and Hudson,1992), 157. ekil 70. Christopher Alexandern tasarm sreci nerisi, 1964. Christopher Alexander, Notes on the Synthesis of Form (Cambridge, Massachusetts Harvard University Press, 1964), 144, 189.

IX

ekil 71. Peter Eisenmann dnmler dizisi, 1971. Mario Gandelsonas, "From Structure to Subject: The Formation of an Architectural Language", Oppositions, 1979, Say 17, 12-13. ekil 72. William J. Mitchell: diyagram, 1990. William J. Mitchell, The Logic of Architecture (Cambridge: MIT Press, 1990), 119. ekil 73. Leandro Madrazo: bilgisayar destekli tasarm eitimi almalar. Leandro Madrazo, Types and Instances: A Paradigm for Teaching Design with Computers, Design Studies, Say 20/2: 177-193. ekil 74. Carlo Scarpa: Casa Taddei, Venedik, 1957. Carlo Scarpa, Casa Taddei a Venezia, Casabella Continuita, 1958, Say 222, 19. ekil 75. Giancarlo de Carlo: Eskiz yaparken, 1998. Giancalo De Carlo, Ba Aa Edilmi Piramit, ev. A. Erkmen, Arredamento Mimarlk, 1998, Say 4, 56.

GR Bu doktora almas, tip kavram konusunda mimarlk alanndaki farkl dnceleri iermektedir. Tip kavramnn birok disiplin gibi mimarlk alannda da yaygn olarak kullanm bilimsel bilginin ykseldii dneme denk gelmektedir. Bu zelliiyle tipin modern dnyaya ait ancak bir o kadar da sorunlu bir kavram olduu ifade edilebilir. Mimarlk kuram ve uygulamas, tip kavramnn mimarlk alannda tarih boyunca farkl anlamlar edindiini gstermektedir. Mimarlkta tip dncesi temelde biim sorunuyla balantl konular kapsamaktadr. Kavramn farkl dnemlerde edindii anlamlarn deiimi, mimarlk anlaynn ve mimari biimin geirdii deiimle yakndan ilikilidir. Dolaysyla alma, ncelikle tip kavramnn incelenmesi olmakla birlikte, ayn zamanda tip kavramnn ve tipolojinin mimarlk alannda ilk ortaya kt Aydnlanma Dneminden 1980lere kadar geen srede mimarlk anlaynn geirdii deiimi de aktarmaktadr. Ama almann temel hedefi, mimarlk kuramnda tip kavramnn anlamnn aratrlmasdr. Genellikle, ele alnan konu balamnda yaplan yorumlarn tip kavram ve tipolojinin olumlanmas ya da yadsnmasna ynelik olduu grlmektedir. Oysa, bu kavramlarn zelliklerinin neler olduunun, hangi etkenler sonucunda ortaya ktnn detaylca incelenmedii ifade edilebilir. Bu alma, mimarlk gelenei ierisinden, tip kavramnn temel anlamlarn elde etmek iin kapsaml bir inceleme giriiminde bulunmaktadr. Ayrca bu incelemeden hareketle, tip kavram ve tipoloji ile mimari tasarm sreci arasndaki iliki irdelenecektir. Ancak, mimarlk alannda tip kavramn yadsmak veya olumlamak, aktarlan farkl yaklamlar yarglamak almann hedefi deildir. phesiz, aratrmacy dnrken nesnellikten uzaa iten birtakm nedenlerin bulunmas doaldr. Kendisinin taraf olmas ve bir yanllk iinde konuya yaklamas kontrol dnda gelien bir sre olabilir. Ancak bu almada, olanaklar orannda tarafsz bir konumda

konunun irdelenmesi eletirel ancak

ve aktarlmas hedeflenmitir. Dolaysyla, konunun olmayan bir bak asyla ele alnmas

ilemsel

ngrlmektedir. Kiisel kan ve neriler sadece sonu blm ile snrl tutulmaya allmtr. Kapsam Konu, mimarlk disiplini iinden ve Aydnlanma Dneminden gnmze sregelen almalar zerinden aktarlmaktadr. Aktarlan almalarn hepsi bilinen yaklamlardr. Ancak bu aratrmann yenilii, daha nce Trkede bu ynelimleri, ele alnan tip ve tipoloji kavramlarna bal olarak belirlenen kapsamda bir btn iinde deerlendirmeye alan bir incelemenin yaplmam olmasdr. Bununla birlikte, olduka aprak bir konu olan tip kavram ve tipolojinin mimarlk balamnda ele alnd almada konuya ksmen bir aklk getirilebildii ifade edilmelidir. almann, gelecekte Trkiyede yaplacak konu ile ilgili aratrmalara k tutmas umulmaktadr. alma ana blmden olumaktadr. Birinci blm bilgisel (informative) niteliktedir. Bu blmde tip, tipoloji ve tip ile dorudan ilikili terimler, szlk ve ansiklopedilerde yer alan tanmlarndan hareketle ana hatlaryla incelenmekte ve kavramlara yklenen farkl anlamlar farkl alanlardaki kullanmlar zerinden aktarlmaktadr. Betimleyici (expressive) nitelikte olan ikinci blm, tip kavramnn mimarlk alannda gndemde olduu dnemi ve bu dnemlere ait alt balklar kapsamaktadr. Tip kavramna bavurulan dnemlere ait tarihsel, dnsel koullar ve bu koullarla ilikili olarak tip kavramna yklenen farkl anlamlar kronolojik olarak aktarlmaktadr.

almann nc blmnde, konunun mimarlk alanndaki ilemsel (operative 1 ) boyutu ele alnmaktadr. 1960 sonrasnda, tip kavram ve tipolojinin, mimari tasarm sreci ve yaratclk ile ilikisi konusunda gelitirilen dnceler aktarlmaktadr. nc blm, tip kavramn analitik (zmleyici) bir ara olmasnn tesinde, mimari tasarm srecine dorudan dahil eden ve kavrama belirleyicilik atfeden yaklamlar ile bu yaklamlarn karsnda yer alan farkl grleri iermektedir. Ancak tip kavram karsnda yer alan grler, tip konusundaki tavrlarna bal olarak ana hatlar ile aktarlmtr. Bu yaklamlarn etraflca incelenmesi baka bir almann konusudur. Yntem almada mimarlk dndaki disiplinlerden kuram veya yntem

aktarlmasndan kanlmtr. Konu, mimarln zgl ve btnsel yapsndan hareketle, mimarln kendine ait alan ve kendi snrlar iinde ele alnmtr. Mimarlk alanndaki kuramsal ve nesnel tarihsel birikim, almann malzemesini oluturmaktadr. almada izlenilen yntem de, bu birikimsel bilgiye ulamak amacyla, ilgili literatrn taranarak tarihsel ve kuramsal bir inceleme iin gerekli zemini oluturacak malzemenin ortaya karlmasdr. Literatrn taranmas yoluyla, tip kavramnn mimarlk alannda gndeme geldii dnemler ve bu dnemlere ait almalar tespit edilmitir. Konu, farkl zellikler gsteren bu dnemler ve temsilcilerinin grleri zerinden aktarlmaktadr. zellikle, mimarlk alannda tip ve tipoloji konusunun yeniden gndeme geldii 1950-80 yllar arasnda tartmalara yn veren birka temel metinden sz edilebilir. Konuyu geni ve tarihsel bir bak asyla irdeleyen bu metinler arasnda Giulio C. Argann On Typology of Architecture (1963), Aldo Rossinin The Architecture of the City (1966), Alan Colquhounn Typology
1

Genellikle operative szcnn karl olarak Trkede ilevsel szc kullanlmaktadr. Ancak, bu almada ileme ynelik anlamnda ilemsel szcnn kullanlmasnn daha uygun olaca dnlmtr.

and Design Method (1967), Anthony Vidlerin Third Typology (1976) ve The Idea of Type (1977), Rafael Moneonun On Typology (1978) ve Philippe R. Panerainin Beaubourg: Tipin lm ya da Dirilii (1979) saylabilir. Son dnemde ise Leandro Madrazo (1995) ve Adrian Forty (2000) gibi akademisyenlerin almalar n plana kmaktadr. Trkiyede ise Atilla Ycelin konu ile ilgili almalar bilinmektedir. Doktora almasnn genel yaps oluturulurken yukarda belirtilen isimlerin konuya yaklamlar belirleyici rol oynamtr.

Humpty Dumpty, alayc bir ses tonuyla Kullandm kelime, ne anlama gelmesini istiyorsam sadece o anlama gelir; daha fazlas veya eksii deil der. Ancak sorun, der Alice kelimelerin birok farkl anlama gelecek ekilde kullanlabilmesindedir. Lewis Carroll, Alice Harikalar Diyarnda, Blm VI

BLM 1. TP VE TPOLOJNN GENEL TANIMI Tip kavram ve tipolojiye, mimarlk alannda kullanldklar farkl dnemlerde farkl anlamlar yklenmitir. Mimarlk disiplini dndaki alanlarda kullanlan tip ve tipoloji tanmlarnn ana hatlaryla irdelenmesi, kavramlara yklenen farkl anlamlar kavramak asndan nem tamaktadr. Bu amala almann birinci blmde tip, tipoloji ve tip ile dorudan ilikili terimler, genel olarak szlk anlamlarndan hareketle incelenecektir ve farkl alanlardaki kullanmlar zerinde durulacaktr. 1.1. Tip Kavram Tip szc, Trkeye Franszca ve ngilizcedeki type szcnn karl olarak girmitir. ngilizce szlklerde ve ansiklopedilerde type szcnn karl olarak ok sayda aklama yer almaktadr. 2 Terimi kullanan her bir disiplin kendi ltleri balamnda szce farkl bir anlam

Oxford Dictionary of English Etymology (USA: Oxford University Pres, 1969), 953. John Stuart Mill, System of Logic Book II (New York: Harpers & Brothers Publishers, 1867), 134. Barnhart Concise Dictionary of Etymology (New York: Harpers Collins Publishers, 1995) 1180. Websters New Twentieth Century Dictionary of the English Language (New York: The World Publishing Company, 1958), 1978-1979. Larousse Illustrated International Encyclopedia (Paris: McGraw-Hill International Book Company, 1972), 958.

yklemitir. Ancak szcn kkeninden ve farkl alanlardaki kullanmndan hareketle genel bir tanm balk altnda yaplabilir:
Bask ilemi iin retilen, zerine kabartma resim, ekil, yaz karlm metal veya ahap levha; kalp, klie, amblem, damga Benzer zelliklere sahip tr, snf veya grup Kusursuz olduu kabul edilen ideal rnek; model

ngilizce-Trke szlklerde de yukardaki yaplan genel tanmla ilikili olarak, type szcnn karl olarak tip dnda matbaa harfi, kalp, tr, cins, model, rnek szckleri yer almaktadr.3 Tip, Trke szlkte ise srasyla4,
Ayn cinsten btn varlklarn veya nesnelerin temel zelliklerini byk lde kendinde toplayan rnek, Tr, eit (Mecazi anlamda) lgi ekici, deiik kimse,

olarak tanmlanmaktadr. Yntembilim terimleri Szlnde, tip szcnn Trke karl olarak bir olaylar ya da kavramlar kmesini ortak ve ayrc zellikleriyle dile getiren kalp aklamas ile rneke szc yer almaktadr.5 Celal Esad Arseven tip szcn, bir eye esas olan ekil; balca karakteri olan ve bir hususi vasfla dier benzerlerinden ayrlan eyler 6 olarak tanmlamtr. Tipin Osmanlca karl olarak enmzec szcn

Redhouse ngilizce-Trke Szlk (stanbul: Redhouse Yaynlar, 1986), 262. Trke Szlk (Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1998), 2225. 5 Muzaffer Sencer, Yntembilim Terimleri Szl (Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar, 1981). 6 Celal Esad Arseven, Sanat Ansiklopedisi (stanbul: MEB, 1943), Cilt 4, 1992.
4

kullanmtr.

Enmzec

szcnn
7

Osmanlca-Trke

szlklerdeki

karl nmune, rnek, mostra; tiptir.

Tip szcnn etimolojisini veren kaynaklarda, szcn Latince typustan geldii ve kaynann iz anlamndaki Greke typos szc olduu; bunun da vurmak anlamna gelen Greke typteinden tredii belirtilmektedir. Typos, en dar anlamyla -baslacak veya vurulacak- iz olarak tanmlanabilir. Dolaysyla tip, etimolojik olarak dorudan, kabartma biimlerle ilgili bask yntemi olan tipografi8 (basmclk) ile ilikilidir (ekil 1). Genel kabule gre, kiinin model, matris, bask, kalp ya da rlyef figrnden kastettii eyi ifade eden bir szcktr.9 Ancak modern dnyaya ait bilimsel bir terim olarak tip, bilim insannn dnyay zmlerken, varlklar ve nesneleri snflandrmada kulland bir aratr. Geleneksel dnemde sadece matbaaclk alanna ait olan terim, modern zamanlarda farkl bilim dallarnda yaplan tipoloji almalarnn merkezinde yer alr. ok geni bir alanda kullanm deerine sahiptir. Tip kavramndan yararlanmam olan ok az disiplin vardr. Doa bilimlerinde ve sosyal bilimlerde, zellikle felsefe, psikoloji, sosyoloji, matematik, biyoloji, botanik, zooloji, tp alanlarnda kullanlmtr. Bilimsel bir terim olarak tip, belirli bir snfa ait varlklar veya nesneleri ayrt edilir klan temel biim, yap ve karakteri tanmlar. Akln yasalarna uygun bir snflandrma ve nicelletirme srecinin temel aralarndan biri olarak kabul edilir. 17. yzyl bilimsel bilginin ykseldii ve doa bilimlerinin gelitii bir dnemdir. Tip kavram, 17. yzylda bir nesneler ya da varlklar topluluunun zn belirtmek anlamnda kullanlmaya balanr. Buffon ve zellikle Linneaus
Ferit Develliolu, OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lgat (Ankara: Aydn Kitabevi Yaynlar, 2004). 8 Trke Szlk, a.g.e., 1998, 2225. 9 A. C. Quatremre de Quincy, Type, Encyclopedie Methodique, Architecture, Vol. 3 (Paris, 1825). Ansiklopedinin maddeleri 1788-1725 yllar arasnda kaleme alnmtr. Anthony Vidlerin nsz ile Oppositions dergisinde yeniden yaynlanmtr. Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Pres, 1998), 618.
7

yaptlarnda, ilk kez bitki ve hayvanlarn doal zellikleri ve oalma biimlerine dayanan sistematik snflandrmalar nerirler (ekil 2-4). Philippe R. Panerai
10

, 1978 ylnda kaleme ald makalesinde, snflandrma

problemleri bal altnda tip kavramnn 17. yzyldaki kullanmn u ekilde ifade eder:
Botanikte, zoolojide, mineralojide tip her eyden nce snflandrma dncesine baldr. Doa bilimcinin trleri ve onlarn zelliklerini betimlemekte kulland hayvansal ya da bitkisel bireyin addr tip. rneknesne olarak genie bir topluluu kolayca kavrayabilmek iin, soyut bir yapsal emay kurmaya yaramaktadr. ndirgeyici bir ilem olmas kanlmazdr. Bylece nesnelerin zelliklerini silip niteliklerinin genel izgilerini aklda tutmaya olanak verir. Sralama da bu izgilere dayanacaktr. Bunu yaparken sradan bir snflara ayrma ileminin snrlarn aar. Birbirini izleyen indirgeme ilemleri sayesinde, evrensel bir gr iinde ele ald konuya eksiksiz bir i bant nerisi getirir. Bitkiler ya da hayvanlar soylar, trler, aileler, takmlar, snflar olarak tasniflenir.11

Aratrmac zerinde alt eleri, belirledii bir takm zelliklere bal olarak, tiplere indirgedii snflandrma yntemi ile bilimsel dncenin ondan talep ettii kesinlie ve apakla ulamaktadr. Abraham Moles, snflandrma ve listeleme yntemlerini dzen kavramnn bir btne yanstlmas olarak nitelendirmektedir. Molese gre;
Snflandrmann amac, esasta, bir takm eleri, bunlarn zihnen kavrann basitletirmek iin akl yoluyla sktrmaktr.12

Fransz mimarlk kuramcs Philippe R. Panerai, Jean Castex, Jean Charles Depaul ve Ivor Samuels ile Sentaks Grubu ad altnda mimari meknn yapsalc zmlemeleri, tipoloji yntemin yap ve kent meknna uygulanmas gibi kuramsal konular zerinde almaktadr. 11 Philippe R. Panerai, Beaubourg, Tipin lm ya da Dirilii, ev: A. Ycel, evre Dergisi, 1979, Say: 3, 72. 12 Abraham Moles, Belirsizin Bilimleri: nsan Bilimleri in Yeni Bir Epistomoloji (1990), ev. N. Bilgin, (stanbul: YKY, 2001), 207-208.

10

Bu balamda, bilimsel almalarda tip kavram dnce ekonomisinin en gl aralarndan biridir. Molese gre;
kesin bilimlerde (doa bilimlerinde) aratrmalarn byk bir ksm, doru tipler bulmaya ve varlklar, dnce srecinde byk bir tasarruf salayan ideal-tiplerle deitirmeye almaktadr. Bu, bilimin temel epistomolojik srelerinden birinin bir yan olan emalatrmadr.13

Tip gereklikte yoktur; bir soyutlamadr. Bilimsel ilem, ok boyutlu gereklii tipik biim+deiiklikler ekline dntrmeyi hedeflemektedir. Bylelikle, asgari bir abayla insan zihni bir takm deiiklikler ekleyerek tipten gereklie ulaabilmektedir. Tip kavramnn mimarlk alannda kullanm konusunu irdelerken bu arka plan dikkate alnmaldr. Kavramn mimarlk kuramna tipik biim+deiiklikler anlam ile dahil olduu belirtilebilir.14 Mimarlk yaznnda tip kavram ilk kez 18. yzyl sonunda A. C. Quatremre de Quincy tarafndan kullanlr.15 Quatremre de Quincynin kuram bilimsel bilginin ykseldii balamda ortaya kar ve ileri srd tip dncesi doa bilimlerinde kullanlan kuramlarla paralellik gstermektedir. Quatremre de Quincy, gelitirdii taklit kuramn aklarken tip kavramndan yararlanr. Tipin bir soyutlama olduunu nemle vurgular. Tipin temel zellii zerine vurgu yapar: tip ve model ayrm, tipin kkl bir gelenein sonucu olarak olutuu, tipin deiime ak yaps. zerinde durulan zellik tipin; soyut, tarihsel ve evrim ile ilikili yapsn ifade eder. Quatremre de Quincynin tip ve model arasnda yapt ayrm zel nem tamaktadr. nk, tip kavram, 19. yzyln ortalarndan itibaren bir eyin yapmnda
13 14

kullanlacak

ablon

(pattern) veya

model

anlamnda

da

Abraham Moles, a.g.e., 1990/2001, 110. Bernard Leupen, Design and Analysis (Rotterdam: 010 Publishers, 1997), 132. 15 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 618.

10

kullanlmaktadr. 16 Quatremre de Quincye gre tip, araclyla kiinin birbiriyle benzerlii olmayan farkl yaptlar tasavvur edebilecei bir nesnedir. Model ise, olduu gibi tekrarlanacak bir nesnedir. Dolaysyla tip ve model birbirinden ak bir ekilde ayrlmaktadr. 20. yzyln ikinci yarsnda mimarlk alannda tip kavram ve tipolojiye ynelik bir ilgi sz konusudur. Giulio Carlo Argan, 1963 tarihli On the Typology of Architecture balkl metni ile Quatremre de Quincynin tip kavram hakkndaki dncelerini gndeme tar.
17

Modern Harekete ynelik

eletirilerin ykseldii bir ortamda Argann metni ve Quatremre de Quincynin tip dncesi byk bir ilgi uyandrr. Tip kavram ve tipoloji zerine tartmalar ve almalar younlar. Ancak, Leandro Madrazo, mimarlkta tip nosyonunun18 incelenmesinin birok soruna yol atn belirtmektedir. Sorunlardan ilkinin tip szcnn anlam olduunu vurgulayan Madrazoya gre;
Tip szcnn kesin bir tanmn yapmak, genellikle tip ile eanlaml gibi kullanlan biim teriminin bir tanmn yapmak kadar gtr. Tip ve biim, eszsel (totolojik) nosyonlardr, ki bu tanmlama glnn kantdr. Tip, en genel karl olan biim gibi, insan bilgisinin zerine kurulu olduu temel bir kategoridir. Uzak gemiten gnmze kadar tm dnsel almalarn temelinde biim ya da tip nosyonlar bulunmaktadr.19

Paul-Alan Johnson, Theory of Architecture: Concepts, Themes and Practices, (New York: Van Nostrand Reinhold, 1994), 288. 17 Giulio Carlo Argan, On the Typology of Architecture, Architectural Design, 1963, no. 33, 564-565. A. Papadakis, H. Watson (eds.), New Classicism: Omnibus Volume (London: Academy Editions, 1990)da yeniden yaynlanmtr,117-118. 18 Leandro Madrazo, almasnda tip konusunda farkl blmlerde nosyon (notion) ve konsept (concept) szcklerini kullanmaktadr. Her iki szcn Trke karl olarak kavram szc yer almaktadr. Ancak Osmanlcada malume, nosyonun, mefhum ise konseptin karl olarak yer alr. Malume, usun edindii, mefhum ise usun yaratt anlamnda kullanlmaktadr. 19 Leandro Madrazo, The Concept of Type in Architecture: An Inquiry into the Nature of Architectural Form, (Zurich: Ph.D. Dissertation No. 11115, Swiss Federal Institute of Technology - ETH, 1995), http://web.salleurl.edu/~madrazo/ethz/phd/cover.html.

16

11

Madrazonun detayl almasndan hareketle tipin anlamnn znn, tarihsel dnemlerin ve uzmanlk alanlarnn tesinde olduu sylenebilir. Bu nedenle, Madrazo asndan tip terimi tm dnsel yaratmlara nfuz eden kavramsal bir model ya da bir paradigma olarak dnld zaman gerek anlamn kavramak iin mmkn olan en geni bak as elde edilmi olur. spanyol mimar Rafael Moneo ise tip nedir? sorusunu, en basite, ayn biimsel strktr ile karakterize edilen bir nesneler grubunu betimleyen bir kavram olarak yantlar (ekil 5-7). Moneoya gre;
Tip, ne meknsal bir diyagramdr ne de dizisel (seri halinde) bir listenin ortalamasdr. Temelde, birtakm ikin strktrel benzerlikler yoluyla nesneleri gruplandrma olana zerine kuruludur. Tipin, gruplar halinde dnme edimi anlamna geldii bile sylenebilir.20

Tipin, maddi dnyay retmek, yeniden retmek ve ona anlam katmak iin kullanldn belirten Franck ve Sckneeklotha gre;
Tipler, neyi rettiimizi, deitirdiimizi, yok ettiimizi, koruduumuzu ve bunu nasl yaptmz saptamamza yardm eder. ..Tipler hem kavramsal ve imgesel hem de maddidir.21

Mimarlk alannda tip dncesi, binalarn ilevsel, biimsel veya strktrel zelliklerine gre snflandrlmas ve incelenmesiyle snrl olandan daha derin bir kapsama sahiptir. Tip estetik, epistemolojik ve metafiziksel karakterdeki deneyst konular; genel olarak biim sorunuyla balantl konular kapsar. Ancak, tip dncesi ile mimari biimin tarihsel evrimi arasndaki ilikiyi aratrmak bu almann temel hedefi deildir.22 Bununla
Rafael Moneo, On Typology, Oppositions, 1978, say: 13. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yeniden yaynlanmtr, 587. 21 Karen A. Franck; Lynda H. Sckneekloth, Ordering Space: Types in Architecture and Design (New York: Van Nostrand Reinhold, 1994), 9. 22 Tip dncesi ile mimari biimin tarihsel evrimi arasndaki ilikinin aratrlmas konusunda bkz. Leandro Madrazo, The Concept of Type in Architecture: An Inquiry into the Nature of
20

12

birlikte, almann ikinci blmnde tipin mimarlkta zaman boyutu iinde edindii anlamlarn deiimi irdelenirken mimari biimin geirdii evrim ile arasndaki iliki takip edilebilmektedir. Tip kavramnn kkeni ve kullanld farkl alanlar gz nne alnarak, bir genelleme ile u sonuca varmak olas gzkmektedir. Tip terimi kkeninden hareketle ele alndnda teknik bir kullanma sahiptir ve bask hurufatn anlatmaktadr. Bilimsel devrim ile birlikte doa ve insan bilimlerinde snflandrma dncesinin bir arac olarak gndeme gelmitir. Sanatsal yarat da ise dzen ve z aray karsnda kuramclarn bavurduu bir kavram olarak kullanlmaktadr. 1.2. Tipoloji Kavram Tipoloji szc, etimolojik ba nedeniyle tip kavram ve tad anlamlar ile sk skya ilikilidir. Dolaysyla tip kavram gibi farkl alanlarda bir ok kullanm biimi bulunmaktadr. Ancak ok genel ve kaba bir tanm olarak olgularn veya varlklarn tip kavram etrafnda taksonomisi veya snflandrlmas biiminde ifade edilebilir. Tipoloji, belirli bir alanda, tipolojik almay yrten znenin amac dorultusunda, belirledii bir dizi genel lte gre, varlklarn zel tiplerden oluan kapsaml diziler halinde blmlere ayrlmas olarak tanmlanabilecek kavramsal bir ilemdir. kategoridir. Tipoloji szcnn Trke Szlkteki tanm ise insan tiplerini belirleme ve ayrt etme yntemidir.24 Tanm olduka dar kapsamda ve psikoloji disiplini iinden yaplmtr. Szcn, Yntembilim Terimleri Szlnde Trke
Architectural Form, (Zurich: Ph.D. Dissertation No. 11115, Swiss Federal Institute of Technology - ETH, 1995). 23 Ernest W. Adams; William Y. Adams, Archeological Typology and Practical Reality: A Dialectical Approach to Artifact Classification and Sorting (Cambridge: Cambridge University Pres, 1991), 91. 24 Trke Szlk, a.g.e., 1998, 2225.
23

Tipolojik almada her tip, almay yrten kii tarafndan yaratlm bir

13

karl olarak rnekeleme szc yer almaktadr. rnekeleme, bir olgu ya da bir sreci ayrc zelliklerine dayanarak soyut bir kalp iinde biimlendirme eklinde aklanmaktadr.25 AnaBritannicann tipoloji maddesine gre tipoloji;
zellikle sosyal bilimlerde, ortak zellikler tayan birimlerin oluturduu topluluklara ya da tiplere dayal gruplandrmadr. Her tipin kendine zg olan ve yeleri arasnda paylalan belirli nitelikleri vardr. Tipoloji araclyla fenomenler arasnda iliki kurularak rnek durumlar ve eitli bilgiler salanr.26

Genellikle tipoloji kavramnn ierdii balca iki eylem, bireyselletirme (individualization) ve snflandrma olarak kaynaklarda belirtilmektedir. 27 Bireyselletirme, tipe zg niteliklerin aranmasdr. Snflandrma ise ortak nitelikler evresinde gruplama giriimidir. Moles, bu genel sreci u ekilde tanmlar:
olabildiince ak yollardan elerin toplanmas, toplanan elerin zmlenmesi, tip ve kategoriler yaratlmas, tasnif edilemeyenlerin bulunmas, grafik eri izme, snflarn uygunluunun dorulanmas.28

Tipoloji kavram doa bilimleri ve sosyal bilimlerin bir ok alannda kullanlmaktadr. zellikle arkeoloji, antropoloji, dilbilim, psikoloji, sosyoloji ve teoloji alanlarnda tipoloji almalarda nemli yer tutmaktadr. Tipoloji, arkeolojide
25 26

karakteristik

yaplarna

gre

eylerin

snflandrlmas,

Muzaffer Sencer, a.g.e., 1981. AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi (stanbul: Ana Yaynclk, 2000), Cilt 21, 26-27. 27 Nur Alta, Tipoloji, Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 3: 1779. 28 Abraham Moles, a.g.e., 1990/2001, 207-208.

14

antropolojide rklara gre kltrn incelenmesidir.

Dilbilimin bir dal olan

tipoloji dillerin zelliklerini, genetik ilikilerinden bamsz olarak birbirleri ile karlatrmakla ilgilidir. Teolojide tipoloji, Eski Ahidde yer alan karakterleri ve hikayeleri deerlendirir. Psikolojide analitik psikolojinin kurucusu Carl Gustav Jungun psikolojik tipleri ve arketipleri, sosyolojide Ferdinand Tnniesin sosyal snf tipleri ve Max Weberin ideal-tip kavram bu alanlarda yaplan tipolojik almalarn rnekleridir. Tipografi alannda ise tipoloji yaz ve yaz tiplerinin kayna ve anlamyla ilgili almalardr (ekil 8). Mimarlk alannda tipoloji, mimari oluum olan tipleri snflandrabilmek iin, mimari elerin birleme olanaklarnn aratrlma abas veya elemanter geometrik doalarna indirgenmi mimari biimlere ilikin belirli tiplerin arivinin oluturulmas olarak tanmlanmaktadr.29 Leupen, mimarlk alannda yaplan tipolojik almalarn analize ve tasarma ynelik olmak zere iki temel hedefi olduunu belirtir. Nitekim, bu hedeflerle ilikili olarak iki tr tipoloji tanmlar; analitik tipoloji (analytical typology) ve retken tipoloji (generative typology).30 Atilla Ycel de, 1981 tarihli almasnda benzer ekilde iki tr tipolojiden sz eder. Ycel almasnda, analize dayal ilk tipolojiyi zmlemeci tipoloji, yeni tipler nerme ve onlardan hareketle tasarm yaplmas eklinde aklanabilecek dierini ise tretmeci tipoloji olarak niteler.31 zmlemeci tipoloji mevcut olan kavramann bir yolu olarak kullanlr. Envanter almas, snflandrma ve indirgeme ilemine dayal zmleme, zmlemeci tipolojinin sistematik aamalardr. Aratrmacya, zerinde alt farkl eleri tanmlama imkan verir. Tretmeci tipoloji ise tasarm srecine ynelik yeni ltler reten bir yntem arayn ierir.

Nur Alta, a.g.e., 1997, 1779. Bernard Leupen, a.g.e., 1997, 132. 31 AtillaYcel, Mimarlkta Biim ve Meknn Dilsel Yorumu zerine (stanbul: T Mimarlk Fakltesi Yaynlar, 1981), 59-66.
30

29

15

Mimarlk alannda yaplan almalar gz nne alndnda tipolojik yaklamlara ynelik en kapsaml snflandrma Arjantinli sanat tarihisi Waismann nerisidir. Waismana gre tipolojiler tadklar ortak niteliklere gre be grupta snflandrlabilir:32
Biimsel Tipolojiler: Mimarln, tarihsel geliimi iinde bir grsel sanat olay ve bir estetik olgu olarak yorumlanmas sonucu oluan tipoloji. Strktrel Tipolojiler: Biimsel tipolojilerin de gereklerine bal olarak, yapm malzeme ve tekniklerinin yaratt tipoloji. levsel Tipolojiler: Mimari rnn toplumsal gereksinimlerin karlanmasna olan katks sonucu oluan tipoloji. Yapt/evre Tipolojileri: Mimari rnn evresiyle kurduu gerek fiziksel, gerekse kltrel ilikiler sonucu oluan tipoloji. evre Tekniklerinin Kullanlma Biimi Tipolojileri: Her trl evre denetimi ve evresel konfor aracnn, yapda kullanl biimi ve bunun bir tasarlama yorumu olarak sistemlemesi sonucu oluan tipoloji.

Waismann tipolojileri, tipolojik alann farkl serilerini tanmlar. Ancak bu seriler ele aldklar ayn olgu balamnda birbirlerinden bamsz deildirler. Argan gibi mimarlk alannda tip ve tipoloji konusunu gndeme getiren Aldo Rossi, tipolojiyi kenti anlamada nemli bir ara olarak nermektedir. Rossiye gre;
Tipoloji, -ehirde olduu gibi yaplarda da- daha fazla indirgenemeyecek olan elemanter tiplerin retisidir. rnein tek merkezli ehirler ya da merkezi yaplar. Btn mimari biimler tipe geri gtrlebilseler de, tip biimle zde deildir. Bu geri gtrme gerekli bir mantki operasyondur. O olmadan biimden konumak mmkn deildir.33
Marina Waisman, La Estructura Historica del Entorno (Buenos Aires: Nueva Vision, 1972), 69-138 den aktaran Atilla Ycel, Mimarlkta Tipoloji Kavramlar, T Mimarlk Fakltesi Yap Aratrma Kurumu Blteni, 1976, Say 2: 18. 33 Aldo Rossi, The Architecture of the City, Trans. D. Ghirardo, J. Ockman, (Cambridge, Massachusetts: MIT Press,1999), 41. Kitabn talyanca ilk basm: Larchitettura della Citta, (Padova: Marsilio Editori, 1966).
32

16

Tipoloji, son kertede kullanld her alanda aratrmacnn ele ald olgunun anlalr klnmas ve tanmlanabilmesi amacyla soyutlama, indirgeme ve emalatrma gibi eylemleri ieren sistematik bir almadr; zel olann akl yoluyla genelin altnda ele alnmasdr. 1.3. Arketip, Prototip, Stereotip Kavramlar Gnlk kullanmda tip szcnn iki u anlam, -zgn, farkl olan ile sradan, klie olan- barndrd grlmektedir. Tip kavramnn, arketip, prototip ve stereotip yerine kullanm da anlam farkllna neden olmaktadr. Arketip, prototip, stereotip, tip kavram ile ilikili, ancak kendilerine zg anlamlara sahip kavramlardr. zellikle tip ile arketip ve prototip arasndaki snrn ve prototip ile arketip arasndaki farkn belirlenmesi mimarlk tartmalar asndan nem tamaktadr. Arketip, etimolojik olarak Greke arkhe (ilk, balang) ve typos (tip) szcklerinden gelmektedir. Trke szlkteki karl ilk rnek, Osmanlca karl enmzec-i evveldir. Arseven, szcn Osmanlca karln enmzec-i asliye olarak belirtmektedir. Arsevene gre;
Arketip (anatip): lk tip, ilk rnek manasndadr. Bir eseri yapmak iin rnek tutulan ana model, en eski rnek ve tiptir.34

Arketip terimi, bir yaptn belli bal zelliklerini tayan ilk rnek eklinde de aklanmaktadr 35 (ekil 9). Ancak kaynaklarda, terimin psikoloji alanndaki tanm n plandadr. Jung, kuramnn nemli bir esi olan arketipleri, kolektif bilinaltn oluturan, atalardan kalma tasarmlar olarak tanmlar.36 Junga gre metafizik bir boyuta sahip arketipler, insan davranlarn

34 35

Celal Esad Arseven, a.g.e., 1943. Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 1: 134. 36 Orhan Hanerliolu, Felsefe Szl (stanbul: Remzi Kitabevi, 1996), 182-183.

17

ynlendirir ve folklor malzemesi, sanat eseri gibi kiisel veya kolektif retimleri etkiler. Mimarlk kuramcs Johnson ise arketipi, belirli bir tr insan, nesne veya sistemin kusursuz rnei olarak dnlen ey olarak tanmlar37 (ekil 10). Johnsonun arketip tanm birok kaynakta yaplan tip tanm ile rtmektedir. Benzer bir ekilde Rossinin tipoloji tanm nedeniyle de tip ve arketip arasndaki farkn bulanklat ifade edilmektedir. Oysa, tip ile arketip arasndaki fark mimarlkta tipolojik yaklamlar deerlendirmek asndan nem tamaktadr. ki terim arasndaki fark zerinde duran Bilgine gre;
Tip, mantki bir operasyonun, zihinsel bir abann sonunda ortaya kan soyutlamadr; aralarnda akrabalk ilikileri bulunan unsurlarn en soyut ve bilenler tarafndan anlalabilir bir stdil iinde ifade edilmi ortak zellikleridir. Arketip ise somuttur; artk o olduundan pheye dlemeyecek ilk tamamlanmlk, ilk durutur; herkesin grr grmez tand, kendi kendine benzeyen eylerdir.38

Tip soyut, arketip ise somut olana iaret eder. Tip, bir araya getirdii her eyi anlatrken, kendi bana hibir ey ifade etmemektedir. Arketip ise sadece kendini anlatr. Prototip, etimolojik olarak Greke protos (ilk, birinci) ve typos (tip) szcklerinden gelmektedir. Trke szlkteki karl arketip gibi ilk rnektir. Asl rnek ve orijinal biiminde tanmlanmaktadr. Ansiklopedik bir tanm olarak retim aamasnda model alnan ilk zgn rnek olarak geniletildiini grrz39 (ekil 11). Arseven prototipi, ondan dier modeller alnan ana ve esas model olarak aklamaktadr.40

37 38

Paul-Alan Johnson, a.g.e., 1994, 289. hsan Bilgin; Mehmet Kararen, Aldo Rosside Akl ve Hafza, Defter, 1992, Say 18: 53. 39 Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 3: 1523. 40 Celal Esad Arseven, a.g.e., 1943.

18

Terim, sanat, psikoloji, anlam bilimi, bilgisayar teknolojileri, otomotiv sanayi, mhendislik gibi birok alanda kullanlmaktadr. Sanat alannda benzetisi karlan zgn yapt eklinde tanmlanmaktadr. Psikolojide ise prototipler, kii tiplerine ilikin emalar olarak tanmlanabilir. Prototip, belirli bir insan tipini, kiilik izgileri ve davran tarzlaryla ifade eder. Mimarlk kuramcs Johnson prototipi, herhangi bir eyin (bu bir model veya kalp olabilir) ilk ve temel tipi olarak tanmlar. Prototipin arketipten ayrt edilemeyeceini, ancak arketipin kavramsal temsili olduunu vurgular.41 Ancak prototip szcnn asl tanm, nesnenin dorudan retim faaliyeti alanndaki gereklemesinden nce, aynen oaltlmak zere temsili dzlemde kurulmasdr. 42 Prototip ok saydaki kopyann n modelidir. Mimarlk alannda, tip ile prototip arasnda zellikle 20. yzyl banda kaybolmu nemli bir fark bulunmaktadr. Modern Hareket seri retimin mant dorultusunda tip olarak tanmlad ancak aslnda prototip olan ok sayda rnek yaratmtr. Gelitirilen toplu konut tipolojileri veya tip proje anlay bu yaklama rnek olarak gsterilebilir. Stereotip, etimolojik olarak Greke stereos (kat) ve typos (tip)

szcklerinden gelmektedir. Szlk anlam basmclkta, matris kd kullanarak formalar, klieleri ve metinleri oaltmaya yarayan yntemdir.43 Klie, basmakalp sz, kalpla baslm eser anlamlarnda da kullanlr. Genellikle olumsuz yarg belirtir. Stereotip szc ilk kez, basmclk alannda alan Firmin Didot tarafndan kullanlmtr. Basm iin orijinali yerine kullanmak amacyla retilmi orijinal tipografik bir enin kopyas anlamndadr. Zaman iinde bir metafor haline
41 42

Paul-Alan Johnson, a.g.e., 1994, 289. hsan Bilgin; Mehmet Kararen, a.g.e., 1992, 64. 43 Trke Szlk, a.g.e., 1998, 2031.

19

gelir ve neredeyse harfiyen tekrar edilen fikirleri anlatmak iin kullanlr. 44 Yine bir basmclk terimi olan klie ile eanlamldr. Stereotip, hali hazrda yaratlm veya onaylanm prototipin ya da genel anlamda tipin, cismani ve konvansiyonel temsili, maddeten yeniden retilmi olandr45 (ekil 12). Kavram karmaasn nlemek amacyla mimarlk alanna ynelik bir indirgeme yapmak gerekirse, yukarda aktarlan aklamalarn nda arketipi atalardan kalma somut ilk rnek, prototipi sanayilemi retime ynelik hazrlanan ilk/n model, stereotipi ise model olarak kabul edilen eserin tpatp retilmi sureti biiminde tanmlayabiliriz. 1.4. Blm Sonucu Tip ve tipoloji konular, mimarlk tarihinin farkl dnemlerinde dar kapsamlar iinde farkl anlamlar tam ve ok snrl rnekler dnda sistematik bir tartma konusu edilmeksizin kullanlmtr. Tipoloji kavram, tip kavramndan bamsz olarak dnlemez. Aralarnda bulunan etimolojik iliki, tipolojiyi konu edinen bir kavramsal incelemenin tipten hareketle balatlmasn gerekli klmaktadr. 46 Bu nedenle, almann birinci blmnde tip ve tip ile dorudan ilikili kavramlar ana hatlaryla incelenmitir. Nitekim, tip kavramnn doa bilimleri, sosyal bilimler ve sanat arasndaki farklarn bulanklamaya meyilli olduu bir alana ait olduu ileri srlebilir. Benzer ekilde mimarlk disiplini de, doa bilimleri, sosyal bilimler ve sanatn kesitii noktada konumlanmaktadr. Bu zellik mimarla, kendine zg bir btnsellik, gizem ve karmaklk kazandrmaktadr. Dolaysyla mimarlk
Thomas Curson Hansard, Typographia: An Historical Sketch of the Origin and Progress of the Art of Printing, (Bristol: Thoemmes Continuum, 1990), 845. 45 Paul-Alan Johnson, a.g.e., 1994, 290. 46 Atilla Ycel, Mimarlkta Tipoloji Kavramlar, T Mimarlk Fakltesi Yap Aratrma Kurumu Blteni, 1976, Say 2: 17.
44

20

alannda tip kavramnn mulak bir yapya sahip olmas ve kavrama farkl anlamlar yklenmesi olaandr. Moles, kesin bilimler (doa bilimleri) ve belirsizin bilimleri (sosyal bilimler/insan bilimleri) arasndaki ilikileri irdeledii almasnda benzer bir tespitte bulunur. Molese gre;
Baz olgular, z itibariyle belirsizdir; yani onlar ifade etmek iin kullanlacak kavramlar belirsizdir veya uygun deildir ve elimizde bunlardan baka kavram da yoktur. Bize gre, bu tr olgular, bildiklerimizden hareketle incelememiz gerekir; bu kavramlar ar bir kesinlie doru zorlayarak olgunun anlamn yok etmektense, bu kavramlar arasndaki ilikileri pekin (salam) bir ekilde, akln yasalarna uygun bir tarzda gelitirmek gerekir47

almann ikinci blmnde, bu anlay erevesinde, mimarlk alannda farkl dnemlerde tip ve tipolojiye yklenen farkl anlamlar tarihsel geliimi ierisinde aktarlacaktr.

47

Abraham Moles, a.g.e., 1990/2001, 18.

21

ekil 1. Denis Diderot, Encyclopedie: Tipografi Dzeni ve Mobil Tipler.

ekil 2. Linneausun bitkilerin oalma biimlerine dayanan sistematik snflandrma nerisi.

22

ekil 3. Cuvierin hayvan trleri zerine yapt snflandrma almalar.

ekil 4. J.W. von Goethe, Zur Naturwissenschaft, 1823: Arketipik bitkiler.

23

ekil 5. Cheyenne Ky, Western Plains, A.B.D.

ekil 6. El Qued, Sahara.

ekil 7. Port Moresby, Papua Yeni Gine.

24

ekil 8. Aldo Novarese, Harf Karakterleri Tipolojisi.

ekil 9. Mimarlkta ilk rnei aklamaya ynelik almalardan biri: Filarete, Tretaise, 1460-64.

ekil 10. Paestum tapnaklarnn en kusursuz rnei olarak kabul edilen Parthenon, Atina

ekil 11. Citroen 2CV modelinin Prototipi, 1936.

ekil 12. Parthenonun stereotipi, Nashville, Tennessee, 1897.

25

Kavramlar kelimeler deildir. Bir kavram, farkl kelimeler kullanlarak farkl yollarla ifade edilebilir. Georges Teyssot, Heterotopias and the History of Spaces, 1977

BLM 2. MMARLIKTA TP KAVRAMI VE TPOLOJ zellikle 1950-1980 yllar arasnda, yaanan tartmalar ve yaplan almalar sonucunda mimari tipler ve tipoloji zerine geni bir literatr olumutur. 48 almann ikinci blmnde, oluan bu geni literatrden yararlanarak mimarlarn farkl dnemlerde tip kavramna ykledikleri farkl anlamlar zetlenmeye allacaktr. Kavramn, 18. yzyldan gnmze, mimarlk alannda bilinen eitli kullanm amalar zerinde durulacaktr. Mimarlk alannda tip ve tipoloji konusundaki gelimeler ana balk altnda aktarlacaktr. Balklar, mimarlk tarihinde farkl dnemin tipoloji anlayna tekabl etmektedir. Anthony Vidler, bu dnemlerdeki tipoloji anlaylarn birinci tipoloji (Aydnlanma Dnemi), ikinci tipoloji (20. yzyl ba-Modern Hareket) ve nc tipoloji (20. yzyln ikinci yars-Neo Rasyonalizm) olarak adlandrmaktadr. Ayn zamanda her bir dnem, kendi iinde daha ince farklarla ayrlan yaklamlar barndrmaktadr. 2.1. Mimarlk Kuramnda Tip Kavramnn Ortaya k Mimarlk kuramclarnn metinlerinde tip teriminin ak kullanm belirli tarihsel dnemlerde sayl rnekler ile snrldr. Ancak, Vitruviusdan beri mimarlk kuramclar, terimlerden aka sz etmeden, mimarln tredii bir ilk mimari model dncesini ifade etmektedirler. Vitruvius Yunan taklit retisi erevesinde almtr. Taklit retisine gre, mimarln treyebilecei
48

Belirtilen dnemde tip ve tipolojiye ilikin tartmalara yn veren metinlerin balcalar: A. Vidler, The Idea of Type, 1977 ve The Third Typology, 1976; R. Moneo, On Typology, 1978; A. Colquhoun, Typology and Design Method, 1967; G. Argan, On the Typology of Architecture, 1963.

26

orijinal biim ya da model, doa tarafndan salanmaktadr. Rnesansta Serlionun kitaplarnn yaynlanmas sonrasnda, resimli mimarlk incelemeleri, szcklerden ok imgeler aracl ile mimarlkta tip ve tipoloji nosyonlarn dile getirirler 49 (ekil 13). Palladio ve Scamozzinin almalar gibi, dier biroklar izimler araclyla mimari tipolojiyi ifade etme geleneini srdrrler (ekil 14). Ancak sz edilen mimari incelemelerin hibirisinde tip szc kullanlmaz. Hibirinin mimari rnn ekillenmesine ynelik bir yaptrm gcne sahip olma iddias yoktur. Mimarlk alannda tip dncesine ynelik tutarl ilk almann 18. yzyl sonunda Quatremre de Quincy tarafndan gelitirildii konusunda mimarlk kuramclar ayn grtedir. Bat dnyasnda 18. yzyln ortalarndan itibaren yaanan kkl deiimin, ok etkili bir direnme ve eletiri politikasn da beraberinde getirdiini vurgulayan Tansel Korkmaza gre;
Temelde insann kendine, dier insanlara, evresine ve doaya

yabanclamasn hedef alan eletiriler, tepki olarak bir temiz balang, bir kken retorii gelitirdi. Modern dnyann kken saplantsnn arkasndaki temel gdlenme hakikat arayyd. 18. yzyln ortalarndan balayarak, zellikle de 19. yzylda medeniyetin neden olduu yabanclamaya kar, hakikatin kayna olarak snlacak iki klt yaratld: doa ve gemi zamanlar.
50

Mimarln tredii model ya da ilke olarak dnlen bir ilkel biim dncesi, tip kavram ile badatrlan temel dncelerden biridir. Mimari biimin kkenleri meselesiyle ilgilenen her kuramc, ierisinde alt kavramsal ereveye gre, ilkel biime farkl bir anlam yklemitir. Laugiernin referans erevesi 17. ve 18. yzyllarda ortaya kan, alg ve bilginin edinilmesi arasndaki ilikiyi vurgulayan bilgi kuramdr. Dolaysyla, onun ilkel kulbesi, doa tarafndan yaratlan fiziksel bir strktrden ok,

49 50

Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Tansel Korkmaz, Blgeselcilik, XXI Dergisi, 2001, Say 7: 129.

27

zihinde bir kavramdr. Laugier tip terimini kullanmamtr, ancak mimari bir ilk model dncesini ifade etmek amacyla cabane rustique benzetmesine bavurur. Quatremre de Quincynin tip kuram da bilimsel bilginin ykseldii balamda ortaya kar. Onun tip dncesi doa bilimleri tarafndan gelitirilmi olan biim kuramlarnn bir yansmasdr. Ayn dnemlerde tip szcnn ya hi zikredilmedii ya da benzer bir anlam tayan baka terimlerin kullanld mimarlk zerine bir takm almalar yaplmaktadr. Blondel ve Durand, almalarnda tr (genre) szcn tercih ederler. Dier yazarlar, bir ilk temel kural olarak tip dncesine yaklaan terimler kullanrlar. Semperde mimarln drt esi veya Viollet-le-Ducun her doru mimari yapta nfuz eden oluturucu ilke anlamnda kulland stil terimi rnek olarak verilebilir.51 Ancak Quatremre de Quincynin tip tanm mimarlkta tip konusundaki tartmalarda gnmzde de ana referans noktasdr. 2.1.1. Mimarln Kkenlerini Doa ile likilendirme Tipolojinin mimarlk alannda ilk bilinli atlmlar ilk sanayi devriminin bilimsel ortam ve Ansiklopedicilerin miras iinde yer alr. Laugierden beri doalc olarak bilinen mimarinin, ayn dnemde temelleri atlmakta olan doa bilimlerinin aralarn benimsemesi bir rastlant deildir. 52 Vidler, mimarl nihai olarak doann ana dzeninin taklitisi olarak gren 18. yzyldaki bu anlay birinci/ilk tipoloji olarak niteler.53 Birinci tipolojinin kuramclar arasnda yer alan Laugier ve Quatremre de Quincynin almalarnn ardndaki ortak amalardan biri, sanatsal yaratcln bir kuramn ortaya koymaktr. Bu konuda, Laugiernin cabane,
Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 72. 53 Antony Vidler, The Third Typology, Oppositions, 1976, Say 7: 1-4. Metin, Rational Architecture: The Reconstruction of the European City (Brussels: Editions des Archives darchitecture moderne, 1978)de geniletilerek yaynlanmtr. Michael Hays (ed.), Architecture Theory Since 1968 (Cambridge Massachusetts: MIT Press, 2000)de yeniden yaynlanmtr, 288-294.
52 51

28

tasarm srecinde mimara yol gsteren dncenin bir metaforu olarak yorumlanabilir. Benzer ekilde Quatremre de Quincynin tipi miras alnan bir z, mimarn eninde sonunda uymak zorunda olduu bir hareket biimi ya da bir kural anlamna gelmektedir.54 Her ikisinin almalarnda da doa ve gemi nemli bir bavuru kaynadr. 2.1.1.1. Tip ve Kken: A. Marc-Antoine Laugier Aydnlanma dnemi mimar iin mimarln kkenlerinin aratrlmas, sanatnn gerek ilkelerini kefetmekle ayn anlam tamaktadr. Yaratlan kken mitosu etrafnda hakikat ile iliki kurmak iin balanglara geri dnlmesi nerilmektedir. 18. yzyln ortalarndan itibaren, kuramsal alanda mimarlk retimini yasalatrmaya hizmet eden almalar younlar. almalarn hedefi mimarl doal kkenlerine geri gtrmektir. Laugiernin 1753 tarihli eseri Essai sur larchitectureda betimledii ilkel kulbe (cabane rustique) bu yaklamn rnei olarak modern dnemin balangcnda yer alr (ekil 15). Vitruviusu gelenein takipisi olan Laugier, ilkel kulbeyi hem mimarln balangc olarak tasavvur eder hem de eski bir lk olan mimarln doay taklit etmesi gerektii dncesini pekitirerek gndeme getirir. Cabane rustique hem mimarlk dnyasnn btnn kapsayan belirleyici ideal tiptir, hem de neredeyse Darwinci bir kuramsal gre bal olarak, dier tm yaplarn kendisinden tredikleri zgn olguyu belirtir. 55 Mimarlk tarihisi Curtis ise, szc kullanmam olsa da, Laugiernin ilkel kulbeyi mimarlk iin bir arketip olarak ngrdn ifade eder.56 Mimarl doann ana dzeninin taklitisi olarak gren Laugier, kulbenin ilkel krsal yapsn, Newton tarafndan fiziin temel ilkesi ilan edilen mkemmel geometri dncesi ile birletirmitir.57 Laugier, ilk stun tipi olan drt aac bir karenin keleri zerinde durur biimde tasvir etmitir.
54 55

Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 72. 56 William J.R. Curtis, Modern Architecture Since 1900 (London: Phaidon Press, 1996), 26. 57 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289.

29

Mimarln, doann elerinden tretilen stun, kiri, alnlk, at gibi eleri bir zincir oluturmutur ve belirli ilkelere gre birbirleriyle ilikilendirilmilerdir. Eer aa/stun, ardak/kulbe bu ekilde rtmekteyse, o zaman kentin kendisi de, kulbeler yn olarak, doal kken ilkesi ile benzer ekilde ilikilidir. Laugier de, bu ilikiden hareketle kenti son derece doal bir olgu olarak tanmlar ve bir ormana benzetir.58 Mevcut, plansz ve kaotik gereklii ile Paristen bir orman olarak sz eder. Orman/kent ehliletirilmeli ve bahvann sanatnn aralar yoluyla rasyonel bir dzene sokulmaldr. Ge 18. yzyln ideal kenti, bu suretle bir bahe veya park olarak tahayyl edilir. Kentin planlanmas ise bir bahe veya parkn tasarlanmas faaliyeti ile zdeletirilir. Dolaysyla ehirci tipi de, zapt edilemez bir doay, kendi hakiki temeli olan geometrik dzenine gre kesecek ve budayacak olan Fransz peyzaj mimar ve Kral XIV. Louisnin bahvan Le Ntredir59 (ekil 16). Laugiernin ilkel kulbe modeli yalnzca basit ekilde dzenlerin tarihsel bir aklamas olarak grlmemekte, Newtonun fiziki evrene ilikin nerdiine edeer biimde bir klavuz ilke olarak da dnlmektedir. almalar temelde, zellikle 20. yzyl banda hkim olacak bir inanc barndrr: Rasyonel bilim ve teknolojik retim, dnemin en ilerici biimlerini ortaya koyacaktr ve mimarln misyonu, maddeci ilerlemenin bir aracs olarak bu biimlere uymak ya da hkim olmaktr. Laugier, mimarlkta mutlak kurallar olmad grndedir. Ancak onun iin ilevsel ve yapsal gereksinimlere gre yaratlan biim en makbul olandr. Rasyonalist olarak nitelenen bu reti, 19. ve 20. yzyllarda farkl ekillerde yeniden gndeme gelecektir.

Manfredo Tafuri, Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development (Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1996), 4-6. 59 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289.

58

30

2.1.1.2. Tip ve Model: Quatremre de Quincy 18. yzylda, mimarln doay taklit eden (mimetic) bir sanat olduu gr, mimarlk dncesinin ve mimarl mekanik sanatn aksine liberal bir sanat olarak yorumlayan savlarn merkezindedir. Ancak yzyl ortasndan itibaren, zellikle Carlo Lodolinin rasyonalist tezleri ile birlikte mimetic (yanslayc) mimarlk kuramna ynelik basklar artar (ekil 17). Lodoli, matematik alanndan dn ald ilev (function) szcn mimarlk ile ilikili kullanan ilk isimdir. Mimarln tamamyla isel ilevi ya da kullanm tarafndan belirlenmesi gerektiini savunur. Olduka u bir konumu temsil etmektedir. 1740larda dile getirdii binay akl ile birletirin ve ilevin temsil olmasna izin verin vecizesi Lodolinin klasik mimarla kar tutumunu aklar60 (ekil 18). Quatremre de Quincynin almalarnn toplumsal ve teknolojik alanda yaanan bu tr deiimler vastasyla geleneksel mimarlk disiplininin tartmaya ald dneme denk gelmesi bir tesadf deildir. Byle bir ortamda, Fransz dnr Quatremre de Quincy mimetic kuram savunmak amacyla, byk bir ustalkla ele ald taklit kuramn gelitirir. Mimesis (taklit) klasik dnyaya ait temel bir kavram olduunu vurgulayan Korkmaz, Platon felsefesinde mimesisin, gerekin zayf, dolaysyla orijinale gre hep ikincil derecede bir yeri olan kopyasn yapmak olarak; Aristoteles tarafndan ise mimesisin bir yaratma eylemi olarak tanmlandn belirtir. 61 Gerekin daha iyi, gzel, mkemmel bir taklidi yaratc taklididir. Jale Erzen de, mimesis olgusunun sanatta basit bir taklitten ok farkl bir etkiye sahip olduunu belirtir. Erzene gre;

Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture (London: Thames & Hudson, 2000), 304-305. 61 Tansel Korkmaz, Klasisizm, XXI Dergisi, 2001, Say 9: 122.

60

31

Taklitten ok, bunu (mimesisi) kendini dierinin yerine koyma, zne ve nesnenin arasndaki snrlarn kaybolmas ve alglayann kendiliinden tekinin kimliine brnmesi olarak aklayabiliriz.62

Quatremre de Quincy de, 1823 tarihli (Taklit zerine) denemesinde, bir sanatn taklit sanat olarak anlmas iin onun modelinin ak ve alglanabilir bir biimde fiziksel ve maddi doa olmas gerekmediini vurgular. Quatremre de Quincye gre;
doa gzn grebildii eylerde olduu kadar grnmez olanlarda da (kastedilen doann kanunlar, prensipleridir) var olmaktadr. sanat yaptlarnda doay, onun izledii kurallara bal kalarak taklit etmek . yaayan canllarn biimlerinin altnda yatan amalar, doann eylemlerine yn veren prensipleri, . onu hareket ettiren ama ve aralar aratrmak demektir. Taklit etmek bir eyin benzerini yapmak olarak anlalmak zorunda deildir, zira hem i hem yapan taklit edilemez. Dolaysyla taklit edilen doann ne yapt deil nasl yaptdr: Demek ki, yaptklarn taklit etmeden de doa taklit edilebilir.63

Quatremre de Quincye gre, mimarlk doay harfiyen deil mecazen (metaforik olarak) taklit eder. Mimar doann tm yaptlarnda gelitirdii sistemi izleyerek ve ortaya kararak onu taklit etmi olur. Herkes taklidin imgesel (hayali) olduunu bilir. Ayn zamanda taklidin doaya referansnn farkndadrlar. Quatremre de Quincy iin taklit her zaman yenilie aktr. Mimarln asal elemanlaryla snrsz sayda yeni kombinasyon retilebilir. Bu noktada tip ile grnt arasndaki iliki nemlidir:

Jale Erzen, Kopya?, Arredamento Mimarlk, 2002, Say 100+44: 57. A. C. Quatremre de Quincy, Imitation, Encyclopedie Methodique, Architecture, Vol. 3 (Paris, 1825). Aktaran: Adrian Forty, Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture (London: Thames & Hudson, 2000), 224.
63

62

32

Birok farkl grntnn arkasnda ayn tip olabilir, tip her zaman gze grnenden, kelimelerle anlatlandan fazlas ve tabii ki eksiidir. Grnt tipi tketemez. Mimesis grnty deil z, temel prensibi tekrarlar. Grnt kopya edilebilir, mimesis ise kopya etmekle ilgilenmez, onun arad sreklilik grntnn deil, ilk prensibin tekrar zerine kuruludur.64

Quatremre de Quincy, mimarln doada neyi referans aldn aklamak amacyla tip kavramn kullanr. Encyclopdie Mthodiquete tip maddesinde, Quatremre de Quincy tip ve model arasnda net bir ayrm yapar:
Tip kelimesi, aynen kopyalanacak ya da taklit edilecek bir eyin imgesinden ok, kendisi model iin bir kural vazifesi grecek bir e dncesini temsil eder. Model, uygulamal sanatlarda anlalan ekliyle, olduu gibi tekrarlanmas gereken bir nesnedir. Tip, tam tersine, araclyla kiinin birbiriyle benzerlii olmayan farkl sanat yaptlar tasavvur edebilecei bir nesnedir. Modelde her ey kesin ve verilidir; tipte ise her ey neredeyse mphemdir.65

Sanatta creatio ex nihiloyu (sfrdan yaratma) reddeden Quatremre de Quincy, sanatsal yaratmn yalnzca var olan biimler ya da tipler tarafndan belirlenen snrlar ierisinde var olabileceini ileri srer. 66 Ardndan tipin mimarlk iin neden gerekli olduunu aklamaya devam eder:
Her eyin bir ncl olmaldr. Herhangi bir trde, hibir ey hibir eyden gelmez.67

Ancak Quatremre de Quincy, tipin nceki yazarlarn mimarln kkeni olarak ne srdkleri ilkel kulbe, adr veya maara olmadn nemle vurgular. Bunlar modellerdir; fakat tip, koullar tarafndan tanmlanan bir sretir. Nesnenin kkeni tip ile biimsel bir benzerlie baml olan model
64 65

Tansel Korkmaz, a.g.e., 2001, 123. A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 618. 66 Leandro Madrazo, a.g.e., 1995 67 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 619.

33

arasndaki ayrm nemlidir. Forty bu ayrm sayesinde, Quatremre de Quincynin mimarln doay kopya etmediini, ancak doay taklit ettiini ileri srebildiini belirtir.68 Moneo, Quatremre de Quincynin tip kavramnn, mimarln gemile balarn yeniden ina etmesine olanak salayan yann vurgular. 69 Tip, mimarln ardndaki, tarih boyunca deimeden kalan nedeni aklamaktadr. Gereksinimler ve doa ile tip ok yakndan ilikilendirilmitir. Quatremre de Quincy, kullanm ekli ile balantl olan biimin mant ile tipi zdeletirir:
nesnelerde yenilik aray iinde olan sanayi ruhuna ramen, kim bir vazo iin dairesel biimi okgen biime tercih etmez? nsann srt eklinin, bir sandalyenin srt tipi olmas gerektiine kim inanmaz?70

Tarih boyunca ne zaman bir mimari nesne bir biim ile ilikilendirilse, gemile derin bir ba yaratlarak bir tr mantksal iliki vurgulanmtr. Tip dncesi, gemi, doa ve kullanm mant zerine kurularak, sluptan ayrt edilmitir. Tip, tek ve zgn nesneye ait kalcl ifade etmektedir. Ancak, 19. yzylda tip dncesi uygulamada Quatremre de Quincynin tanmna taban tabana zt ekilde yer alr. 19. yzyl mimari bilgisi iin ok nemli olan risale ve el kitaplar, modeller ya da rnekler sunarlar. Mimarlkta nemli bir konuma yerletirilen program, Quatremre de Quincynin tip kavram ile ak bir kartlk iindedir ve kuramn odan yeni bir alana, kompozisyon alanna kaydrr.71 Kompozisyon, mimarn deiim iindeki toplum tarafndan verilen eitli programlar ele almasna ynelik bir aratr. J.N.L. Durandn almalarnn temel unsurlarndan birisidir. Bilinen tiplere glkle indirgenebilecek farkl bir durumun stesinden gelmeye elverili bir ara salamak iin bir kompozisyon kuramna gereksinim duyulur.
68 69

Adrian Forty, a.g.e., 2000, 305. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a,589. 70 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 620. 71 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a,591.

34

Kompozisyon, biim ve program -ya da biim ve ilev- arasndaki banty zen ve yeni mimarlk dncesinin sk skya bal olduu mekanizmadr. 72 Quatremre de Quincy ile Durand arasndaki fark da bu bak asndan aka grlebilir. Modern dnyann maddi ihtiyalarna yant vermek iin kullanlacak makul ve pratik mimari kurallar, eski yaplarn bilgisi ve ilevsel ilkelerin bir arada ele alnd bir snflandrma yntemi sayesinde elde edilecektir. 2.1.2. Mimari Bilginin Dizgesel ve Arasal Klnmas Mimarln, bir ekilde kendi doal kkenlerine gndermede bulunan elere sahip olmas fikri elbette, deyim yerindeyse hayvanlar aleminin her bir yesine benzer ekilde, her biri kendi trn temsil eden belirli bina cinsleri dncesi ile dorudan ilikilendirilebilir.
73

Balangta, bina tiplerini

farkllatrmada uygulanan ltler, Buffon ve Linnaeusun kendi alanlarnda (zooloji ve botanik) kurduklar snflandrma sistemlerinde olduu gibi tanma yani fizyonomi ile balantldr. Bu yntemde, binann kabuu genel trn net bir biimde belirlemektedir. tarafndan Daha sonra, bu analoji, ve Cuvierin yapsal almalarnn temelini oluturan erken 19. yzyln ilevsel ve yapsal snflandrma anlay dntrlr. levsel snflandrma anlayna gre varlklarn iyaps ve yapsal biimleri, onlar tipler halinde gruplandrmaya ynelik kriterler olarak grlr (ekil 19). Vidler, sz konusu analojinin ardndan, grevi, erken 19. yzylda ihtiya olarak ortaya kan yeni kamusal ve zel bina tipleri tasarlamak olan meslek adamlarnn, trlerin yapsal organizasyonunda kullanlan terimlere benzer terimlerle plandan ve kesitten sz etmeye baladklarna dikkat eker. Vidlere gre;

72 73

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a,591. Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289.

35

Eksen ve omurga neredeyse eanlaml hale gelir. Bu durum, doal mimarlk metaforunda temel bir deiimi yanstr. Bitkisel analojiden (aa/kulbe) bir hayvan analojisine gei sz konusudur. Deiim, yeni tp okullarnn ykselii ve klinik cerrahln douu ile paralellik gsterir.74

Mimarlk alannda, Aydnlanma dneminde kullanlan iki genel tipolojik snflandrma ynteminden sz edebiliriz. lki, binalarn ilevlerine gre snflandrlmas (kiliseler, hapishaneler, bankalar, vb.); ikincisi, morfolojik zelliklerine gre snflandrlmasdr (merkezi planl binalar, avlulu binalar, vs.). Ancak, phesiz gnmzde snflandrma yntemleri bunlarla snrl deildir. 2.1.2.1. Tip ve Karakter: J. F. Blondel leve bal temel bir snflandrma (dini binalar, dnyevi binalar, tiyatrolar, konutlar, vb.) Antikadan beri klasik mimarlk sisteminin bir parasdr. Antik dnemden gnmze ulaan Vitruviusun De Arhitecturas rnek olarak gsterilebilir. Binalarn kullanmlarna gre yaplan tipolojik snflandrma, zellikle 18. yzyl sonundan itibaren srekli kullanmda olmutur. Yakn gemite bir rnei Nikolaus Pevsnerin A History of Building Types (1976) adl almasdr. 75 Pevsnerin almasnda tipler, kullanmlarn/ilevlerin betimlemeleridir. 18. yzyl ortalarnda, Fransz mimarlk kuramcs ve eitmeni J.F. Blondel, Cours dArchitecture adl eserinde, bina eitlerinin uzun (tamam 64 adet olan) bir listesini derler. Yapt derleme Blondelin mimari sisteminin temelini oluturur. Baz mimarlk kuramclar Blondelin tipolojik snflandrmasnn ilevsel tiplerin modern sisteminin kkeni olduu ifade etmektedir.76 Ancak Blondel, snflandrmasn oluturan eleri tipler deil, trler (genres) olarak adlandrr. Blondelin tm bu bina trlerini listelemekteki temel hedefi,
74 75

Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 289. Nikolaus Pevsner, A History of Building Types (London: Thames & Hudson, 1976), 9-11. 76 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 304.

36

binalarn her biri iin uygun karakteri saptamaktr. Trlerin karakteristik yaplarn eril, diil, krsal, vb. terimlerle ifade eder. Blondel, bir bina tipinden bahsetmek iin sadece onun kkeninin

saptanmasnn yeterli olmadn, ayn zamanda ilk bakta amacna/ilevine uygun belirli bir biime ve grne sahip olmas gerektiini belirtir (ekil 20). levsel olarak snflandrlan her bir trn sadece kendisine zg bir temsile sahip olmas gerektiini vurgular. Blondele gre;
Her trde mimari yapt, kendine zg bir iz (imprint) tamaldr. Bu iz, genel biimini belirleyen ve yapnn ne iin retildiini ifade eden karakteri oluturur.77

Blondelin rencilerinden Boullee ve Ledoux da, simgesel biimleri ilevsel anlamlar tayan, ssten arndrlm bir mimari zerinde younlarlar (ekil 21). Kiiye amacn dorudan iletmesi hedeflenen bu mimariyi Larchitecture parlent (konuan mimarlk) olarak nitelerler. 78 Boullee ve Ledoux, kat bir tipoloji anlaynn oluturulmas ve tesisi yerine, koullara bal olarak gerekleen deiim ve dnmler zerinde durmay tercih ederler. Karakter kavramn, temel biim veren neden olarak n plana karrlar. Boulleeye gre karakter, nesnenin zerimizde her hangi bir trden izlenim yaratmasna neden olan etkidir.79 Colin Rowe, Character and Composition adl makalesinde zellikle Boulleenin sergiledii trden bireylemeye (individuation) ynelik bir eilimin, pozitif bilimlerin snflandrma anlayna ya da klasik idealist bir

Jacques Franois Blondel, Cours de Architecture (Paris: 1771-1777), vol. 2, 229dan aktaran Antony Vidler, The Idea of Type: The Transformation of the Academic Ideal, 17501830, Oppositions, 1977, Say 8. Vidlerin metni Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Press, 1998)de yeniden yaynlanmtr, 443. 78 Leland M. Roth, Mimarln yks, ev. E. Aka (stanbul: Kabalc Yaynevi, 2000), 538. 79 Antony Vidler, The Idea of Type: The Transformation of the Academic Ideal, 1750-1830, Oppositions, 1977, Say 8. Vidlerin metni Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Press, 1998)de yeniden yaynlanmtr, 447.

77

37

tipolojiye kyasla daha ok domakta olan pitoresk akmlara daha yakn durduunu belirtir.80 Blondel, Boullee ve Ledouxnun almalarnda, ilevsel olarak

snflandrlm trlerin karakteristik biimi anlamnda tip, kken olarak tip ve simgesel etkiye iaret eden tip anlaylar birbiri iine gemi biimde bir arada bulunmaktadr. Ancak mimari biimi, ilevin ve ilevle ilikili karakterin belirlemesi gerektiini nemle vurgularlar. 2.1.2.2. Tip ve Kompozisyon: J.N.L. Durand Fransz yazar ve eitmen J.N.L. Durand da, Blondel gibi snflandrma almasndaki eleri tipler deil trler olarak adlandrr. Ancak Durand snflandrmasn ncelikle morfolojik, ardndan ilevsel zelliklere gre yapar. Durand'n mimari eitim metodu morfolojik snflandrmann balangc olarak gsterilir. Metodunu, 1800'lerin banda Preis adl eserinde mimari eitim tasars olarak izah eder. Durandn metodu evreyi iermektedir:
. elerin betimlenmesi, . Binay oluturmas amacyla elerin derlenip bir araya getirilmesini salayan genel metodlarn retilmesi, . Yapm trlerinin incelenmesi.81

Eserinde farkl mimari biimlerin, ilevlerine baklmakszn derlenmesine ynelik teknikleri aktarr. Ancak eserinin ikinci cildinde rencilerine derlenen biimleri farkl ilevlere sahip binalarn programlarna nasl uyarlayabileceklerini anlatr.82

Colin Rowe, The Mathematics of the Ideal Villa and Other Essays (Massachusetts: MIT Press, 1999), 59-87. 81 Leonardo Benevolo, Modern Mimarln Tarihi, Birinci Cilt: Sanayi Devrimi, ev. A. Tokatl (stanbul: evre Yaynlar, 1981), 59. 82 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 304.

80

38

Duranda gre, mimarln ilk amac, doann taklidi veya sanatsal tatmin aray deildir, kompozisyon ve dzendir. Mimar, biimi, oranlar, malzemesi ve ilevi sonucunda belirlenmi eleri (kolonlar, stunlar, temeller, tonozlar vs.) dzenlemektedir. Sralad elerin, Dzenlerin (Orders) despotizminden kurtarlmasnn zorunlu olduunu ileri srer. Klasik dzenlerin sadece dekorasyon olarak grlmesi gerektiini belirtir.83 eleri, ilev ve malzeme araclyla saptadktan sonra, Durand, mimarn grevinin daha gelimi varlklar oluturacak ekilde bu eleri birletirmek olduunu belirtir. Oluturulan varlklarn paralar sonunda, kompozisyon vastasyla tek bir yap iinde yerli yerine oturacaktr. Durand, retilecek binalarn programlaryla rten paralar olarak giri saaklar, giri holleri, merdivenler, avlulardan oluan bir dizi nerir. Modeller repertuar gibi dzenlenen ve sunulan bu paralar, mimar iin kullanlabilir eleri olutururmaktadr84 (ekil 22). Mimar, bu paralar kullanarak kompozisyon yoluyla mimarlk yapabilecektir. Moneo, Durandn yaklamn u cmlelerle aktarr:
Kompozisyon dncesi dorudan doruya ihtiyalarla ilikilidir. Kstaslar ise uygunluk ve ekonomidir. Uygunluk salamlk, shhilik ve rahatlk ister. Ekonomi ise simetri, dzen ve basitlik gerektirir. htiya duyulan tm niteliklere kompozisyon ile ulalacaktr.85

Durand, program ne olursa olsun kompozisyonun uygulanmas iin iki ara nerir: kesintisiz, ntr zgara sistem (grid) ve eksen (axis). Grid zerinde ve eksen sayesinde, programlar -binalar- hem esnek hem de beeniye hitap eden nitelikte olabilmektedir. Grid, Rnesansta ayrntlaryla aklanm ve 18. yzyl sonuna kadar kullanlan mimarlk dncesini sona erdirir. Mimarlkta biime ilikin araylar Durand tarafndan grid zerine oturtulan eksenin genel bir geometrisi zerine kurulan bir kompozisyon yntemine
J.N.L. Durand, Prcis des Leons dArchitecture, XIII (Paris: 1805)dan aktaran Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 591. 84 Antony Vidler, a.g.e., 1977/1998b, 452. 85 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 589.
83

39

dntrlr. Her iki mekanizma da aslnda temel ve ilkel biimlere dayand iin Quatremre de Quincynin tip dncesi ile kartlk ierir. Nicelik, nitelik karsnda baskn klnmtr. Tip ve biim arasndaki iliki yok olur.86 Durand aslnda tip dncesinden kanmtr. Bu nedenle, kitabnn 3. ksmnda ilevlerine gre snflandrd binalar betimlerken, tr (genre) szcn kullanr. Hastaneleri, hapishaneleri, saraylar, ktphaneleri, tiyatrolar, gmrk binalarn, klalar, belediye saraylarn, yksekokul binalarn derler ve hatta bazlarn kendisi tretir. Durandn snflandrmas, sadece binalarn kullanmlar ile ilikilendirilmesine ve tr szcn kullanmasna ramen, tip dncesi ile belli bir ilikinin varln gerekli klan bir koleksiyondur. Durand, almalar ile yeni bir toplum tarafndan talep edilen programlar ve yeni bina gereksinimleri ile baa kmann basit bir metodunu sunmutur. Nesnenin tekrarlanabilir olmas talebinin yerine, temeli mimari nesnenin doasnda aranmayan, yeni ve farkl bir bak as geliir. Quatremre de Quincynin aratrmalarnda merkezde olan nesnenin kendisine zg koullar ve zellikler artk nemli deildir. Moneoya gre;
Kurumsal bir role sahip, kuramsal bir ara olarak mimari nesnenin sorumluluu kendisini bir rn olarak anlalabilir klmasdr. phesiz, mimarla ilikin bu yeni yaklam okullar ile ilgilidir. Mimarn bir rn olarak mimarlk bir doktrine gereksinim duyar. Gerek binalardan gerekse tek elerden oluan daha geni bir rnekler a ile pekitirilmi bir kompozisyon dncesi retilen doktrindir.87

19. yzylda ortaya kan ve Durandn retilerini izleyen el kitaplar ve risaleler, binalar tipolojik saylabilecek bir ekilde snflandrarak sadece meslek iin gerekli kullanlabilir malzemeyi ortaya koymutur. Ancak, her ne

86 87

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 591. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593.

40

kadar ok iyi tanmlanm tekil eler ve farkl programlar iin mphem ematik planlar yaratyor ve bu suretle tip biimler neriyor grnse de, Quatremre de Quincy tarafndan tip olarak tanmlanm o btncl ve yok edilemez olan biimsel strktr geriye dndrlemez ekilde dzletirilmitir. Daha ok kompozisyonel ve ematik bir araca dnmtr. Moneo, Durandn bir modeller listesi neren ve kompozisyon kurallarn ve ilkelerini tanmlad almas ile 19. yzyln mimarla kuramsal yaklamn nceden grdn ifade eder. 88 Kullanlabilir malzemenin karlmas gibi tarihe dayanan bir bilgi, 19. yzylda Beaux Arts mimari sisteminde Durandn koyduu ilkeler dorultusunda ayrntlaryla aklanm ve son biimi verilmi bir kompozisyon dncesi ile desteklenmitir. Kompozisyon dncesi de, 19. yzyln ortasnda ortaya kan sluplar savan hazrlamtr. Nitekim, sonradan eklenebilecek bir ey olarak slup, ilevini yanstan bir kompozisyon teknii aracl ile binann strktr tanmlandktan sonra, elere kazandrlan nihai bir biimsel ayrt edici niteliktir (characterisation).89 2.1.3. Tip ile slup Kavramlarnn likisi Aslnda, 19. yzylda tip ile ilgili erken dneme ait tartmalarn, slup (stil)tan bamsz olarak gelitii ifade edilebilir. Gerek Quatremre de Quincynin, gerekse Durandn eserlerinde slup konusunda bir yoruma rastlanmamaktadr. Ancak Durand farknda olmadan, nerdii yntem ile sluplarn eklektisizminin nn amtr (ekil 23). 19. yzyln ortalarnda Eklektisizme tepki olarak farkl zm araylar ortaya kar. Bu dnemde de mimarinin znn ne olduu sorusu, temel uralardan biridir. Biimlendirme (figuration) srecinde keyfi davranlardan ve eklektisist tavrlardan kurtulmak iin gemi yeniden incelenir ve kalcln

88 89

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593. Antony Vidler, a.g.e., 1977/1998b, 454.

41

kayna aratrlr. zm araylarnn bir ksm duvar-konstrksiyon ya da kabuk-iskelet kartl zerine kurulu kavram iftleri zerinde younlar. Alman kuramc Semper duvar zerinde durmaktadr. Semper duvar, Almanca'daki Wand (duvar) szcnn, Gewand (elbise) ile akrabalndan hareketle, textur, textil, yani rg olarak yorumlar. Semper dm noktalarndan, yani dokusundan hareketle anlamaya alt duvar (kabuk) ile ocak, zemin yaps (tesviye) ve atnn binay meydana getiren unsurlar olduunu ileri srer. 90 Ussal soyutlamalarn tersine bu unsurlarn her biri kaynan farkl bir zanaattan, dolaysyla alkanlktan, deneyiminden, birikiminden almaktadr. Semper, binay paralanamaz bir btn olarak kavramakta srarl olan anlay benimser. Viollet-le-Duc ise bir konstrksiyon kuramcsdr. Konstrksiyonu ne karmak, analitik bir yaklamn sonucudur. Binann zihinde soyutlanabilir, dolaysyla paralanabilir elerden olutuu varsaymna dayanmaktadr. Hem Semper hem de Viollet-le-Duc almalarnda slup (stil) terimini kullanmlardr. Semperin kuramnda terim, temel ilkelerden hareketle eitlenip yeniden yorumlanarak anlam retme ve biim yaratmaya iaret ederken, Viollet-le-Duc, her doru mimari yapta nfuz eden oluturucu ilke anlamnda slup (stil) terimini kullanr; ki bu Quatremrein tip tanmna yakn bir anlamdr. 2.1.3.1. Tip ve Mimarln Drt gesi: G. Semper Quatremre de Quincy tip kuramn 1780lerde formle eder ve bu forml o dnemin mimari tartmalarna aittir. Ancak tip zerine ansiklopedi maddesi 1825e kadar yaymlanmamtr. Alman mimar ve kuramc Gottfried Semper, Quatremre de Quincy'nin tip zerine fikirlerinden etkilenir. Ancak, Quatremre de Quincynin, mimarln doay kopya etmiyorken, yine doay
90

hsan Bilgin, Neredeyse Hi, FOL Dergisi, 1997, Say 7: 72.

42

taklit

ettiini

ispat

etmek

iin

megul

olduu

sorun,
91

Semperi kuramna

ilgilendirmemektedir. Goethenin ikinci bir doa olarak sanat

aina olan Semper, mimarln geliim srecinin doa gibi olabileceini kabul etmekte, bununla birlikte mimarln doadan olduka bamsz olabileceini savunmaktadr.92 Semper de, mimarln kkenleri ile ilgilenmektedir. Quatremre de Quincy gibi, hibir eyin hibir eyden gelemeyeceini grmektedir. Tip kuramndan etkilenmesine ramen, Semper, Quatremre de Quincynin dncesinin gl idealist karakterini eletirir. Quatremre de Quincynin ortaya koyduu kapsaml bir dnce olarak tipin gcn kaybetmeksizin, ona daha nemli bir kimlik ve z kazandrmak ister. Semperin bu meselelerle ilgilendii 1830lu yllarda, doa bilimlerindeki gelimeler, hem doann hem de tiplerin mevcut olandan daha gelimi bir izahatn retmitir. Semper, hayvan ve bitki morfolojisi hakknda sahip olduu bilgiden dolay, mimari tipler kuramn dorudan analoji yoluyla formle eder. 1843 ylnda yaymcsna yollad mektubunda yle yazmaktadr:
Tpk doada her eyin en basit prototipik biimler ile aklanmas, doann, sonsuz eitlilii iinde hala temel dncelerde bulunan yalnlk gibi ayn ekilde, sanatmn yaptlar da balangtan beri var olan dnceler tarafndan belirlenen, sonsuz eitlilie izin veren baz standart biimler zerine kurulmutur.93

Semperin amac, mimarln bu prototipik biimlerinin izlerini srmektir. Tipolojik snflandrma giriiminin drt esini, 1. zemin yaps (earthwork) 2. ocak (hearth) 3. iskelet-at (framework-roof) 4. dolgu duvar (infill wall) olarak belirler. Frampton, genel anlamda bu bakn, bir binann zemin ve at yaps
Goethe, nesnel gerei bulmak zere, sanat faaliyetinin dnda, doada da bilimsel aratrmalar yapar. Nitekim, deneyleri sonunda doadaki diyalektik deiim ve geliim konusunda edindii bilgiyi sanat alanna uygular. 92 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 305. 93 Aktaran Adrian Forty, a.g.e., 2000, 306.
91

43

olmak zere iki blmde ele alnabilmesine olanak verdiini ifade eder. Framptona gre;
.mimarl nerdeyse bu iki eye indirgemek mmkn. Zemin yaps kavram, yapnn zeminin iine salamca yerletirilmesine ilikindir ve bu anlamda, Sempervari bak as, yap biiminin araziyle kaynat toporafik bir yaklam ngrr. Bylesi bir yaklam, yaplarn araziden bamsz nesneler olarak bitmez tkenmez diziler biiminde retilmesine tamamen kardr.94

Mimarln dier sanatlarn aksine kurallarn doada bulmad grnde olan Semper iin, mimari ve sanatsal biimin mantn ve genel ilkelerini kavramann yolu endstriyel sanatlardaki geliimi incelemektir. Semper 1853de Londrada ngilizce verdii konferansta grn yle aklar:
Endstriyel sanatn yaptlar doannkiler gibidir. En yaln ifadesi tipler olan birka temel fikir ile birbirine balanmtr.95

Quatremre de Quincynin tip zerine kaleme ald ansiklopedi maddesinde, ahap yap tipinin ahaba uygun birleim tr96 olduu ynndeki nerisini takiben, Semper, mimarla ait tiplerin, yapmn ierdii drt ana sre sayesinde anlalacan ileri srer. 1861 tarihli Der Stil in den technischen und tektonischen Knsten oder Praktische sthetik adl kitabnda, daha nce belirledii drt eyi, bu drt ana sre ile eletirir: zemin yaps ta endstrisi, ocak seramik retimi, iskelet-at ahap ileri, dolgu duvar dokumaclk.97

Kenneth Frampton, Sylei: Kenneth Frampton Esra Akcan, Arredamento Dekorasyon, 1997, Say 97: 42-43. 95 Gottfried Semper, London Lecture of November 11, 1853, RES: Journal of Anthropology and Aesthetics, 1985, no. 9, 61-67den aktaran Adrian Forty, a.g.e., 2000, 306. 96 A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 619. 97 Feryal Ak, Eczacba Sanat Ansiklopedisi (stanbul: YEM Yaynlar, 1997), Cilt 3: 16321633.

94

44

Semperin drt ilksel gdnn varlnn nesnel kant olarak bavurduu rnek, 1851 Dnya Fuarnda (Great Exhibition) grm olduu Karayip kulbesidir. Bir anlamda Semper, Karayip kulbesini arketip olarak semitir (ekil 24). Semperin snflandrma dzeninin nemli zellii, genel bir dnce olarak tipi korumas ve model ile kartrlmasna izin vermeden tipe belirleyicilik ve pratik uygulama kazandrmasdr. 98 Doal biimler ve sanat biimlerinde ikin bir temel ilke olarak ifade edilen tip dncesi yerine, d faktrlerin (ilev, malzeme, teknik, endstriyel retim sreleri, sosyopolitik gelimeler vb.) etkisinde kalan temel ilke olarak tip dncesini ortaya koyar. slup (stil) retisi, mimarln, temel ilkelerden hareketle eitlenip yeniden yorumlanarak anlam retme ve biim yaratma gcnn kefedilmesi anlamndadr. Son kertede, 18. ve 19. yzylda mimarlk alannda almalar yapan dier aratrmaclar gibi Semperin de hedefi, kendi bak asyla salt ussal kesinlik ilkesine dayanan bir evrensel kuram yaratmaktr. 2.1.3.2. Tip ve Birlik: Viollet le Duc Vidler, Fransada 19. yzylda, mimarlk zerine en etkili, eksiksiz ve trde iki kuramsal bildirimin, Rnesanstan bu yana yaygn olan felsefi makale ya da inceleme eklinde deil, szlk biiminde yaynlanm olmasna dikkat eker: Quatremre de Quincynin ve Viollet-le-Ducn byk szlkleri. 99 Diderot ve dAlemberte ait Ansiklopedi (Encyclopedia) ve 19. yzyl boyunca birbiri arkasndan gelen baarl ansiklopedik projeler kapsayc potansiyele sahiptir. Doa ve fizik bilimlerinde baarlana benzer ekilde maddi evrenin rasyonel snflandrmas; zamanla anlamlar ve yan anlamlar oalan szcklerin anlamlarnn aydnlatlmas, tanmlanmas ve aralarndaki ayrmlarn belirtilmesi gibi nedenler szlk biimini mimarlk kuramclar iin ekici klar. Ancak belki de en ikna edici olan, Quatremre de Quincynin ilk
98 99

Adrian Forty, a.g.e., 2000, 306. Anthony Vidler, Introduction, Oppositions Reader, M. Hays (ed.) (New York: Princeton Architectural Pres, 1998a), 617.

45

cildin nsznde ifade ettii ekilde, konunun ierdii bilginin evrenselliini kapsayarak tm kesimlerden okuyucular tatmin etme becerisidir. Vidlere gre;
Szlk, tek bana tartlan incelemelerin aksine, rencilere,

profesyonellere ve meslekten olmayan kitleye, tmyle tamamlanmlk grntsne sahip didaktik bir ara sunmaktadr. Szlk, tarih, felsefe ve teknikleri tmyle iine alabilir; zaman iinde birbirini takip eden ksmlar halinde yaynlanabilir ve ilave ciltler halinde kolaylkla geniletilebilir zellie sahiptir. Bir baka deyile, szlk kolaylkla retilen ve ayn derecede kolayca tketilen bir nesnedir.100

Her ne kadar Quatremre de Quincy ve Viollet-le-Ducn szlkleri, tamamen kart grte mimarlk kuramlarn gelitirmek iin yazlmlarsa da, her ikisi de sluplarn ekletisizmine sert ekilde kardr ve her ikisi de zamanna eletirel ve pozitif bir ara olarak hizmet etmesi amacyla ideal bir gemiin grn ina eder. Viollet-le-Duc, zamannn ruhunu yanstan zgn bir mimarlk arayn u szcklerle dile getirir;
19. yzyl kendine zg bir mimarl olmadan m sona ermek zorunda kalacak? Bulu bolluuna, yaam gcndeki arta karn bu a gelecek nesillere sanatta karaktersiz ve snflanmas olanaksz melez yaptlar ve taklitlerden baka bir ey brakmayacak m?101

Quatremre de Quincynin 1788 ve 1823 yllar arasnda hazrlad Encyclopdie Mthodique Neo-Klasike ve Viollet-le-Ducn 1875te yaymlanan Dictionaire Raisonn Gotike ayrlmtr. Quatremre de Quincy Parthenonu, Viollet-le-Duc Gotik katedrali kendi mimarlk anlaynn ideal rnei olarak ne srer. Biri tipolojik taklit zerine kurulan bir klasik dzen

Anthony Vidler, a.g.e., 1998a, 617. Eugene-Emanuel Viollet-le-Duc, Entretiens sur Larchitecture (Paris: 1863-1872)den aktaran Leland M. Roth, a.g.e., 2000, 559.
101

100

46

vizyonu, dieri strktrel bir rasyonalizm ve slupsal bir birlik zerine kurulan toplumsal ve kltrel bir canlandrma anlay yaratr.102 Vidlere gre;
Her iki yazar, gl gelenee, belirsizlik iindeki imdiyi tanmlamas iin arda bulunulan modernite aamasnn temsilcileridir. Profesyonellere hitap etmelerine karn, hibirisi mimarlkta herhangi bir profesyonel eitim almamtr. Genliklerinde, her ikisi de radikal ve eletirel tavrlarn temsilcileridir.103

Viollet-le-Duc tipi, mimarinin birlik (unity) zelliine bal bir kavram olarak ele alr. Ycel, Quatremre de Quincynin daha ok ada tipoloji anlayn haber verirken, Viollet-le-Ducn tanmnn
104

idealist

yan

ar

basan

yaklamlara iaret ettiini belirtir.

Viollet-le-Duce gre;

..birlik, mimariyle nesne arasnda yakn bir iliki olduu srece vardr. Bir dorik tapnak, bir mimari birlik tipinin ifadesidir.105

Mimarln kkenlerine ilikin farkl yorumlarn her biri, mimari biimin farkl bir yn zerinde durmutur. Vitruviusa ve Rnesans kuramclarna gre, mimarlk esas itibariyle takliti idi. Buna uygun olarak, mimari biimin sslemeci ve heykelsi doasn vurguladlar. Viollet-le-Duc ise mimari biimleri belirleyen nedenleri bulmak ile ilgilenir. Biimin tredii mutlak kurallarn, konstrksiyon tekniklerinde ve kullanlan malzemelerde bulunmas gerektiini dnr.
106

Akl ve ampirizmin hkim olduu bir kltrel

atmosferde, ilk ina edenlerin ussallna zg mantk zerinde durur. Sonu olarak, en byk nemi fiziksel ve kavramsal anlamda mimari biimin strktrel doasna verir (ekil 25-27).

Anthony Vidler, a.g.e., 1998a, 617. Anthony Vidler, a.g.e., 1998a, 617. 104 Atilla Ycel, Mimarlkta Tipoloji Kavramlar, T Mimarlk Fakltesi Yap Aratrma Kurumu Blteni, 1976, Say 2: 17. 105 Viollet le Duc, Dictionnaire Raisonne de Larchitecture Franise du XI. au XVI. Siecle (Paris: 1867-1873), vol. 9, p. 343ten aktaran Atilla Ycel, a.g.e., 1976, 17. 106 Leandro Madrazo, a.g.e., 1995.
103

102

47

Viollet-le-Duce gre bir bilim olarak mimarlk, belirsizlikten uzak bir konudur ve bir sorunun yalnzca tek bir zm vardr. Ancak mimarln ele ald sorunlar srekli deitiinden, zmlerin de uyarlanmas gerekmektedir. Tanmna gre mimarlk ilkeleri ve gerek dnyann uyarlamalar bir arada insan yaratsnn (yani mimarln) yapsn oluturmaktadr.107 Viollet-le-Duc iin mimarlk, az sayda rasyonel ilkeye dayal bir dizi mantk ilemidir.

107

Aldo Rossi, ehrin Mimarisi (1966), ev. N. Grbilek (stanbul: Metis Yaynlar, 2006), 98.

48

ekil 13. S. Serlio: Merkezi planlar, Mimarlk zerine, Kitap V, 1537-1551.

ekil 14. A. Palladionun villalarna ait izimleri, 1570.

49

ekil 15. M.A. Laugier, Essai sur lArchitectureden cabane rustique, 1753.

ekil 16. Le Notre: Veraillesn Bahesi, Paris.

50

ekil 17. Carlo Lodoli: Kendi portesi, Elementi darchitecture Lodoliana, 1834.

ekil 18. Carlo Lodoli: Pilgrims Hospice, Venedik.

ekil 19. Cuvier, Ossemens Fossiles, 1821.

51

ekil 20. J.F. Blondel: Barahip Konutu, 1773. Blondele gre gelenee uygun olmas iin her oda ilevine ve binann doasna gre konumlandrlmaldr.

ekil 21. Ledoux: Larchitecture, 1804. Blondele gre karakter, her binann ne olduunu belirler. rencisi olan Ledoux iin de nemli olan her tre kendi karakterini yanstmak gerekmektedir.

52

ekil 22. J.N.L. Durandn Recueil ve Precisinden modeller repertuar, 1809.

53

ekil 23. Adliye Saray, Strand, Londra, 1874. Dnemin eklektisist yaklamlarna bir rnek.

ekil 24. Karayip Kulbesi: Gottfried Semperin mimarln drt esini zerinde aklad rnek, 1863.

54

ekil 25. Geoffroy Saint-Hilaire: Philosophie Anatomique, 1818.

ekil 26. Viollet-le-Duc: Kesit, 1854-1868.

ekil 27. Viollet-le-Duc: izim, 1854-1868.

55

2.2. Yirminci Yzyl Ba Modern Hareket ve Tip Kavram 20. yzyln banda, mimarln kendisini yenilemesini savunan yeni bir duyarllk ortaya kar. lk tepkiler 19. yzyln akademik mimarlk kuramna ynelir. Modern Hareketin kuramclar, 19. yzylda anlald ekliyle tip dncesini (birinci tipolojiyi) reddederler. Onlar iin tip, yaratc zneyi hareketsiz klan bir kstlamalar dizisi anlamna gelmektedir. Oysa yaratc znenin, nesne zerinde zgr bir ekilde hareket edebilmesi gerekir. Moneo, Walter Gropiusun gemiin rneklerine bavurmakszn hem tasarm hem de yapm srelerini stlenebilmenin mmkn olduunu iddia ederek tarihi gereksiz kldn ve tipoloji zerine yaplandrlm bir mimarla kar tavr aldn ifade eder.108 Gropiusa gre;
Geen yzylda el iiliinden makine retimine gei insanolunun zihnini o kadar megul etti ki, bu ei benzeri grlmemi deiimin ortaya kard tasarm sorunlarn ileriye ynelik bir tutumla ele almak yerine, antikiteden sluplar aktarmak ve sslemeci anlayla tarihsel prototipleri srdrmekle yetindik. .Bu durum nihayet sona ermitir. Gereklere dayal yeni bir yap dncesi ve yeni bir mekn anlay ortaya kmaktadr.109

Bylece, 20. yzyl banda mimari nesnenin doas bir kez daha deiir. Mimarlar, yeni bir mimarln yeni bir dil, insann iinde yaad fiziksel mekna dair yeni bir tanm nermesi gerektiine inanrlar (ekil 28). Bu yeni alanda, tip kavram olduka yabanc ve gereksiz bir eydir. 19. yzyldaki anlamyla reddedilen tip dncesine karn, Modern Hareketin yelerinin almalarnda ve metinlerinde tip szc kullanlmaya devam eder. Modern Hareket tip szcn, mimarlkta bir soyutlamadan bir gereklie dntrr ve endstrinin gc ile tip, prototip haline gelir.
108 109

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593. Walter Gropius, The New Architecture and the Bauhaus, trans. P.M. Shand (London: Faber and Faber Ltd., 1935), 24.

56

Prototipe dnen tip, norm veya standart anlamnda kullanlmaktadr (ekil 29). Vidler, kinci Sanayi Devrimi ile balayan bu evreyi ikinci tipoloji olarak adlandrr.110 Vidlere gre, seri retim ve daha zelde makineler tarafndan makinelerin seri retim sorununu karlayabilme ihtiyacndan doan ikinci tipoloji, mimarl teknik bir mesele olarak grmektedir. Mimarln klasik lemesinin (firmitas, utilitas, venustas) yerine, ekonomi ltlerine bal aralarn ve sonularn diyalektiini koyar. levsel kesinlik yasalarna bal makineler verimliliin modelleridir. Benzer yasalara bal mimarlk da, benzer anlayla pekl ele alnabilmelidir. Mimarln verimli ve rasyonel makineleri, tpk Newcomen ve Wattn ilk dnem buhar makineleri gibi krsal alana, ya da fabrika frnlar gibi kent dokusu ierisine yerletirilebilmelidir. retimde yaanan dnmn en nemli etkisi, farkl bir doa yanlsamas yaratmasdr. Yaanan, makinenin ve makine tarafndan yapay olarak yeniden retilen bir dnyann doas yanlsamasdr. kinci tipolojide, mimarlk artk seri retim nesneleri dizisine edeerdir. Mimari e, yap ve kent arasndaki iliki artk, en kk aletten en karmak makineye uzanan retim piramidi benzeri olarak grlmektedir. zellikle arkitektonik biim sorununa daha tatmin edici bir yant elde etmek iin, balangta eski tipoloji anlayyla yeni olan harmanlamak zere eitli giriimlerde bulunulur. Newtoncu kuan temel geometrileri ekonominin, modernitenin ve safln belirli nitelikleri iin rnek olarak ileri srlr. 111 Temel geometrik biimlerin makine ileyii iin uygun olduu dnlmektedir. Modern Hareket iinde 19. yzyldaki tipoloji dncesine kar gelitirilen drt kar tezden sz edilebilir. Ancak her bir kar tez, zaman iinde farkl bir anlamda kendi tip veya tipolojilerini beraberinde getirmitir.
110 111

Anthony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 290. Anthony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 290.

57

2.2.1. Tip ve Standartlatrma: Deutscher Werkbund Deutscher Werkbund, mimarlk ve uygulamal sanatlarn endstrileme sonras geirdikleri dnmden kaynaklanan sorunlara yant vermek amacyla kurulur. Almanyann kendine zg tarihsel koullarnda, sanatla endstriyel retimin uyumlu birlikteliini salama abasnn sonucudur. Alman endstrisinin, Alman rnnn ve iisinin kalitesine Alman biiminin kalitesini de katarak 19. yzyl boyunca kefedilemeyen yeni biimin, endstri estetiinin ncln stlenebilecei savunulur. zellikle liberaldemokrat politikac Friedrich Naumann ve mimar Hermann Muthesius bu konuda younlarlar. Werkbund programlarn ilk ortaya koyan kii Muthesius olur.112 Werkbund tartmalar 1911'de Muthesius'un "Nerede Durmaktayz?" balkl konferans ile balar. Tartmalarn odak noktas Typisierung'dur.
113

Konumasnda Muthesius, o dnem sanatnn slupu bireysel ynelimini sert bir ekilde eletirir. Grevlerini yerine getirebilmesi iin mimarlk dahil tm sanatlarn tip (typ) kavramna ynelmeleri gerektiini belirtir. 1914 ylnda Klnde gerekletirilen Werkbund Kongresi'nde 10 maddelik bir metin hazrlar. Metnin ilk iki maddesinde yle demektedir:
1. Mimarlk ve onunla birlikte Werkbund'un tm etkinlikleri tiplere-tipletirmeye (typisierung) doru gidiyor. Ve mimarlk ancak tipler-tipletirme sayesinde kltrn uyum iinde olduu dnemlerde tam olduu evrensel anlam yeniden kazanabilir.

112

Hermann Muthesius, Muthesius/Van de Velde: Werkbund Tez ve Kar Tezleri, Kln, 1914. Ulrich Conrads (der.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1991), 14. 113 Gemite "standardizasyon" olarak evirilen Typisierung szcnn gnmzde "tipletirme" (typify) olarak tercme edilmesi konusunda gr birlii bulunmaktadr. Adrian Forty ise terimin tip olarak tercme edilebileceini belirtmektedir. Bkz. Adrian Forty, a.g.e., 2000, 307.

58

2. Yararl bir younlamann sonucu olarak anlalmas gereken tipler-tipletirme (typisierung) geliecektir. ile
114

ancak

evrensel

geerlilii

olan

yanlmaz

bir

beeni

rnlerin Fordist yntemlerle standartlatrlmasnn retim ekonomilerini gelitirecei ve bunun sonucunda Alman ekonomisinin rekabet gcnn artaca ynndeki gr kesinlikle ekonomistler ve ynetim uzmanlar tarafndan paylalmaktadr. Ancak Muthesius ve Werkbundun dier yelerinin gerek anlamda ilgili olduklar konu bu deildir. Onlar iin tip daha ok moda, bireycilik ve kuralszln hkmettii kitle tketiminin kaotik dnyasna dzen getirmenin bir aracdr. Bu bakmdan tartmalarda, tip ile biim konusu birbirleri ile yakndan ilikilidir. Werkbundun yelerinden giriimci Karl Schmidt, 1914deki Werkbund tartmasnn ardndan tipler meselesinin dzensizlii ve disiplin eksikliini dzen ile deitirmekten baka bir ey ifade etmediini belirtir.115 Ancak Deutscher Werkbund yalnzca belirli grleri barndran bir birlik deildir. Endstri retimini ve rnn sorunsallatran eilimlerin tm bu at altnda temsil edilir. Zanaata ve orta lee daha yatkn olan Tessenow ya da Davurumcu izgideki Poelzig ve Taut da bu rgtn ats altnda yer almaktadrlar. 1914 Kln Kongresindeki tartmalar da bunun balca gstergesidir. Endstriyel retime ynelik standartlama ve tip kavram zerinde duran Muthesiusa kar Van de Velde, bireysel bak, sanatnn zgr ve yaratc abasn snrlayacak btn yaptrmlara kar klmasnn gerekliliini kongrede sunduu kar tez ile savunur.116 Van de Veldeye gre;
Werkbundun iinde sanatlar var olduka ve onun gelecei zerinde etkileri srdke, kurallama ve standartlama iin yaplan her neriye kar kacaklardr. znde sanat ateli bir idealist, zgr bir yaratcdr. Onu bir kural ya da tipi kabule zorlayan disipline hi bir zaman kendi zgr iradesiyle
114 115

Hermann Muthesius, a.g.e., 1914/1991, 16. Adrian Forty, a.g.e., 2000, 307. 116 William Curtis, a.g.e., 1996, 103.

59

boyun emez. gdsel olarak eylemlerini verimsizletirecek her eye, dncelerini sonuna dek zgrce gtrmesini nleyecek kurallar ne sren herkese, yeteneksizlii meziyet haline getirme maskesi ardna gizlenmi, evrensel geerlilik tayan bir biime gtrme abalarna kukuyla bakar.117

Kurucular arasnda yer almamasna ramen, Deutscher Werkbundun en etkili yesi Peter Behrenstir. Werkbundun barndrd farkl eilimleri belki de en ak biimde Behrensin eserlerinde grmek mmkndr. AEG firmas iin tasarlad yaplar ve tipler olarak adlandrd rnler en nemli eserleri arasnda gsterilmektedir (ekil 30). Berlindeki brosu dnemin gen mimarlarnn alma olana bulduu bir atlye konumundadr. Walter Gropius, Mies van der Rohe, Le Corbusier gibi nemli mimarlar Behrensin brosunda alrlar. Nitekim ileride Modern Hareketi ekillendirecek bu nemli isimler Werkbundun sanat ve mimarla yaklamn dorudan Behrensten renirler. 2.2.2. Objet-Type: Le Corbusier Werkbundun yaklam I. Dnya Sava sona erene kadar etkilidir. Ancak Le Corbusier ve Walter Gropius tarafndan giderek daha kesin bir dilde ifade edilen kuramsal almalarla bu yaklam terk edilir. 1914den nce, tipler zerine devam eden tartmalarda odak ticari mallarn tasarm iken, 1920lerden sonra ilgi artarak mimarla da ynelmitir. Almanya dnda, temann en bilinen izahat Le Corbusierin Decorative Art of Today (1925) adl almasnda yer alr. Le Corbusier almasnda, objettype veya type-object olarak betimlenen elik ofis mobilyalarn ve seyahat antalarn, mobilya imalatlarnn neden olduu yorucu bir dekorasyona ynelen son dnemlere ait histerik furyaya kar rasyonel alternatifler olarak nerir. Objet-type, en basit tanm ile seri retimin mant dorultusunda,
117

Henry van de Velde, Muthesius/Van de Velde: Werkbund Tez ve Kar Tezleri,Kln, 1914. Ulrich Conrads (der.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1991), 17.

60

kusursuz bir standart olmas amacyla gelitirilen anonim nesne dir.118 Le Corbusier yle yazmaktadr:
Biz, [type-objects gelitirmeye ilikin] bu metodu yalnzca apartman dairelerimizin iine tamalyz. Dekoratif sanat kaderiyle yzleecektir: tipmobilya ve mimarlk.
119

Colquhoun, objet-type dncesinin zoolojik trlerin incelenmesinde bulunan norm ya da tiple sk bir biimde ilikili olduunu belirtir. Yazara gre;
..tarih ne denli Herakliti bir akm olarak gzkrse gzksn, onun alak biimlerden yksek biimlere izledii diyalektik sreci lmemizi salayan da kukusuz tiplerin lm ve doumudur.120

Le Corbusier tarafndan gelitirilen mimari tiplerden Maison Citrohan ve Pavillon de lEsprit Nouveau da burjuva bireyciliinin kaotik ortamn rasyonel, dzenli bir varolua doru dntrme amacna hizmet etmektedir.121 Tip, bu balamda, kapitalizm ve onun arac modann neden olduu kltrel deerlerin zlmesine kar insanl korumann bir aracdr:
.insana zg temel ilkeleri, insan leini, gereksinim karlayan tipi, ileve ynelik tipi, duyarl tipi bulmak.. te iin en nemli noktas ve tamam budur.
122

nsanln

atafat

terk

ettii

onurlu

kendini

gstermekte.

Moneo, Le Corbusierin yaptlarnda, tek ve biricik bir olgu olarak mimarlk ile endstriyel prototiplerin ayrntlaryla hazrland sre olarak mimarlk
Deborah Gans, The Le Corbusier Guide (New York: Princeton Architectural Press, 2000), 262. 119 Le Corbusier, The Decorative Art of Today (1925), trans. J. Dunnett (London: Architectural Press, 1987), 77. 120 Alan Colquhoun, Tarihsicilik ve Anlambilimin Snrlar (1972), Mimari Eletiri Yazlar, ev. A. Cengizkan (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1990), 133. 121 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 307. 122 Le Corbusier, Bir Mimarla Doru (1923), ev. S. Merzi (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999), 20.
118

61

arasnda ak bir ekilde grlebilen elikiye dikkat eker. 123 Bandan itibaren, Le Corbusier snrsz tekrara olanak veren endstriyel bir prototipin koullar ile ilgilidir 124 (ekil 31). Le Corbusier tarafndan yirmilerde ve otuzlarn banda nerilen tm endstriyel taslaklar arasnda Dom-ino evi bu temann en nemli rneidir (ekil 32). Daha sonra Unit dHabitation bu trden bir tutumun ak bir rnei haline gelir: deiiklik yaplmadan yeniden uyarlanabilir -Marsilya, Nant, Berlin- bir birimdir. Le Corbusiernin kuramnda, yap endstrisi ile otomotiv endstrisi arasnda kurulan benzerliin bir yansmas olarak Unit de, fabrika retim srelerinin, herhangi bir yere gnderilmeye msait olan sonucudur. Nitekim, Le Corbusier de Unit dHabitationu prototip olarak tanmlamaktadr:
Bu birim (Unit) 1600 kiiyi barndrmaktadr. Bir prototiptir, yirmi be yllk aratrmann meyvesidir, modern zamanlara uygun yaam evreleri yaratmaya ynelik aratrmalara adanm bir mrn ulat doruk noktasdr. Unit, batan sona Modulorun hakimiyetindedir. Mimari devrim gerekletirilmitir.125

Yeni tip dncesi, gemite tasavvur edilmi olan tip kavramn kesin bir ekilde yadsmtr. 19. yzylda, mimari nesnenin bir yapsal ereve anlay iinde alana uyarlanabilirlie ve kullanm esnekliine izin veren tekillii, seri retim mantna teslim olan yeni mimarlk anlay tarafndan reddedilmitir. Le Corbusier ve Gropius tarafndan ifade edilen, Taylorist ve Fordist retimin kurallarn koyduu bir dnya gr, neo-klasisizmin 19. yzyldaki ryalarnn yerini alr. Binalar artk, ekonomik ltlere gre insan gereksinimlerini karlayan ve biimlendiren makineler olacaktr. Kentin imgesi bu noktada radikal ekilde deiir ve yeil alanlar iinde zlm

123 124

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 595. Le Corbusier, The Radiant City, 1933 (London: Faber & Faber Ltd., 1967), 19-23. 125 Le Corbusier, New World of Space (New York: Reynel & Hitchcock, 1948), 122-123.

62

hijyenik bir kent topyasna dnr126 (ekil 33). Corbusiernin 1940'larda yapt bir eskiz, tpk denizdeki gemiler gibi, yeil zerinde serbeste yzercesine dierlerinden bamszlam bloklarn oluturaca yerleme peyzajn okunakl bir biimde sergiler (ekil 34). Balangta kentin ynsal gerekliini denetlemek iin ne srlen Aydnlanmann doal analojisi, artk tm doann kontrol altna alnmasna atfen geniletilmitir. Mimarlk, mekanik ilerlemenin yceltildii bu evrede, tam da kendi kar iin kontrol etmeye alt sre tarafndan tketilir. Mimarlkla birlikte, artifakt (yapnt) ve polis olarak kent de ortadan kaybolur 127 (ekil 35-38). Nitekim, 20. yzyln ikinci yarsnda tip konusunu ve tipolojiyi gndeme getiren talya merkezli Tendenza Hareketinin k noktas da bu yitirilen kent olacaktr. 2.2.3. Tipe Kar Figratif128 (Serbest) Mekn: Mies Van Der Rohe Modern Hareket topluma, kendisi tarafndan yaratlm, endstrilemi dnyay yanstan, yeni bir mimarlk imgesi sunmak istemektedir. Srece bakldnda, Modern Hareketin hem seri retime ynelik tutumu hem de zgn meknsal nesneyle meguliyeti birbirleriyle aka elimektedir. Ancak tip dncesi konusunda Modern Hareket kuramnn bu iki yn, birbiriyle her ne kadar elikiliyse de, mimari nesneyi anlamada bir ara olarak tipin reddedilmesinde uzlamlardr. Mies van der Rohe 1923 tarihli yazsnda yle demektedir:
Tm estetik speklasyonlar, tm doktrinleri ve tm biimcilii reddediyoruz. Mimarlk, an istencinin meknsal anlamda ifade edilmesidir. Yaayan. Deiken. Yeni.129

Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 291. Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 291 128 Metinde, Mies van der Rohenin mimarl balamnda kullanlan figratif (figurative) szc serbest plan, mekn tasarmnda deiebilirlik ve esneklik ilkeleri anlamnda kullanlmaktadr. Baz Trke kaynaklarda figratif szcnn bu anlamda karl olarak deimeceli szc yer almaktadr. Sanat alannda kullanld ekliyle iinde insan, hayvan ve doa geleri yer alan, figr ile ilikili veya betili anlamn iermemektedir.
127

126

63

Mies, bir yl sonra kaleme ald bir dier metinde u grlerini aktarr:
Gnmzde bina yapmnn ana sorunu olarak endstrilemeyi gryorum. Eer endstrilemeyi uygulamakta baar salarsak, toplumsal, ekonomik, teknik ve sanatsal sorunlar da kolaylkla zlecektir. Sorun, var olan alma yntemlerini rasyonelletirmekten ok, yap mesleinin tmne yeniden biim vermektir.130

Mimarlarn an gereklerini yanstan yeni bir imge aray ve seri retim mantnn mimarla tanmas, geleneksel mimari nesnenin tekillik ve biriciklik niteliinin yitirilmesine yol aar. Endstriyel sreler aracl ile, retim ve nesne arasnda gemiteki herhangi bir deneyimden olduka farkl, yeni bir iliki tesis edilir. Nitekim Mies, 1924 tarihli yazsnda zerinde durduu endstrilemi bina yapmnn farkl yorumlandn ve iine girilen srecin binann tad anlam ortadan kaldracan o zaman fark eder. 1930 tarihli yazsnda yle demektedir:
Makineleme, standartlama ve normlama konusunu da fazla

abartmayalm. Ve deien ekonomik ve toplumsal koullar da birer gerek olarak kabul edelim. Btn bu eyler deerlere aldrmakszn, nceden izilmi yollarnda ilerler. Belirleyici olan, vurgulamak iin bu gereklerden hangisini setiimizdir. Tinsel sorunlar ite burada balyor.131

Modern Hareket iinde yer alan mimarlarn, yeni bir dil, mekna dair yeni bir tanm yaratma inanc Miesin, hem Neoplastisizm hem de Bauhausun ilkelerinin birletirildii yaptlarnda da ak ekilde grlmektedir. Yaptlar, sayesinde mimarln sadece maddeletirme olarak nitelenebilecei bir tr
Mies van der Rohe, Tez Taslaklar, G Dergisi, 1923. Ulrich Conrads (der.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1991), 60. 130 Mies van der Rohe, Endstrilemi Bina Yapm, G Dergisi, 1924. Ulrich Conrads (der.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1991), 67. 131 Mies van der Rohe, Yeni Dnem, 1924. Ulrich Conrads (der.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1991), 105.
129

64

mekn tanmlama giriimi olarak yorumlanabilir. 132 Mies 1927 ylnda Die Form Dergisinin editrne yazd mektupta yle demektedir:
Biime kar deilim; biimin bir ama olmasna karym. Bir ama olarak biim, her zaman biimcilikle sonulanr. nk bu aba bir ie deil, bir da yneliktir. Biimlenmemi olan, fazla biimlenmiten daha kt deildir. Bunlarn ilki hitir; ikincisi ise yalnzca grn. Gerek biim iin gerek yaam gerekir.133

Miese gre, mimarn grevi soyut bileenlerinin tanmlanmas yoluyla idealize edilmi bir meknn yaratlmasdr. Mimar, bir fiziki gibi ilk nce maddenin ve meknn kendine zg elerini kavramaldr. Ondan sonra bir binay biimlendirmek iin meknn bir parasn ayrmaya muktedirdir. Binasn ina ederken, mekn kavrar ve bylelikle 19. yzylda olduu gibi (okul, hastane, kilise, vb. gibi) kullanm ekli ile tanmlanan bir bina ina etmez. inde sadece daha sonra bir etkinliin yaplaca bir mekn ina eder. Hedefi, en genel tanmyla figratif (serbest) mekn ortaya koymaktr. Miesin yanszlatrlm
134

(ntr)

ereveleri,

tanmn

yapt

mekn

yaratmasn salar

(ekil 39). Bu bak asndan Moneo, I.I.T.

Kampsn u szlerle deerlendirir:

I.I.T. Kamps bir mimari kompozisyon srecine teslim edilen bir binalar dizisinden ziyade, bir mekn, kavramsal meknn fiziksel bir paras olarak alglanmaldr. Mekn sadece kullanlabilir hale getirilmitir. Bir okul olabilecei gibi bir kilise de olabilir. Mies ne ilev ne de malzeme asndan tedirgindir; o biim-meknn (form-space) yaratcsdr.135

Tasarmn yapt avlulu evler olarak bilinen ve ok sayda konuttan oluan yerlemede bile, proje bilinen bir tipin yinelenmesinden ok antrmasna
Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593. Mies van der Rohe, Mimarlkta Biim zerine, Die Form, 1927. Ulrich Conrads (der.), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1991), 85. 134 Peter Carter, Mies van der Rohe at Work (London: Phaidon Press, 1999), 37. 135 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 593.
133 132

65

iaret etmektedir. Evler sonuta, mimarn mekn maddeletirdii yol ile tanmlanr. Avlunun kendisi evlerin dzenini belirlemez (ekil 40). Evlerin iinde, mekn tipten nce gelir. Bu suretle evler, iinde mimarn yeni bir gereklikle urat salt estetik olgu olarak yorumlanabilir. Mies, gemile ya da tip ile kurulacak herhangi bir ilikiden imdiki dnyann genel ve gerek bir betimlemesi adna zenle kanmtr. Ancak mekna dair grleri dorultusunda, olduka geni bir kullanm alan bulacak yepyeni bir yap tipi olan cam prizmalar yaratt ve en kusursuz rneklerini verdii ifade edebilir. 2.2.4. Onaylanm Tipten zerinde lem Yaplan Tip Plana Gei: levselci - Determinist Yaklam 19. yzyldaki tipoloji dncesine kar farkl bir tez de ilevselcilik tarafndan ortaya konulmutur. Ana hatlar ile gereksinimler ve biim arasnda neden-sonu bants olarak aklayabileceimiz ilevselcilik, teamllere bavurmakszn, tarihsel tip kavramna ihtiya duymakszn mimarlk iin yeni kurallar salyor grnr. 136 levselci yaklamn en u rnei Buckminister Fullerin retisinde ve en ileri noktaya tanm hali Uluslararas slupta rneklerini bulur. Salt ilevselci kuram, aktarlan dier 20. yzyla ait yaklamlarla

badamyor olmasna ramen, tmnn ortak noktas, mimarlk bilgisinin bir biimi olarak gemii reddetmeleridir. Ancak her biri farkl bir yol izler. levselcilik esas olarak yntem ile ilgili iken, Werkbund eskiye kar yeni olann olumlanmas ve dzen, Le Corbusier retim, Mies figratif (serbest) mekn ile ilgilenmitir. levselciler mimarln, tipler tarafndan deil, koullar tarafndan belirlendiini savunurlar. levselci yaklam iin tipoloji tamamen farkl bir anlama sahiptir. Mimar tasarm tipolojik deil ilevsel bir bak

136

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 597.

66

asyla yapmaktadr. Program biimin nnde yer almakta ve onu belirlemektedir. Kanlmaz olarak, ilevselcilikle balantl mimarlk kuramlar tipolojiyi reddederler. Ak ekilde tipolojiye kar duran ilevselci kuram, paradoksal olarak, ayn zamanda tip dncesine ilikin yeni bir anlayn temelini atar. 137 Kar klan ile yeni retilen tip dncesini birbirinden ayrmak iin Panerainin konuya yaklam yararl olabilir. Panerai, tarihsel ve kendiliinden var olan dzenlilii onaylanm tip, istek ve buyruk sonucu varlan bir dzenlilii ise tip plan ile ilikilendirmektedir. 138 Bu iki anlayn birbirinden ayrlmasnn nemini vurgulamaktadr. 19. yzylda mimarlk tartmalarnda yerini alan onaylanm tipler iken, 20. yzyln ilk yarsnda tip plan anlay mimarln gndemindedir. Tipe ilikin bu yeni anlay, CIAM etrafnda toplanan Bruno Taut, Ernst May, Mart Stam gibi mimarlarn almalarnda ve zellikle F.R.S Yorkeun metinlerinde139 bulunabilir. Leupen, ilevselci biimde ilevlerine yaklamda tip szcnn iki farkl aracdr. ama iin

kullanldn ifade eder: 140 lkinde tip, Blondelin snflandrmasna benzer gre binalar snflandrmann Neufertin Bauentwurfslehre ve Pevsnerin A History of Building Types kitaplar bu anlayn rnekleridir. Dierinde ise tip, Durandn almalarn anmsatr biimde, sahip olduu zellikler orannda model olarak tekrarlanmas amacyla kullanlr. Model temelli bu anlay tip plan yaratr ve zellikle toplu konutlarn seri retiminde belirleyici bir rol oynar. Tipe ilikin ilevselci kanadn gelitirdii yeni anlay, belki de en ak ekilde Alexander Kleinn 1928-1934 yllar arasnda konut zerine younlaan almalarnda grlebilir. Eseri Das Einfamilienhausda konutun tm
137 138

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 597. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 73. 139 F.R.S. Yorke, A Key to Modern Architecture (London, 1939); The Modern House (London, 1934); The Modern Flat (London, 1937). 140 Bernard Leupen, a.g.e., 1997, 137.

67

elerini sistemletirme giriimi, ele ald soruna ynelik yeni ve net bir yaklamdr. Manifestal biimde sunduu ilevselci planametride mekn byklkleri ilevlerine gre farkllamakta ve meknlar yatma-oturma ekseni dorultusunda kmelenerek ayrmaktadr (ekil 41). Klein, bu almas ile sirklasyon alanlarnn azaltlmas ile kullanm alanlarnn nasl genilediini kantlamaktadr. Ayrntl olarak dnlm ilev ettleri ile asgari alandan azami lde yaralanmaya ncelik verir. ok sayda konut plann kapsayan grece matematiksel ve analitik yntemi sayesinde, Klein, asgari ihtiyalara gre belirlenmi farkl byklklerde ve her biri kendi iinde farkl boyutsal alternatifleri barndran bir tipolojik planlar dzeni tanmlar141 (ekil 42). Klein, herhangi bir mimariye ait elerin temelini oluturan ve onlar biimlendiren bir yap (structure) olarak tipin deerini kabul ederken, ayn zamanda tip zerinde alabilmekte ve tipi deitirebilmektedir. Klein bylece, boyutlar kontrol etme, sirklasyonu duru hale getirme, ynlendirmeyi vurgulama yoluyla, artk kullanm terimleriyle zdeletirilen eleri tipolojinin rasyonelitesine teslim etme giriiminde bulunur. Tip, Quatremrein yapt hem soyut ve mphem tanmn hem de akademinin yapt kat betimlemesini yitirmi grnr. Kleinn oluturduu tipolojide konut tipleri esnek ve hem alan hem de programn ihtiyac dorultusunda adapte edilebilir gzkmektedir. Tip, tarihsel dayatmac bir unsur olmaktan uzakta, bir alma arac haline dnr. Ancak dnm bununla snrl kalmayacaktr. zellikle toplu konut zerinde younlaan almalarda tm anlamlarndan arndrlan tip, katalog listelerinde olduu gibi ok sayda retilmesi ya da elde edilmesi istenen zel rnei tanmlar. Kleinn sunduu tipolojide esneklik ve adapte edilebilirlik gibi zelliklere sahip zerinde allacak rnek olan tip hzl bir ekilde tip projeye dnr. Atina Kartasnn arefesinde, 2. Dnya Sava sonrasnn kentsel retimini belirleyecek birbirinden yaltlm nesneler dnyasna girilmitir artk.142

141 142

Peter G. Rowe, Modernity and Housing (Massachusetts: MIT Press, 1995), 84. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 76.

68

ekil 28. Wells Coates: Kensington Palace Gardens, Londra, 1932. ncesi ve sonras yntemiyle Modern Hareketin arnma sylemlerinin ve yeni dil nerlerinin bir rnei.

ekil 29. Bauhausun seri retime ynelik hazrlanm modelleri.

69

ekil 30. Peter Behrens: AEG iin tasarlanan ve tipler olarak adlandrlan su stclar, 1912.

ekil 31. Le Corbusier: Seri-retim Konutlar, 1924.

ekil 32. Le Corbusier: Domino Evi, 1915.

70

ekil 33. Le Corbusiernin kentsel biime ynelik nerisi.

ekil 34. Le Corbusiernin yerleme peyzaj nerisi.

ekil 35. Paris kentinin eski dokusu ve Le Corbusiernin nerdii yeni doku.

71

ekil 36. Le Corbusier: Villa Radieuse, 1930.

ekil 37. Geleneksel avlulu blok karakteri ve Le Corbusiernin sunduu alternatif.

ekil 38. Le Corbusier: Villa Radieuse, 1930.

72

ekil 39. Mies van der Rohe: Tasarm Atlyesi, Crown Hall, IIT, Chicago, 1950-56.

ekil 40. Mies van der Rohe: Avlulu Konutlar, 1930-38.

73

ekil 41. Alexander Klein: levsel Planametri, 1934.

ekil 42. Alexander Klein: Tipolojik emalar, 1934.

74

2.3. Neo-Rasyonalist Hareket ve Tip Kavram Endstri Devrimi sonras yaanan modernleme sreci toplumlarn olduu kadar kentlerin ve barnma kltrnn de byk bir deiim geirmesine yol amtr. Ancak, II. Dnya Sava ve sonrasndaki gelimeler, modernlemenin dnda toplu konut pratii ve kentsel biimin deiimi asndan bir dnm noktasdr. Byk kentlerin yerle bir olmas sonucu ortaya kan konut ihtiyacnn giderilmesi iin youn yapm faaliyetleri ba gsterir. Dk maliyetli ve aceleyle yaplan konut evreleri kentlerin ehresini hzla deitirmektedir. Bu konut evreleri yzyln ilk yarsnda zenle tasarlanan, zerinde etraflca dnlm toplu konut alanlarna benzememektedir. Modern Hareketin mimari nesneye ve kente bak, sahip olduu hmanist boyuttan arndrlarak politik-ekonomik glerin elinde verimli bir mekanizmaya dntrlr. Sava sonras geliim ve ekonomik byme srecinde kentlemeyi ynlendiren politik-ekonomik glerin kontrolnde retilen ve sava-sonras yerlemeler (post-war dwellings) olarak adlandrlan ok katl-yksek younluklu, birbirinin ayn evreler nemli bir sorun tekil eder. 20. yzyln ikinci yarsna ait mimarlk tartmalarnda 1950 ve 1960l yllarda oluan bu evreler k noktasdr. zellikle, 1960l yllarda talyada mimarlk ve kenti konu edinen youn tartmalar ve nemli almalar dikkat ekicidir. Konuyla ilgili olarak dnem talyasnda yaanan gelimeleri ve balam belki de en ak ekilde ortaya koyan eserlerden biri, Francesco Rosinin 1963 ylnda Venedik Film Festivalinde Altn Aslan dln kazanan Le Mani sulla Citta (Hands over the City) filmidir 143 (ekil 43-46). Rosi, filminde sava sonras ekonomik
Sinemada talyan Yeni-Gerekilik akmnn ynetmenleri arasnda saylmamakla birlikte, Rosi, Yeni-Gereki bak asyla bir ok filme imza atmtr. Le Mani sulla Citta (1963) sinema tarihinde bu zelliiyle n planda yer alr. 1943-1952 tarihleri arasndaki dneme ait bir hareket olarak tanmlanan Yeni-Gereki sinema, yeni zgr ve demokratik talyann temsili olarak kabul edilmektedir. Fakirlik, isizlik ve ekonomik kargaa iindeki savasonras talyasnn o gnk tarihsel koullarnn bir rndr. Filmlerde gndelik yaamn gerekleri tm plakl ile aktarlr. Vittorio De Sicann Oscar dll (1949) Ladri di Biciclette (The Bicycle Thief) filmi, Yeni-Gerekilikin hem manifestosu hem de uluslararas baarsnn kant olarak kabul edilmektedir. Sinema alanndaki Yeni-Gereki yaklam
143

75

mucize olarak nitelenen dnemde hzla yaylan, bir ok talyan kentini tahrip eden ve ekonomik-politik gler tarafndan ynlendirilen gayrimenkul speklasyonunu Napoli kenti zerinden aktarr. Geleneksel kentin koullarna, yeni retilen yapl evrelere ve politikaclarla yap reticileri arasndaki ilikilere ait filmde yer alan kareler lkenin geirmekte olduu sreci baarl bir ekilde yanstmaktadr. Byle bir ortamda, 1960larn talyasnda tip kavram mimarlk syleminde yeniden gndeme gelir. Anthony Vidler tarafndan bu evre nc tipoloji olarak tanmlanmaktadr.
144

Vidler, tipolojinin temellerinin Aydnlanma

dneminde doa idealinde (birinci tipoloji), modernizm dneminde endstriyel retimin dzeninde (ikinci tipoloji), postmodernizmin arefesinde kentte (nc tipoloji) olduunu belirtir.145 lk iki tipolojide, mimarln, kendi dnda baka bir unsur (nce doa ve sonra da makina) tarafndan merulatrlmas abas sz konusudur. nc tipolojide, mimarl onaylatmaya ynelik bu tr bir giriim yoktur. Ne doa(l)c ne de tekniktir; znde mimaridir. Geriye dnp bakldnda, nc tipolojinin olduka farkl iki tema barndrdn grebiliriz. lki, zellikle sreklilik (continuit) temas etrafnda younlaan talyan tartmasna, dieri anlam sorunu ile ilikili AngloAmerikan dnyann 146 uralarna baldr. 147 Her ne kadar tip zerine konuanlarn birou genellikle her iki temadan hareket etse de, tarihsel analizin hedefleri iin onlar ayr olarak dnmek yararl olacaktr.

edebiyat, grsel sanatlar ve mimarlk alanlarnda da nemli bir etki yaratr. Mimarlk alannda Yeni-Gerekilikin etkisi hakknda detayl bir alma iin bkz. Maristella Casciato, Neorealism in Italian Architecture, Anxious Modernisms, eds. S.W. Goldhagen, R. Legault (Cambridge: MIT Press, 2000), 25-54. 144 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 291. 145 Kate Nesbitt, Theorizing a New Agenda For Architecture: An Anthology of Architectural Theory 1965-1995 (New York: Princeton Architectural Press, 1996), 258. 146 Tartmalarda Avrupa kanad (Rossi, Krier, vd.) tarih ve varlkla iliki kurma abas iinde iken, Amerika kanad (Venturi, Jenks, vd.) poplist bir yaklam benimser. 147 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 308.

76

2.3.1. Srekliliin Salanmas: Tendenza Hareketi 1960lar talyasnda bir grup mimar tarafndan gelitirilen ve kendine zg bir teze sahip olan Tendenza
148

Hareketi zellikle Amerikal ve ngiliz

eletirmenler tarafndan Neo-Rasyonalizm olarak adlandrlr. Ancak, NeoRasyonalizm, Tendenza mimarlarnn yannda, Rob ve Leon Krier, O. Mathias Ungers, Robert Venturi gibi bir ok ismi de iine alan uluslararas bir akm niteliindedir. Tendenza Hareketi ile Neo-Rasyonalizm arasndaki bu farkn belirlenmesi, mimari yaklamlarnn ve retilerinin kavranabilmesi ve deerlendirebilmesi iin gereklidir. zellikle bu almada, konu ile dorudan ilikisi ve mimarlk alannda dikkat ekmeye alt noktalar asndan Tendenza Hareketi nem tamaktadr. Kate Nesbitt, 1965-1995 yllar arasnda kaleme alnan nemli mimari metinleri bir araya getirdii antolojisinin giri metninde 1960larda Modern Hareketin sorguland ortam besleyen kaynaktan bahseder: Mimarlk okullar, mesleki yaynlar ve dzenlenen sergiler. 149 Bu adan konu ele alndnda, Tendenza Hareketi asndan Venedik, Milano, Romadaki mimarlk okullar ve enstitleri150, Ernesto Rogersn ynetimindeki Casabella dergisi ve Milano Trienali Sergileri nemli bir yere sahiptir. Tendenza terimi, ilk kez Massimo Scolari tarafndan 1973 ylnda 15. Milano Trienali yayn olan Architettura Razionale kitabndaki yazsnda kullanlr.151 Scolari yazsnda dnemin talyasnda gelien belirgin bir eilimden sz etmektedir. Tendenzay anlamak iin 1960larn politik, ekonomik, sosyal ve kltrel atmosferi byk nem tamaktadr. A. Belgin Turana gre;

talyanca tendenza szcnn ngilizce karl tendency, Trke karl eilimdir. Kate Nesbitt, a.g.e., 1996, 22-23. 150 zellikle Venedik niversitesi Mimarlk Enstits (IAUV) ve Milano Politeknik Mimarlk Okulu olduka etkilidir. Neo-rasyonalistler toplu olarak Venedik Okulu olarak da nitelenirler. 151 Massimo Scolari, The New Architecture and the Avant-Garde, Architettura Razionale, (Milan: Franco Angeli, 1973). K. Michael Hays (ed.), Architecture Theory Since 1968 (Cambridge Massachusetts: MIT Press, 2000)de yeniden yaynlanmtr, 126-145.
149

148

77

talyan Neo-Rasyonalizmi, dorudan mimarlk alanna ait olmayan bir dizi zel koulun sonucu olarak belirli bir zamanda ve belirli bir yerde retilmi bir tezdir.152

Ancak Tendenzann temel hedefi byle bir ortamda mimarln zerkliini yeniden salamaktr. Scolarinin aklamalar 1960 ve 1970lerin talyasnn ar politik ortam ile ilikilendirildiinde daha net anlalabilir. Tendenza temelde, mimarln meruiyetini ve snrlarn sorgulayan talyan renci Hareketine kar mimarln zerkliini savunmaktadr (ekil 47). Disiplinleraras zm aray bunalm iine girmekten kanr. Tendenza, mimarl farkl alanlar zerinden tanmlama ve bu alanlara teslim etme amacn gtmeden, sadece kendi olarak aralarnda bulunmak amacyla bu alanlar hakknda bilgi sahibi olmay isteyen bir eilimdir.153 Tendenzann biim vaadi, Modernistlerin biim ve ilev arasnda kurduu ilikiye ve mimari biimlendirmedeki znel, sezgisel icra biimi (modus operandi) yaklamna kar bir meydan okumadr. Tendenzann hedeflerinden biri, mimarn bireysel kaprisinin stesinden gelmek ve mimarl mimarn keyfi tutumunun arac olmaktan kurtarmaktr. Tabula rasa ve ex nihilo yaratclk anlay zerine kurulu yenilik ve yaratclk sylemleri yadsnr. na edilmi iinde ina etmek meslein temel sorunsallarndan biridir. 1960larn banda Aldo Rossi, Carlo Aymonino, Massimo Scolari, Vittorio Gregotti, Giorgio Grassi gibi Tendenza Hareketinin nde gelen gen isimleri zaten, yal kuaktan bir grup birikimli mimar ve kuramc tarafndan halefleri olarak belirlenmitir. Aralarnda Ernesto Rogers, Saverio Muratori, Ludovico Quaroni, Giuseppe Samona gibi isimleri sayabileceimiz bu yal kuak,
A. Belgin Turan, Production of a Discourse: Italian Neo-Rationalism as Case Study (New York: Yaynlanmam Doktora Tezi, The Faculty of the Graduate School of Cornell University, 1995), 4. 153 A. Belgin Turan, Architecture and Techne: The Impossible Project of Tendenza, Architronic: The Electronical Journal of Achitecture, 1998c, vol. 7, no. 1, http://architronic.saed.kent.edu/v7n1/v7n104a.html
152

78

1930larda Rasyonalistler olarak tanmlanmaktadrlar. Tendenza mimarlar bu isimlerle sadece kiisel ve mesleki ilikiler kurmakla kalmam, ayn zamanda kendi kuramlarn gelitirirken bu ustalarn retilerinden zgrce faydalanmlardr. Kuramlarnda n planda olan kollektif tavr, gelenek, sreklilik, kent mimarl, tipoloji, morfoloji gibi temalar bir nceki kuan almalarnn ve dncelerinin rndr. Mimarlkta znel tavrn reddi ve gelenein nemsenmesinde Rogersn, mimarl, kent ile ilikilendirme abasnda Samonann ve ksmen Quaroninin, tipoloji dncesinin geliiminde ise Muratorinin retileri yol gsterici olur.154 Tendenzann grleri bu yal ve gen kuaktan mimarlarn almalar ile ekillenir. Tendenza mimarlar Venedik, Milano, Padova, Canton Ticino gibi farkl kentsel ve krsal yerlemelerin morfolojik ve tipolojik analizi ile ilgilenmektedir. almalarn nemli bir ksm, gelecek merkezli planlar gelitirmeye odaklanm ehir planlama disiplinine kar mevcut kentsel balamlarn dinamikleri ve hkim eleri zerinde younlaan bir kent mimarl gelitirme giriimidir (ekil 50). Tendenza mimarlar gelecekteki mimari retimin kaynaklarn mimari biimlerin hali hazrda yerlemi ve kabul grm repertuar iinde aramaktadr.155 talyadaki almalarn k noktas, Modern Hareketin zellikle baarsz olduu geleneksel kenttir (ekil 48,49). Modern Hareketin, tipi kent balamnda kullanma konusunda baarszlna kar, 1950lerin ikinci yars ve 1960larda geleneksel kentlerin biimsel ve yapsal srekliliini aklamaya ynelik bir kuram talep eden bir dizi yaz kaleme alnr (ekil 51, 52). Yazarlar, kenti srekli tarihsel geliimi aracl ile anlalabilecek biimsel bir yap olarak grmektedirler. Bu bak asndan mimarlk, ne avangart tarafndan nerilmi tek bana bir sanatsal olay ne de endstriyel
154 155

A. Belgin Turan, a.g.e., 1995, 195-196. Ignasi Sola-Morales, Neo-Rationalism and Figuration, Building and Rational Architecture: Architectural Design Profile, guest ed. D. Porphyrios (London, 1984). A. Papadakis; H. Watson (eds.) New Classicism (London: Academy Editions, 1990)da yeniden yaynlanmtr, 136-139.

79

olarak retilmi nesne olarak dnlmektedir; zaman boyutunda tek konuttan btn kente uzanan bir sre olarak tasavvur edilir.156 Panerai, ina edilmi tiplerle kentsel biim arasndaki ilikinin incelenmesini, kentin yapsn hem bir srecin tarihsel sreklilii olarak hem de bu srekliliin ksmi oluumu olarak kavramann bir yolu olduunu ifade eder. Paneraiye gre;
nceleme kendi bana bir ama tekil etmez, bir kentsel yap eleri zmlemesiyle byme sreleri analizini ierir. nk ama yalnzca belirli bir an ve bir yer iin sabit bir grnmn belirlenmesi deil, aksine kenti zaman ve mekn iinde etkileyen deiimlere zel bir dikkat gstererek ada kentin
157

biim

kazanma

olgusunun

kkenindeki

kopukluklar

kavramaktr.

Panerainin szn ettii kopma noktalarnn bir tanesi, kentin mimari adan surun varlyla ortaya kan eski biimini terk edip kendini kuatan bir halkay -suru- iine ald andr. Artk kent iin bir i ve bir d sz konusu deildir. Bugnk anlamyla yalnzca bir merkez ve bir evre kalmtr. Dier kopukluk ise ina ilemlerindeki giriim biriminin konut ve yaplanm parsel olmaktan kp yap adas, blok ya da alan olduu noktada ortaya kan tipolojik lek deiiklii sorunudur. Bu noktada zellikle modernist kanadn alanda nesne (object-in-a-field) anlay byk eletiri alr. Bahsedilen kopukluklar, tip - kent biimi ilikisi deiimleri, tmden bir dnm ve ilikinin ortadan kalk izler. Yap tipiyle kentsel biim arasndaki iliki altst olmutur. liki niteliksel deil mekanik bir biimde niceliksel olan ifade eder. Bir kentsel biim kalmamtr, yalnzca kentsel olgular vardr.158

156 157

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 597. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 78. 158 Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 78.

80

Saverio Muratorinin Venedik, Carlo Aymoninonun Padova, Aldo Rossinin Milano almalarndan hareketle tipolojinin, kategorik bir konu olarak deil bir ara olarak, kentsel olgularn incelenmesine olanak veren ve tek bir tanm olmayan bir ara olarak sunulduu ifade edilebilir. Tipolojik inceleme bir bilme arac, kenti tarihsel geliimi iinde kavramak ve gncel kentsel olgularn mantn anlamak iin bir ara olarak kabul edilir. 2.3.1.1. Morfolojik Yaklam ve Tip: Saverio Muratori 1950lerde Modern Hareket eletirilerine paralel olarak mimarlk alannda baka temeller tanmlamak amacyla farkl almalar yrtlmektedir. CIAMa kar klmas ve son verilmesi, Team X tasarm grubunun kurulmas, Oterloo Kongresi dnemin hareketliliini yanstmaktadr. 159 Ayn tarihlerde Venedikte, nemi ok daha sonra anlalacak olan ve mimariyle kent ilikilerini yeni bir biimde ortaya koyan sabrl ve alak gnll bir alma gelimektedir. 1950de Venedik Mimarlk Okulunda Bina Bilgisi, daha sonra 1954de Mimari Tasarm krslerinde hocalk yapan Saverio Muratori retim almalarn iki hedefe yneltir. lki, teknik konularla tarihsel ve kuramsal konular arasndaki kopukluu gidermek; dieri ise mimarl kentin sorunlar iinde ele almaktr.160 Muratoriye gre, 20. yzyln ilk yarsnda, planlama ve kentsel tasarm kuramlarnn tarihin katmanlar arasna kk salmas gereken kltrel olgular olmalar gerei sistemli bir ekilde yadsnr.
161

Yap

retiminde pozitivist yaklamlar n plana kar. Planlama ve tasarm hemen hemen teknik bir ara dzeyine indirgenir. Bu sre, zaman iinde mimarlk disiplininin kademe kademe fakirlemesine yol aar. Muratori, mimarln

Ignasi Sola-Morales, Differences: Topographies of Contemporary Architecture (Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1997), 45. 160 Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 77. 161 Giancarlo Cataldi, Gian Luigi Maffei, Paolo Vaccaro, Saverio Muratori and the Italian School of Planning Typology, Urban Morphology, 2002, vol. 6: 3.

159

81

tekrar sahip olduu konuma gelebilmesi iin yeniden-retimin (reproduction) tarihsel yasalarnn kavranmasnn tek zm olduu grndedir.162 Grleri dorultusunda, Venedik Mimarlk Okulunun retim yeleri ve rencileriyle birlikte, on yllk bir srece yaylan Venedik ehrinin kentsel dokusunu tipolojik ynteme dayal bir incelemeyle ele alan almasn gerekletirir. Dersler ve uygulamal almalar sonucunda tarihsel incelemeleri, mimari zmlemeyi, yap rlvelerini birletiren ve tm bir ina edilmi evre tarihi meydana getiren bir btn ortaya kar (ekil 53, 54). Muratori almalardan temel ders karr:
. bir tip, somut uygulan dnda, yani ina edilmi bir kentsel doku dnda belirlenemez, . bu kentsel doku da erevesi dnda, yani tm kentsel yapnn incelenmesi dnda anlalamaz, . bir kentsel yapnn incelenmesi ancak tarihsel boyutlar iinde kavranabilir; nk bu yapnn ierdii gerek, var olan bir durumdan bir bakasna geiteki byme ve tepki olgularnn birbirini zaman iinde izlemesi srecine dayaldr.163

Tipe ilikin bu yaklam, basl olarak ilk defa Muratorinin 1950de balayan, Venedikteki yap parselleri ve ak meknlarn morfolojisini inceledii almas zerine kurulu olan Studi per una Operante Storia Urbana di Venezia (1960) adl kitabnda yer alr. Muratorinin saptad tiplere atfettii nem, kente ilikin srecin, daha nce yalnzca soyutlamalar olarak ele alnan tm ynlerini (byme, evre, snf, vb.) somut olarak gzler nne sermeye imkn vermesidir.164 Biimsel yap olarak tip dncesi, kentin farkl lekleri arasnda sreklilii aklayan temel dnce haline gelir. Muratoriye
162 163

Giancarlo Cataldi, Gian Luigi Maffei, Paolo Vaccaro, a.g.e., 2002, vol. 6: 3. Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 77. 164 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 308.

82

gre tip, anlamn ncelikle tarihten alan, yaayan bir organizma olan kentin byme rntsn anlamaya olanak veren bir e olarak, o kadar da soyut bir kavram deildir.165 Soyut bir snflandrma olmaktan kanan ve salt bir temsil konumuna dmeyi yadsyan bir tipolojik zmleme ile kavranan kentsel doku, yaplarn yalnzca birer esini oluturduklar bir btn olarak anlalmaktadr. Daha sonra Carlo Aymoninonun yeniden ele alaca bu yaklam bu nedenle tipologia edilizia (yap tipolojisi) adn alr. Tipologia edilizia, yalnzca binalar deil, duvarlar, sokaklar, baheleri ve kentin tm yapsal elerini, belirli bir tarihsel dnemin kentsel biimiyle ilikileri iinde snflandrmak zere kapsayan bir tipolojiyi ifade etmektedir.166 Muratori, Venedikin tarihsel geliimini, tekil eleri kentin tm biimi ile birletirecek bir kavram olarak aklar. Moneo, Muratorinin almasndaki tiplerin, kenti oluturan unsurlar olduunu ve zmni olarak tm dier lekleri tanmlayan eleri barndrdn belirtir. 167 Bu nedenle rnein Venedikte tespit ettii tipler olan calli (dar geitler), campi (kk meydanlar) ve corti (avlular) birbirleriyle ok yakn ilikili elerdir ve her biri kendi iinde tip olarak dnlmedii zaman anlamdan yoksun hale gelir. Para ve btn arasndaki bantnn altn izen bu yaklam, mimarl anlamaya ynelik morfolojik bir analiz metodu nermektedir. Muratorinin analiz metodu, tipolojik incelemelerin srekli geliimi iin temel oluturur. Panerai, Muratorinin almasnda grlen ve didaktik biimde ortaya konmam da olsalar kentsel zmlemenin uygulanmas konusunda nemi hi de kmsenmeyecek iaretler getiren baka yanlar bulunduunu vurgular. Paneraiye gre;
165

Rafael Moneo, Muratorinin gelimelerdeki konumuna ilikin detayl bir aklama iin Massimo Scolarinin makalesini iaret eder: Un contributo per la fondazione della scienza urbana, Controspazio, no. 7-8, 1971. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 599. 166 Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 77. 167 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 597.

83

Bunlardan ilki kentsel biimin ayn zamanda hem btncl bir yap, hem de belirli, yerel biimlenmeler topluluu olarak nitelendirilmesi gereidir. Sonra, daha nce de sz edildii gibi kenti kavramaya kentsel byme olgusundan hareketle balama dncesi gelir. Son olarak da yapy tekil bir nesne olarak ele alma kavramn ap, temel dayana ilk-tiplerin (archetype) ortaya karlmas olan bir tipoloji anlayndan ayrlarak somut doku zmlemesine girimek, bu zellikleri meydana getirir.168

Muratorinin Venedik aratrmas, tip kavramn kentsel meknn okunmasnn farkl dzeylerinde (yap, yap adas) uygulamann nemini kantlar. Studi per una Operante Storia Urbana di Venezia, yap ve yap adas dzeylerinde incelenen ina edilmi tipler ile kent biimi arasndaki ilikilerin ortaya konulduu ilk almalardan birisidir (ekil 55-57). Muratorinin dnceleri, kenti anlamada anahtar kavram olarak tipolojik bir dnce zerine ina edilmitir, ancak olduka idealist ve girift olan entelektel yaklam, bir okulun/ekoln oluumuna olanak tanmamtr. Moneoya gre Muratori, tip kavramnda rtk olan rasyonaliteyi kavramtr, ancak onun sistematik bir aklamasn yapmada baarsz olmutur. 169 abalarna ramen, kesinlikten uzak ve ruhani bir dnme eklinden doan bir nsezi olarak kalmtr. Muratorinin yaam gz nne alndnda, belki de, bu anlamda sistematik bir aklama yapmaktan kanm olduu da ne srlebilir. Bir ok farkl ilgi alanna sahip nemli bir kltr adam olan Muratorinin almalar dneminin baskn eilimlerinden kesin bir ekilde ayrlmaktadr. Dnemin renci hareketi iinde bulunan kimseler ve birok meslekta dncelerine kar kmaktadr. 170 Anlamazlklar ve atmalar eklinde
168 169

Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 77. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 599. 170 zellikle Manfredo Tafuri ve yandalar iin, muhafazakar olarak tanmladklar Muratori uygun bir hedeftir. Dneme ait tartmalarn kapsaml bir incelemesi iin bkz. Andrew Leach,

84

tezahr eden sert ve youn eletiriler Muratorinin artan bir biimde yalnzlamasna neden olur. Ne var ki bu sre, onun mimarlk disiplini dnda, daha kapsaml konular zerine derin felsefi dncelere odaklanmak istedii bir dneme denk gelir. Bu dnemden nceki almalarnda mimarln bunalmn daha genel bir krizin yansmas olarak ifade ederken, son dnem almalar kendi-farkndalk (self-awareness) srelerinin analizini ierir. 171 Kiinin farkndalk dzeyini n plana karr. Muratoriye gre, yaanmakta olan sorunlarn tek zm, kresel lekte insanolunun evresiyle (territory) dengeli bir iliki kurabilme kabiliyetinde yatmaktadr. 2.3.1.2. Gelenekselci Yaklam ve Tip: Ernesto N. Rogers Muratorinin almalar ilham verici olmakla birlikte, asl olarak Tendenza Hareketi ve Neo-Rasyonalist dncenin olumasnda Ernesto Nathan Rogersn ve Casabella continuit dergisinin nemli bir yeri bulunmaktadr. Rogers, sava sonras dnemde talya mimarlk ortamnn en etkili isimleri arasndadr. 1932 ylnda Milanoda kurulan ve talyada rasyonalizmin geliiminde nc bir konuma sahip BBPR mimarlk ofisinin drt kurucu yesinden biridir. Mimarlk pratii dnda dergi yneticilii ve eitimci kiilii ile n plana kan Rogers, Muratorinin aksine olduka sert bir sluba sahiptir. 1958 ylnda kaleme ald yazsnda da kendisini militan bir mimar olarak tanmlamaktan ekinmemitir.172 Rogers, 1950lerin ikinci yarsnda yeniden yaynlanmaya balanan

Casabella dergisinin yneticiliini stlenir. Derginin yayn kurulunda Ludovico Quaroni, Guiseppe Samona, Giulio Carlo Argan gibi nemli, kuramc ve akademisyen kimliine sahip mimarlar grev almaktadr. Derginin ilk

Choosing History: A Study of Manfredo Tafuris Theorisation of Architectural History and Architectural History Research, (Universiteit Gent, 2006). 171 Giancarlo Cataldi, Gian Luigi Maffei, Paolo Vaccaro, a.g.e., 2002, vol. 6: 5. 172 Ernesto N. Rogers, Architecture and Custom, Casabella continuit, 1958, No. 218: 3.

85

yllarnda yayn kurulunda bulunan Giancarlo de Carlo ise daha sonra derginin kiiye zel bir yayn organna dnt gerekesiyle istifa eder.173 Rogersn banda olduu dnemde derginin ismine continuit szc eklenir (ekil 58). Rogers tarafndan gelitirilen sreklilik (continuit) temas, temelde ortodoks modernizmin bir eletirisidir. Tarih bilinci ve gelenee kar sorumluluk anlamnda kullanlan bir terimdir. 174 Rogers, 1954 ylnda Casabellann giri yazsnda sreklilik temasnn sava yznden kesintiye uram gelenein zerinde durulmas ve yaylmas anlamna geldiini aklar. 175 zellikle talyann yaad skntlar iin ksmen bir zm olarak dnlmektedir. Rogersa gre;
Mimarlk gemii bugne, bugn de gelecee tamaktr. Bu temel ilkeyi kavrayamayanlar iin en iyisi mimarl brakmalar ve bakalarna da retmeye almamalardr. Bir eitimci olarak okulda, gen yzlerle kar karyaym. Aslen iim onlara nasl ina edileceini retmek olmakla birlikte, her eyden nce onlara sorumluluk sahibi bireyler olmalarn retmem gerektiini hissediyorum. Sama (absurd) deil, gerekten varolan bir mimarln mimarlar olmalarn umut ediyorum.176

Sreklilik (continuit) zerine yaplan tartmalardan kan, birbiriyle balantl kavram tarih, balam ve tip, 1970ler ve 1980lerde mimari sylemin

Giancarlo de Carlo, Rogersa ve onun tutkulu almalarna olan saygsn ve dergiye en ufak bir zarar verme niyetinin bulunmadn dile getirerek balad metinde istifa gerekelerini aklar. De Carlo, derginin yeniden yaynlanmaya balad tarihten o gne kadar geen yllk srete gelitirdii yayn politikasna katlmadn belirtir. Balangta belirlenen temalarn zaman iinde siliklemesi ve tek tema olarak Rogersn zerinde durduu srekliliin baskn klnmasnn dergiyi kiiye zel bir yayn organna evirdiini belirtir. ada mimarln sorunlar ile baetmek asndan kiiye zel bir derginin uygun ve pratik olmad grndedir. zellikle sreklilik temas onun anlamazlnn odak noktasn oluturmaktadr. Bkz. Giancarlo de Carlo, A Statement, Casabella continuit, 1957, No. 214: VII-VIII. 174 Maristella Casciato, Neorealism in Italian Architecture, Anxious Modernisms, eds. S.W. Goldhagen, R. Legault (Cambridge: MIT Press, 2000), 45. 175 Joan Ockman, Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology (New York: Rizzoli, 1993), 200. 176 Ernesto N. Rogers, Absurd Architecture, Casabella continuit, 1961b, No. 257: 1.

173

86

kilit terimleri haline gelir.177 Tartmalarda tip kavramnn, farkl olan ve daha erken dnem tip nosyonlarndan ayrlan zellii, Vidlerin de ifade ettii gibi, kentsel tipolojinin sahas olarak kent zerine yaplan vurgudur.178 Tipoloji, binalar ve onlarn biimlendirdii kent arasndaki ilikiyi tanmlamann ve o suretle tekil binalarn ne ekilde kolektif olann ve kentsel gelimenin tarihsel srelerinin tezahr olduunu gstermenin bir aracdr (ekil 59). Tipoloji, mimarinin sadece drt duvar ve bir at olmadn, meknsal, toplumsal ve tarihsel alardan ele alnan genel kentsel olgunun yalnzca paras olarak var olan bir ey olduunu gstermenin bir yolu olarak tasavvur edilir. Rogersa gre, asgari koullar yerine getiren, ilevsel ve strktrel adan ihtiyalara yant veren bir yap ina etmek baarl bir mimari rn ortaya koymaya yetmemektedir (ekil 60, 61). Rogers, tip-biim kavramn yntembilim kavramnn karsna koyar.179 Tip kavram, hem Modern Hareketin ideolojisiyle hem de 1960larda doal uzants haline gelen salt nesnel srelere dayal tasarm yntemi konusundaki almalarla kartlklar iermektedir. Eer yntembilimciler tarafndan ileri srld gibi, mimarlk eitli gereksinimlerin biimsel ifadesi (davurumu) olsayd ve bu gibi gereksinimler ile gereklik arasndaki balar tanmlanabilseydi, o zaman bir yntem sorunu olarak mimarlk btnyle zlebilirdi. Oysa biim, gerekte btnyle bir yntembilimin kart rndr, daha nceden anlald gibi yntemin sonucu deildir. Moneoya gre;
Mimarlkta bilgi, Rogers iin, tiplerin dolaysz kabuln ifade eder. Tipler, btn tekil olaylar tanmlayan ve snflandran gereklik vastasyla tanmlanan bir sistemin paralardr. Mimar bu sistem ierisinde almaktadr. Yapt, gemi zerine, almasnn temelini oluturan gemiin bilgisi zerine srekli bir yorumdur. Rogersn kuramna gre,
Adrian Forty, a.g.e., 2000, 308. Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 292-293. 179 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 599da u iki makaleye dikkat eker: E. Rogers, Esperienza di un Corso Universitario, La Utopia della Relata, (Bari, 1965) ve ayn zamanda baknz Rogern izlerini takip eden Oriol Bohigasn makalesi, Metodologia y Tipologia, Contra una Arquitectura adjetivada. (Barcelona, 1969).
178 177

87

tasarm sreci mimarn bir tip saptamas ile balar. Tip, mimarn iinde alt balamda zmni olarak bulunan sorunu zecektir.180

Mimar, tip seimine binaen toplum ile kanlmaz olarak balar kurar. Mulak ve tanmlanmam olan tipi dntrerek, yaptn balamla tutarl bir iliki kurmasn salar. Bu adan, yapt daha genel bir tipin bir balam iinde yer almasna katk olarak grlebilir. Nitekim, bir projenin geliimi, soyut tipi kesin gereklie ulatran bir sretir. Dier bir deyile, tip kavram aracl ile mimar, tasarm srecini yntembilimsel yaklamn talep ettiinden olduka farkl bir yol ile gerekletirmesine olanak veren bir ara edinmitir. Rogers, mimarlkta zellikle bireysel kiilikler zerinde durmadn,

kendisinin mimari rnn kiilikli olmas ile ilgilendiini ifade eder. Son kertede Rogersa gre gelenek iine sahiden kk salmam hibir i, gerek anlamda Modern deildir.181 Rogersn kuram yukarda aktarlan btn bu ynleriyle daha gelenekselci bir yaklamn rndr. 2.3.1.3. Operasyonel Yaklam ve Tip: Carlo Aymonino ve Aldo Rossi Gen yata Casabella continuit evresinde almalar yrten Aldo Rossi, Carlo Aymonino, Giorgio Grassi gibi mimarlar, Muratori ve Rogers gibi isimlerin ait olduu yal kuan grlerini daha sistematik ve uygulamaya ynelik olarak ele alr ve bilimsel bir zemine oturtma abas iine girerler. Altmlarn ikinci yarsnda, tipoloji konusunda en sistematik ve karmak kuramsal geliim Aymonino ve Rossinin almalarnda yer alr. Aymonino ve Rossinin almalar kenti anlamann tesinde kenti yeniden kurma giriimi olarak nitelenebilir.

180 181

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 599. Ernesto N. Rogers, Editoriale, Casabella continuit, 1954, No. 199: 1.

88

Venedik Mimarlk Okulunda 1963ten balayarak Bina Bilgisi derslerini veren Carlo Aymoninonun o tarihlerde srdrd almalar iki noktada younlamaktadr. Bir yandan Muratorinin gelitirdii kentsel biim, tip ve byme kavramlarn, baka kentler zerindeki deneylerle sistemletirme zerine alrken (ekil 62), te yandan ada modern kentin oluumunu, kendinden nce gelenlerden temelden ayr bir yaplar btn olarak incelemektedir. 182 lk almalar 1966da yaynlad la Citta di Padova kitabn oluturur. Dier almas, ilk cildi 1975de kan Le Citta capitali del XIX secolo ise incelemelerinin ynn belirlemitir. Aymonino, dier Neo-Rasyonalistler gibi mimarl ele alrken mimarlk d disiplinlerden aktarlan modellere kar kmaktadr. Aymoninoya gre;
On yl nce politika, gnmzde de felsefe, fizik gibi farkl disiplinlerin etkisiyle yaanan kesintisiz yntembilimsel dnm, mimarlk disiplininin eksiksiz bir biimde incelenmesini erteleyen bir mazeret olarak ne srlemez. Mimarln masaya yatrlmas, zerkliinin salanmas ve doru rneklerden oluan, morfolojik ve kuramsal daarcnn oluturulmas iin kanlmazdr. Ancak bu aamadan sonra mimari eitim niversite dzeyinde verilebilir.
183

Aymonino, La Citta di Padovann giri blmnde, kentsel olgularn incelenmesi iin kuramsal aralar konusunda varsaymlar ileri srer. Ayn zamanda bu konuda tm Avrupa kentleri iin geerli bir betimleme sunar. 60 sayfalk metinde, on yllk dnemde kent sorunu ele alndnda kanlmaz biimde karlalan tm temalar ortaya konulur. almann kentin ada zmlemesinin temellerini oluturmas hedeflenir. Panerai almada, Aymoninonun tarih boyunca deiimlerini saptamaya alt yap tipolojisiyle kent biimi arasndaki (nedensellie dayanmayan diyalektik) ilikinin kavutuu yaln ifadeyi vurgular:
182 183

Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 77-78. Carlo Aymonino, La Citta di Padova (Roma: Officina Edizioni, 1970), 4-5. Aktaran A. Belgin Turan, a.g.e., 1995, 27.

89

Aymoninonun metninde okunan her ey aktr ve morfoloji/tipoloji ikilisinden sz edildiinde zaman zaman karlalan gizemli yorumlamadan syrlm grnr. Baz talyan metinlerinde bulunan, anlalmay gletirici ifade kalabalndan arnm szckler burada somut gzlemleri anlatr. Kente ynelik ilgisi olan herkese, anlayabilecei imgeler iletirler.
184

Aymoninonun almalar dnemin kent planlama disiplinine kar bir tavrdr. Aymoninoya gre;
Planlama, eitli verilerin analizini, mimarlkla ilintili bir ekilde bilisel (cognitive) bir gaye yerine, sonular mimari olan ilemsel (operative) bir gaye ile dzenler. Kentsel olgular zerine almada (yani kentsel bilimde) ise analiz almasnn bu trden bir hedefi yoktur. Daha ok, kalc veya deimesi sz konusu yapl artifaktlarn btnsellii olarak tanmlanmas gereken kentsel bilim, kentsel gerekliin temel srelerini ve bu srelerin, ksmen dahi olsa da neden belirli biimler rettiini anlama giriimidir.
185

Aymonino, mimari tasarma ynelik tanmlamaya alt bilimsel yntem iin temel aama belirler: tarihsel aratrma (gzlem), tanmlama, taksonomi (tipletirme). almalarnda onu anlalr klan ve tipolojiye yaklamn rahat ifade etmesini salayan nemli bir zellik de gelitirdii basit terimlerdir. rnein, tipologia edilizia (yap tipolojisi ya da daha dorusu ina edilmi evre tipolojisi), bir kent ya da bir mahallede yapmsal dokuya nitelik kazandran tipler btnn ifade eder. Forma urbana (kentsel biim ya da morfoloji), kenti bir topluluk, bir btn olarak anlatan deyimdir. Temelde Aymonino, kentsel analiz almalar ile Neo-Rasyonalist yaklam iinden bir kentsel bilim (scienza urbana) gelitirme giriiminde bulunur.186

184 185

Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 78. Carlo Aymonino, La Citta di Padova (Roma: Officina Edizioni, 1970), 18-19. Aktaran A. Belgin Turan, a.g.e., 1995, 82. 186 A. Belgin Turan, a.g.e., 1995, 82.

90

Aldo Rossi de 1960l yllarda Aymonino, Grassi, Scolari ile birlikte yapt almalar vastasyla mimarlk ve kent zerine sistematik ve ussal ifade edilebilir bir incelemenin olanaklarn aratrmaktadr. Her ne kadar birlikte alsalar da dierlerinden farkl olarak Rossi, bilimsellik konusunda kararsz bir tavr sergiler.
187

Ancak tipoloji hakknda yaplan eitli

aklamalar arasnda byk olaslkla en iyi bilineni veya en azndan talya dnda en etkili olan Rossinin The Architecture of the City (ehrin Mimarisi) adl almasnda yer alr. Tipolojiyi aslnda sadece bir kentsel analiz metodu olarak grenlerle, Rossi gibi mimarlk iin genel bir kuramn kurucu esi olarak grenler arasnda uyumazlklar olmasna ramen, hepsi, mimarln kentle ilikisini betimlemenin ve ina edilmi dnyann nesnel gereklii iinde sreklilii (continuit) kurmann bir arac olarak tipolojinin deeri zerinde uzlarlar.188 Aldo Rossi 1960larn sonlarnda Quatremre de Quincynin kuram zerinden, Muratorinin morfolojik yaklam ile Rogersn daha gelenekselci yaklamn birletirir.189 Bunu yapmakla, daha incelikli ancak ayn zamanda sorunlu bir tip dncesi ortaya koyar. Rossiye gre, mimari biimin mant, bellein ve usun bir arada olmas zerine kurulu tip tanmnda bulunmaktadr.190 Mimarlk, ina etme etkinlii yoluyla insanolunun dnyada varln ortaya koyduu ve yerletii o ilk anlarn ans hatrnda muhafaza edebildii lde, tip, biimin sebebini elinde tutar. 191 Tip, biimlerin isel mantn korur ve tanmlar.

A. Belgin Turan, a.g.e., 1995, 84. Adrian Forty, a.g.e., 2000, 308. 189 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 599. 190 Rossinin almalar ve tip dncesi zerine ok sayda metin kaleme alnmtr. Bkz. R. Moneo (2004) ve Trkede . Bilgin (1992). Rossiyi incelerken, Carlo Aymonino gibi ona yakn kiilerin almalarna da dikkat etmek nemlidir, rnein bkz. Carlo Aymoninonun Considerazioni sulla morfologia urbana e tipologia edilizia, (Venice, 1964). Giorgio Grassi ile fikir ayrl zerine, bkz. Ignasi Sola-Morales (1984/1990). Son olarak Rossi ve Tendenzay kuatan problemlerin iyi bir takdimi iin bkz. A. Belgin Turan (1995). 191 Aldo Rossi, a.g.e., 1966/1999, 35-41.
188

187

91

Kent veya kenti ina edenler, kentin belleini yitirdikleri, temel ve kalc tiplerin deerini unuttuklar iin Rossiye gre bugn mimarlarn grevi yitirilen deerlerin yeniden elde edilmesine katkda bulunmaktr. Moneo kentin, mimari disiplinin ilkeleri ve tarih boyunca tiplerin kalcl vastasyla salanan zerkliin kantn barndrdn vurgular. Ancak Moneoya gre;
ideal kent ierisindeki tiplere ilikin Rossinin imgelerinin sessizlii ve zerklii, onlarn gereklik ile ilikileri sorununu ve bu suretle hayata geirilme ve balamsal adan ele alnmas sorularn gndeme getirir. Rossinin tipleri yalnzca kendileri ile ve kendi ideal balamlar ile iletiim kurarlar. Neredeyse mkemmel bir gemii, hatta var olmam bir gemii yalnzca hatrlamamz salayan sessiz tanklar haline gelirler.
192

Rossiye gre tip, kent mimarl zerine, ilevden bamsz olarak dnmeye ynelik bir ara sunmaktadr. Bylece ortodoks modern mimarln ve naif ilevselciliin 193 bir eletirisini salamaktadr. Farkl kullanmlara ramen belirli bina biimlerinin ve sokak rntlerinin kentlerin tarihleri boyunca varlklarn srdrmeleri tipin varlnn kantdr. Tip, kentin tarih iinde deimeyen eleri tarafndan kodlanan indirgenemez enin tezahr olarak kabul edilebilir194 (ekil 63). Architecture of the City, mimarlk ve kentin karlkl ilikisini anlatr. Mimarlk kentin kurulmasndan, yapmndan sorumlu disiplindir. Kent de mimarln temel bavuru kaynadr. Mimarl rasyonel yapan kentin kolektif belleidir. Kent mimarl kentin oluumunu mimarlk disiplininin bak asndan inceler, lei ne olursa olsun her mimarlk projesini de kenti oluturan bir bileen, kentsel bir yapt (urban artifact) olarak ele alr.

192 193

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 601. Rossi, ilev konusunda eletirdii anlay naif ilevselcilik olarak adlandrr. Aldo Rossi, a.g.e., 1966/1999, 46. 194 Aldo Rossi, a.g.e., 1966/1999, 35-41.

92

Rossinin daha sonra gelitirdii analojiler, analojik mimarlk dncesi de tip kavramndan gelmektedir. Analojik bir mimarlk Rossinin tasarm metodudur. (ekil 64) Analojik mimarlk dncesi, psikanalist Carl G. Jungun analojinin mantki-biimsel operasyonu aklamasna dayanmaktadr. Analitik psikolojinin kurucusu olan C.G. Jung, analojik dnce ile mantki dnceyi birbirinden ayrr. Nesbitt, C.G. Jungun yapt ayrm u eklilde zetler:
Mantki dnce d dnyaya bir sylem eklinde iletilen kelimelerle ifade edilir. Analojik dnce ise hissedilir ancak gerek deildir (unreal), hayal edilir ancak sessizdir; bir sylem deil ama gemiin temalar zerine bir meditasyon, bir i monologdur.195

Rossi, analojiyi arkaik, ifade edilmemi ve pratik olarak ifade edilemeyecek olana kavumak amacyla kullanmaktadr. Analojik dnceye gre, btn kent tek bir bina aracl ile temsil edilebilir. Rossi iin, tiplerden kentsel yapta giden yol olan analojik srete, bina tipleri kolektif bellek 196 ten szlerek analoji yoluyla yeni kentsel yaptlara bir ilk balang olutururlar. Bu sre kentin e ve artzamanl srekliliinin garantisidir. Muratorinin aratrmasn takiben, talyan mimarlar etkileyen de zellikle bu dnce olmutur.

Kate Nesbitt, a.g.e., 1996, 345. C.G. Jungun kolektif bilinalt ve arketip kavramlar sanat, din ve mitlerin toplumsal/kolektif motivasyonlarn ve mekanizmalarn incelemekte en temel aralardan birini sunmaktadr. Jung iin Kiisel psikolojimiz kolektif psikoloji okyanusunda ufak bir dalga, ince bir tabakadr. Btn hayatmz ve bildiimiz dnyann yzeyini deitiren, tarihi yapan o gl faktr kolektif psikolojidir. Kolektif bilinalt ruhun en derin katmanlarnda kiisel bilinaltnn da derinliklerinde yatar. nsanln gemi deneyimlerinin ekillendirdii bu katman arketiplerin tekrarlayan fenomenlerinde ifadesini bulur. Bu, mitlerin, dinlerin ve sanatn tekrar eden, paylalan temalarn aklar, hepsi farkl yollardan kolektif bilinaltnn ifadeleridir. .arketip dediimiz ey esas olarak temsil edilemez (irrepresentable), ancak onu grselletirmemizi -arketipsel imgeler ve idealar- mmkn klacak etkiler yaratr. Tansel Korkmaz, Kent Mimarl, XXI Dergisi, 2001, Say: 10, 140-145.
196

195

93

2.3.2. Anlam Sorunu: Postmodern Tezler 1960larda, Modern Hareketin mimarl anlamdan arndrmasna ynelik eletiriler artarak dile getirilmektedir. Arnma, modern hareketin ilk kuann iyi niyetine karn, sonuta 1960larda anlam krizi olarak ifade edilen durumu retir. Bu netice, Rossinin The Architecture of the City adl eserinde bir alt metin oluturur. Ancak Rossi kariyeri boyunca planl ekilde st rtl bir duruu benimsedii iin, hibir zaman dorudan doruya bu sorunla megul olmaz. Bununla birlikte Neo-Rasyonalist gelenein baka bir yesi Vittorio Gregotti tarafndan 1966da ylnda kaleme alnan Il Territorio dellArchitettura adl kitapta, ifade ve anlam sorunu aka vurgulanmaktadr.197 Gregotti, modern mimarln anlamsal krizinin ksmen tipoloji ile balantl olduunu ileri srer. Gregotti, 18. yzyl sonu mimarlarna, zellikle Ledouxya atfta bulunur. 18. yzyl sonu mimarlarnn kentsel evre iinde yer alan kamusal binalar iin rettikleri projeler ile bir kentsel anlambilim (urban semantics) imkann ortaya koyduklarn ve tipin anlambilimi sorununu kontrol altna almay tasarladklarn iddia etmektedir.198 Modern Hareket, tm ifadesel tasarlar reddetmitir ve tipin anlam (semantic) krizini abuklatrmtr. deerlendirilmesinde bulunmaktadr.
199

are, tip Neo-

kavramnn yeniden ele alnmas ve mimarln paras olarak evrenin Gregotti, almalar ile Rasyonalistlerin gndemine yer ve genius loci kavramlarn getirir.200 Modernizmin, mimarl anlamdan yoksun klmasna kar, zmn tip kavramnda bulunmas, 1960larda talyadaki mimari tartmalarn bir parasn oluturur. Yeni tiplerin kefi ya da mevcut tiplerin derlenmesi
197 198

Kate Nesbitt, a.g.e., 1996, 338. Adrian Forty, a.g.e., 2000, 309. 199 Vittorio Gregotti, Territory and Architecture, Architectural Design, 1985, Profile 59, no. 56: 28-34. Kate Nesbitt (ed.), Theorizing a New Agenda For Architecture: An Anthology of Architectural Theory 1965-1995 (New York: Princeton Architectural Press, 1996)de yeniden yaynlanmtr, 338-344. 200 Gregottinin zerinde durduu bu iki kavram Heideggerci fenomonolojiden aktarlmtr.

94

yoluyla anlam krizi alabilecektir. ngilizce konuan dnya, 1960larn sonu ve 1970lerin banda tip zerine talyan sylemini dikkate almaya baladnda, mimarlar ve eletirmenleri etkileyen sreklilik (continuit) kuramndan ok, zellikle anlama vurgu yapan yan olur. Tiplere ilikin yeni kuramn yaylmasndan zellikle pay olan tarihi ve eletirmen Anthony Vidlerin 1977de yazd metinde en ok zerinde durduu nokta, tiplerin, kavranabilir bir kent deneyimi yaratmak gibi, anlam retme potansiyelleridir:
Neo Rasyonalistlerin almalarnda kent ve kentin tipolojisi, kamusal mimariye can alc roln geri vermek iin mmkn olan yegane dayanak noktas olarak ileri srld. Aksi takdirde grnen o ki, kamusallk ve kent, retim ve tketimin sonsuz dngs tarafndan katledilecekler.201

Alan Colquhounun anlalabilirliin destekisi olarak tip tanm da baka bir olanak sunar. 202 Bu olanak, ideolojik bir bak asndan mimarln bir aklamas olarak tipin tanmlanmasdr. Tipoloji, bu olanak esas alnarak gzlemlenebilir ve bir anlamda yeniden kefedilebilir. Mimarlk ile toplum arasndaki balarn kurulmasna olanak salar. Mimar, bir tipi kabul ederek veya reddederek, bireye ait yaamn toplumunkiyle iliki iinde olduu iletiim alanna dahil olur. Tiplerle altka, dncelerini onlara katar. Colquhouna gre eer bir mimarlk yapt, iletiim iin bir yol bulmak amacyla tipe gereksinim duyuyorsa, o zaman tipler tasarm srecinin balang noktas olmaldr. Moneoya gre, tipolojiye ilikin bu trden bir tutum, tarihte mimari nesneler iin yeni bir anlam dzeyi nermektedir; zerk mimari nesneler olarak deil, tarihsel srecin kendisi tarafndan yaam verilmi eler olarak kamusal

Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 294. Alan Colquhoun, Tipoloji ve Tasarm Yntemi (1967), Mimari Eletiri Yazlar, ev. A. Cengizkan (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1990), 43-50.
202

201

95

alandaki yerleriyle ve toplumdaki btnleyici konumlaryla ilikili olan bir anlam dzeyi.203 Moneo, George Kublerden bir alnt ile grn dile getirir:
Tarihsel zaman, fizikilerin doal zaman iin varsaydklar gibi dzenli taneciklerden oluan bir sre olmak iin amorf ve ksadr; daha ok snrl sayda tiplerin saysz biimlerinden teekkl eden bir deniz gibidir.204

Colquhoun yapsalcln srer:

1989
205

ylnda

kaleme

ald

yazsnda,

tip

kavramnn,

mimarla nakledilebilmesi iin bir ara olabileceini ileri

Tpk dilin, daima bir grup veya bireysel konumacdan nce var olmas gibi, bir sistem olarak mimarlk da belirli bir dnem veya mimardan nce mevcuttur. Sistemin anlam tayabilmesi, kesinlikle daha erken dnemdeki biimlerin varlklarn srdrmeleri yoluyla mmkndr. Sz edilen biimler veya tipler, btn sistemi ekillendirmek iin, tarihte herhangi bir anda mimarla sunulan grevlerle etkileimde bulunur.206

Modern sonras dnemde klasisizm zerine yapt almalar ile n planda olan Demetri Porphyrios da, Alvar Aaltonun almalarn tipoloji balamnda ele alr.207 Aaltonun eserlerinin semantik zellie sahip olduklarn ifade eder. Porphyrios, hali hazrda faal ve toplumsal olarak meru tiplerin armsal zenginliinden yararlanan Aaltonun dilin iirsel yani okanlamllk boyutunu yakaladn vurgular.

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 603. George Kubler, The Shape of Time (New Haven, 1962), 32den aktaran Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 603. 205 Mimarlk alannda yapsalc yaklamn etkisi hakknda detayl bir alma iin bkz. Arnulf Lchinger, Structuralism in Architecture and Urban Planning (Stuttgart: Karl Kramer Verlag, 1981). 206 Alan Colquhoun, Postmodernism and Structuralism: A Resrospective Glance, Modernity and the Classical Tradition, ed. A. Colquhoun (Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1989), 247-248. 207 A. Colquhoun da 1976 ylnda Alvar Aalto: Tip leve Kar isimli yazsnda benzer bir yaklam iindedir. Bkz. Alan Colquhoun, Mimari Eletiri Yazlar, ev. A. Cengizkan (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1990), 72-78.
204

203

96

Mimarlk kuramnda grngbilimsel (fenomenolojik) dncenin temsilcisi olan Christian Norberg-Schultz, mimarlk tarihi, tiplerin geliiminin mimari sistem iin gerekli olduunu gsterir derken, tipin, mimarlk dnyasnda eitli tezahrlerinde mimarlara disiplinlerini yenilemelerinde bir ara saladn ileri srmektedir. Forty, Norberg-Schultzun gr dorultusunda, tip kavramnn sahip olduu gcn, her zaman dier kavramlara olan kartl araclyla hissedilmi olduunu ifade eder.208 Sreklilik ve kentsel artifakt gibi konular yerine, daha ok anlam sorunu zerinde younlaan ve kltrel adan mimarln okunabilir ve anlalabilir olmasn salamak iin tip kavramna ihtiya duyan postmodern209 tezler 20. yzyln son eyreinde daha geni bir etki alanna sahip olur. 2.4. Blm Sonucu Modern mimarln ilk iki tipolojisinin ortak bir paydada bulutuu ifade edilebilir. lki mimarl, doal bir olgu olarak gelitirme, ikincisi de dorudan seri retimin mantna ynelik gelitirme hedefine dayanr. Her iki tipoloji de, doa bilimlerini ya da retim srecini egemen klarak, bu iki alann biimlerini kendine uydurma vastasyla mimarl arasal bir g ile donatmak giriimleriyle bir ekilde snrlanmtr. Bir proje olarak nerdikleri mimarlk topyalar, evrenin eklini, doay, insann bireysel ve kolektif ilikilerini etkileyebilmek ve bu vesileyle de kontrol edebilmek zerine kuruludur.210 nc tipoloji de, ilk ikisi gibi akl, snflandrma ve mimarlkta bir kamu duygusu zerine kuruludur. Ancak, ilk ikisinden farkl olarak mimarlkta genelgeer areler, pozitivist aklamalar ve insann tanrlatrlmasn nermez. Ancak, nc tipoloji ne soyut bir doann ne de teknolojik bir topyann
208 209

peindedir.

lgilendii

konu

geleneksel

kenttir.

Kent,

Adrian Forty, a.g.e., 2000, 311. Postmodern, modernitenin temel parametrelerini oluturan sistematik zelliklerin zld dnem anlamnda metinde kullanlmaktadr. 210 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 288.

97

snflandrmaya ynelik malzemeyi sunmaktadr. Zaman iinde kentin artifaktlarnn biimleri yeniden biletirme iin zemin oluturur. Yeni tipolojinin mimarlar, kent yaamnn yaratlmas iin hizmet eden zneler olarak tasarm becerilerini, kentin bir kapsaml deneyimini oluturmak iin seferber etme abas iindedirler. Gemiteki doku ile birleecek ekilde uyumlu elerin srekli bir tipolojisini kurmaya alrlar.

98

ekil 43. Francesco Rosi, Le Mani sulla Citta (Hands over the City), 1963.

ekil 44. Politikac ve speklatr E. Nottola, Le Mani sulla Citta, 1963.

ekil 45. Eski kentsel doku, Napoli, Le Mani sulla Citta, 1963.

ekil 46. Yeni kentsel doku, Napoli, Le Mani sulla Citta, 1963.

99

ekil 47. G. De Carlo Venedik Mimarlk Okulundaki renci eylemlerinde, 1968.

ekil 48. Roma kentinin 1870-1956 aras kentsel geliimi.

ekil 49. Roma kenti ve kente eklenen yeni konut blgeleri, 1958.

100

ekil 50. R. Park, E. Burgess: Kullanm ve etnik farklara gre blgelere ayrlm Chicago kenti, 1923.

ekil 51. Lucca, talya: Geleneksek kentin girift yaps.

ekil 52. Siena, talya: Kent duvarlar.

101

ekil 53. Venedik Plan.

ekil 54. Saverio Muratorinin Studi per una operante storia urbana di Venezia kitabndandan, 1959.

102

ekil 55. Venedik kentsel dokusu, 2005.

ekil 56. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Venezia almasndan detay. Venedik, 1959.

ekil 57. Saverio Muratori: Studi per una operante storia urbana di Venezia almasndan: Casa Barizzann 12., 15. ve 18. yzyllar ait plan, 1959.

103

ekil 58. E.N. Rogers dneminde continuita szc Casabella dergisinin ismine eklenir.

ekil 59. San Gimignano, Toskana.

ekil 60. Hansaviertel Yerlemesi, Berlin, 1958.

ekil 61. G. Samona: Giuliano Yerlemesi, Venedik, 1958.

104

ekil 62. Carlo Aymoninonun kent incelemeleri: Brindisi Kenti, 1958.

105

ekil 63. Aldo Rossi: Gallaratese Konut Blou, Milano, 1969-1978.

ekil 64. Aldo Rossi: Analojik Kent, Venedik Bienali iin kolaj, 1976.

106

lk iddialar belirsiz ve gevek olduunda, saduyu, dncenin sonraki aamalarnn her birine girerek uygulamay snrlandrmal ve anlam aa kavuturmaldr; ancak yaratc dncede, saduyu kt bir staddr; onun tek yarg kstas, yeni fikirlerinin eskilere benzemesidir; orjinallii yoketmek ynnde davranr. Alfred N. Whitehead

BLM 3. TP KAVRAMI VE TPOLOJNN TASARIM LE LKS Mimarlk tarihisi Adrian Forty, AA Mimarlk Okulunun yneticisi ngiliz mimar Howard Robertsonn 1932 ylnda Mimari Kompozisyon Kurallar 211 (1924) kitabnn ismini Modern Mimari Tasarm olarak deitirdiini ve bu basit isim deiikliinin nemli olduunu belirtir212 (ekil 65-67). 20. yzyln ortalarna gelindiinde tasarm szc mimarlk alann igal eder. Mimarlar tasarmc, mimarlk okullarnda retilen disiplin tasarm olarak nitelenir olur. Mimarlk zerine hazrlanm birok nemli kitabn kapanda tasarm szc yer almaya balar. 1945lere gelindiinde szck, artk mimarln tamamn kapsar bir hal alr. Tasarm szcnn ngilizce karl hem fiil hem de isim olarak kullanlan design szcdr. Eylem olarak, bir nesne veya bina yapmak iin gerekli talimatlarn hazrlanmas etkinlii anlamna gelir. sim olarak iki anlama sahiptir. Birincisi, genellikle izim halinde hazrlanan talimatlarn kendisini tanmlar. talyanca disegno 213 dan gelmektedir. ngilizcede zellikle 17.
Adrian Forty, 1932 ylndaki isim deiikliine dikkat eker. Ancak Robertsonn kitab 1955 ylnda yaplan sekizinci basksnda yine ilk basksndaki (1924) isimle yaynlanmtr. Bkz. Howard Robertson, The Principles of Architectural Composition (London: The Architectural Press, 1955). 212 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 136. 213 Disegno kelimesi, talyanca resim, desen, izim manasnda kullanlr. Aslen Rnesans dneminde ressamlarn isellii bir rpda kada aktarmak olarak ifade edilebilecek doalama almalarn tanmlar. Bylece ressam i alemini grr, bunlar iinden en beendiini ciddiyet ile hayata geirir. Rnesans dnrleri iin disegno Tanr yaratsnn modelidir. Alberti, zihindeki dnce ile somut temsil aralar (rnein, izimler ve modeller) arasndaki bant olarak disegnodan sz eder.
211

107

yzylda mimarlar tarafndan yaplan izimler iin kullanlmtr. kinci kullanm ekli ise talimatlar sonucu ortaya kan rn, retilen nesnenin veya binann kendisini tanmlar. Gerek izim, gerek ortaya konulan eser anlamnda tasarm szc talyan Rnesansnn Neoplatonik ortamnda geni kabul grr. Vasari (1568) tasarmn, zeka prltsn barndran bir fikrin grsel ifadesinden baka bir ey olmadn ifade eder. 214 Tanm vastasyla, Vasari tarafndan sanatsal dnce ile temsili arasnda kurulan iliki, szcn modern anlamda kullanmn anlamak iin yararl olacaktr. Fortye gre, tasarm szc, modernizmin, bir deneyim nesnesi ve kendi maddiyat iinde ele alnan mimarlk ile biim veya dncenin temsili olarak mimarlk arasndaki ayrm ifade edebilmek iin ihtiya duyduu terimin karl olur. Ayn zamanda kompozisyon anlayna kar aranlan terimdir. Tasarm, mimarln deneyim ile renilmesi yerine retilebilecek bir disiplin haline dnmesine imkan tanr. zellikle eitim alannda dnya gereklii ile ilikileri askya alnm salt zihinsel bir etkinlik olarak alglanr.215 Fortynin metnindeki dnya gereklii ile ilikilerin askya alnmas ifadesi nem tamaktadr. Gereklik ile ilikileri askya alnan mimarlk eitimi sonucunda, yapma bilgisinden kopu ve mekna yansyan sreksizlik kanlmazdr. Rafael Moneo, Binalarn Yalnzl
216

isimli yazsnda, hakikatten

217

uzaklama srecinin, Aydnlanma dneminde Durand gibi baz mimarlarn almalar sonucunda grafik ifade ile yapmann bilgisi, izim ile yap
Giorgio Vasari, Le vite du piu eccelenti pittori, scultori ed architetti (1550, 1568), ed. G. Milanesi, 9 vols, Florence, 1878den aktaran Adrian Forty, a.g.e., 2000, 136. 215 Adrian Forty, a.g.e., 2000, 138. 216 Rafael Moneo, The Solitude of Buildings, Kenzo Tange Lecture-Harvard University GSD, March, 1985. Rafael Moneo: Imperative Anthology (Madrid: El Croquis Editorial, 2004)de yaynlanmtr, 609. 217 Farkl ngilizce metinlerde geen reality, authenticity, truth szcklerinin Trke karl olarak szlklerde hem gereklik hem de hakikat szckleri yer almaktadr. Trke Szlkte gereklik, hakikat szcnn karl olarak belirtilmektedir ve bu iki kavram birbirleriyle zdelemitir. Ancak felsefi kullanmda gereklik, nesnel gereklii; hakikat ise bu nesnel gerekliin zihindeki znel yanssn dile getirmektedir. Metinde szckler, bu felsefi ayrm dikkate alnarak kullanlmaya allmtr.
214

108

arasndaki ilikinin zlmesi ile baladn belirtir. Moneoya gre zm, izim masasnn dndaki dnyayla tekrar iliki kurmaktan gemektedir. 20. yzyl mimarlnn nemli isimlerinden Louis Kahn iin de, znenin herhangi bir eyin var olduuna dair fark etme duygusuna sahip olmas hakikat ile kuraca iliki ile mmkndr. nsann doruluu hakikattr ve kendisine ait olan tek ey hakikatin kendisi deil, hakikati ifade edi biimidir. Dolaysyla, gzelliin yle bir gecede yaratlabileceine inanmadn ve gzelliin arkaik ilk-olanla baladn vurgulayan Kahn, bu dncesini byk bir iirsellikle ifade eder:
Bir zaman olan, her zaman vard imdi var olan, her zaman vard Olacak olan her zaman vard218

Fin mimar Juhani Pallasmaa da benzer bir yaklamla, mimarln, tarih ve gelenek iinde birikmi olan, suskun bir bilgelii barndrdn ve tutucu (conservative) bir sanat olduunu vurgular:
(Mimarlk,) Kltrn tarihini elle tutulur hale getirdii ve koruyup saklad iin tutucudur. Yaplar ve kentler, iinde kendimizi konumlandrdmz ve kendi kimliimizi kavradmz kltrn srekliliine ilikin izleri bize aktarr. mimarlk, kopma ve yabanclamaya kar bizim varolusal deneyimimizi radikal bir biimde glendirmek zorundadr.
219

Louis Kahn, Olacak Olan Her Zaman Vard, ev. B. Altnsay, A. Ycel, Seluk Batur in Mimarlk Yazlar, Editrler: A. Arel, E. Grsel, S. zkan, (Ankara: TMMOB Mimarlar Odas Yayn, 2005), 160. What was has always been What is has always been What will be has always been 219 Juhani Pallasmaa, Gelecek Binyl in Alt Konu, Architectural Review, 1994, Say: 1169. ev. G. Akn, Seluk Batur in Mimarlk Yazlar, Editrler: A. Arel, E. Grsel, S. zkan, (Ankara: TMMOB Mimarlar Odas Yayn, 2005), 34.

218

109

Bu anlamda ex nihilo yaratclk grne kar olan Quatremre de Quincyye gre;

Her ey, bir ncle sahip olmaldr. Herhangi bir trde hibir ey, yokluktan gelmez (her ey bir eyden gelir), ve bu insann icatlarnn tm iin geerli olmaldr.220

Aslnda, birok kuramc mimarln, znde, her eyden ok yapmak ile ilgili olduunu dile getirir. 221 Mimarlk her zaman yaratc bir eylem olmutur. Ancak sz edilen yaratclk sfrdan bir ey yaratmak anlamnda deil, daha ok ortaya kartmak anlamnda yeniden-yaratma, yani poiesistir. Yunanllar her trl yapma eylemini poiesis olarak adlandryorlard. Poiesis ortaya karma, meydana getirme anlamnda yapma eylemiydi. Doann yapma/meydana getirme biimi de (physis), sanatnki de (techne) bir poiesisti. Zaten orada, ama gizli olan, hep oradaymasna oraya yerletirmek, eylerin ve malzemenin doasn ortaya kartmak; yaratc zne olmaktan, eyler ve doayla iktidar ilikisi kurmaktan vazgeebilmek anlamnda poiesis.222 Poiesis dnyann merkezinde olup, btn dnyay kullanlabilir nesneler btn olarak alglamaktan vazgeebilmek, kendini geriye ekebilmeyi renmek, doann akn kavrayabilmek ve onun izleyicisi gibi deil, paras olabilmeyi gerektirir. Cecchetti, talyan mimar Micheluccinin bu anlamdaki tavrn u szcklerle ifade eder:

A. C. Quatremre de Quincy, a.g.e., 1825/1998, 618. Kojin Karatani, Metafor Olarak Mimari (1995), ev. B.Yldrm (stanbul: Metis Yaynlar, 2006), 53-54. 222 Tansel Korkmaz, Teknolojizm , XXI Dergisi, 2001b, Say 8: 116.
221

220

110

Ayrlmadan nce bana, salonunun penceresinden Toskanann esiz manzarasn gsterdi. O, kendini, bu manzarann bir paras olarak hissediyordu.223

Yapmak, znde ortaya karmaktr. Michaelangelo heykelinden ok etkilenip nasl yarattn soran arkadana ta gsterip Zaten orada duruyordu, ben sadece ortaya kardm! diye yant verdiinde yaratc eylemin doasn ima ediyordu. 224 Bu erevede yapmann bilgisi, sadece akln soyutlamalaryla elde edilebilecek bir bilgi deildir. Grmeyi, dinlemeyi, iliki kurmay, esirgemeyi, bir paras olmay gerektirir. Bu yzden her bir yapma giriimi ayr ve kendine zg bir durumdur. Quatremre de Quincynin tip zerine grlerini aklarken kulland ve Antik dneme ait mimesis kavram insan iin yapmann yoluydu. Doann yapt gibi yapmak, doay taklit etmek, doann gizli olanaklarn kavramakt. Byle bakldnda mimesis yaratc bir taklitti, gizemli bir yan vard. Mimesis, eylerin kozmik dzenine katlmann yoluydu ve modern dnyadaki ex nihilo yaratclk fikrinden ok farklyd.225 Ancak, modern dnyaya hkim olan yapma biimi teknolojidir. Dnyann gereklii teknik zerinden dnlr, retilir, donatlr, denetlenir. Mimarlk eletirisinde grng bilimsel (fenomenolojik) yaklamn temsilcisi olan Essex Okulunun yesi Dalibor Vesely, tekniin, kozmik dzene katlma, eyleri ortaya karma edimi olarak techneden, doay ve eyleri kullanm iin manipule eden, egemenlik altna almaya alan modern teknolojiye evrildiini ifade eder.226

Maurizo Cecchetti, Giovanni Michelucci ile Rportaj, ev. O. zer, LArca, 1991. Tansel Korkmaz, a.g.e., 2001a, 133. 225 Tansel Korkmaz, a.g.e., 2001b, 116. 226 Dalibor Vesely, Architecture and the Question of Technology, Architecture, Ethics and Technology, eds. L. Pelletier, A. Perez-Gomez (Quebec: McGill-Queens University Press, 1994), 30-31.
224

223

111

Nitekim, insann doa ile arasndaki ilikide yaanan krlmann Aydnlanma ile ortaya kt sylenebilir. Rnesans dncesinde doa, seyredilecek ve ilham alnacak bir konuma sahipken, Aydnlanma ile birlikte doa, artk akln kurallarna gre dzenlenmesi gereken bir bahedir. Aydnlanmaya kadar devam eden yaratclk anlay yerini bireyin eletirel ve arasal akl kullanarak yapt tasarmlara brakr. Tasarm eyleminin snrlarn ya da dorudan kendisini belirlemeye ynelik kuramsal almalar arlk kazanr. Bu balamda, mimarlkta tip, tipoloji ve bu kavramlarla ilikili dier terimlerin Quatremre de Quincyden Rossiye gelinceye kadar ok eitli ve farkl anlamlarda kullanld grlmektedir. Farkl zaman dilimlerinde konu ile ilgili yaplan almalar, mimarlk yaptnn kkeni, anlam, ilevi, biimi zerine dnceleri ierir. Terimlere yklenen anlamlar ne olursa olsun almalar, kendi dnemlerine ait sorunlardan hareketle mimari tasarm sreci ve yaratclk konularnda dnceleri kapsamaktadr. 20. yzyln ikinci yarsnda mimarlk disiplini, tasarm sreci zerine eletirel anlamda gelitirilen ok farkl almalara ve tartmalara sahne olur. Tartmalarn iinde tip kavram ve tipoloji nemli bir yere sahiptir. Gelimeler ele alndnda genel anlamda iki farkl yaklamdan sz edilebilir. lk yaklamda tarihsel birikimsel bilginin tipoloji araclyla tasarm srecinde etkin bir rol oynamas ynnde, dierinde ise klasik tipoloji anlayna kar karak, salt nesnel, bilimsel sreleri hakim klmak amacyla yntembilimsel modeller ortaya konmas ynnde almalar sz konusudur. 3.1. Tasarm Srecinde Gerekli Snrlarn fadesi Olarak Tip

Mimarlkta tip konusundaki tartmalarn altnda sanatsal yaratcl anlama abas ve tasarm srecine ynelik mdahale giriimlerinin yatt ifade edilebilir. Mimarn yeni olan yaratabildii sreci aklamak pek ok kuramcnn srekli peinde olduu bir konudur. Bir sanatnn yalnzca baz

112

yerleik snrlar ierisinde alarak yaratc olabilecei inanc, yaratclk sorunuyla ilgilenmi olan yazarlar tarafndan farkl zamanlarda dile getirilir.227 Mimarlk kuram alannda, Quatremre de Quincynin sanatta creatio ex nihilo yaklamn reddettii ve sanatsal yaratmn yalnzca mevcut formlar ya da tipler tarafndan belirlenen snrlar ierisinde var olabileceini savunduu almann nceki blmlerinde vurgulanmt. 20. yzyln ikinci yarsnda da tip ve tipoloji dncesinin mimari tasarm srecinde yer almas konusunda hemfikir olan bir ok isim bulunmaktadr. Bu dnemde Tendenza Hareketi ve Neo-Rasyonalistler dnda Argan, Vidler, Colquhoun, Moneo, Sola-Morales, Panerai ve onlar takiben Hays ve Madrazonun konu ile ilgili kuramsal almalar n plana kmaktadr. Ignasi Sola-Morales, Neo-Rationalism and Figuration (Neo-Rasyonalizm ve Biimlendirme) isimli makalesinde Neo-Rasyonalist retinin olduka tutucu, kat ve sade bir zellik tadn idafe eder. Mimari ve kentsel biimin fiziksel ve yapsal ifadesi Neo-Rasyonalistlerin almalarnn odan oluturmaktadr. Mimarl oturtmaya altklar yeni bir aklsal zemini tanmlamak iin, ne mimarlk d disiplinlerden, ne de modern kentin teknik ve yapay dnyasna ait imgelerden medet ummaktadrlar. Bu noktada nemli bir sorunun ortaya ktn belirten Sola-Morales, makalesinde sorunu u ekilde ortaya koyar:
zne, analizden (zmlemeden) tasarma nasl gei yapacaktr? Analitik (zmlemeci) almalar, yerlemelere, kentsel yapya ve olas biimler daarcn oluturulmasna ynelik bilginin elde edilmesinin tesinde neler salayabilir? Fiili duruma ait bilginin tesinde bireyler nasl bulunabilir? Analitik alma, belirlenmi bir lte gre ok yaln ve dzenli bir betimleme sunmaktadr ancak tasarm srecine ynelik ipular salamamaktadr.228

227 228

Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Ignasi Sola-Morales, a.g.e., 1984/1990, 138.

113

Nitekim, tipolojinin tasarm srecinde nasl etkin bir rol oynayacana ynelik admlar atlr. kinci blmde aktarlan Tendenza Hareketi iinde Rossi ve Aymoninonun almalar da, bu anlamda dorudan tasarm srecine ait bir hedefe ynelik olmalar ile n plana kar. Bireysel zgrlk, znellik ve deneysellik, modern mimarln avangard kanad iin vazgeilmez konulardr. Oysa, Neo-Rasyonalistler zorunluluklar ve gerekli snrlar dahilinde hareket etmeyi tercih etmektedir. Modern mimarln yeniliki-bulucu tavrna kar, gerekliliklerin belirledii snrlar ne karlr. Bu tercih beraberinde eski bir tartmay canlandrr: bulu (yaratclk) kuramna kar taklit (mimesis) kuram. Bu balamda, paradoksal olduu dnlse bile Neo-Rasyonalistlerin, Aydnlanma dnemi rasyonalistleri ve 19. yzyl mimarisinde hakim olan mimetic dnce gelenei ile sk skya ilikili olduunu iddia etmek hatal olmayacaktr.229 Hali hazrda mimarlk gelenei tarafndan belirlenmi snrlara sahip olan mimarlk dncesine dayanan Neo-Rasyonalizm, gelenein ve tarihin iine kk salan bir yaklam benimser. Mimarl keyfiyetten ve anlamszlktan kurtaraca umulan bu yeni kuramsal temelin merkezine ise morfoloji ve tipoloji yerleir. Sola-Morales, bu balamda Aldo Rossi ve Rafael Moneo gibi mimarlarn eserlerini, derin bir tarih bilgisinin tekrara dayal uygulamalar olarak deil, klasik ve modern gelenek ile ada mimarlk kltr arasndaki mesafenin herhangi bir noktasnda verilmi farkll barndran neriler olarak deerlendirir.230 Rafael Moneo, mimarlkta tipoloji sorununu ortaya koymann, mimari yaptn kendi doas sorununun ortaya konulmas olduunu belirtir. Moneoya gre;
229 230

Ignasi Sola-Morales, a.g.e., 1984/1990, 138. Ignasi Sola-Morales, Difference and Limit: Indvdualism in Contemporary Architecture, Domus, 1992. Ignasi Sola-Morales, Differences: Topographies of Contemporary Architecture, trans. G. Thompson, ed. S. Wing (Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1996)da yeniden yaynlanmtr, 111.

114

Verilecek yant, her nesil iin mimarln znn bir yeniden tanm ve ilgili tm problemlerinin bir aklamas anlamna gelir. Soru ve verilen yant, sonrasnda bir kuramn oluturulmasn gerektirir. Oluturulacak kuramn ilk sorusu, bir mimarlk yapt ne trde nesnedir? olmaldr. Soru, en sonunda tip kavramna geri dnmek durumundadr.231

Moneo tipi, ayn biimsel strktr ile karakterize edilen bir nesneler grubunu betimleyen bir kavram olarak tanmlar. Tip, ne meknsal bir diyagramdr ne de dizisel bir listenin ortalamasdr. Mimarln ve mimarlk tarafndan yaratlan nesneler dnyasnn sadece tipler tarafndan betimlenmediini, ayn zamanda onlar araclyla retildiini vurgulayan Moneoya gre;
Eer bu nosyon kabul edilebilirse, mimarn yaptn kesin bir tip ile neden ve nasl tanmlad anlalabilir. Mimar, balangta tip tarafndan kstrlmtr nk bildii yol budur. Daha sonra onun zerinde hareket edebilir, onu bozabilir, dntrebilir, ona riayet edebilir. Ama tipten balar. Tasarm sreci, bir tipolojinin -biimsel bir strktr dncesinin- elerini, tek bir yapt karakterize eden kesin bir hale getirme yoludur.232

Ancak tipolojinin nemi konusunda grlerini belirten Moneo, bir yandan da, mimarlk yaptnn kendi iinde bir varlk/olu olarak kendi bana dnlmesi gerektiini vurgulamaktadr. Moneoya gre, mimari yapt tekrarlanamaz ve kendi bana bir olgudur. Sanatn dier biimleri gibi, biricik veya esiz olma hali ile tanmlanabileceini, dolaysyla, mimarlk yaptnn herhangi bir snflandrma ierisinde indirgenemeyeceini belirtir.
233

Moneonun tipolojiyi onaylamakla birlikte, doas gerei barndrd bir takm rtk zelliklerinden tr bu anlamda bir aklamaya ihtiya duyduu ne srlebilir.

231 232

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 585. Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 587. 233 Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 585.

115

Moneo da Rossi gibi, Gulio Argann 1963 tarihli makalesi sayesinde Quatremre de Quincynin tip tanm ile tanr. Quatremre de Quincynin tip ve model arasnda yapt ayrm ve tipe kazandrd mphemlii yeniden dile getiren Argana gre tip, genel anlamda tasarm srecinde kullanlmaya ve bu srete birbirinden farkl eserler retilebilmeye uygun bir aratr. Dourgan (generic) bir zellik atfettii tip, deer yargsndan arnm ve tarafsz bir edir. Argann kuram, sosyo-kltrel ve teknolojik deiimlere bal olarak yeni tiplerin yaratlmasna izin vermektedir. Argan, yaratc srecin tipolojik ve buluu (inventive) yannn sreklilik arz ettiini ve birbirine kenetlendiini belirtir. Buluu yan, tipte ematik olarak tortulaan ve sentezlenen gemi zmleri irdeleyerek ve onlarn tesine geerek gncel talepler ile megul olmaktadr.234 Argann metninin, Vidlerin nc tipoloji olarak niteledii anlayn ortaya knda nemli bir yere sahip olduu ne srlebilir. nc tipoloji, geleneksel kentin barndrd biimlerin tipolojik analizini belirleyici konuma getirmektedir. Vidlere gre;
Yeni tipoloji anlaynn alan olan bu kent kavram, aka yakn gemiin basit, kurumsal ve mekanik tipolojilerinin neden olduu paralanmaya kar biimin ve tarihin srekliliini vurgulamak arzusundan domutur. Kent, bir btn olarak dnlmtr, dn ve bugn fiziki yaps vastasyla ortaya karlacaktr. Kendi iinde ve kendisinin yeni bir tipolojisidir. Bu tipoloji, ayr elerden meydana gelmemektedir, kullanm, toplumsal ideoloji ya da teknik zelliklere gre snflandrlan nesnelerden de olumamaktadr: bir btn olarak durmaktadr ancak, her an fragmanlarna ayrmaya hazrdr. Bu fragmanlar ne kurumsal tip-biimleri yeninden kefeder, ne de gemiin tipolojik biimlerini tekrar eder. 235

234

Giulio Carlo Argan, On the Typology of Architecture, Architectural Design, 1963, no. 33, 564-565. A. Papadakis, H. Watson (eds.), New Classicism: Omnibus Volume (London: Academy Editions, 1990)da yeniden yaynlanmtr,117-118. 235 Antony Vidler, a.g.e., 1976/2000, 293.

116

Philippe R. Panerai de, Jean Castex ile birlikte yapt almalarda tipolojik incelemelerin kentsel biimin retilmesi asndan byk nem tadn belirtir. Panerai ve Castexe gre, tip dncesi ve onun bir sonucu olan tipoloji, kentsel yapyla eleri arasndaki ilikiyi tanmlamak ve dolaysyla zmlemek iin kanlmazdr. 236 Ancak, tek amacn kent konusundaki bilginin geniletilmesi olmadn ifade eden Panerai, tipolojinin kullanm deerini tartmaya aar. Paneraiye gre;
Byle (tipolojik) bir almann belirli bir zaman iinde yer alan projelendirme srecinde bir yarar olup olmayaca, sorulmas gerekli bir sorudur. Bu konuda ilk ak gerek u ki eer onu kullanma niyetimiz yoksa tipolojiyle uramak botur. . analizle projenin ayn kuramsal dncenin, kente kar ayn sorumlu balln iki farkl grnm, iki deiik an olduunu da anlayabiliriz.237

Panerai, Urban Forms: the Death and Life of the Urban Block (Kentsel Biim: Kentsel Bloun lm ve Yaam) isimli almasnda, kentin temel elerinden biri olan ve soka tanmlayan avlulu blok tipinin, modernist yaklam nedeniyle yok olduunu ve sonuta kentsel dokunun izole edilmi, bolukta yzen lineer bina trlerinden ibaret hale geldiini aktarr238 (ekil 68). Paneraiye gre tipoloji, kentsel biimin yeniden retilmesi iin etkin bir ekilde kullanlmas gereken bir yntemdir. Nitekim Panerai, Jean Castex, Jean Charles Depaul ve Ivor Samuels gibi isimler ile birlikte Sentaks Grubu ad altnda mimari meknn yapsalc zmlemeleri, tipolojik yntemin yap ve kent meknna uygulanmas gibi kuramsal konular zerinde almalarda bulunur.

Philippe R. Panerai, Jean Castex, Kentsel Meknn Yaps zerine Notlar, LArchitecture daujourdhui, 1971, Say: 153. ev. A. Kksal, Seluk Batur in Mimarlk Yazlar, Editrler: A. Arel, E. Grsel, S. zkan, (Ankara: TMMOB Mimarlar Odas Yayn, 2005), 111. 237 Philippe R. Panerai, a.g.e., 1979, 79. 238 Philippe R. Panerai et al., Urban Forms: the Death and Life of the Urban Block (1977), trans. O.V. Samuels (Oxford: Architectural Press, 2004).

236

117

Panerai ve Vidlerin, talya kkenli yeni tipoloji anlaynn kent ile ilikisi zerinde nemle durmalar, Fransa, ngiltere ve Amerika gibi lkelerde konuya duyulan ilgiyi artrr. Nitekim, Vidlerin nc tipolojisine karlk gelen postmodern tipoloji kavramn kullanan Micheal Hays, postmodern tipolojinin kentin temsiline ait kendine zg varl zerine kurulu olduunu ifade eder239 ve postmodern tipolojiyi iki kategoriye ayrr: klasik tipoloji ve tipolojinin kaydrmal (catachrestic) modeli.240 Klasik tipoloji, mimari tipin tek bir koda indirgendii ve kopyalanacak bir birim olarak bir katalog iine yerletirildii anlay temsil etmektedir. Klasik tipoloji, tip proje ve tip plan anlayn beraberinde getirir. Klasik tip mant stereotip ve klielerin retimine aktr. Kodlanm elerden oluan kapal bir sistem iinde ister kopyalama ister uyarlama ile yaratc olmak sz konusu deildir. Klasik tipoloji zaman dondurur, yeri yok sayar ve kendine zg bir retim olarak mimarl yadsr. Haysin dier kategorisi tipolojinin kaydrmal (catachrestic) modelidir. Kaydrmal model, bir yapy biimlendirme aamasnda yeterli veri olmad durumlarda, bir zme ulamak amacyla tipolojilere bavurulmas ve belirli biimsel tercihlerin devreye girmesi olarak aklanabilir. Model, gerekli durumlarda tipin seimini ve dntrlmesini ierir. Hays, kaydrmal modelin Tendenza Hareketi iinde yer alan mimarlar tarafndan mesleki pratik iinde kullanldn ve kuramsal olarak en ak haliyle Alan Colquhoun tarafndan ortaya konulduunu belirtir. Colquhounun modernist tasarm yntemlerini sorgulad 1967 tarihli makalesi mimarlk dnyasnda kayda deer bir etki yaratr. Metin, ayn zamanda tipoloji konusunda postmodern dneme ait ilk ngilizce denemedir. Colquhoun, Modern Hareketin nesnel ve bilimsel olduu ifade edilen tasarm
Michael Hays, Unprecedented Realism: The Architecture of Machado & Silvetti (New York: Princeton Architectural Press, 1995), 35. 240 Michael Hays, a.g.e., 1995, 36-37.
239

118

yntembilimini inceledikten sonra bir tr tipolojik modele bavurmann gerekli olduunu ne srmektedir. Colquhoun, tasarm yntemi olarak kullanlan tipolojik yaklamda olduu gibi gemi zmlerin dntrlmesini, tasarm alannda gemi rneklerin sahip olduu konumun tannmasnn arac olarak grmektedir. Bu yaklam, tip ve taklit kuramlarn yenilik adna yadsyan Modern Hareket iin nemli bir krlma noktasdr. Colquhounun teorisi, znde mimari grgclerin (empiricists) tamamen ilevsel belirleyicilerden yola karak keyfi olmayan bir biime ulamaya ilikin szde bilimsel iddialarnn bir eletirisidir. Colquhouna gre;
..istesek de istemesek de yaratc srece karan kavramlar denetim altna almak istiyorsak, gemiin biim ve zmlerini dikkate alan deer dizgelerini kurmak iin aba harcamalyz.241

Colquhoun, daha sonra kaleme ald bir yazsnda mimarlkta tip kavramn farkl ekilde ele alan, o dneme ait iki yaklamdan sz eder. lk yaklam Neo-Rasyonalistler, ikinci yaklam ise Robert Venturi ile ilikilendiren Colquhouna gre;
lk yaklamda tip, genetik bir eyi andrr; zgn kopya zerine damgalanan, sonradan gelen her biimin araca zdr. (Quatremre de Quincy tip szcn bu anlamda kullanr.) kinci yaklamda ise tip yalnzca de facto biimi antrr; bu durumda anlamca zengindir ve farkl her tarihsel ortamda tekrar tekrar yorumlanabilir. Postmodernist olarak adlandrlanlarn yaptlarna baktmzda, tip dncesinin, bu iki yorum kutubu arasnda deikenlik gsterdiini grrz.242

Tip ve tipoloji kavramlarnn mimari tasarm sreci ile ilikisi konusunda son dneme ait en kapsaml kuramsal aratrmay yapan Leandro Madrazo,

241 242

Alan Colquhoun, a.g.e., 1967/1990, 48. Alan Colquhoun, Modern Mimarlk ve Tarihsel Olu, Mimari Eletiri Yazlar (1981), ev. A. Cengizkan (Ankara: evki Vanl Yaynlar, 1990), 15.

119

mimarlk tarihinin, farkl mimari yaptlarn temelinde her zaman rntler, biimler ya da tiplerin bulunduunu gsterdiini belirtir. Madrazoya gre;
Palladyen model, bu mimari evrensellerden biridir. Palladyen model, Palladionun kendi yaptnn kapsamn aar. Aslnda, Palladyen model, 20. yzyla kadar Bat mimarlnda olduka etkilidir. Etkisi, 18. ve 19. yzyllarda ngilterede ve Fransada yaymlanan mimarlk incelemelerinin birounda aka grlebilir. ncelemelerin ierdii resimlerin ou kare bir plana, yaln bir hacimsel zarfa ve bir merkezi mekna sahip olmalaryla ayrt edilir. Wright, ilk Prairie243 konutunu ina ettiinde, Palladyen model hala aklndayd. Ayn zamanda, Villa Stein ve Villa Savoyeun tasarmnn ilk aamalarnn eskizlerinde grld zere, Le Corbusierin de aklndayd.244 (ekil 69)

Dolaysyla Madrazo, verdii rnekler zerinden, tipin temelde, tarihsel dnemleri ve tm uzmanlk alanlarn aan, zihne ait kavramsal bir yap ve insanoluna ait bilginin temelinde yatan ana kavram olduunu aktarr.245 20. yzyln ikinci yarsnda, tasarm srecinde gerekli snrlarn ifadesi olarak tip ve tipolojiyi gndeme getiren kuramclarn bulutuu ortak nokta, tipolojik alma srecinde analiz yoluyla elde edilen verilerin (tiplerin) ileme tabi tutularak dntrlmesine dayanmaktadr. Ancak her biri, tipolojinin belirleyicilik dzeyi ve tasarm etkileyen dier unsurlarn (znel yaklamlar, estetik, sezgi, vb.) konumu hakknda farkl grlere sahiptir. Mimarln her trl snrdan kurtularak zgrlemesi ve zgnlemesi konusunda kuramclarn nemli ekinceleri bulunmaktadr. Mimarlk, mekna yapt mdahale ile tm bir zihniyet haritasna mdahale etmektedir. Bu
Prairie szc kr, ayr, dz yeil alan anlamna gelmektedir. Mimarlk tarihinde Praire slubu (1900-1920), Frank Lloyd Wrightn az eimli atlar, geni saaklar, yatay hatlar, tekrar eden kk pencereleri, merkezinde bulunan mine esi gibi zellikleri ile n plana kan genellikle tek katl ve ak plana sahip konutlarnn mimarisini tanmlamak iin kullanlr. En olgun rnei Robie House olarak bilinmektedir. 244 Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. 245 Leandro Madrazo, Types and Instances: a paradigm for teaching design with computers, Design Studies, 1999, Vol. 20, No. 2: 177.
243

120

balamda meknn gvdeyle, bellekle, kimlikle olan ilikisi nedeniyle sonuna kadar zgrlemi, kontrolden uzak ve keyfi bir mimarln tehlikesine iaret edilir.246 Tipolojik yaklamlar da, kentin btnl temel alnarak, zerinde konuulan snrlarn saptanmas ynnde tasarm srecine dhil edilirler. yle ki, tipoloji bir anlamda, mimarln kendi iinden rettii ve kendini denetledii bir mekanizma olarak deerlendirilir. Ancak dile getirilen, tip kavramnn ve tipolojinin mimari tasarm srecinde donmu bir mekanizma olarak deil, hem nemli bir analitik ara, hem de bulgulayc (heuristic 247) bir ilem olarak belirleyici bir konuma sahip olduu grdr.248 3.2. Tasarm Srecinde Yaratcla Engel Olarak Tip

20. yzyln ilk yarsnda, tip ve biim yaratcl olanakl klmaktan ok, yaratcln bir engeli olarak alglanr. Biim ve tipe ilikin bu olumsuz gr, modern sanat ve mimarln balangcnda bulunabilir. O dnemde, mimarlar ancak gelenekle balar koparldktan sonra yeni bir sanatsal hareketin ortaya kabileceini dnrler. Bu balamda, biim, tip ve hatta slup, gelenei temsil etmektedir ve dolaysyla reddedilmesi gerekir. Ancak farkl paradigmalarla Modern Hareket kendi tiplerini ve tipolojilerini (ikinci tipoloji) retir. Le Corbusiernin, aklc ilkelere gre yeni tiplerin yaratlmas olarak tanmlad tipoloji, bu yeni anlayn rnei olarak verilebilir. Modern Harekete gre ilevselcilik, iin gerekli miras zm alnan sluplardan ve

biimlerinden

kurtulmak

salamaktadr.

Modern

Hareketin mimarlar ilevselci inanc benimserler. Mimarlk alannda szde bilimsel bir dnem balar. Bilimsel olma anlay en ileri dzeyine yzyl ortasnda salt ilevselci yaklamda, yntembilimcilerin almalarnda ve Buckminister Fullerin mimarisinde eriir.

246 247

H. Blent Kahraman, Mimarln Sanatl ve zgrl, XXI Dergisi, 2000, Say 4:15. Heuristic: Formle edilmi veya hazr zmler yerine akl yrtme ve gemiin deneyimlerini kapsayan renme yntemi. 248 Michael Hays, a.g.e., 1995, 35.

121

Ancak, Modern Hareketin ncleri ilevselcilie ballklarna ramen, biimin estetik nemini hibir zaman gz ard etmezler. Tek bana ilevselcilik, biimi aklayamamaktadr. levsel dncelere ifade kazandran biimsel estetii gz nne alrlar. 249 Colquhoun, Aaltonun eserlerini ele ald Alvar Aalto: Tip leve Kar balkl makalesinde yle demektedir:
.Modern Hareketin ifade ilevinin en byk temsilcisinin yaptlarnn ele alnmas, bizi kanlmaz olarak onun bal olduu ilevselciliin temel ilkelerinden bazlarnn sorgulanmasna yneltmektedir.250

Modern Hareket gibi tip kavramn yadsyan bir dier grup ise almalarn analitik ve bilimsel temellere dayandran Christopher Alexander, Tomas Maldonado, Yona Friedman gibi yntembilimci aratrmaclardr. 1960larda daha radikal ilevselcilik nerilerinde bulunan tasarm yntembilimcileri tam olarak biimin estetik anlamn da ortadan kaldrmak arzusundadr.251 Aslnda yaplan almalar modern mimarln, kesin bilimlerin kuramlar ve yntemlerine duyduu hayranln nihai rnlerinden baka bir ey deildir. Sadece belirli ilevlerin karlanmas iin ihtiya duyulan fiziki koullarn salanmas ve tasarm srecinde bu hedefe gsterilecek dizgesel (sistematik) ballk sonucunda, ilevsel ihtiyalar yapnn biimini belirleyebilecektir. Christopher Alexandern Notes on the Synthesis of Form (Biimin Sentezi zerne Notlar) isimli doktora almas, bu pozitivist yaklamn en kusursuz rnei olarak kabul edilir. Alexander, biimin, tasarmcnn ilevsel talepleri etkin ekilde karlayan yaptlar yaratmasnn nne geen bir engel olduunu iddia eder. Alexandera gre, bir tasarmc her zaman zihninde nceden-tasarlanan bir imge, bildii biimlerden trettii bir imge ile balamaktadr. Bu imge, tasarmcnn tasarm probleminin tm karmaasyla megul olmasn nler ve bu nedenle modern tasarmc zgn
249 250

Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. Alan Colquhoun, a.g.e., 1976/1990, 78. 251 Leandro Madrazo, a.g.e., 1995.

122

ve ilevsel biimler yaratmada baarsz olur. nceden-tasarlanan imgenin yaratt snrlardan kurtulmak iin, Alexander, matematikte kmelere dayanan dizgesel bir tasarm sreci nerir 252 (ekil 70). Bir dier yntembilimci Tomas Maldonado, endstriyel gelime ile ilikili olarak tasarm eitiminin tarihini irdeledii 1958 tarihli makalesinde, manifestal bir ekilde ilemsel, ynetilebilir, gerek bilgiye dayal bir praxis olduunu savunduu bilimsel ilemselci kuramn ortaya koyar.
253

Maldonadoya gre, ister Beaux-Arts geleneindeki gibi hmanist, ister Bauhausta olduu ekliyle grgl yaklamlardan beslensin, hibir estetik dnce artk ekonomi, teknoloji ve sosyal gereksinimler tarafndan tanmlanan bir alanda varln srdremez. Estetik kayglarn aksine tasarm belirleyecek olan bu ekonomik, teknolojik ve sosyal gerekliliklerdir. Bu noktada, teknokrat kimliiyle n plana kan Maldonadonun mimara uygun grd rol e gdmclktr (coordinator). 1970lerde Peter Eisenman, hem tip ve biimin hem de salt ilevseli bak asnn mimarlkta yaratc sreci engelleyecei grndedir.254 Eisenman, ilevselci determinist yaklamn mimarl aklayamayacann farkndadr. Bu nedenle mimarln doas zerine almalarn younlatrr. Ancak almalar, benzer bir aray iinde olan ve tipolojiyi zm olarak gren baz meslektalarndan farkl bir ynde ilerler. Mimarn yaratcln kstlayan nceden-tasarlanan bir imge yerine, Eisenman bir dnmler dizisine dayanan ak-ulu bir tasarm sreci nermektedir. Eisenmana gre, bir dnm sreci olarak tasarm gr, nceden-tasarlanan imgeyi gereksiz klacaktr. 255 Tasarm srecinde aksonometrik perspektif dizileri iinde ele
252

Christopher Alexander, Notes on the Synthesis of Form (Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, 1964), 1-11. 253 Tomas Maldonado, New Developments in Industry and the Training of the Designer, Ulm, 1958, no. 2, 25-40. J. Ockman (ed.), Architecture Culture1943-1968: A Documentary Anthology (New York: Rizzoli International Publications, 1993)da yeniden yaynlanmtr,289-300. 254 Peter Eisenman, Post-Functionalism, Oppositions, 1976, no. 6. Kate Nesbitt (ed.), a.g.e., 1996da yeniden yaynlanmtr, 80-84. 255 Mario Gandelsonas, From Structure to Subject, Oppositions, 1979, no. 17: 6-30.

123

ald dorular, dzlemler ve hacimler, dekompozisyon ve sperpozisyon olarak adlandrd yntemler araclyla elde edilen geometrik kombinasyonlar meydana getirmektedir (ekil 71). Bylelikle, Eisenman ne tarihsel referanslara, ne de bilimsel-teknik gerekircilik ilkesine gre hareket eden salt ilevselci retiye bavurmak zorunda kalmad, bir mimari tasarm yntemi icad eder. Ancak mimarlkta tasarm sreci ve yaratclk konularnda tm yntem araylarnn ilk bakta uygulanabilir ve aklc grnen zelliklerine ramen savunulabilir nitelikler tamad anlalr. Tip kavramn banda reddeden ve tasarm srecini yalnzca bilimsel ltler ile belirlemeye alan yntembilimcilerin, nerdikleri tasarm yntemlerinin boluklarn kapatmak iin tipolojiye bavurduklar grlmtr. rnein, Alexandern belirledii ve Pattern Language (rnt Dili) adl kitabnda toplad 253 adet rnt tipolojik yaklamla zme bulumaktadr. ulamak Benzer ekilde Maldonado, kullanlmasnn onaylamamakla ve ireti bir zm olarak nitelemekle birlikte, baz durumlarda amacyla tipolojinin gerekebileceini itiraf etmitir. 256 Eisenman ise zaman iinde, mesleki hayatnn ilk yllarnda yapt ynteme dayal almalardan uzaklaarak herhangi bir sav olmayan bir mimarln reticisine dnr. 1980lerin sonuna gelindiinde manifestolar a herkes iin olduu gibi Eisenman iin de sona ermitir. Bir zamanlar tasarm srecini belirli kurallara gre ekillendirmek amacnda olan Eisenman, kendisini hibir kurala inanmayan bir dnyann iinde tasarm yapar konumda bulur.257 lerleyen yllarda mimari tasarm sreci zerine yaplan ynteme dayal almalarda ise ilk gze arpan zellik, tip kavramnn ve tipolojinin dlanmas deil, daha en bandan yntemin bir paras olarak kucaklanmasdr. Bu anlamdaki kapsayc almalardan en bilineni William
256 257

Alan Colquhoun, a.g.e., 1967/1990, 43. Uur Tanyeli, Eisenman ya da Modernistin Hazin Sonu, Arredamento Dekorasyon, 1990, Say 21: 90.

124

Mitchellin The Logic of Architecture (Mimarln Mant) kitabdr. Mitchell, almasnda mimari elerden oluan biimsel bir vokablere ait rneklere dayal bir tasarm dili nermektedir.258 Mitchell, tip kavramn deerlendirirken Kantn Saf Akln Eletirisi eserindeki aklamalarndan faydalanr. Kant, dncelerin temelinde nesnelere ait imgelerin deil emalarn (schemata) bulunduu grndedir. rnein Kanta gre, gen kavramn hibir imge tam olarak aklayamaz. nk kavramn genellii onun tm genleri dar al, dik al, vb.- kapsamasndan gelmektedir. Oysa imge, her daim bu genlerden biri ile snrl kalmak zorundadr. Mitchell de, tipin aslnda bir szel ema olduunu ancak mimarlkta soyut diyagramlarla ifade edilebileceini belirtir259 (ekil 72). Mitchell gibi tasarm srecini bilgisayar teknolojileri ile ilikilendirerek almalarn yrten Leandro Madrazo ise, estetik dncenin yaratclk srecinde ortadan kaldrlamayaca sonucuna varr (ekil 73). 1960l ylarn yntembilimcilerinin iddia ettikleri gibi tasarm srecinin estetik dnceden arndrlmas mmkn deildir. Tasarm srecine karan benzer kavramlar denetim altna almak iin gemiin biim ve zmlerinin incelenmesi gerekmektedir. Bu nedenle Madrazo da, tip kavram zerine son dneme ait en detayl incelemeyi gerekletirir.260 Madrazoya gre tasarmn kavramsal olarak ele alnd bir almada tip kavram, hem yaratcl mmkn klan snrlarn ifadesi, hem de bir tasarm dilinin dizgesel uygulamasnda ihtiya duyulan e olarak sahip olduu iki anlamyla srece dahil edilmelidir.261 Ancak, tip dncesi ve matematiksel yntemleri bir arada ele alan kuramclarn dnda, her iki yaklam da reddeden kuramclar bulunmaktadr. Alberto Perez-Gomez, hem yntembilimsel nerilerin hem de tipolojik
258

William J. Mitchell, The Logic of Architecture (Cambridge, Massachusetts: MIT Press, 1990). 259 William J. Mitchell, a.g.e., 1990, 94-95. 260 Leandro Madrazo, a.g.e., 1995. 261 Leandro Madrazo, a.g.e., 1999, 178.

125

yaklamlarn karsnda yer alan kuramclardan biridir. Modern bilimin sorgulanmasna iaret eden Edmund Husserlin The Crisis of European Science (Avrupa Biliminin Bunalm) almas ile mimarlk kuramn birletiren Perez-Gomez, mimarlk alanndaki her trl yntem arayna ya da bilimsel olma iddialarna kar mesafeli durmaktadr. 262 Perez-Gomeze gre;
Mimarln ilevselcilik, biim oyunlarna dayal kombinasyonlar, sluplar ya da tasarmda tretmeci bir ara olarak tipin kullanm sayesinde anlaml klnaca inanc son iki yzylda Bat mimarlnn geliimini belirler.263

Perez-Gomez, mimarln yaad bunalmda tasarm yntembiliminin, tipolojinin, biimi anlayn kurallarnn ve her tr kat ilevselciliin pay olduunu savunmaktadr. Sorun, mimarlk alannda ussal-nesnellik, teknoloji ve ilevselcilik olarak temsil edilen bilimin, gizeme, iirsellie ve varolua iaret eden deneyimin karsnda hakim klnmasdr. Ycel, 1976 tarihli makalesinde tip kavramna ve tipolojiye farkl gerekelerle kar kan bir dier anlaytan sz eder. Mimarlk kuramclarnn, eilimlerine bal olarak tipolojik yaklamlar her zaman benimsemediklerini ve Bruno Zevi gibi idealist mimarlk kuramclarnn tipolojik analiz anlayna btncllk adna kar ktklarn ifade eder. 264 Zevi, tipolojiyi deiimi yadsyan ve neredeyse otomatik bir tekrar vurgulayan donmu bir mekanizma olarak deerlendirmektedir. 265 Ycele gre, tip ve tipolojiye ynelik bu anlamdaki olumsuz yorumlar daha ok analitik dnceye kar bir tutumun belirtisidir. Bu erevede, tip kavram ve tipoloji konusunda Zevinin ban ektii idealist kanattan gelen eletirilerin tutarl olduklarn sylemek
262

Alberto Perez-Gomez, Introduction to Architecture and the Crisis of Modern Science, (Cambridge: MIT Press, 1983). Metin, K. Michael Hays (ed.), Architecture Theory Since 1968 (Cambridge Massachusetts: MIT Press, 2000)de yeniden yaynlanmtr, 466-475. 263 Alberto Perez-Gomez, a.g.e., 1983/2000, 466. 264 Atilla Ycel, a.g.e., 1976, 17. 265 Bruno Zevinin Architettura in Nuce (Venice, 1960), p.169dan aktaran Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 587.

126

mmkn gzkmektedir. Grleri mimarln gizil gc ve btncl yapsndan beslenen Zevi ve yandalarnn temel hedefi mimarl, konulmaya allan tm baskc kurallardan arndrmak ve ada, demokratik bir mimarlk ortam olumasna katkda bulunmaktr. Tasarm konusunda bir kuramn nasl kurulabilecei zerinde duran lhan Tekeli de tasarm kuramnn tasarmcya yol gstermesi gerektiini ifade eder. Ancak bu noktada, yol gstermekten ne anlalmas gerektii ve ne kadar yol gsterilebilecei gibi sorular belirir. Tekeli, bu konuda sorulara yant olabilecek birbirinden farkl iki tutumdan sz eder:
Bunlardan birincisi tasarm ilemini ortalama yetenei olan herkesin yapabilecei biimde rutinletirmeye almaktadr. Tasarm srecini bilimselletirme ya da bilgisayarlatrma abalarnn arkasnda byle bir aray vardr. kinci tutumda ise yol gstermeden anlalan farkl bir eydir. nk tasarm yaratc ve rutinletirilemez bir sre olarak grlmektedir. Bu halde yol gsterme ancak yaratc sreleri gelitirmek ynnde olabilir.266

Tekeli, hem tip ve tipoloji terimlerini kullanarak tasarm srecine ynelik aray iinde olan Neo-Rasyonalistleri (zellikle Rossi ve Venturi), hem de nceden-belirlenmi biim olarak tipe kar olan ve matematiksel ilemlere dayal bilimsel nesnel bir model neren yntembilimcileri tasarm srecini rutinletirme hedefinde olan birinci yaklamn temsilcileri olarak deerlendirir.267 3.3. Blm Sonucu

Yaratclk, algya ve duyulara dayal mimetic dnceden, zihne ve kavramlara dayal bilisel (cognitive) dnceye gei srecinde bir poesis olarak yapma eyleminden uzaklaarak akln tasarmlarna teslim olur. Salt
lhan Tekeli, Modernite Alrken Kent Planlamas (Ankara: mge Kitabevi, 2001), 241242. 267 lhan Tekeli, a.g.e., 2001, 252.
266

127

zihinsel bir etkinlik olarak tasarm, mimarln deneyim ile renilmesi yerine retilebilecek bir disiplin haline dnmesinde nemli bir rol oynar. Bu noktada yaratclk srecini aklamak ve belirlemek amacyla farkl tasarm kuramlar gndeme gelir. Aktarlan tipolojik ve yntembilimsel almalar bu adan deerlendirilmelidir Mimari tasarmda tip kavram ve tipolojinin nemini vurgulayan yaklamlarn, tasarm srecine ynelik bir klavuz ilkeler btn oluturma giriimi sorunlu gzkmektedir. Tipolojinin tasarm srecindeki ilevi zerine alan tm kuramclar, iinden seilerek aynen tekrar edilecek bir biimler daar deil, tasarm srecine hakim olmas hedeflenen bir sre modeli ortaya koymak arzusundadr. Ancak tipolojinin, ifade edildiinin aksine, uygulamada gemiten alnan biimlerin aynen tekrarlanmasnn yolunu at ve zaman iinde ii boalm biimler ve motifler daarcna dnme tehlikesini barndrd ifade edilebilir. Tip konusuna olumsuz yaklaan Modern Hareketin ise zaman iinde farkl bir tip ve tipoloji anlay yaratt almann ikinci blmnde aktarlmt. Tip kavramn reddeden tasarm yntembilimcileri tarafndan ne srlen salt ilevselci yntemlerin kmazlarnn ardndan da, biimin tasarm srecinden soyutlanamayaca, nceden-tasarlanan bir biim, bir biimsel dil veya slup ya da bir kavramsal ara olarak, biimin her zaman yaratc srecin bir paras olduu anlalr. Bu noktada, Moneonun tartmalar iinde ayrcalkl bir konuma sahip olduu belirtilmelidir. Kuramsal almalarnn yan sra tasarm ve uygulama alannda nemli eserlere sahip bir mimar olan Moneonun konuyu olumlu ancak bir o kadar da ihtiyatl ekilde ele ald sylenebilir:
Sonu olarak, u soru geriye kalr: bugn tipten sz etmenin bir anlam var mdr? Belki de, eski tanmlar dorudan doruya yeni durumlara

128

uygulamann imkanszl anlalmtr. Ancak bu durum yine de tip kavramnn deerinin tamamen yadsnmas anlamna gelmemektedir.268

Bu erevede, sonularndan hareketle hem bir tasarm arac olarak nerilen tipoloji anlay, hem de tasarm yntembilimi konusunda en tutarl yaklamn her iki retiye de mesafeli ekilde durmak olaca ifade edilebilir. Nitekim, bugne kadar tip kavramnn yannda veya karsnda olsun mimari tasarm srecine ynelik her trl yntem aray ya da sreci basite indirgeme giriiminin geride olumlu bir tablo brakmad sylenebilir. Tm bu giriimlerin mimarln btncl yapsn zedeleyecei ve onu bir mekanizmaya dntrecei gz nne alnmaldr (ekil 74, 75). Portekizli mimar Alvaro Sizann aada aktarlan szleri belki de bu anlamdaki bir yaklam en iyi ekilde zetlemektedir:
Baz arkadalar, gl bir kurammn veya yntemimin olmadn dile getiriyorlar. Yaptklarmn bir yol/yn iaret etmediini, eitici olmadn ifade ediyorlar; tpk dalgalarn insafna kalm bir tr tekne gibi. Gvertede tek bana yryor grnebilirim. Ellerimi dmene koymaya kalkmam. O zaman sadece kutup yldzna bakmam, belirli bir yolu iaret etmem gerekir. Oysa, yollar o kadar belirgin deildir.269

268 269

Rafael Moneo, a.g.e., 1978/2004a, 607. Rafael Moneo, Theoretical Anxiety and Design Strategies in the Work of Eight Contemporary Architects (Cambridge: MIT Press, 2004c), 607.

129

ekil 65. Howard Robertsonun kitabndan: Mimarlkta birlik ilkesinin salanmas.

ekil 66. Howard Robertsonun kitabndan: Planda genel oranlarn tespiti.

ekil 67. Howard Robertsonun kitabndan: Cephede genel oranlarn tespiti.

130

ekil 68. Ernst Maye ait kentsel bloun geirmekte olduu deiimi ifade eden izim.

ekil 69. Colin Rowea ait Palladionun Villa Malcontenta (1560) ve Le Corbusiernin Villa Garchese (1927) ait planlarn oransal ritimlerinin analizi.

131

ekil 70. Christopher Alexandern tasarm srecine ynelik nerilerinden rnekler, 1964.

ekil 71. Peter Eisenmann dnmler dizisine dayanan tasarm sreci nerisi, 1971.

132

ekil 72. William J. Mitchellin The Logic of Architecture kitabndan konutun birim mekanlarnn ilikileri zerine yapt diyagrama dayal bir alma, 1990.

ekil 73. Leandro Madrazonun mimarlk rencilerine bilgisayar destekli tasarm eitimi verilmesi ynnde yrtt almalardan rnekler.

133

ekil 74. Carlo Scarpa: Casa Taddei, Venedik, 1957. Scarpaya ait cephe izimi ve eskiz krokisi.

ekil 75. Giancarlo de Carlo: Eskiz yaparken, 1998.

134

SONU Sonu blmnde, almann nitelii, konuyu ele al biimi aklanarak, elde edilen bulgularn ve ne kan temalarn genel bir deerlendirmesi yaplacaktr. Konunun gncel ve ileriye dnk mesajlar ve konu ile ilgili sonraki aratrmalar zerine grler aktarlacaktr. almann niteliinin ve konuyu ele al biiminin gzden geirilmesi almann temel hedefi, mimarlk kuramnda tip kavramnn anlamnn aratrlmasdr. Genel yap oluturulurken mimarlk alannda tip ve tipoloji konusunu geni ve tarihsel bir bak asyla irdeleyen Modern sonras dneme ait temel metinlerden faydalanlmtr. Srasyla, genel tanmlar, mimarlk alannda tip kavramna farkl dnemlerde yklenen farkl anlamlar ve kavramn mimari tasarm sreci ile ilikisi aktarlmtr. alma, aktarlan yaklamlar yarglamak deil, zerinde dnmek iin bir malzeme sunmay hedeflemektedir. Bu zelliiyle yarglayc deil sergileyici niteliktedir. Tip kavramna mimarlk alannda zaman iinde farkl anlamlar yklenmitir. Her bir dneme ait farkl tip anlay kendi tarihsel ve corafi gereklii ve dnemin belirgin koullar iinde deerlendirilmeye allmtr. Her farkl yaklam kendi dneminde ortaya kan gereksinimlere yant olarak gndeme getirilmi ve bir varolu zemini bulmutur. Bu nedenle, herhangi bir dnemin belirli bir tip anlayn bir dieri zerinde hakim klmak ya da merulatrmak ynnde bir aba sz konusu deildir. Bilgisel nitelikte olan birinci blmde, tip, tipoloji ve tip ile dorudan ilikili terimlerin, szlk ve ansiklopedilerde yer alan tanmlar ve farkl alanlardaki kullanmlar zerinde durulmutur. Genel tanmlarn ardndan ikinci blmde, tip kavramnn mimarlk alannda gndeme geldii dnemler ve bu dnemlere ait almalar kronolojik olarak aktarlmtr. Mimarlk gelenei ierisinde, tip kavramnn temel anlamlarn elde etmek iin kapsaml bir inceleme

135

giriiminden hareketle, nc blmde tip kavram ve tipoloji ile mimari tasarm sreci arasndaki iliki irdelenmitir. Tasarm srecinde gerekli snrlarn ifadesi olarak tip kavramna bavuran yaklamlar ile bu srete tipi yaratcla engel olarak yorumlayan yaklamlar incelenmitir. Tip kavram ve tipoloji zelinde mimari tasarm srecine ynelik gelitirilmeye allan, bilimsellik iddias tayan farkl yntemler ele alnmtr. Bulgularn deerlendirilmesi Mimarlk alannda tipoloji zerine yaplan bir almann tip kavramn inceleyerek balamas mantkldr. Ancak, tip kavramnn her zaman tipoloji ile eanlaml gibi kullanlmas, tip ve tipoloji arasnda zdelik kurulmas, tipin tad esas anlamlarn bazlarnn anmasna yol amtr. Genel olarak mimarlk gelenei balamnda, tip dncesi, bina biimlerinin incelenmesi ve snflandrlmasyla snrl olanlardan daha derin ierie sahiptir. Tip estetik, bilgi bilimsel ve metafiziksel zelliklere sahip felsefi ve deneyst konular; en genelde biim ile ilikili konular kapsar niteliktedir. Mimarlk alannda kuramclarn tip terimini kullanmalar, 18. yzyl sonlarnda Quatremre de Quincyye kadar geri giden olduka yeni bir olgudur. Oysa, tip nosyonu, terimin kuramclar tarafndan ak kullanmndan farkl olarak, Vitruviustan itibaren mimarlk kuramna byk lde nfuz etmitir. Gerekte, birok kuramc mimari biimin kkenleri, mimari bilginin dizgesel klnmas ve yaratclk srecinin akla kavuturulmas gibi, bir tip nosyonu tayan birtakm konularla ilgilenmitir. Vitruvius ile balayan ve ada tasarm yntembilimcilerine kadar mimarlk kuram alannda formle edilmi belirgin dncelerin daha kapsaml ekilde incelenmesi sayesinde tipin gerek anlam ya da anlamlar ortaya karlabilir. Bununla birlikte, mimarlkta tip kavram konusunda birtakm kesin sonular karlmas hem mmkn gzkmemektedir, hem de znde mimarln deiken yapsna ve kavramn felsefi boyutuna aykr dmektedir. Giri

136

blmnde ifade edildii ve ikinci blmde takip edilebilecei gibi tip, tpk biim gibi olduka soyut ve karmak bir kavramdr. Bu nedenle, bu almann btn zerinden kesin bir sonu karmak yerine, incelemenin aknda ortaya kan dncelerin bazlarn zetlemek ve baz durumlarda o dncelerden tretilebilecek sonular nerme giriiminde bulunmak daha tutarl bir yaklam olarak benimsenmitir. Belki de bu sayede, modern dnyaya ait bilimsel bir terim ve arasalc bir yaklamn icad olmakla birlikte soyut bir kavram olan tipe, znde sahip olduu mphem anlamn geri kazandrmak mmkn olacaktr. Tip kavramnn mimarlkta hem bilimsel ve teknik anlamda snflandrma dncesi ile ilikili olarak, hem de zellikle doa bilimlerindeki snflandrma eyleminin iinde barndrd bir kken, z, ilk biim, ideal rnek dncesi anlamnda kullanld ifade edilebilir. Ancak, konu zellikle kuramsal alandan uygulamaya kaydnda, istisnai rnekler dnda szcn tpk bask hurufatnda tad anlam ile ilerlik kazand, bask ileminde kullanlan harf tipinin kullanmn hatrlatr ekilde aynen tekrarlanan motiflere veya tipproje kavramna dnt, mimarl kombinasyona dayal bir mekanizmaya dntrd ya da birrneklemeye yol at ne srlebilir. Tip kavramnn mimarlk gndeminde olduu dnemlere ait tarihsel, dnsel koullar ve bu koullarla ilikili olarak kavram iftine yklenen farkl anlamlar aa karmak almann nemli bir ksmn oluturmutur. Mimarlk alannda tip ve tipoloji konusundaki gelimeler kronolojik sra ile ana balk altnda ele alnabilir. Balklar, mimarlk tarihinde, her biri kendi iinde daha ince farklarla ayrlan yaklamlar barndran farkl dnemin tipoloji anlayna tekabl etmektedir. Birok kuramcnn ana hatlar zerinde uzlat dnemlere ait tip ve tipoloji anlay, Vidlerin kabul gren adlandrmas ile birinci tipoloji (Aydnlanma Dnemi mimarlarnn almalar), ikinci tipoloji (20. yzyl ba Modern Hareketin retileri) ve nc tipoloji (20. yzyln ikinci yars Neo-Rasyonalist kanadn grleri) olarak mimarlk kuram ve tarihindeki yerini almtr. lk iki tipolojinin ortak bir paydada

137

bulutuu ifade edilebilir. lki mimarl, doal bir olgu olarak gelitirme, ikincisi de dorudan seri retimin mantna ynelik gelitirme hedefine dayanr. Her iki tipoloji de, doa bilimlerini ya da retim srecini egemen klarak, bu iki alann biimlerini kendine uydurma vastasyla mimarl arasal bir g ile donatma arzusundadr. nc tipoloji ise geleneksel kent ile ilgilenmektedir. nc tipoloji de, ilk ikisi gibi akl, snflandrma ve mimarlkta bir kamu duygusu zerine kuruludur. Ancak temel hedefi gemiteki doku ile birleecek ekilde uyumlu elerin srekli bir tipolojisini kurmaktr. farkl tip anlaynn incelenmesi sonucunda temel nokta n plana kmaktadr: lk ne kan nokta Quatremre de Quincynin tip kuramdr. Quatremre de Quincy, Carlo Lodoli gibi isimlerin ilevselci yaklamlar ve doa bilimlerine ait yntemlerin her alanda hakim konuma gelmesi ile yaratclk konusunda kurulmaya balanan kat, baskc determinist anlaya kar modern dnyann iinden bir kuram retir. Quatremre de Quincynin, Durandn almalarn nceden sezdii ve gelitirdii kuramn da Durandn retilerinin karsnda bir diren noktas oluturduu ifade edilebilir. Mimarlkta ex nihilo yaratclk anlayna kar olan Quatremre de Quincy, model ile arasndaki fark aka ortaya koyduu tip kavramna vurgu yaparak mimarln gemile balarn kurmak amacndadr. Tipe kazandrd mphemlik 20. yzylda da kuramclarn kavram bu anlam ile yeniden gndeme getirmesine olanak vermitir. kinci nokta ise Erken Modern dnemin, rnleri ve sylemleri ile karmak bir yapya sahip olmasdr. 19. yzyldaki anlamyla tip kavramnn yadsnd Modern dnemde, tip ile prototip arasndaki fark kaybolur ve tip prototipe dnr. retileri, yarattklar prototiplerin stereotipler olarak kentleri istila etmesine ve dnyann bir rneklemesine yol aar. Ancak, sylemlerinde seri retime, ekonomiye, bilimin mantna ve makine analojisine teslim olmakla

138

birlikte baz nclerin, eserlerinde biimin estetik deeri, gemiin bilgisi ve iirsel yaklam ile balarn koparlmad grlmektedir. n plana kan nc nokta ise Tendenzann projesinin imknszl ve bu yanyla da naif bir dnce zerine kurulu olmasdr. Tendenza biimlendirme srecinde sezgisel icra biimine (modus operandi) ve znel yaklama kar kmaktadr. Mimarlk birim yapdan btn kente uzanan sreklilik arz eden bir sre olarak kabul edilmektedir. Dolaysyla, ina edilmi tipler biimlendirme esnasnda nesnelliin ve srekliliin salanmas iin bavurulmas gereken elerdir. Tendenzann naiflii, znellii (moment of free choice) her zaman iinde barndran ve deiken bir yapya sahip mimarl deimez kurallarla aklama ve dizgesel klma giriiminde bulunmu olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu nedenle de nerdikleri kentsel bilim daha bandan imknsz bir projedir. Aldo Rossinin kiisel mesleki serveni bu deerlendirmenin bir kant olarak mimarlk tarihinde yerini almtr. almann zerinde durduu bir dier konu da tip kavram ve tasarm ilikisidir. Salt zihinsel bir etkinlik olarak tasarm, mimarln deneyim ile renilmesi yerine retilebilecek bir disiplin haline dnmesinde nemli bir rol oynar. Bu noktada yaratclk srecini aklamak ve belirlemek amacyla farkl tasarm kuramlar gndeme gelir. Tasarm kuramlarnn bazlar tip kavramn analitik-zmleyici bir ara olmasnn tesinde mimari tasarm srecine dahil eder ve kavrama belirleyicilik atfeder. Dier kuramsal yaklamlar ise bu tipoloji retilerinin karsnda yer alan farkl grleri iermektedir. Tip kavramna kart gre sahip bir kanat yntembilimcilerdir. Ancak yntembilimsel almalar bir noktada tipoloji anlayyla benzerlik tamaktadr. Her iki yaklam da mimari tasarm srecinde znellikten kurtulma iddiasndadr ve tasarm nesnel bir srece dntrme amac gtmektedir. dealist kanat ise hem tipoloji hem de yntembilim karsnda yer almaktadr. Tasarm srecine ynelik gelitirilen her iki kuramsal abay, mimarl bir bilim olarak alglamalar ve dizgesel kurallar btn nermeleri

139

nedeniyle eletirmektedir. Sonuta mimari retimde znelliin en bandan beri srecin bir paras ve eskizin de bu znel tavrn bir kant olduu ifade edilebilir. Konu ile ilikili baz genel temalar zerine tartma ve yorumlar Mimarlk, gemile gelecek arasnda, doa bilimleri, insan bilimleri ve sanatn kesitii noktada konumlanmaktadr. Bu zellii ona kendine zg bir btnsellik, gizem ve karmaklk kazandrmaktadr. Herhangi bir alann ltleriyle tek bana aklanmasn, deerlendirilmesini ve belirlenmesini imknsz klar. Mimari tasarm srecinde de bir arada bulunan nemli boyuttan sz edilebilir. lki bilgiye dayal, akl, analitik dnceyi, neden-sonu ilikilerini n planda tutan rasyonel boyuttur. kincisi kltrel boyuttur. Tasarmcnn zaman iinde kendini gelitirmesine, geni bir dnya grne, entelektel birikimine ve btn bunlar hazmetmesine iaret eder. nc boyut ise sanatsal yaratclktr. Aklamas en g, metafizik unsurlar ieren sezgisel sretir. Mimarlkta sz edilen iirsel nitelikli bir sezgisellik, kltrel birikim ve rasyonel dnceye dayal bir farkndalk zerine kuruludur. Tasarm srecinde bu boyutlardan herhangi birinin yadsnmas ya da devreden karlmasnn gemi giriimlerde olduu gibi gelecekte de nemli sorunlara yol aaca sylenebilir. Gemite ustalarn (starlar deil) tasarm anlaylarna, genel anlamda mimarla ve mekana dair yneltilen sorulara yant vermemeleri, mulak veya metaforik yantlar vermeleri ve genellemelerden kanmalar bouna deildir. Sz konusu yaklam farknn kuram ile uygulama, bir durumu zmlemek ile tasarlamak arasndaki farktan doduu iddia edilebilir. Le Corbusier gibi baz mimarlarn aklamalar ise ancak ierdikleri iirsel boyut ile bir arada gerek anlamna kavuabilir. Yitirilen veya yaltlan iirsellik, grlerinin dogmalara ve kurallara dnmesine neden olur. Mimarlk

140

doas gerei bu anlamda pragmatik tavrlara ve are araylarna aykrdr. Ancak mcadele edilmedii noktada ise bir o kadar da elverilidir. zellikle tasarm kuram ve pratiinde indirgemeci bir anlayla -dir ya da deildir (is or is not) eklinde konularn ele alnmasnn sorunlu bir yaklam olduu sylenebilir. Mimarln ok ynl, ok boyutlu ve deiime ak zellii bu tr yaklamlar ekince ile karlamay gerektirir. Bu adan tip kavramnn yannda veya karsnda olsun mimari tasarm srecine ynelik her bir yntem aray, sreci basite indirgeme giriimi geride olumlu bir tablo brakmamtr. Tm bu giriimlerin mimarln btncl yapsn zedeleyecei ve onu bir mekanizmaya dntrecei ifade edilebilir. Nitekim, dnemine zg sosyal, kltrel ve ekonomik nedenlerin ortaya kard her bir tip kavray bir tasarm yntemine ya da bir ina klavuzuna dnmeye balad anda ortaya kan tablo dndrc bir hal alr. 19. yzyla ait kompozisyon retisi, Modern Hareketin tip-plan anlay, NeoRasyonalizmin uygulama aamasnda tarihsel biimlerden oluan daarca ve klavuz ilkelere indirgenen yaklam bu deneyimin rnekleridir. Dolaysyla, tip kavramnn ortaya k nedenlerini ve uygulamada yol at sonular kavramak tartmalarda faydal olabilir. Tip kavram ve tipolojik anlay, tarihsel srete ait olduu dnemdeki sorunlara zm olarak ortaya konulur. Mantkl dnsel temellere sahip dahi olsa, tasarm srecine ynelik repertuar ya da yntem oluturma giriimleri aamasnda farkl sorunlara yol amtr. Bu durum bizlere bir kere daha mimarlkta ancak ok genel bir ereve tanmlanabileceini ve o ereve iinde konularn tek tek, her bir duruma zg ele alnmas gerektiini hatrlatr. Konunun gncel ve ileriye dnk mesajlar zerine deerlendirmeler almann genel anlamda mimarlk eitimi ve mimari eletiri alanlarnda faydal olaca umulmaktadr. Ele alnan konu hakknda yerli kaynaklarn snrl olduu gz nne alndnda, almann mimari tasarm, tip ve tipoloji

141

konularndaki tartmalara katk salayaca ve farkl bir bak as sunabilecei sylenebilir. Bununla birlikte, almann gncel ve ileriye dnk mesajlar

deerlendirildiinde iki konu n plana kmaktadr. Bu konulardan ilki ve gncel olan mimarlk ve kent ilikisidir. Kentsel meknn dokusu, gemite Sanayi Devrimi ve ulam imknlarndaki gelimelere bal olarak modernist kent planlama anlay ile iki kez byk bir deiim geirir. Gnmzde kentler bir kez daha byk bir deiimin eiindedir. Gemiten farkl olarak tarihinde ilk defa byk sermaye, kapital birikimini gayrimenkul (real estate) yatrmlar zerinde yapmaya karar verir. Alnan bu karar her anlamda lein deimesine yol aar. 1980li yllarda Amerikada ve takiben Avrupada hkim olan anlay 2000li yllarda lkemizde de etkisini gstermektedir. Kentin dnda retilen paralardan ok zellikle yaplanm evrenin iinde veya snrnda, kente eklemlenebilecei alanlarda hayata geirilen projeler yerleme biimi sorununu gndeme getirmektedir. Ayrmac anlayla retilen iri kent paralarnn toplamnn bir kent btn oluturmayaca aka grlmektedir. Bugn ina edilmi iinde ina etmek mimarln temel sorunsallarndan biri olarak karmzda durmaktadr. Kentsel yaam ve kenti tehdit eden gelimelerin iinde mimarlk ve kentin konumuna ilikin tartmalarn almas yararl olacaktr. zellikle bu tartmalarda 1960larn Tendenza Hareketini kavramak nemlidir. Tendenzann dikkat ekmeye alt noktaya odaklanmak gerekmektedir. Tendenza kltre vurgu yapmaktadr. Kenti, sreklilik talep eden bir btncl yap olarak alglar. Niceliksel ltlerin belirleyici olduu bir ortamda mimara evresinin farkna varmasn, iliki kurmasn hatrlatr. Kenti, sokaklar, meydanlar, yan yana gelme mantn, yaplama koullarn tekrar gndeme getirir. Tendenzann birim yapdan kente uzanan ve sreklilik arzeden sre

142

zerine yapt vurgu gncel gelimelerin deerlendirilmesinde yol gsterme potansiyeline sahiptir. n plana kan ikinci ve ileriye dnk konu ise mimari tasarm srecinde znellik ve yntembilim ilikisidir. Gnmzde bilgisayar teknolojileri ve bilgisayar destekli mimari tasarm programlar byk bir hzla gelimektedir. Tasarm alannda bilgisayarn yaratt imknlar ve iinde bulunulan dnemin oulcu karakteri sayesinde mimari biimin, tarihte hi olmad kadar ve de farkl deformasyonlarla n plana karld gzlenmektedir. Genel karakteri oulculuk olarak ifade edilen Modern sonras dnemde mimarln, belki de tarihte hi olmad kadar toplum ve evre ile kurmak zorunda olduu elzem ilikiyi yitirerek zel, kiisel ifadeye indirgendii bir alan haline geldii sylenebilir. zgrlk, deneysellik, yenilik, ilginlik ve salt estetik deerler peinde toplumun ve hakikatin uzanda bir mimarlk sz konusudur. Mimarlk meslei uygulamalarnn, toplumun bir btn olarak gereksinimlerinden uzaklatka, yalnzca gsterili ura alanlarna ve estetik boyutun fazlasyla ar bast bir syleme dnt grlmektedir. Byle bir ortamda, gemite nesnellik araynda ve biimin estetik anlamn da ortadan kaldrmak arzusunda olan yntembilimcilerin araylarna paralel almalarn tasarm alannda gndeme gelmesi olas gzkmektedir. Mimarlk dnyas bir kez daha, bu sefer byk bir hzla gelien bilgisayar teknolojilerini de kullanarak, tasarm srecine hkmetmeye alan yaklamlarla kar karya kalabilir. 1960l ve 1970li yllarn yntembilimsel almalarndan farkl olarak bu defa gelitirilecek yntem araylarnda tip kavramnn en bandan srecin bir paras olarak ele alnaca aikrdr. zellikle bilgisayarlarn devreye girmesi ile bu tr yaklamlarn yaygnlk kazanmas ihtimali de yksek gzkmektedir. Mimarln, yaratcln bir esinlenmeden ok bir kombinasyona dayal ilem olarak algland bir anlaya teslim edilmesi savunulabilir bir gr deildir. Bu noktada, mimarl aklamak ve tasarm srecine ynelik ltleri

143

belirlemek iin bir kurallar btn, modeller ya da yntemler nermek yerine mimarn sahip olmakla ykml olduu mesleki etik deerlerin zerinde durulmas mimarln deiken yapsna daha uygun olacaktr. Yeni zamanlarn hz karsnda mimarlk alannda da etkili bir biimde kendisini hissettiren yzeyselleme, bireyci ve keyfi tutumlar karsnda zm, dayatlacak yntemlerde deil, tekrar dnya gereklii ve toplum ile iliki kurabilen, kltrn tabakalar arasna kk salm, btncl ve zgl yapsn koruyan bir mimarlk araynda yatmaktadr. Dolaysyla, almada sergilenen grler, biri mimarlk ve kent ilikisi balamnda yaamakta olduumuz dieri mimari tasarmda znellik ve yntembilim balamnda ufukta grnen gelimeler karsnda mimarln btnsel, gizil yapsn ve barndrmakla ykml olduu toplumsal ve mesleki etik deerlerini korumak adna bir diren noktas oluturulmas asndan nem tamaktadr. Konu ile ilgili sonraki aratrmalar zerine neriler Tez, seilen ynteme bal olarak Aydnlanma Dnemi, Modern Hareket ve Neo-Rasyonalizm balklar altnda snflandrlan yaklamlar zerine kurulan bir almadr. Mimarlkta tip kavramnn ve tipoloji anlaynn eitli mimari dnemlere, eilimlere bal olarak geliimi ok geni bir aratrma konusudur. Bu alma, konu zerine genel bir ereve tanmlama giriimi olarak kabul edilebilir. almada ele alnan her bir dnem veya eilim kendi bana bir inceleme konusudur. Bununla birlikte, almada aktarlan yaklamlar deerlendirildiinde tip kavram zerine yeni yaplacak aratrmalar iin baz noktalar n plana kmaktadr. alma srecinde incelenen ve alt balklar oluturan bu noktalar, detaylca ele alnabilecei farkl almalara konu olma potansiyeline sahiptir. Bu aamada, gelitirdii taklit kuram ile Quatremre

144

de Quincy ve kente ilikin almalar ile Tendenza Hareketi ayr birer aratrma konusu olarak ne kmaktadr. Ayrca Modern Hareketin Le Corbusier, Adolf Loos, Henry van de Velde ve Tessenow gibi nclerinin, ayr almalarn konusu olarak incelenmesi, Modern Hareketin gemiin bilgisi, biimin estetik anlam, vb. konularda genel kannn aksine farkl yaklamlar da barndrdnn ortaya karlmasnda yardmc olacaktr.

145

KAYNAKLAR
ADAMS, E. W.; ADAMS, W.Y. (1991), Archeological Typology and Practical Reality: A Dialectical Approach to Artifact Classification and Sorting, Cambridge University Pres, Cambridge. ADORNO, T.W. (2000), Minima Moralia, ev. Orhan Koak, Metis Yaynlar, stanbul. ADORNO, T.W.; HORKHEIMER, M. (1995), Aydnlanmann Diyalektii, ev. O. zgl, Kabalc Yaynevi, stanbul. AKI, F. (1997), Gottfried Semper, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM Yaynevi, stanbul, 1632-1633. ALEXANDER, C. (1964), Notes on the Synthesis of Form, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts. ALTA, N. (1997), Tipoloji, Eczacba Sanat Ansiklopedisi, YEM Yaynevi, stanbul, 1779. ANTONIADES, A.C. (1976), Gnmzde Mekn: Bir Tipoloji, ev. E. Emirolu, Arkitekt, Say 362: 82-87. ARGAN, G.C. (1957), Architecture & Ideology, Zodiac, Say 1: 261-265. ARGAN, G.C. (1990), On the Typology of Architecture (1963), New Classicism: Omnibus Volume, A. Papadakis, H. Watson (eds.), Academy Editions, London, 117-118. BACHELARD, G. (1996), Meknn Poetikas, ev. A. Derman, Kesit Yaynclk, stanbul. BACHELARD, G. (1995), Yok Felsefesi, ev. A. Tmertekin, YKY Yaynlar, stanbul. BANHAM, R. (1960), Theory and Design in the First Machine Age, The Architectural Press, London. BENEVOLO, L. (1995), Avrupa Tarihinde Kentler, ev. N. Nirven, Afa Yaynclk, stanbul. BENEVOLO, L. (1983), Die Geschichte der Stadt, Campus Verlag, Frankfurt. BENEVOLO, L. (1981), Modern Mimarln Tarihi, Birinci Cilt: Sanayi Devrimi, ev. A. Tokatl, evre Yaynlar, stanbul.

146

BERMAN, M. (1999), Kat Olan Her ey Buharlayor, ev. . Altu, B. Peker, letiim Yaynlar, stanbul. BETSKY, A. (2003), Sauerbruch & Hutton: Against Type, El Croquis, Say 14: 19-25. BETTONICA, F.; FRATTINI, G. (1957), Recent Tendencies in Civil Architecture in Italy, Zodiac, Say 1: 267-269. BLGN, .; KARAREN, M. (1992), Aldo Rosside Akl ve Hafza, Defter, Say 18: 47-75. BLGN, . (1997), Neredeyse Hi, FOL Dergisi, 1997, Say 7: 72-75. BLGN, . (1999), Serbest Plan, Serbest Cephe, Serbest Ev, Cogito, Say 18: 144-157. BROADBENT, G. (1990), Emerging Concepts in Urban Space Design, VNR, London. CANSEVER, T.; TOGAY, N. (2002), Sylei: Gelenek ve Yenilik zerine, Arredamento Mimarlk, Say 1: 41-45. CARPO, E. (2002), Topos, Stereotype, Cliche, Clone, LArchitecture DAujourdhui, Say 343: 42-51. CARPO, M. (2001), Architecture in the Age of Printing, Trans. S. Benson, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. CARTER, P. (1999), Mies van der Rohe at Work, Phaidon Press, London. CASCIATO, M. (2000), Neorealism in Italian Architecture, Anxious Modernisms, S.W. Goldhagen, R. Legault (eds.), MIT Press, Cambridge, 25-55. CATALDI, G. (1998), Designing in Stages: Theory and Design in the Typological Concept of the Italian School of Saverio Muratori, Typological Process and Design Theory, A. Petruccioli (ed.), MIT Press, Cambridge, 35-55. CATALDI, G.; MAFFEI, G.L.; VACCARO, P. (2002), Saverio Muratori and the Italian School of Planning Typology, Urban Morphology, Say 6(1): 3-12. CECCHETTI, M. (1991), Giovanni Michelucci ile Rportaj, ev. O. zer, LArca.

147

CHING, F.D.K. (2004), Mimarlk: Biim, Mekn ve Dzen, ev. S. Lke, Yap Yayn, stanbul. CHOAY, F. (1997), The Rule and the Model, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. COLQUHOUN, A. (1990), Mimari Eletiri Yazlar, ev. A. Cengizkan, evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar, Ankara. COLQUHOUN, A. (1990), Vernacular Classicism, New Classicism: Omnibus Volume, A. Papadakis, H. Watson (eds.), Academy Editions, London, 119-121. CONRADS, U. (1957), Revolution, Evolution, Konvention: The Interbau Exhibition in Berlin, Zodiac, Say 1: 260-261. CONRADS, U. (der.) (1991), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, ev. S.Yavuz, evki Vanl Yay., Ankara. CURTIS, W.J.R. (1996), Modern Architecture Since 1900, Phaidon Press, London. DAL CO, F. (1998), Criticism and Design, ev. D. Ghirardo, Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 155175. DE CARLO, G. (1957), A Statement, Casabella Continuita, Say 214: VIIVIII. DE CARLO, G. (1969), Ba Aa Edilmi Piramit, ev. A. Erkmen, Arredamento Mimarlk, Say 1998/4: 51-56. DIDEROT & DALAMBERT (1996), Ansiklopedi ya da Bilimler, Sanatlar ve Zanaatlar Aklamal Szl (1751), ev. S. Hilav, YKY Yaynlar, stanbul. EISENMAN, P. (1996a), Post-Functionalism (1976), Theorizing a New Agenda for Architecture, K. Nesbitt (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 80-84. EISENMAN, P. (1996b), Architecture and the Problem of Rhetorical Figure (1987), Theorizing a New Agenda for Architecture, K. Nesbitt (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 176-181. ELDEM, S.H. (1954), Trk Evi Plan Tipleri, Pulhan Matbaas, stanbul.

148

ELDEM, S.H. (2002), Son 120 Sene inde Trk Mimarisinde Millilik ve Rejyonalizm Aratrmalar, Arredamento Mimarlk, Say 7-8: 102-104. ELLIS, W. (1998), Type and Context in Urbanism: Colin Rowes Contextualism, Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 225-251. ERTEKN, H. (1980), Mimarlk ve topya: Kapitalist Gelime ve Tasarm, Mimarlk, Say 80/1:6-9. Mimarlk ve topya II, Mimarlk, Say 81/1: 12-15. Mimarlk ve topya III, Mimarlk, Say 81/2: 9-11. Mimarlk ve topya IV, Mimarlk, 81/3: 11-15. ERTEKN, H.; BALCIOLU, T. (1982), Mimarlk Sylemi ve Tasarm, Mimarlk, 82/10: 25-27. ERZEN, J. (2002), Kopya?, Arredamento Mimarlk, Say 2: 57-60. FORTY, A. (2000), Words and Buildings: A Vocabulary of Modern Architecture, Thames & Hudson, London. FRAMPTON, K. (1992), Modern Architecture: A Critical History, Thames and Hudson, London. FRAMPTON, K.; AKCAN, E. (1997), Sylei, Arredamento Mimarlk, Say 11: 42-48. FRANCK, K.A.; SCKNEEKLOTH, L.H. (1994), Ordering Space: Types in Architecture and Design, Van Nostrand Reinhold, New York. FRANK, J. (1992), Tatmin in Taklit, Problem Olarak Taklit, ev. . Bilgin, Defter, Say 18:76-81. GANDELSONAS, M. (1979), "From Structure to Subject: The Formation of an Architectural Language", Oppositions, Say:17: 7-29. GANS, D. (2000), The Le Corbusier Guide, Princeton Architectural Press, New York. GAUSA, M. (2003), Architecture is Now Geography, Earth Buildings, M. A. Brayer, B. Simonot (eds.), Thames & Hudson, London, 40-43. GIDDENS, A. (1998), Modernliin Sonular, ev. E. Kudil, Ayrnt Yaynlar, stanbul. GIEDION, S. (1957), History and the Architect, Zodiac, Say 1: 53-61.

149

GIEDION, S. (1969), Mechanization Takes Command, W. W. Norton & Company, New York. GIEDION, S. (1995), Space, Time and Architecture, Harvard University, Massachusetts. GOLDHAGEN, S.W.; LEGAULT, R. (2000), Anxious Modernisms: Experimentation in Postwar Architectural Culture, MIT Press, Cambridge. GREGOTTI, V. (1956), Some Recent Works by Mario Ridolfi, Casabella Continuita, Say 210: 22-48. GREGOTTI, V. (1996), Territory and Architecture (1985), Theorizing a New Agenda for Architecture, K. Nesbitt (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 338-344. GROPIUS, W. (1935), The New Architecture and the Bauhaus, trans. P.M. Shand, Faber and Faber Ltd., London. GNEY, D. (2002), Mimarlk Gereklikleri ve Mimarlkta Zamann Kavran, Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul Teknik niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul. GRLER, A. (1999), Tyranny and Promises of Types, http://www.art.bilkent.edu.tr/iaed/cb/Gurler.html. HANSARD, T.C. (1990), Typographia: An Historical Sketch of the Origin and Progress of the Art of Printing, Thoemmes Continuum, Bristol. HARTOONIAN, G. (1994), Ontology of Construction, Cambridge University Press, Cambridge. HARVEY, D. (1999), Postmodernliin Durumu, ev. S. Savran, Metis Yaynlar, stanbul. HAYS, M. (1995), Unprecedented Realism: The Architecture of Machado & Silvetti, Princeton Architectural Press, New York. HAYS, M. (1998), Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York. HAYS, M. (2000), Architecture Theory Since 1968, M. Hays (ed.), MIT Press, Cambridge. HEYNEN, H. (1999), Architecture and Modernity, MIT Press, Cambridge.

150

HOBSBAWM, E. (2002), Gelenekler cat Etmek, ev. U. Tanyeli, Arredamento Mimarlk, Say 1: 50-54. HUET, B. (2000), Formalism Realism (1977), Trans. B. Holmes, Architecture Theory Since 1968, M. Hays (ed.), MIT Press, Cambridge, 254-261. JOHNSON, P.A. (1994), Theory of Architecture: Concepts, Themes and Practices, Van Nostrand Reinhold, New York. KAHN, L. (2005), Olacak Olan Her Zaman Vard, ev. B. Altnsay, A. Ycel, Seluk Batur in Mimarlk Yazlar, Editrler: A. Arel, E. Grsel, S. zkan, TMMOB Mimarlar Odas Yayn, Ankara, 164-174. KAHRAMAN, H.B. (2002), Sanatsal Gereklikler, Olgular ve teleri, Everest Yaynlar, stanbul. KAHRAMAN, H.B. (2000), Mimarln Sanatl ve zgrl, XXI, Say 4: 14-15. KARATANI, K. (2006), Metafor Olarak Mimari, ev. B.Yldrm, Metis Yaynlar, stanbul. KING, R. (1996), Emancipating Space: Geography, Architecture and Urban Desing, Guilford Press, New York. KORKMAZ, T. (2001a), Blgeselcilik, XXI Dergisi, Say 7: 128-136. KORKMAZ, T. (2001b), Teknolojizm, XXI Dergisi, Say 8: 116-124. KORKMAZ, T. (2001c), Klasisizm, XXI Dergisi, Say 9: 118-124. KORKMAZ, T. (2002), Yaratc Bir Eylem Olarak Taklit, Arredamento Mimarlk, Say 2: 63-66. KKSAL, A. (1994), Zorunlu oulluk: Mimarlk ve Sanatta Dilin Sreksizlii, ATT Yaynlar, stanbul. KKSAL, A. (1998), Aalto Bir Balam Mimar myd?, Arredamento Mimarlk, Say 5: 53. KRIER, R. (1990), Typological Elements of the Concept of Urban Space, New Classicism: Omnibus Volume, A. Papadakis, H. Watson (eds.), Academy Editions, London, 213-219. KRUFT, H.W. (1994), A History of Architectural Theory from Vitruvius to the Present, Princeton Architectural Press, New York.

151

LAVIN, S. (1992), Quatremre de Quincy and the Invention of a Modern Language of Architecture, MIT Press, Cambridge. LEACH, A. (2006), Choosing History: A Study of Manfredo Tafuris Theorisation of Architectural History and Architectural History Research, Universiteit Gent. LE CORBUSIER (1948), New World of Space, Reynel & Hitchcock, New York. LE CORBUSIER (1958), The Modulor 1&2, Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts. LE CORBUSIER (1967), The Radiant City (1933), Faber & Faber Ltd., London. LE CORBUSIER (1987), The Decorative Art of Today (1925), trans. J. Dunnett, Architectural Press, London. LE CORBUSIER (1999), Bir Mimarla Doru (1923), ev. S.Merzi, YKY, stanbul. LEUPEN, B. (1997), Design and Analysis, 010 Publishers, Rotterdam. LOBSINGER, M.L. (2006), The New Urban Scale in Italy: On Aldo Rossis Larcitettura della citta, JAE, Vol. 59/3: 28-38. LUCHINGER, A. (1981), Structuralism in Architecture and Urban Planning, Karl Kramer Verlag, Stuttgart MACIONIS, J.J.; PARILLO, V.N. (1998), Cities and Urban Life, Prentice Hall, New Jersey. MADRAZO, L. (1999), Types and Instances: A Paradigm for Teaching Design with Computers, Design Studies, Say 20/2: 177-193. MADRAZO, L. (1995) The Concept of Type in Architecture: An Inquiry into the Nature of Architectural Form, Ph.D. Dissertation No. 11115, Swiss Federal Institute of Technology (ETH), Zurich. http://web.salleurl.edu/~madrazo/ethz/phd/cover.html MALDONADO, M. (1993), New Developments in Industry and the Training of the Designer (1958), Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology, J. Ockman (ed.), Rizzoli International Publications, New York, 289-300.

152

MIES VAN DER ROHE, L. (1991a), Tez Taslaklar (1923), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, U. Conrads (der.), ev. S.Yavuz, evki Vanl Yaynlar, Ankara, 60-61. MIES VAN DER ROHE, L. (1991b), Endstrilemi Bina Yapm (1924), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, U. Conrads (der.), ev. S.Yavuz, evki Vanl Yaynlar, Ankara, 67-68. MIES VAN DER ROHE, L. (1991c), Mimarlkta Biim zerine (1927), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, U. Conrads (der.), ev. S.Yavuz, evki Vanl Yaynlar, Ankara, 85. MIES VAN DER ROHE, L. (1991d), Yeni Dnem (1924), 20. Yzyl Mimarisinde Program ve Manifestolar, U. Conrads (der.), ev. S.Yavuz, evki Vanl Yaynlar, Ankara, 105. MILL, J.S. (1867) System of Logic Book II, Harpers & Brothers Publishers, New York. MITCHELL, W.J. (1990), The Logic of Architecture, MIT Press, Cambridge. MOLES, A. (1993), Belirsizin Bilimleri: nsan Bilimleri in Yeni Bir Epistemoloji, ev. N. Bilgin, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. MOORE, S. A. (2001), Technology, Place and the Non-Modern Thesis, JAE, Say 54/3: 130-139. MONEO, R. (1998), Aldo Rossi: The Idea of Architecture and the Modena Cemetery, ev. A. Giral, Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 105-134. MONEO, R. (2004a), On Typology (1978), Rafael Moneo: Imperative Anthology, El Croquis Editorial, Madrid, 584-616. MONEO, R. (2004b), The Solitude of Buildings (1985), Rafael Moneo: Imperative Anthology, El Croquis Editorial, Madrid, 608-616. MONEO, R. (2004c),Theoretical Anxiety and Design Strategies in the Work of Eight Contemporary Architects, MIT Press, Cambridge. NESBITT, K. (1996), Introduction, Theorizing a New Agenda for Architecture, K. Nesbitt (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 16-70. OCKMAN, J. (1993), Architecture Culture 1943-1968: A Documentary Anthology, Rizzoli, New York.

153

NORBERG-SCHULZ, C. (2000), Architecture: Presence, Language, Place, Skira Editore, Milan. PALLASMAA, J. (2005), Gelecek Binyl in Alt Konu (1974), ev. G. Akn, Seluk Batur in Mimarlk Yazlar, Editrler: A. Arel, E. Grsel, S. zkan, TMMOB Mimarlar Odas Yayn, Ankara, 29-35. PANERAI, P.R. (1979), "Beaubourg, Tipin lm ya da Dirilii", ev. A. Ycel, evre Dergisi, Say 3: 71-79. PANERAI, P.R.; CASTEX, J.; DEPAULE, J.C.; SAMUELS, I. (2004),Urban Forms: The Death and Life of the Urban Block, Architectural Press, Oxford. PANERAI, P.R.; CASTEX, J. (2005), Kentsel Meknn Yaps zerine Notlar (1971), ev. A. Kksal, Seluk Batur in Mimarlk Yazlar, Editrler: A. Arel, E. Grsel, S. zkan, TMMOB Mimarlar Odas Yayn, Ankara, 110-122. PEREZ-GOMEZ, A. (2000), Introduction to Architecture and the Crisis of Modern Science (1983), Architecture Theory Since 1968, M. Hays (ed.), MIT Press, Cambridge, 466-475. PETRUCCIOLI, A. (1998), Exoteric, Polytheistic Fundamentalist Typology, Typological Process and Design Theory, A. Petruccioli (ed.), MIT Press, Cambridge, 9-18. PEVSNER, N. (1976), A History of Building Types, Thames & Hudson, London. POLANO, S. (1999), Tipologia, Trans. S. Piccolo, Casabella, Say 668: 68-76. QUATREMERE DE QUINCY, A.C. (1998), Type (1825), Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 616620. RISEBERO, B. (1992), Fantastic Form: Architecture and Planning Today, The Herbert Press, London. ROBERTSON, H. (1955), The Principles of Architectural Composition (1924), The Architectural Press, London. ROGERS, E.N. (1956), Modern Architecture Since the Generation of the Masters, Casabella Continuita, Say 211: 1-5.

154

ROGERS, E.N. (1957a), The Usefulness and Uselessness of the Triennale, Casabella Continuita, Say 217: 3-5. ROGERS, E.N. (1957b), Tradition and Modern Design, Zodiac, Say 1: 269274. ROGERS, E.N. (1958), Architecture and Custom, Casabella Continuita, Say 218: 3-6. ROGERS, E.N. (1961a), Permanent Problems, Casabella Continuita, Say 255:3. ROGERS, E.N. (1961b), Absurd Architecture, Casabella Continuita, Say 257:1. ROGERS, E.N.; DE CARLO, G. (1956), A Debate on Historical Evaluation of Architecture and on the Human Scale, Casabella Continuita, Say 210:3-7. ROGERS, E.N.; PANE, R. (1957), Debate on the Insertion of New Architectural Elements in the Pre-Existing Environment, Casabella Continuita, Say 214: 1-4. RONAN, C.A. (2003), Bilim Tarihi: Dnya Kltrlerinde Bilimin Tarihi ve Gelimesi, Tbitak Yaynlar, Ankara. ROTH, L.M. (2000), Mimarln yks, ev. E. Aka, Kabalc Yaynevi, stanbul. ROSSI, A. (1990a), An Analogical Architecture, New Classicism: Omnibus Volume, A. Papadakis, H. Watson (eds.), Academy Editions, London, 132-135. ROSSI, A. (1990b), Architecture and City: Past and Present, New Classicism: Omnibus Volume, A. Papadakis, H. Watson (eds.), Academy Editions, London, 189-191. ROSSI, A. (1996), Thoughts About My Recent Work (1976), Theorizing a New Agenda for Architecture, K. Nesbitt (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 354-359. ROSSI, A. (1999), The Architecture of the City (1966), trans. D. Ghirardo, J. Ockman, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. ROSSI, A. (2006), ehrin Mimarisi (1966), ev. N. Grbilek, Kanat Yaynlar, stanbul.

155

ROWE, C. (1999), The Mathematics of the Ideal Villa and Other Essays, MIT Press, Cambridge. ROWE, P.G. (1991), Design Thinking, MIT Press, Cambridge. ROWE, P.G. (1995), Modernity and Housing, MIT Press, Cambridge. SCOLARI, M. (2000), The New Architecture and the Avant-Garde (1973), Architecture Theory Since 1968, M. Hays (ed.), MIT Press, Cambridge, 126-145. SOLA-MORALES, I. (1990), Neo-Rationalism and Figuration (1984), New Classicism: Omnibus Volume, A. Papadakis, H. Watson (eds.), Academy Editions, London, 136-139. SOLA-MORALES, I. (1997), Differences, Trans. G. Thompson, MIT Press, Cambridge, Massachusetts. TAFURI, M. (1996a), Architecture and Utopia: Design and Capitalist Development, MIT Press, Massachusetts. TAFURI, M. (1998), LArchitecture dans le Boudoir: The Language of Criticism and the Criticism of Language, ev. V. Caliandro, Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 291-316. TANJU, B. (2002), Adolf Loos zerinden Bir Okuma: Modern Mimarlk ve Gelenek, Arredamento Mimarlk, Say 1: 46-49. TANYEL, U. (1990), Eisenman ya da Modernistin Hazin Sonu, Arredamento Dekorasyon, Say 21: 90. TANYEL, U. (1991), Rossi ve Analojik Dncesi, Arredamento Dekorasyon, Say 28: 100-116. TEKEL, . (2001), Modernite Alrken Kent Planlamas, mge Kitabevi, Ankara. TURAN, A. B. (1995), Production of a Discourse: Italian Neo-Rationalism as Case Study, Yaynlanmam Doktora Tezi, The Faculty of the Graduate School of Cornell University, New York. TURAN, A.B. (1998a), Is Rational Knowledge of Architecture Possible? Science and Poiesis in LArchitettura della Citta, JAE, Say 51/3: 158165.

156

TURAN, A.B. (1998b), Gizil Mimariden Mimari Objeye, Arredamento Mimarlk, Say 4: 41-47. TURAN, A.B. (1998c), Architecture and Techne: The Impossible Project of Tendenza, Architronic: The Electronical Journal of Architecture, vol. 7/1: http://architronic.saed.kent.edu/v7n1/v7n104a.html ULUOLU, B. (2002), Mimarlk Bilgisinin ifte Kimlii ve Kavramsallatrl Biimi zerine, entrer, A., Ural, ., Atasoy, A. (haz.), 70 Mimarlk ve Felsefe, YEM Yaynlar, stanbul, 52-67. VESELY, D. (1994), Architecture and the Question of Technology, Architecture, Ethics and Technology, eds. L. Pelletier, A. PerezGomez, McGill-Queens University Press, Quebec, 28-49. VIDLER, A. (1998a), Introduction (to Type by Quatremre de Quincy), Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 616-617. VIDLER, A. (1998b), The Idea of Type: The Transformation of the Academic Ideal, 1750-1830 (1977), Oppositions Reader, M. Hays (ed.), Princeton Architectural Press, New York, 437-460. VIDLER, A. (2000), The Third Typology (1976), Architecture Theory Since 1968, M. Hays (ed.), MIT Press, Cambridge, 284-295. VITRUVIUS, A. (1998), Mimarlk zerine On Kitap, ev. S. Gven, evki Vanl Mimarlk Vakf Yaynlar, Ankara. WITTKOWER, R. (1952), Architectural Principles in the Age of Humanism, Alec Tiranti Ltd., London. YILMAZ, L. (1997), Gemi Nedir, Ne e Yarar?, Defter, Say 29: 40-46. YORKE, F.R.S. (1939), A Key to Modern Architecture, Blackie and Son Ltd., London. YCEL, A. (1976), Mimarlkta Tipoloji Kavramlar, T Mimarlk Fakltesi Yap Aratrma Kurumu Blteni, Say 2: 16- 32. YCEL, A. (1981), Mimarlkta Biim ve Meknn Dilsel Yorumu zerine, T Mimarlk Fakltesi Yaynlar, stanbul. YCEL, A. (1998), Kuramc ve Sanat Aldo Rossi: Rasyonalizm ve Manyerizm Arasnda, Arredamento Dekorasyon, Say 7: 117-119.

157

ANSKLOPEDLER VE SZLKLER AnaBritannica Genel Kltr Ansiklopedisi (2000), Ana Yaynclk, stanbul. ARSEVEN, C.A. (1943), Sanat Ansiklopedisi, MEB, stanbul. Barnhart Concise Dictionary of Etymology (1995), Harpers Collins Publishers, New York. DEVELLOLU, F. (2004), OsmanlcaTrke Ansiklopedik Lgat, Aydn Kitabevi Yaynlar, Ankara. Eczacba Sanat Ansiklopedisi (1997), YEM Yaynlar, stanbul. HANERLOLU, O. (1996), Felsefe Szl, Remzi Kitabevi, stanbul. Larousse Illustrated International Encyclopedia (1972), McGraw-Hill International Book Company, Paris. Oxford Dictionary of English Etymology (1969), Oxford University Pres, USA. Redhouse ngilizce-Trke Szlk (1986), Redhouse Yaynlar, stanbul. SENCER, M. (1981), Yntembilim Terimleri Szl, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. Trke Szlk (1998), Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara. Websters New Twentieth Century Dictionary of the English Language (1958), The World Publishing Company, New York.

158

ZGEM Ad ve Soyad: Doum Yeri ve Yl: renim Mimar Sinan niversitesi STANBUL - Yksek Lisans Fen Bilimleri Enstits, Mimarlk Ana Bilim Dal Mimar Sinan niversitesi STANBUL - Lisans Mimarlk Fakltesi, Mimarlk Blm dller: Manisa Belediyesi Hizmet Binas-Ticaret Merkezi ve Kentsel Mekan Dzenlemesi Ulusal Mimari Proje Yarmas, MANSA, 2006 5. Mansiyon l zel daresi Hizmet ve l Genel Meclis Binas Ulusal Mimari Proje Yarmas, STANBUL, 2005 5. Mansiyon Kaplkaya Rekreasyon Vadisi Kentsel Tasarm ve Mimari Proje Yarmas, BURSA, 2005 2. Mansiyon Yeniehir Belediyesi Hizmet Binas Proje Yarmas, DYARBAKIR, 2005 2. dl Mimarlar Odas 50. Yl Park Proje Yarmas, KAYSER, 2005 1. dl Eski Baiskele Kprl Kava Ulam Sistemi Ve evre Dzenlemesi Fikir Projesi Yarmas, ZMT, 2004 1. Mansiyon Seluk Belediyesi Pananos Plaj ve evresi Kentsel Tasarm Proje Yarmas, ZMR, 2004 2. Mansiyon Osmanl mparatorluunun 700. Kurulu Yldnm Ant Kompleksi ve Park Proje Yarmas, ANKARA, 2003 2. dl 50. Yl Park ve ehitler Ant Kompleksi Proje Yarmas, ANKARA, 2003 4. Mansiyon Kentsel Mekanlar ve Cepheler Yarmas Doukent, ANKARA, 2002 4. Mansiyon Kltrpark ve evresi Kentsel Planlama ve Tasarm Yarmas, BURSA , 2001 4. Mansiyon Archiprix98 Trkiye, 1999 Tevik dl 1998 - 2001 1993 - 1998 zgr Bingl Zonguldak / 1975

Atlye almalar ve Sergiler: EV : Bir Yerleme Mzakeresi Mimarlk Sergisi, Bilsar Binas, STANBUL, 2006 Rotterdam Uluslararas Mimarlk Bienali, Las Palmas Sergileri, Mare Nostrum Sergisi, Trkiyeden Katlm, Bodrum: Dont Visit. Live!, ROTTERDAM, 2005 Gen/i/lik 1: 40 Ya Alt Davetli "Charrette" STANBUL, 2004 Floating Workshop: Future Housing Systems/Infrastructures Mies van der Rohe Vakf 75. Yl Etkinlikleri, BARCELONA, 2004 Kimlik Temal Atlye almas, Mimar Sinan niversitesi, STANBUL, 2000