Tarihi Çevrede Koruma Yaklaşım Ve Uygulamalar

TARH EVRE KORUMA VE PLANLAMA
Dosya Editr: Pnar Ayka, ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Tarihi evreler1, onlar yaratan dnem veya dnemlerin; ziksel, sosyal, kltrel, ekonomik ve teknolojik koullarnn sonucunda olumutur. Bu nedenle, tarihi evre korumann temel amac, kendilerini oluturan bu deerler btnnn korunmas, gelitirilmesi ve yaatlmasdr. Tarihi evreleri oluturan kltrel varlklarn nitelikleri; korunmas gerekli deerlerin eitlilii, deien koruma olgusu ve yntemleri gibi deikenlere bal olarak belirlenir. 20. yzyldan itibaren tarihi evre korumann kapsam ve anlayndaki deiimlerle, tarihi evreleri yalnzca ziki zellikleriyle bir yap stou olarak deerlendiren koruma anlay deimi ve tarihi evrelerin barndrdklar deerler btnyle korunmasn amalayan deer temelli bir olguya dnmtr. 2863 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda2 tarihi evreler sit kavramyla adlandrlmakta ve yasada, tarih ncesinden gnmze kadar gelen eitli medeniyetlerin rn olup, yaadklar devirlerin sosyal, ekonomik, mimari ve benzeri zelliklerini yanstan kent ve kent kalntlar, kltr varlklarnn youn olarak bulunduu sosyal yaama konu olmu veya nemli tarihi hadiselerin cereyan ettii yerler ve tespiti yaplm tabiat zellikleri ile korunmas gerekli alanlardr. eklinde tanmlanmaktadr. Bu tanm erevesinde, niteliklerine ve ierdikleri deerlere gre sit alanlar, arkeolojik, tarihi, kentsel ve doal sit olarak gruplanmtr. Yasada arkeolojik sit alan; eski bir medeniyetin kalntlarnn bulunduu kent iindeki alanlar veya krsal alanlardaki antik yerlemeler; kentsel sit alan; mimari, yresel, tarihsel, estetik ve sanat zellii bulunan kltrel ve tabii evre elemanlarnn birlikte bulunduklar alanlar; tarihi sitler nemli tarihi olaylarn meydana geldii, doal sit ise, tabiat zellikleri ve gzellikleri ile korunmas gereken alanlar olarak tanmlanr. Ayrca, bu deerlerin yatayda ve dikeydeki birliktelii sonucunda olumu; kentsel arkeolojik sit, kltrel peyzaj alanlar, krsal sit, birden fazla sit zelliini bnyesinde toplayan karmak sit alanlar da mevcuttur. Bernard Feilden, tarihi evreyi korumay gerektiren deerleri duygusal deerler, kltrel deerler ve kullanm deerleri olmak zere ana balkta toplar. Merak, kimlik, sreklilik, sayg ve yceltme, simgesel ve manevi deerler, duygusal deerleri olutururken; belgesel, tarihi, arkeolojik ve eskilik, estetik ve mimari, evresel grnm, peyzaj ve ekolojik, teknolojik ve bilimsel deerler kltrel deerleri; ilevsel, ekonomik (turizmi ieren), sosyal (kimlik ve sreklilii ieren), eitim, politik deerler ise kullanm deerlerini oluturmaktadr3. Girdileri bylesine zengin ve eitlilik gsteren tarihi evrelerde deiik aamalar ve verileri ieren btnleik planlama yaklamlarna gerek vardr. Bu gereksinme alann ve onun bileenlerinin deiik nitelik, deer, sorun ve potansiyelleri olmasndan kaynaklanr. Korumadaki bu eitlilik, doal olarak Tarihi evre Koruma ve Planlama dosyasnn oluumuna ve ieriine de yansmtr. Koruma alanlarnn nitelii ve eitliliinin vurgulanmas hedene bir de gncel tartmalarn sunulmas istei eklenince, katklar eitlenerek artm ve birbirinin devam niteliinde iki blml bir dosya olumutur.
dosya
TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi Adna Sahibi ve Yaz leri Mdr Nimet zgnl YAYIN KURULU Emel Akn, Cn Bilsel, Elvan Altan Ergut, Berin Gr, Serpil zalolu, Fatih Syler
Dosya Koordinatr Fatih Syler Yayna Hazrlayanlar Deniz Aygn Grak Tasarm Harman aner akmak Grak Uygulama Songl Dzgn
Konur Sokak No:4/3 Kzlay Ankara Telefon:0 312 417 86 65 Fax:0 312 417 18 04 e-posta: info@mimarlarodasiankara.org http://www.mimarlarodasiankara.org
ISSN 1309-0704 TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi tarafndan iki ayda bir yaymlanmaktadr. 6000 adet baslmtr.yelere cretsiz datlr. Burada yer alan yazlarn ieriinin sorumluluu yazarna aittir. Kaynak gsterilmek kouluyla alnt yaplabilir. Bask tarihi: Haziran 2009 Bask Matsa Basmevi vedik Org. San. Matbaaclar Sitesi 558. Sk. No:42 Akara Telefon: 0 312 395 20 54 (pbx)
Dosyann birinci blm; niteliine gre kentsel, arkeolojik ve doal sit olarak tanmlanan alanlarda tarihi evre korumann kuramsal boyutunu, farkl aratrma ve deerlendirme yntemleri ile koruma mevzuatndaki deiiklikler sonucu retilen yeni kavramlarn tartlmasn iermektedir. Kentsel koruma ve planlamada deien yaklamlar ise dosyaya zel konular olarak belirlenmitir. kinci blmde ise, Trkiyeden ve yurtdndan kentsel koruma ve planlama uygulamalarndan semeler yer almaktadr. ok sayda tarihsel / geleneksel kent dokusu olan yerlemelerden seilen kentsel sitlerde koruma imar plan, katlmclk ve parselasyon gibi kentsel korumada farkl konular irdelenmi; yurtdndan rnekleri ieren blmde ise lkelerin koruma tarihleri ve her lkeden seilen bir yerleimde kentsel koruma ve projelendirmedeki yaklamlar tartlmtr. Dosyann birinci blmne, Emre Madrann Osmanldan Gnmze Tarihi evre: Tavrlar-Dzenlemeler konulu Tarihi evrenin Tarihini deerlendiren yazs ile balanmas uygun grlmtr. Madrann aktarmyla, Osmanl Devletinden gnmze sre ierisinde, tarihi evreye kar taknlan tavrlar, onun korunmas ve gelitirilmesi iin yaplan dzenlemelere ilikin notlar tarihi evre koruma konusunda genel bir resim vermeyi, dosyann ilerleyen sayfalarndaki gncel almalara ise bir altlk oluturmay amalamtr. Osmanldan gnmze, yasal oluumlar ve uygulamalar ile kurum ve kurulularn korumaya kar bilin ve tavrlarnn da yerald sre ve geldiimiz noktann da aktarld yazda, Tarihi evrenin Tarihinin 1983 ylnda bittii deerlendirmesi yaplmaktadr. 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasasnn kt 1983 ylndan sonras ise, halen iinde yaanan bir dnem olduu iin bu srece dahil edilmemitir. Tarihi evrenin korunmas, salklatrlmas ve gelitirilmesi balamnda gerekletirilecek her tr almann tek tip bir belge ile tanmlanamayacan dillendiren Tarihi evre Koruma konulu anonim yaz btnlemi koruma politikalar, koruma ve salklatrmada yntemsel yaklamlar genel hatlar ile sunmaktadr. Yaz koruma almalarnda belgeleme ve analizlerin, uygulamada ise proje ynetimi ve ynetim plannn gerekliliini vurgulayarak 2863 sayl yasann getirmi olduu Alan Ynetimi kavramnn koruma srelerindeki nemine dikkat ekmektedir. Osmanlda tarihe ve korumaya ilginin balca nedenlerinden olan arkeolojik alanlarla ilgili Arkeolojik Varlklarn Arkeolojik Alanlarda Oluturduu Anlam Deimeleri balkl yazsnda Gke imek arkeolojik alanlarda kaz ncesi, kaz sreci ve kaz sonras yaplan koruma, yorum ve sunum mdahaleleri ile birlikte, bu alanlarn biimsel zelliklerinde oluan deiimlerin incelenmesi sonucunda arkeolojik alanlardaki yansma ve etkilerini, koruma balamnda deerlendirmitir. Bu sunu ayrca, Bilimsel ve arkeolojik aratrma deerleri, bilgi ve eitim deeri, belge deeri, el dememi ve pitoresk nitelikleri ile korumann nesnesi olmu arkeolojik varlklarn; koruma ve sunum mdahaleleri sonucunda oluturulan seici anlam ve deerlerine dikkat ekmekte ve yaplan mdahalelerin kent leinde deerlendirilmesi gerektiini bizlere dndrmektedir. Kentsel, arkeolojik ve doal sit gibi farkl nitelik ve deer alanlar ieren ky blgesi, hzl kentleme ve lek ve anlamn giderek yitiren turizm hareketleri sonucunda karmak btnlklerini kaybetmeye balamtr. Son yllarda kan yasal dzenlemelerle birlikte hukuksal gerekeleri oluturulan dnmleri deerlendiren Nida Nayc, Koruma-Planlama Mevzuat Balamnda Ky Alanlarnda Konumlanan Tarihi evrelerin Korunmas balkl yazsnda; ky alanlarnn barndrdklar doal, tarihi ve kltrel zellikler ile bu alanlarda yaanan sorunlar belirlemi, Trkiyedeki ky koruma-planlama yaklamlarn deerlendirerek, bu alanlarn korunmasna ynelik neriler gelitirmitir. Bu noktada, ky alanlarnn korunmas gerekli doal deer olarak ele alnmas, kendilerine zg deerler btnnn devamll iin byk nem tad ayrca vurgulanmtr.
dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1
Kentsel arkeolojik alanlar ise, ky alanlar ve ren yerlerinden farkl olarak, kentsel dokunun iinde, kent geliiminden etkilenen ve gnmz yaantsyla btnletirilmesi gereken alanlar olarak karmza kmaktadr. Pnar Ayka, Kentsel Arkeolojik Alanlarda Kentsel Tasarm balkl yazsnda, bu alanlarn kentle btnletirilmesinin bir yolu olarak grd kentsel tasarm ve ilkelerini ele almtr. Kukusuz arkeolojik ve doal sitlerle ilgili tartlmaya deer pekok konu bulunmaktadr. Ancak; sre ve sayfa kst nedeniyle, dosyada bu alanlarla ilgili yeni kavram ve yaklamlara deinen yukardaki konularn ele alnmas uygun bulunmutur. Benzer bir durum kentsel sit alanlarnda da grlmtr. Ayn kstlar, kentsel sit alanlarnda koruma yntem ve yaklamlarnda farkllk gsteren tarihi ticari merkezler, geleneksel yaplar deersizletiren ve tarihi kentlerin karakterini ele geiren eski-yeni yaplarla karmza kan yeni yap sorunsal ve hzla oalan sokak salklatrma projelerine ynelik deerlendirmelerle yetinmeyi zorunlu klmtr. Tuba Akar kentsel sit alanlarnn nemli bir blmn oluturan tarihi ticari merkezlerde koruma sorunlarna deindii Tarihi Ticari Merkezlerde Koruma ve Kullanm Sorunlar adl yazsnda, bu alanlarn mekansal zellikleri, oluum biimleri ve konumlar nedeniyle oluan kendine zg sorunlara deinmitir. Temel sorunun ticari yaplarn kent iindeki birliktelikleri ve mimari btnlklerine ramen paral mlkiyette sahip olmalar eklinde belirlendii sunuta, ticari merkezlerin koruma sorunlarnn btncl bir bakla egdm ierisinde zmlenmesi, korumann srekliliinin planlanmas gereine deinilmitir. Tarihi kent merkezleri hzl kentleme sonucunda; yap stoku, altyap ve kentsel donatlarn mevcut olduu alanlar olarak yeni gelen nfusun isknn karlayan gei yerleri olmutur. Mlk sahiplerinin konutlarn parac bir anlayla elden karmas, konutlarn srekli el deitirmesi, yaplarn ekonomik deerlerinin yitirmesine neden olmutur. Tarihi ticari merkezler rneinde de grld gibi, tarihi konut dokusunda yaplacak koruma almalarnda (restorasyon, kentsel tasarm, planlama vb.) mlkiyet sorunlar zlmedii srece, koruma projeleri hayata geirilememektedir. Yaplarn deersizlemesine neden olan bu durum, arazi rant deerlerinin ykseklii ve kent merkezlerine yklenen yeni ilevlerle birlikte, yeni yaplama da kentsel sit alanlarnda tartlmas gereken bir konu olarak karmza kmaktadr. zlem Karakul, bu konuyu ele alanDeiim, Sreklilik, Uyum geninde Tarihi evrede Yeni Yap balkl yazsnda, tarihi evrelerin gnmz yaantsyla btnlemesi ve meknsal deiime uyum salamasnn bir yolu olarak grd yeni yap sorunsaln tartmaktadr. Yazda Amasya Yalboyu evleri rnekleme alan olarak seilmi ve tarihi dokunun tipomorfolojik analizi sonucunda bugnk yap tipine olas yansma biimleri aratrlmtr. Yaz, kentsel sit alanlarnda pek fazla rastlanmayan; yapld dnemin mimarisini yanstan, eskiye biimsel olarak yknmeyen, ancak ayn zamanda tarihi dokudan belirli referanslar alan ve onlar yorumlayan bir mimari dilin oluturulmasnda tasarmclara bir mesaj gndermektedir. Sokak Salklatrma Projeleri Sorgulamas Inda Tarihi Dokunun Btncl Korumasna Ynelik neriler adl yazsnda Umut Bilgi, koruma mevzuatnda yer alan sokak salklatrma projelerinin gerekletirilmesindeki sreten bahsetmekte ve mevcut teknik artnamelerle retilen sokak salklatma projelerinin niteliini deerlendirmektedir. Bu deerlendirme nda, korumann ziksel, sosyal ve ekonomik boyutlarndan yola karak btncl bir koruma anlayna ynelik sokak salklatrma projelerinin gelitirilmesi ile ilgili neriler sunmaktadr. Tarihi evre korumann temel amac, kendilerini oluturan deerler btnn korunmas ve srdrlmesidir. Bu anlamda kentsel sit alanlarndaki en temel sorun da varolan tarihi yaplarn bakm, onarm ve restorasyonudur. 2005 ylnda yrrle giren Toplu Konut daresinin (TOK) kredileri4 ve Kltr Bakanlnn5 proje veya uygulama hibeleri, balarda mal sahiplerinin evlerini onarmalar iin bir umut olarak grlse de, uygulamada kredi ve hibelerin yetersiz olduu anlalmtr. Ayrca, emlak kredilerinin %10unun belediyelerce kltr varlklarn koruma katk pay olarak deerlendirilmesi6, genellikle abuk sonu verecek sokak salklatrma projelerine aktarlmaktadr. Parasal kaynan artmas ile birlikte, lkenin her noktasnda kentsel lekte hzl bir uygulama sreci balamtr. Bugn kentsel sit alanlarndaki koruma almalarnn gemi yllara gre hzla artmas da yasadaki bu tr deiikliklerin etkisidir. Sokak salklatrma gibi pek ok yeni kavram, 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda 2004 ylnda yrrle giren deiliklerle koruma mevzuatna girmitir. Bu balamda Yasemin Sarkaya Levent, Tarihi evre Koruma Mevzuatna Genel Bir Bak balkl yazsnda Trkiyedeki koruma mevzuat ile ilgili genel bir ereve izdikten sonra, 2004 ylnda yaplan deiikleri deerlendirmitir. Aradan geen be sene, mevzuata giren yeni tanmlarn, uygulama sreci iin yeterince detaylandrlamadn ve gzden geirilmesi gerektiini vurgulamaktadr.
2004 ylnda koruma mevzuatna giren yeni kavramlardan biri de, koruma imar planlar ve alan ynetim srecine; belediye, il zel idareleri gibi yerel ynetimler; meslek odalar, dernekler gibi sivil toplum rgtleri ve halk dahil eden katlmclktr. Ege Yldrm, Demokratikleen Koruma ve Planlama zerine Dnceler isimli yazsnda katlmclk sonucunda oluan ok aktrl ortam demokratikleme olarak tanmlamakta ve demokratik koruma ve planlama almalarnda Trkiyede gelinen son aama ile bu aamann koruma almalarnda yaratt sorunlardan bahsetmektedir. Yazar, bu srete ok aktrl koruma ortamn savunmakla birlikte, zel sermayeye tarihi evre zerinde fazla geni tasarruf haklar tannmas ve yerel ynetimlere kullanmaya hazr olmadklar bir yetkinin verilmesi ile ilgili de endieler tamaktadr. Sonuta yazar, demokratiklemeyi koruma lehine evirebilmek iin, aktrlerin temel amacnn koruma olduu bir rgtlenme modelini nermektedir. Uluslararas ortamda tartlan ve Unesco Dnya Miras Merkezinin Dnya Miras alanlarnda ynetim plann art komas sonucunda, 2004 ylnda 2863 sayl yasada yaplan kanun deiikliiyle, ynetim plan kavram yasaya girmitir. rem Ayranc ve Nuran Zeren Glersoy, Kentsel Koruma Alanlarnn Ynetimi ve Ynetim Plan Kavram balkl yazlarnda, bu kavramlar kentsel koruma alanlar zelinde aklamakta ve lkemizdeki ynetim plan sreci ile rgtsel yapy anlatmaktadr. Alan ynetim planlar, kentsel koruma alanlarn parac bir yaklamla deerlendirilmesi yerine btncl olarak planlanmas iin nemli bir aratr. Ayrca bu planlarn uygulama, izleme ve gzden geirme aamalar da; ounlukla uygulamada karlalan sorunlarn proje aamasnda deerlendirilmesine olanak vermekte ve uygulama iin gerekli modellerin oluturulmasn amalamaktadr.
DPNOTLAR
Tarihi evre denildiinde daha ok kentsel sitler kastedilmekle birlikte; krsal, tarihi ve arkeolojik sitler de bu kapsam iinde deerlendirilmektedir. (Z. Ahunbay, Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, Yap Endstri Merkezi Yaynlar, 1996, s.116)
1 2
2863 Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, Tarih: 23/7/1983 Say: 18113, www.kultur.gov.tr. Feilden, B.M., Conservation of Historic Buildings, Elsevier,3. Bask, 2003, viii.
Toplu Konut daresince Tanmaz Kltr Varlklarnn Bakm, Onarm ve Restorasyonu in Kullandrlacak Kredilerin Tahsis, Kullanm ve Geri demelerine Dair Usul ve Esaslar, www.kultur.gov.tr.
Tanmaz Kltr Varlklarnn Onarmna Yardm Salanmasna Dair Ynetmelik, Resmi Gazete Tarih: 15/07/2005, Say: 25876, www.kultur.gov.tr. Tanmaz Kltr Varlklarnn Korunmasna Ait Katk Payna Dair Ynetmelik, Resmi Gazete Resmi Gazete Tarih: 13/04/2005, Say: 25785, www.kultur.gov.tr.
TARH EVRENN TARH Osmanldan Gnmze Tarihi evre: Tavrlar-Dzenlemeler
Emre Madran, Do. Dr., ODT Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program
Mimarlar Odas Ankara ubesinin Tarihsel evreyi ana tema olarak ald bu dosya, ounlukla ve doal olarak gncel almalar ve yaklamlar ele alyor. Bu evreler gnmzden nceki dnemlerde de vard ve deiik toplumlar bilinli ya da bilinsiz tarihi evre ve onun girdileriyle ilgilendiler, ilgilenmeye zorunlu klndlar. Aada Osmanl Devletinden gnmze sre ierisinde, tarihi evreye kar taknlan tavrlar, onun korunmas ve gelitirilmesi iin yaplan dzenlemelere ilikin notlar yer almaktadr. Ama genel bir resim vermenin gncel almalara bir altlk oluturmann tesine gememektedir. Osmanl toplumunun bugn kltr varl olarak nitelendirdiimiz deerlere ilikin olumlu ve olumsuz tavrlar bulunmaktadr. Olumsuz tavrlar arasnda bilgisizlik bilgisizlikten kaynaklanan bilinsizlik bilinsizliin doal sonucu olan kaytszlk, dinsel banazlk, parasal kaynaklarda azalma ve nansman zorluklar ile doa ya da insan kkenli ziksel etkenler saylabilir. Buna karn dinsel deer yarglar, yaplarn eskilik deerleri ile kullanm deerleri, korumaya ynelik olumlu tavrlar olarak sralanabilir. Ayn toplumun, yakn ya da uzak evresindeki yap, yap grubu ve kentlere ilikin bilgilenme dzeyinin de ok az olduu sylenebilir. slamda klasik
anlamda resmin yasak olmas, bu alandaki gereksinmenin minyatrlerle karlanmaya allmas bir belgeleme eksiklii yaratmtr. Minyatrn yap ve evreyi yeteri kadar anlatamamasnn yansra, oaltlp ok sayda kiiye datlmamas, yaygn bir ilgi ve bunun sonucu bir bilincin olumamasnn nedenleri arasndadr. Oysa 15. yzyldan balayarak giderek artan bir ilgiye neden olan Osmanl topraklar, birok yabanc tarafndan gravrler araclyla grsel olarak belgelenmi, bu belgeler yayn yoluyla oaltlarak, binlerce kilometre uzaktaki lke haklarnn mparatorluktaki kltr varlklarna ilikin ayrntl ve doru bilgi edinmesini salamtr. Bu bilgi doal olarak ilgiye yol aacak, ilk aratrma ve arkeolojik kazlara yn verecektir. Osmanl Devletinde, vakf kurumunun da ok nemli etkisiyle, koruma etkinlikleri byk ounlukla yap leinde gerekletiriliyordu. Tarihsel evre leindeki eylemler olduka azdr. rnein, Kanuni dneminde Mimarba Sinana gnderilen bir hkm ile zellikle ant niteliinde yaplarla sur duvarlarnn yangndan korunmas iin, bunlara bitiik ev yaplmamas, konut dokusu ile aralarnda belirli uzaklklar braklmas da eitli hkmlerle ilgililere duyurularak gereinin yaplmas istenmitir. stanbul Surlarnn yangndan korunmas iin zerinde ve bitiiindeki evlerin yktrlmas, bir hana yaplan tehlikeli ahap ekle-
rin kaldrlmas, byk camilerin etrafna belli bir mesafe dahilinde yap yaplmamasna ilikin sultan hkmleri de bu kapsamda deerlendirilebilir. Genel olarak cami ve mescitler civarnda en az 5 zira (3.80 m.) uzaklk iinde inaat yaplamazd. rnein Ayasofya Camisi iin bu mesafe 35 zira (26.5 m.)idi. Bu yreler iinde yaptrlan yaplar hemen yktrlrd. Yapnn kullanlma deerini olumsuz ynde etkileyen, yangn d ziksel mdahalelere kar da kayglar duyulmu ve nlemler dnlmtr. stanbulda Zeyrek Camisine bitiik evlerin st rt sularnn camiye zarar vermesi, Ayasofya Camisine eitli ekillerde yaplan tecavzler ,Yozgat, Mustafa Paa Camisi evresindeki evlerin atk sularnn yap iin tehlikeli olmas ,kayg uyandran ve nlem alnmasn gerektiren rnekler olarak saylabilir. stanbul Surlarnn korunmasn prestij olarak gren Divan hkm bu konuda iyi bir rnektir. 1134H. /1722M. tarihli hkmde, sur zerine ev yaplmamas ve aa dikilmemesine gereke olarak Hristiyan milletlerin elilerinin ve dier yabanclarn bu hareketleri knayp eletirmeleri halinde Devletin utanmamas gsterilmitir. Halkn sal ya da kent grnm gibi eler yerine yabanc beenisi kazanmay amalayan bu kayg, Batya iyi grnme politikasndan kaynaklanmaktadr. Afet niteliindeki yangn ve depremler sonrasnda, ok iyi bir rgtlenme ve para ak salanarak kentlerin zarar gren blmlerinin ivedilikle yenilendii bilinmektedir. 1509M. tarihli stanbul depreminde kentte bulunan her evden 20 ake toplanmas, 1130H./1718M. tarihli stanbul yangnnda yanan yaptlarn bir dkmnn yaplarak cami ve mescitlerden yenilenircesine yaplmas, olaan d durumlarda olaan d nlemler alndn gsterir. Doal afetlerden sonra onarm malzemelerinin deer artlarn nlemek iin nlem alnmakta, malzemenin yeterli olmas iin olaan inaatlarn yapmna izin verilmemektedir. 1142H. /1729M. Balat byk yangnnda yangn ncesi yatlarn geerli olduu, yangndan zarar gren evler yenilenmeden yeni evler yaplamayaca Divan tarafndan hkme balanmtr. 19. yzyln ilk eyreinden itibaren balayan Batllamann iki nemli gstergesi vardr. Bunlardan ilki yazl kural oluturma dier ise kurumsallamadr. Tarihi evreyle ilgili tutum ve dzenlemelerde de bu gstergeler kendilerini hissetirmilerdir. rnein, ilki 1848 ylnda yayn-
lanan Ebniye Nizamnameleri, byk kentlerdeki ulam, yeni yaplama vb. konularda ada tanm ve uygulamalar getirmeyi amalamakla beraber, yaplam alanlardaki eski yaplara ilikin baz hkmler de iermektedir. rnein, Nizamnamenin 4. maddesi, yangn yerlerinde onarlabilecek nitelikteki yaplarn yollar geniletmek amacyla geriye ekilmesini, bir baka deyile tmyle yklarak yeniden yaplmasn ngrmektedir. Aksine davranlarda, onarm ruhsat verilmeyecek, gerekiyorsa kamulatrmaya gidilecektir. Bu nlemin, zellikle stanbulda yeni ve yeterli genilikte yol aabilmek iin alnd bilinmektedir. Bylece, korumann, imar karsnda ald ilk yasal yenilgilerden bir tanesiyle kar karya kalnmaktadr. 16. maddede ise, hanlarda, avluya veya kitleye bitiik ahap yap yaplamayaca ngrlmtr. 1849 ylnda karlan 2. Ebniye Nizamnamesinde de korumaya deinen hkmler yer almaktadr. Cami avlularnda yaplama yasa koyulmas (m.32) bunlarn en nemlisidir. 1864 ylnda yaynlanan ve ana amalar arasnda yangnlarn nlenmesi bulunan Turuk ve Ebniye Nizamnamesi de mevcut yaplarla ilgili eitli hkmler iermektedir. 36. madde mevcut yaplarn d onarmlarnda (cephe kaplamas, saak, kepenk vb.) ahap kullanlmasn yasaklamtr. Ayn maddede, yola knt yapan merdivenlerin ve 5 arna kadar uzayan ahniinlerin, dier baz maddelerde de yerden 4 arn ykseklikteki dkkan saak ve kepenkler ile yap ileride geri ekilmek durumundaysa herhangi bir katnn onarm yasaklanmtr. Bu nlemler, yangndan korunmay salamakla beraber, yaplarn zgnln bozmakta ya da onarlamadklar iin harap olmalarna neden olmaktadr. 48. madde ise, harap ve tehlikeli durumda bulunan yaplarn mal sahibi ya da Belediye tarafndan ivedilikle yktrlmasn ngrmektedir. Grld gibi, 1848, 1849 ve1864 tarihli Ebniye Nizamnameleri, yeni bir kentsel dzen ngrmekte, ancak evrenin korunmasyla ilgili bir hkm iermemektedirler. Aksine, baz maddelerin mevcut geleneksel dokunun yenilenmesini amalad grlmektedir. rnein, yangn sonras dzenlemelerde arsa sahipleri tarafndan bir karakol ve bir okul yaptrmak zorunluluu, cami etrafnda gelien geleneksel mahalle biriminin okul ve karakol merkezli yeni birimlere dnmesi olarak yorumlanmaktadr. Bu husus, geleneksel dokunun sadece ziksel niteliklerini deil, korunacak geler arasnda yer alan sosyal ve kltrel ilikileri de bozabilecektir. Buna karn, Sultanahmet Meydannn dzenlenmesi, stanbul basnnda eski eser ve mzeler konusunda yazlar yaynlanmas, 1850lerin olumlu gstergeleri olarak deerlendirilmelidir.
evre leinde oluturulan nemli bir karar ise vakf kkenli yaplarda ya da yap parsellerinde eitli dnemlerde gerekletirilen yasa d mdahalelerin ortadan kaldrlmas iin Evkaf Nezaretine kamulatrma yetkisi verilmesidir. 23 Recep 1330 / 10 Haziran 1912 tarihinde yrrle giren Cami-i erife vesair Messesat Hayriyenin Tahtnda veya Fevkinde veya Harim Mtemilatnda Bulunan Mahallerin stimlaki Hakknda Kanun a gre, kamu yararna olmak ve yasad olarak yaplm olmak kouluyla, hayr yaplarnn (cami, mescit, trbe vb.) iinde ya da yannda yaplm tm yaplar, Evkaf Nezaretince kamulatrlp yklabilecektir. Batllama srecinin son rgtlenme abalar, ncelikle Maarif Nezareti bnyesinde grlmektedir. llerde kurulmas ngrlen Maarif Mdrlklerinin grevlerini belirlemek iin, 8 Recep 1314 / 14 Aralk 1896 tarihinde karlan Vilayat- ahane Maarif Mdrlerinin Vezaini Mbeyyin Talimat a gre, Maarif Mdrleri, ... Asar- Atika Nizamnamesi ahkamna ve olbabdaki evamir ve talimata mugayir olarak gizli hafriyatta bulunanlar veya asar- atikay hayyen imrar etmek teebbsnde bulunanlar... Valilie ve Nezarete haber vermekle sorumlu tutulmulardr. Bu kural, evrenin korunmasna ynelik ilk giriimler arasnda saylabilir. Mimar Kemalettin Bey, Harbiye Nezareti Ba mimar iken, Evkaf Nazrnn istei zerine 1908 ylnda bir rapor hazrlamtr. Evkaf Hmayun Tamiratnn Sureti cras Hakknda Mimar Kemalettin Beyefendi Tarafndan Nezarete Takdim Olunan Layiha baln tayan bu rapor, yap leindeki onarm etkinliklerini, ziksel evrenin yeniden oluundaki faktrlerin yansra, Nezaretin oluturmak istedii Asar- Atika-i slamiye, Muhafaza ve Tamirat Tekilatnn ama ve rgtlenmesine ilikin grler de iermektedir. Mimar Kemalettin Bey stanbulun yeni kentleme dzenini eletirirken u grleri ileri srmektedir: ... bu satranvari yollar ve etrafna yaplan ve her trl manasyla cehalet ve irkinlii tasvir eden binalarn... kubbeli, minareli, saakl, heybetli ve gzel abidelere yakmadn herkes anlyor... Avrupann birok ehirleri bu yanl imar belde belasna urad. Tahribata dar oldu. stanbulun imar iin Avrupann bu ac tecrbelerinden ne in istifade etmek istemiyoruz. nk ehir mimarlnn ne olduunu bilmiyoruz... ehemmiyeti tarihiye ve kymeti mimariye cihetiyle stanbul ile kyas edilebilecek bir ikinci ehir yoltur.Ann
iin tekmil bu asar mahv ve tahrib deil, her trli teferruat ve gzellikleriyle imdiye kadar edilen tahribat ve tahrifattan halas ederek meydana karmal , muhafazasna almalyz... Eski eserleri incelemek zere grevlendirildii Konyadan u izlenimleri edinmitir: ... pek mhim tarihi eserlerin muhafazasna memur olan arkadalarm eskinin kaybedilmemesini, idamei mevcudiyet edebilmesi iin bazen tahkim ve takviye ve tamir edilmesi veya bir suretle istimal mecburiyetinden dolay bazen yeni inaat ilavesi icab ettii zaman eskinin tahrif edilmemesini ve bu suretle ileride yaplacak tedkikat fenniye ve mimariyeyi yanltmaktan iitinab edinilmesini tavsiye eylerim... Ayn gezide Alaattin Tepesine ilikin nerilerini yle sralamaktadr: ... esasl bir surette tedkikat ve hafriyat yaplncaya kadar mezkur tepenin bir tana bile el srmemek artyla muhafazaya muhta olduu... Byle bir sahay tarihiyeyi iekler ve aalarla park veya bahe haline getirmek, tarihe kar hrmetsizlii ilan etmek demektir.nk yle asar bizzat kymetdardr.Onu ieklerle tezyin etmek, kendi kymetlerini takdir etmemeye delalet eder... stanbul, mparatorluun 1453den itibaren bakenti olduu ve sadece Osmanl topraklarnn deil, dneminin dnyasnn en kalabalk ve zengin mimari ve sanat portfylerinden birine sahip olduu iin, birok konuda ayrca incelenmesi gereken bir kent olmaktadr. Bir dier deyile birok kural ve yaplanma sadece stanbul iin geerlidir. Bu balamda kimi yasal dzenlemeler ile ona bal rgtlenmeler de sadece stanbul iin oluturulmutur. Kent 19. yzyldaki kentleme srecinde daha nceki geleneksel kentsel dokusunu yitirmeye balamtr. 1244/1828 ylnda yaplan bir saymda kent nfusu 360.000 olarak belirlenmi, ancak bu nfus iin yeni iskan alanlar oluturulmas gerekirken, genellikle sur iinde kalnmas yelenmitir. Bu politika, geni arsalar olan saray, konak ve yeil alanlarn paralanmasn ve oluan yeni parsellerde yeni ahap yaplar yaplmasna neden olmutur. Kaynaklar, yap denetiminden sorumlu memurlara 35 kuru verilince yol ve meydanlara bile yap izni alndn, 1822 ylnda kurulan Ebniye Dairesinin stanbul iin etkin hizmetler veremediini, bu nedenle 1863 Ebniye Nizamnamesiyle yeni bir rgtlenmeye gidildiini syler. Belediyenin yap ve imar ilerinden sorumlu birimi olan Altnc Dairenin grevleri arasnda eski eserlerin korunmasyla ilgili hkm bulunmamaktadr. Buna karn harap olan yaplarn ykm Belediye grevleri arasnda saylmtr. Altnc Dairenin en iyi rgtlenmi ve rnek bir kurum ola-
rak grlmesine karn, rnein Galata Surlarnn ykm yine bu Dairenin bir eylemidir. Blgenin yeniden dzenlenmesi srecinde gerekletirilen bu eylemle Ceneviz dneminden kalan birok zgn eleman tmyle ortadan kaldrlmtr. Kaynaklar, surlarn ykm ve hendeklerin doldurulmas sonucunda elde edilecek yeni parsellerin satyla rant elde edilmesinin, Avrupay izleyen Osmanl levanten ve gayrimslimleri tarafndan uygulamaya sokulduunu sylemektedir. Altnc Daire tarafndan bir kentsel yenileme projesi olarak balatlan ve zellikle Perada etkisini gsteren bu eylemlerin ok benzeri Cumhuriyet dneminde de stanbulun baka noktalarnda karmza kacaktr. 1950 yllarda Demokrat Parti ynetici ve brokratlar tarafndan alan Barbaros Bulvar, Vatan ve Millet Caddeleri ile 1980li yllarda stanbul Bykehir Belediye Bakanlnca alan Tarlaba Caddesi say ve nitelii belli olmayan birok kltr varlnn belgelenmeksizin yok olmasna neden olmutur. stanbulun kent ynetimi iin rgtlerin yansra baz yasal dzenlemeler de oluturulmutur. 7 Ekim 1868 tarihli Dersaadet darei Belediye Nizamnamesi nin belediyenin genel grevlerini belirleyen 3. maddesinde harap olan yaplarn ykm yer almaktadr. Bu ve benzeri nlemlere kout olarak eski vakf yaplarn zgn halini yok etmeyi ya da deitirmeyi amalayan uygulamalar iin 1899 ylnda Evkaf Hmayun Nezaretince ura-y Devlete bavurulmu, alnan karar Dahiliye Nezaretinin yazsyla taraara bildirilmitir (ERGN:3976). Bu karara gre, yaplacak mdahalelerin vakfa yararl olmas, Belediyenin bu konudaki kurallara uymas ve fennen sakncal grlmemesi halinde Belediye konuyu Evkaf Nezaretine bildirecek ve her iki kurumun ortak grnn olumas halinde gerekli ruhsat verilebilecektir. Kararn gerekesi olarak ... bir binann sahibi tamir iin ald tezkire mucebince bir czn tamir ile ay sonra dier mahallerini dahi dairesine haber vermeksizin tamir ettirmekte ve bu srada Ebniye Nizamnamesinin msaid bulmad eyler dahii yaplmakta olduundan ........... denmektedir. Bu konuda ayrca 1913 tarihli bir Padiahlk tezkeresi ile Tevsi-i Tarik ve saire Dolaysyla.... cra Klnmakta olan Ameliyat Srasnda Asar Atika ve Mebani-i Fenniyeye Tesadf Edildikte ... gerekletirilecek ilemler tanmlanmtr. Bu belgede, yol am, dzeltilmesi vb. ilemlerde vakf yaplarla eski eserlerin yklmakta olduu anlald, uygulamalar srasnda rastlanacak bu eserlerin yklmamas, mevcut yasal dzenlemeler erevesinde durumun ilgililere bildirilmesi, bunun iin zel
kiilere uygulanmakta olan hkmlerin vakf yaplar iin de uygulanmas istenmektedir. Grld gibi, bu tezkerede yer alan hkm, ykm tmyle nlememekte, geciktirmekte ve gerekli bildirimlerin yaplmasndan sonra ykmn gerekleebileceini belirtmektedir. stanbulun kentlemesi srecinde yollarn yeniden dzenlenmesi kimi eski eserlerin yklmasna neden olmutur. Bu konuda rneklerin oalmas zerine 19 ubat 1329H./1913M. tarihli bir emir yaynlanm ve Belediye tarafndan gerekletirilen yol yapm ya da mevcut yollarn yeniden dzenlenmesinde baz eski eserlerin ve vakf yaplarn tahrip edilmekte olduu, bu nedenle uygulamalar srasnda bu tr yaplarn tahrip edilmemelerinin gerektii, bu hususun zel mlkiyette olan yaplar iin de geerli olduu belirtilmektedir. Yneticiler, stanbulda says binlere varan ve bir blmnn sahibi olmayan eserlere ynelik eylemlerin Mze tarafndan denetlenemediini, tahribatn ya tesadfen duyulduunu ya da eser yokolduktan sonra durumun anlaldn, bu konuda Belediye Dairelerinin duyarl davranmas gerektiini sylemektedir. Oysa, ehremaneti, Ayasofya hamamn bir ok benzeri olduu ykmak istemekte, giriini geniletmek iin Glhane Park surlarnn bir ksmn kaldrmay nermektedir. ehremanetinin bu davranlar, kiileri de cesaretlendirmekte, evinin nn kapatt iin surlarn bir blmnn yklmasn isteyenler ya da su alanlar tarafndan rahatsz edildii iin mahalledeki emenin kaldrlmasn nerenler grlmektedir. mar hareketlerinin kltrel varlklarna ve tarihsel evreye verdii zararn giderek artmas sonucunda 6 Kasm 1882 tarihinde yrrle giren Ebniye Kanunu yeni hkmler eklenmitir. Bata stanbul olmak zere mparatorluun byk kentlerindeki imar etkinliklerini tanmlayan, uygulama ve denetim mekanizmalarn belirleyen bu yasann baz blmleri, zellikle geleneksel konut dokusunun bozulmasn zendirici hkmler iermektedir. Buna karn gerekletirildii takdirde geleneksel dokuyu bozacak eylemler de srdrlmektedir. rnein 1866 Hocapaa (stanbul) yangnndan sonra kentin yeniden dzenlenmesi iin oluturulan slahat- Turuk Komisyonu almalarna ilikin olarak hazrlanan bir mazbatada, yangndan sonra yeni bir dzenleme yapmann olumlu ynleri sralanmakta, bu srete ...mnasebetsiz bir takm sokaklarn islahyla mceddeden alacak yollarn istikametleri, ykm kabil olmayan cevami-i erife ve metin ve kargir yaplara tesadf etmemesine dikkat edilerek ona gre haritalarn
tanzim edilmesi... ngrlmekte, aksine davranlarda hizmetlerin geciktii zellikle belirtilmektedir. slahat- Turuk Komisyonunun ykmamay ngrd iki yap trnn bir tanesi cami olduu iin ykm zaten sz konusu deildir. Ykmamaktaki dier lt ise yapnn salam olmas nedeniyle ykmnda karlalan zorluktur. Ayn Komisyonun hazrlad bir dier mazbatada, grevlerinin sadece yangn sonras yeni yol dzenlemesi yapmak olmad vurgulanmakta ve bu balamda ...Ayasofya havalisinde olan bir ok mnasebetsiz yollarn tesvi ve tanzimi ve camii erin heyeti binasn ihata etmi olan bir takm ebniyenin ykmyla dnyada en ziyade kadim byle bir mabedi cesimin meydana karlmas...., ...Sleymaniye Cami-i eri gibi bir binay azimin grnmesine mani olmakta bulunan fenerci ve devat dkkanlar mnasip bir mahalle kaldrlarak bu dkkanlarn karsnda bulunan kadim kargir dkkanlarn sonradan sokaa mtecavizen nlerine yaplm olan ahap sundurmalar yktrlarak caminin meydana karlmas... ngrlmtr. Ayn mazbatada, bata Divanyolu Caddesi olmak zere, baz geniletilen ya da yeni alan yol gzerghlar zerinde kalan han, medrese vb. yaplarn yola isabet eden ksmlarnn yklmasnn gerektii ileri srlmektedir. Kltr varlklarnn korunmas srecinde, yeni kurulan Cumhuriyet bir ok kurumu ve kural Osmanl Devletinin devam olarak benimsemitir. 1924de onaylanan tzndeki hkmler gerei greve devam eden Eski Eserleri Koruma Encmeni de etkinliklerini giderek arttrmaktadr. Grevleri arasnda, Maarif Vekaleti, stanbul Belediyesi ve stanbul Vakar Bamdrlnden gelen bavurulara ilikin gr bildirmek, ya da dorudan bilgilendii konularla ilgili ilemleri yrtmek bulunan Encmen ayn zamanda, yaplarn korunmasnn gerek olup olmadna karar verip tescil yapmakta ve onaylamaktadr. Encmen 1935 ylnda Bakanla stanbuldaki antlarn onarmna ynelik bilgileri ieren bir rapor vermi, bu antlarn, bilimsel ve estetik deerlerinin yansra, ...bu topraklardaki varlmzn ta kesilmi ve yklmaz birer ispat... olarak siyasal nemlerine de deinmitir. Encmenin 1939 ylnda hazrlad rapor, o gne dein gerekletirdii etkinliklerin yansra koruma olgusuna getirdii iki temel yaklam ile nem kazanmaktadr. Bunlardan ilki, ...milletin kltrel aamalarnn somut gstergeleri olan
eski eserleri... korumak, bilinmeyenleri ortaya kartmak ve bylece bilgilerin artmasn salamak, ikincisi ise eski eserleri koruyarak, kentin gzelliklerini de korumak ve bozulmasn nlemek olarak tanmlanmtr. Bu iki temel nokta dnda bugn de yadrganmayacak ok nemli bir konuya deinen Encmen ald koruma kararlar nedeniyle khneperestlik ve imara engel olmakla sulandn sylemektedir ve bu konuda kendini yle savunmaktadr: yktktan sonra imar yerine, ykmadan, gelitirerek ve dzenleyerek imar ilke edinilmitir. Yine 1930larn yeni bir kurumu olan Antlar Koruma Kurulunun ilk ele ald konular arasnda, yeni bir yasal dzenleme bulunmaktadr. Tarihi Abidelerin Bakm ve Korunmas Hakknda Kanun olarak tanmlanan bu dzenleme, dnemin anlayn yanstmas asndan nemli bir belgedir. Taslakta tarihi evrenin turizmin gelimesine yardmc olaca; Belediyelerin ve dolaysyla tm milletin bu etkinlie katlmasnn prestij ve eitsel ynleri bulunduu; Belediyelerin ayraca para ile, abidelerin tescili, tasni, plan ve rlvelerinin alnmas, abidelerin mstacel tamirleri, mhim olanlarn heyeti asliyeleri zerine tamirleri ve restore edilmeleri, tarihi abideler etrafnn temizlenerek ziyaret edilebilecek bir hale getirilmesinin amaland grlmektedir. Tarihi evreye ilikin en somut grleri ieren bu taslak yrrle girmemitir. Tarihi evrenin tarihi anlatlmaya allrken, yerel ynetimlere deinmek olmazsa olmazdr. Yerel ynetimlerin koruma ile ilikileri, Cumhuriyetin kuruluundan sonra, kltr varlklarnn iyelik ve koruma sorumluluunun deiik kurululara braklmas ile balar. Belediyelere iki deiik yasal dzenleme ile baz grevler verilmitir. Bunlardan ilki olan 1580 sayl Belediyeler Kanununun 115. maddesine gre, zel mlkiyette bulunan kapalar, bedesten, arasta, byk han vb. yaplarla, tarihi ve bedii deeri olan sarahane, tabakhane, imalathane gibi byk yaplarn sahiplerine onarm yapmalar iin bildirimde bulunulacak, yaplmad takdirde bu onarmlar Belediyeler tarafndan gerekletirilecektir. Onarm bedeli, daha sonra, mal sahibinden ya da kiracdan taksitle geri alnacaktr. Bu tr yaplarn onarmnn mmkn olmamas, bir blm ya da tmnn yklmas nedeniyle sahipleri tarafndan onarlmayarak olduu gibi braklmalar halinde, yerlerine Belediyeler tarafndan yeni yap yaplabilecektir. Belediyeler bu yerler iin bir kamulatrma bedeli demeyeceklerdir.
10
kinci yasal dzenleme, Cumhuriyetin ilk kapsaml imar mevzuat olan 10 Haziran 1933 tarih ve 2290 sayl Belediye Yap ve Yollar Kanunu dur. mar planlarnn hazrlanmas, uygulanmas ve yeni yap esaslaryla ilgili hkmler ieren bu yasada kltr varlklarna ilikin blmler bulunmaktadr. Yasann 4. maddesinde, beldenin gelecekteki gelimesi ve dolaysyla yaplacak olan haritalarn kapsayaca alana ilikin ltler verilirken, korunmas istenen eski eserlerin yerlerinin harita byklnn hesaplanmasna eklenecei belirtilmitir. Kanun, korunacak yaplarn evreleriyle ilgili de bir hkm iermektedir. Buna gre, imar uygulamalarnda, korunmas gerekli ..abide ve mabetler.. in her tarafnda 10 m.lik boluk braklmas gerekmektedir.Bu hkmler, korumann evre boyutuyla ilgili ilk esaslar dr. Bu madde, Osmanl dneminin Ebniye Yasalarn anmsatt gibi, 1956 ylnda kan 6185 sayl mar Yasas uyarnca hazrlanan mar Tz nn 39. maddesinin de hemen aynsdr. Bu vurgu, yaklak 25 ylda (1933-1956) korumann evre boyutunda hemen hibir gelime olmadn gstermesi bakmndan ilgi ekicidir. Ayrca, bir evrenin dzenlenmesinde, korunmas gerekli yap olarak sadece antlar ve dini yaplar deerlendirilmekte, 1930lu yllarn gndeminde henz geleneksel konutlarn korunmas ve deerlendirilmesi yer almamaktadr. Bu kanuna gre, bir binann byme, klme ya da cephesini deitirecek mdahaleler, sokak zerine iskele kurmay gerektiren deiiklik ve tamirler ile slak mekanlara ilikin yenileme ve deiiklikler iin belediyeden ruhsat alnma zorunluu getirilmitir. Ancak bu tamiratn bir restorasyon eylemi ile ne denli uyutuuna ilikin bir ilgi bulunmamaktadr. Ayrca, tamirat ruhsat alabilmek iin proje zorunluluu da getirilmemitir. Yasann 44. maddesine gre yklacak halde olan ya da yenilenmesine olanak olmayan yaplar, mal sahibi ya da Belediye tarafndan 15 gn iinde yktrlacaklardr. Yap ve Yollar Yasasnn bir dier ilgin yn, Ebniye Yasasnn 16., 19., 43., 44., 47. ve 49. maddelerini yrrlkte tutmasdr. Ebniye Yasasnn 19. maddesine gre, parsellerin yola terkedilen blmlerindeki duvar enkazlarnn 15 gn ierisinde mlk sahibi tarafndan kaldrlmas gerekmektedir. 49. maddede ise, tm sokaklarda, yerden 5 arndan daha yksek olan ahniinlerin onarm yasaklanmtr. Bu maddenin yangnla ilgili olabilecei dnlmektedir. Kentlerin gelimesi srecinde gerekletirilecek planlama
ve uygulama eylemlerinde, o yerlemede mevcut eski eserlerin saptanmas da yasada yer alan bir dier nlemdir. Buna ynelik olarak, Valiliklere gnderilen uygulama ynergesinde, Asara Atika Nizamnamesinin 5. maddesinde tanmlanan eski eserlerin, imar plan zerinde eksiksiz iaretlenmesi ve bu ilemin denetlenmesi istenmektedir. Ynergeye gre, bu denetim, mze olan yerlerde, Mze Mdr, Maarif Mdr, lise tarih retmenlerinden ve ilkretim mfettilerinden birer kiinin katlmyla oluacak bir kurulca yaplacaktr. Kimi hallerde, bu kurula, Halkevleri Mze Komitelerinden de katlm olabilecektir. Bu kurulca incelenen planlar, Mzeler Dairesine gnderilecek, plann bir rnei ise ilgili imar mdrne verilecektir. Bu yeni sre, eski eserleri giderek olumsuz etkilemeye balayan imar hareketlerinde antsal nitelikli yaplarn sorumsuzca yktrlmamas iin bir lde etkin olabilmitir. Dnemin Antikiteler ve Mzeler Mdr Hamit Zbeyr Koay, antlarn belgelenmesinin nemine deinerek, bunun sonucunda ..imar planlar yaplrken yollarn istikametini, meydanlar iine alnan bu abideler tayin edecektir.. demektedir. Maarif Vekaletince 26 Haziran 1933 tarihinde Valiliklere gnderilen mezarlklarla ilgili genelgede de olumlu saptama ve nlemler grlmektedir. Vekalet, kentlerin imar etkinlikleri yrtlrken salk bakmndan saknca yaratmayan tarihi mezarlklarn, parklar iinde birer akhava mzesi eklinde braklmasn istemekte ve bylece eski eserleri koruma krinin imarclkla teli... ni olas grmektedir. Ayn genelgede kaybolmas olas mezar talarnn mzelerde, mze olmayan yerlerde ise eski eser deposu olarak kullanlmas olas medrese, tekke vb. yaplarda koruma altna alnmas ve sonucun Vekalete bildirilmesi istenmekte, inceleme ilemlerinin yerel tarihleri yazmakla grevlendirilmi tarih retmenleri tarafndan yaplabilecei zellikle vurgulanmaktadr. Bu olumlu tavrlara karn,1937li yllarda Ankarada Jansen plan dorultusunda, camilerin avlu duvarlarnn kaldrlmas ve avlulara ocuk bahesi yaplmas gndeme gelmi, bu husus uzun tartmalara yol amtr. Konu, Ankara Valisi tarafndan ele alnm, ilgili taraarn grleri dinlenmitir. Vali, Babakanln, salanacak mutabakat erevesinde, camilerin onarlmas ve evre dzenlemelerinin yaplmas ynergesine verdii cevapta, camilerin avlusuna ocuk bahesi yaplmayacan, avlu duvarlar konusunda ise her cami iin ayr ayr karar verileceini belirtmitir. Grld gibi, imar plan uygulamalar kimi durumlarda, mekanlarn geleneksel dzen ve kullanmna uygun olmayan hkmler ierebilmektedir.
11
Yerel ynetimlerin, 1940l yllara kadar koruma olgusuna yaklamlar ve buna gre gerekletirdikleri etkinlikler deerlendirildiinde, doyurucu bir sonuca varmak olas deildir. rnein, 1940 ylnda stanbul Belediyesi, stanbul Surlarnn bir blmnn tehlike oluturmas nedeniyle yklmas iin Eski Eserleri Koruma Encmenine bavurmu, bu bavuruya Encmen Surlar hakknda genel bir karar oluturmadan, tek tek verilecek kararlarn rnek oluturaca, bu nedenle konunun bu ynde ele alnmas yantn vermitir. Yine stanbulda, Beyazt-Laleli arasndaki Simkehane yapsnn yol am iin yklmasn isteyen stanbul Belediyesinin bu giriimi ... bu muazzam eserin feda edilemeyecei, esasen bu binann yerinde bulunan Forum Tauri enkaznn ortaya kmasn ve bylece bir Trk eserinin ortadan kaldrlmasn ngren imar plannn deitirilmesinin gerekli olduunu... ngren bir kararla durdurulmutur. Yine ayn Encmen, Topkap dndaki mezarlklardaki mezar talarn skerek park yapmak isteyen stanbul Belediyesinin birka kez uyarldn, bu konuda Maarif Vekaletinin de bir genelgesi olmasna karn Belediyenin yine ... bildiini yaptn ... belirtmektedir. Merkezi ynetimin imar/ koruma ilikisi konusundaki yaklamnn, yerel ynetimlerin bilgisizlik/ ilgisizlik/bilinsizlikliklerinin sonucu olarak gelien yanl ve tahripkar davranlarndan deiik olduu grlmektedir. Bu konuda yerel yneticiler merkezi ynetim tarafndan birok kez uyarlm ve kimi hallerde yanl anlama ve yoruma dayal olabilen tahripkar eylemlerin durdurulmas istenmitir. rnein, Bavekil smet imzasyla, tm Bakanlk ve llere gnderilen 30 Ekim 1935 gn ve 6/5548 sayl genelgede , hkmetin tarihi eserlerin korunmas iin parasal zveride bulunduu, buna karn ... imar mefhumunu yanl anlayan baz memurlarn, bu hususta ufak bir ihtisas olmad halde grleri bakmndan ehemmiyetsiz sandklar ok kymetli milli eserlerimizi ykmakta ve yktrmakta olduklar ... nn zlerek grld belirtilmitir. Genelgede daha sonra, bir eserin deerinin ve koruma gerekliliinin ancak uzmanlarca saptanabilecei vurgulanarak, bundan byle, Maarif Vekaletinin oluru alnmadan hibir eserin hibir nedenle yktrlmamas istenmektedir. Maarif Vekili tarafndan 1930 lu yllarn ortasnda yaynlanan bir dier genelgede, ....eski eserleri koruma krinin imarclkla badamas mmkn grlmektedir. Vakar Umum Mdrl de, eski eserlerin her trl tahribattan korunmasnn yansra, kentlerin orijinalitesi nin de korun-
masnn nemli olduu grndedir . Bu nem, ...yalnz mimari eserler bakmndan deil, hatta peyzaj itibariyle dahi orijinalitenin bozulmamas... gereinden kaynaklanmakta, ancak baz kural d durumlarda, ...bu gibi eserlerin bsbtn kaldrlmas veya baka yere nakledilmesi... nin zorunlu olabilecei kabul edilmekte, ehemmi mhimme tercih etmek, realiteden ayrlmamak... gibi icaplarla ve fenni zaruretlerle bazen bir eserin bsbtn kaldrlmas... gerekebilmektedir. 12 Mart 1940 tarihinde, dnemin Bavekili Dr. Rek Saydam tarafndan tm Bakanlk ve Valiliklere gnderilen bir genelge, tahribatn bir baka boyutunu ortaya koymaktadr. Yap ve Yollar Kanunun 8. ve 9. maddesi gereince, Belediyeler imar plan uygulamalar iin, bo ya da zerinde yap yknts olan vakf arsalar herhangi bir bedel demeden alabilmektedirler. Arsa zerinde salam bir yap olmas halinde ise, belli bir bedel demek zorundadrlar. Baz belediyeler, bedelsiz kamulatrma yapabilmek iin, vakf arsalarda yer alan yaplar mail-i inhidam olduu gerekesiyle ykmakta ve bylece yaps kalmayan arsay bedelsiz almak istemektedirler. Babakanln genelgesi, bu tr durumlardan kanlmasn ve Vakf kaynaklarnn bu tr davranlarla daha fazla azaltlmamasn dilemektedir. Yukarda sralanan deiik amalara ynelik genelgelerin etkin bir biimde uyguland sylenemez. 1935 ylnda Ulukla-kz Mehmet Paa Kervansaraynn bir blm Belediye Bakan tarafndan, 1940 ylnda Kastamonu Hoca Mustafa Paa Camisi ve Sereolu trbesi mail-i inhidam olduu gerekesiyle Vakar Mdrl tarafndan, 1944 ylnda Kuadas Kalesinin byk bir blm Belediye Bakanlnn istei zerine Askeri Posta Komutan tarafndan, 1950 ylnda Edremitte 5 adet antsal yap yine Belediye tarafndan yktrlmtr. 1945 ylnda toplanan Eski Eserler ve Mzeler I. Danma Komisyonu da, imar planlar ile eski eserlerin korunmas arasnda olmas gereken sk ilikinin mevcut yasal dzenlemelerle salanamadna deinmi ve yeni hazrlanacak Eski Eserler Kanun Tasarsnda, imar planlarn onanmasndan nce, Maarif Vekaletinin olurunun alnmasna ilikin bir hkmn yer almas nerilmitir. Danma Komisyonu, ayrca, imar planlar onanm yerlemelerde, ayrntl planlarn hazrlanmas srecinde, antlarn durumunun deerlendirilmesi iin ilgili yerlerle ibirlii yaplmasn ngrmtr. Trkiyede kltr varlklarnn korunmas eylemlerinin incelenmesinde 1950lerin ba nemli bir
12
dnm noktasdr. Bu belirlemede yeni yasa ve kurumlarn oluturulmas, ok partili hayata geilmesi, Avrupayla ilikilerin artmas, yeni eitim kurumlarnn olumas, parasal kaynaklarda izlenen greceli art vb. hususlar rol oynamaktadr. 1951 ylnda 5805 sayl yasayla kurulan GEEAYK, hem ilke koyan hem de uygulamaya ynelik karar alan ve yasayla oluturulmu ilk kurumdur. Kurulu yasasnn 1. maddesinde yer alan ve koruma, bakm, onarm, restorasyon ilerinde riayet edilecek prensipleri tespit etmek ve ...tatbikatn takip ve murakabe etmek Kurulun nemli aralarla donatldn gstermektedir. yeliinin mr boyu olmas, yelerin tamamen kendi gr, bilgi ve deneyimleri dorultusunda karar verebilmelerine olanak salayan ok nemli bir husustur. yelerin ounun niversitelerden seilmesi, ayrca Kurulun kimi kendi yelerini kendi seme hakk bulunmas da tarafsz ve bilimsel yntemlerle alabilme zgrlnn gvencesi olmutur. Kurul, 1957 ylna dein, sadece tanmaz eski eserler ile ilgili konularda karar alabilmekteydi. Bu yl kan 6785 sayl mar Yasas, Kurula tarihsel evre leinde de baz yetkiler vermitir. Bu yetki, Kurulun giderek sit tanm ve kavramlaryla ilgilenmesi, zellikle kentsel sit e ynelik olumlu giriimlerde bulunmas sonucunu getirmitir. Bu dnem, dorudan bir yasadan kaynaklanmayan, ancak Kurulun kendi inisiyatiyle, evre leinde Korumay gndeme getirdii bir dnem olarak tanmlanabilir. 1973 ylnda kabul edilen ve Cumhuriyet tarihinin ilk koruma mevzuat olma zelliini tayan 1710 sayl Eski Eserler Yasas ise, GEEAYKn evre leindeki korumayla, bu kez yasal dayanaklar ok daha kuvvetli olarak ilgilenmesini salamtr. Bu nedenle, 19511956 dnemi, Kurulun sadece kendi yasasndan, 19561973 dnemi imar yasalarndan, 1973-1983 dnemi ise imar ve koruma yasalarndan yetki ald dnemler olarak tanmlanabilir. lgililer tarafndan da belirtildii gibi, Kurul 1970 1983 yllar arasnda en youn almasn yapm, n belgeleme, n tescil, Koruma Amal mar Plan, Geit Dnemi mar Koullar gibi baz kavramlarn yerleip gelimesini salamtr. eitli sakncalarnn olduu daha sonra ortaya km olsa bile, yaplara yaplacak mdahale biimlerini belirleyen 10200 sayl ilke karar, youn bir birikimin rn olarak grlmelidir. Bu hususlar gstermektedir ki, GEEAYK, bir denetim mekanizmas olmasnn tesinde, kural koyucu kimliiyle de
nem kazanmaktadr. Bu kimliin, onu oluturan yelerin kimliklerinden kaynaklandn sylemek yanl olmayacaktr. Cumhuriyetin dorudan korumayla ilgili ilk yasal dzenlemesinin 1973 ylnda yaplm olmas, ilgintir ki, evre leindeki korumayla ilgili ilk hkmlerin mar yasalarnda yer almas sonucunu dourmutur. 1956 ylnda yrrle giren 6785 sayl mar Kanununun, yaplacak binalarneski eserlere ve arkeolojik sahalara olan mesafeleri nin hazrlanacak tzklerle belirlenmesine ilikin hkm, planlama/koruma ilikisini gndeme getiren ilk dzenlemedir. Bu hkme gre kartlan 1957 tarihli mar Nizamnamesi nin 39. maddesinde ise, bu ...mesafenin GEEAYK gr alnarak belirlenecei... hkm yer almaktadr. Yine ayn nizamnameye gre, ... imar planlarnn tanziminde eski eserler ve arkeolojik sahalar bakmndan bu kurulun mtalaas esastr. mar yasasnda kimi deiiklikler yapan 1605 sayl yasada ise, evre leindeki korumaya ilikin daha ayrntl hkmler getirilmitir. Buna gre, ...eski eser veya tarihi sanat yaplarnn ve bunlarla bir btnlk tekil etmek zere muhafazas gerekli eme, eski sokak ve meydancklarn muhafazasna dair esaslar, GEEAYK da mtalaas alnarak... eitli Bakanlklar tarafndan ortak olarak oluturulacaktr. Bu yasa hkmnn, uygulamada yeterince etkin olduu sylenemez. Bu konuda, ilgili bakanlklarn gerekli egdm salayamamasna karn, GEEAYK birletirici ve ynlendirici bir rol stlenmitir. Tm bu hkmler, esas olarak imar planlama ve uygulama etkinliklerini tanmlamay amalayan imar yasalarnn paras olmaktan kurtulamamtr. Korumayla dorudan ilgili ilk yasal dzenleme iin 1973 yln beklemek gerekecektir. 1906 ylnda yrrle giren son Asar Atika Nizamnamesi, 1710 sayl Eski Eserler Yasasnn kmasyla yrrlkten kalkt 1973 ylna dein 67 yl kullanlm ve Osmanl Devletinden kalan en eski mevzuatlardan biri olmutur.1710 sayl yasa, gerek getirdii tanmlar, gerekse uygulamaya ynelik hkmleriyle bir ok LK i iermektedir. Sit ve koruma alan tanm, bir alan ya da yapnn eski eser kimlii kazanmas iin gerekli srecin tanmlanmas, GEEAYKa tescil ve onarm kararlarn alma yetkisi verilmesi, imar planlarnn yapmnda GEEAYKn grnn alnma zorunluu ve bu planlarn korumay salamak amacyla deitirilebilecei bu ilk lerin bir blmn oluturur.
13
Bunlarn dnda, devletin, mal sahiplerine onarm iin parasal ve teknik yardm yapmas ve onlara eitli parasal baklklar tanmas da ada yaklamlar olarak deerlendirilmelidir. Yasann tm bu olumluluklar, onun etkin olarak kullanlmasna yetmemitir. nk yasa, yeterli kuramsal, parasal ve rgtsel alt yap oluturulmadan kartlm, istimin arkadan gelmesi beklenmitir. Bir baka deyile, 1973 ylnn koruma brokrasisi, bu yasann ngrd yeni etkinlikleri ivedilikle ve gerektii biimde uygulayacak deneyim, bilgi birikimi, uzmanlama, bte olanaklar ve ynetsel yapya sahip deildi. 1960l yllardan nce, tarihi ve geleneksel evrenin, tm eleriyle bir btn olarak korunmas ve gelitirilmesine ilikin rgtl ve kurallar belirlenmi bir abadan bahsetmek olas deildir. stanbulda 1958 ylnda, mar Mdrlne bal olarak bir Eski Eserler Brosu kurulmas ve planlamayla koruma arasndaki ilikiyi kurmas ngrlmse de, bu husus, tekil bir giriim olarak kalmtr. Giderek artan sayda dzenlenmeye balayan imar planlar ise, tek tek eserleri koruyan ve kimi hallerde etraarn yeil alanla evreleyen bir anlayla oluturulmaktadr. Unutulmamaldr ki, bu yllarda, geleneksel kentsel dokuyu oluturan geleneksel konutlar henz koruma gndeminde yer almamaktadr. Korunanlar antsal yaplar ve byk programl (kk, kasr vb.) sivil mimarlk rnekleridir. Kimi imar planlarnda ise, doal elemanlar, kent panoramalarn ve eitli siluet deerlerini nemseyen abalar grlmektedir. Erzurum, Sivas, Kastamonu ve Urfa mar planlarnda, korunmas gerekli sokak, meydan ve cephe tanmlar getirilmi, belli blgeler Protokol Alan ilan edilmitir. Bu yaklamlarn genellikle mevcut durumu korumay ngrmesi, gelime ve ilevsel yenileme gibi mdahalelerden uzak kalmas, pasif koruma anlaynn bir rn olmaktadr. 1970li yllardan sonra bir dier gelime, evre leindeki korumay etkilemitir. Bu da, ky beldelerimizde giderek artan turizm etkinlikleridir. nceleri tek tek yaplar ele alarak onarp yeni ilevlerde kullanmay amalayan bu sektr, daha sonra, kent ve kasabalarmzn tarihsel/geleneksel deerlerinin de bir turizm gesi olduunu grm, yaplacak onarmlarn ve ilevsel dnmlerin, evreyle beraber dnlmesi gerektii ortaya kmtr. Bodrum da izlenen planlama almalar bu yeni yaklamn bir rndr. 1973 ylnda 1710 sayl yasann ST tanmn getirmesi ve korumann gerektirmesi halinde imar
planlarnn deiebilecei hkmn iermesi, imar planlarndaki koruma vurgusunun giderek oalmasn ngrmtr. Bu husus, kamu kurulularnda yeni dzenlemeler yaplmasn gerektirmitir. Bu dzenlemeler, iki zorlayc nedenle olumutur. Bunlardan ilki, GEEAYKn sadece antsal yaplarn deil, sivil mimarlk rneklerinin korunmasnn da ayn nemde olduuna ilikin kararlar ve bu kararlara dayal olarak mar Planlarnn yapmndan sorumlu ller Bankasnn, Kltr Bakanlndan daha kapsaml ve ayrntl bilgi istemesidir. kinci etken ise 1970li yllarn ikinci yarsnda Turizm ve Tantma Bakanlnca balatlan ve zellikle ky alanlarn kapsayan Turizm Planlamas almalardr. lk gurupta kentsel deerlerin belgelenmesi arlk kazanrken, ikinci gurupta, arkeolojik ve doal sitlerin de belgelenmesi istenmektedir. Bu iki talep ve 1975 ylnda gerekletirilen Avrupa Mimari Miras Yl etkinlikleri ve bu etkinlikler sonucunda kabul edilen Amsterdam Deklarasyonunda belirlenen ilkeler, Eski Eserler ve Mzeler Genel Mdrl bnyesinde, Tespit ve Tescil ve Koruma Planlamas birimlerinin kurulmasn gerektirmitir. Bu nedenle, 1975 yl, Trkiyede programl, belli amalara ynelik ve kurallar konmu bir envanter almasnn balang yl olarak kabul edilebilir. 1980li yllardan sonra, belgeleme almalarna arlk verilmi ve bu almalar sonucunda belirlenen yap ve alanlarla ilgili bilgiler, imar planlama hizmetlerinde kullanlmak iin, bata ller Bankas olmak zere, ilgili kurululara verilmitir. Ancak, gerek 1710 gerekse 2863 sayl yasalarda, Koruma mar Plan tanmnn olmas, bu tanmn gerektirdii deiik teknik ve srelerin etkin olarak kullanlmas anlamna gelmemitir. yle ki, Koruma Amal mar Planlarnn yapmna ilikin ilk teknik artname, Kltr Bakanl tarafndan 1990 ylnda hazrlanabilmi, yine salt bu amaca ynelik planlarn Bakanlk eliyle yaptrlmas da yine ayn yl salanabilmitir. Bu durum, 1973 ylnda genel tanm verilen plan yapm kurallarnn 17 yl sonra belirlenebildiini gstermektedir. Koruma planlamasnn yeni bir olgu olmas, kurallarnn belirlenmesi iin eitli giriimlerde bulunulmasn gerektirmitir.1983 ylnda gerekletirilen Koruma Planlamas Seminerinde, bu konuda, u temel saptama ve nerilere yer verilmitir: Korumann, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimenin nemli bir faktr olduu benimsenmelidir. Srdrlebilir kalknma, bu hususun kabul ve doal ve kltrel kaynaklarn gele-
14
cek nesiller iin korunmas bilincine varlmas ile mmkn olabilir, Uluslararas kuram ve kavramlar benimsenmeli, ancak bu hususlar, Trkiyenin kendine zg deer ve koullarna uyarlanmaldr, lgili kurum ve kurulular arasnda dil ve terminoloji birlii salanmaldr, Koruma, kat kurallar ve yasak hkmler yerine, temel evrensel ilkelere bal ama gelimeyi izleyebilen bir tutumla gereklemelidir, Btnlemi koruma politikalar benimsenmeli, noktasal zmlerden kanlmaldr, Koruma, zellikle uygulamaya ynelik olarak bir yerel ynetim sorunu olmaldr. Bunun n koulu ise, yerel ynetimlerin bilinlendirilmesi ve gerekli alt yapyla donatlmalardr, TARH EVRENN TARH grld gibi 1983 ylnda bitmektedir. Bunun temel nedeni vardr. Bunlardan ilki 1983 ylnda halen kullanlmakta olan ve olduka nemli yenilik ve deiimler getiren 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasasnn yrrle girmesi ve lke onarm tarihinde yeni bir sayfann almasdr. kinci neden, bu dosyada yer alan birbirinden deerli yazlarn zaten 1983 sonrasndaki gelimeleri anlatmasdr. Son ve belki de en geerli neden ise, halen iinde yaanan bir dnemin olabildiince objektif bir resminin verilmesinde ekilen glktr.
15
TARH EVRE KORUMA
Anonim
Bir eyin korunmas o eyi tehdit eden unsurlarn varl ile geerlidir. Bu saptama tarihi evre ve onun bileenleri boyutuna indirgendiinde, ncelikle bozulma nedenleri incelenmelidir. Kltrel varlklar, doal ya da insan kkenli bozulmalardan etkilenirler. Bu nedenler, uzun bir zaman srecinde oluabildii gibi (yalanma), ok ksa zamanda da gerekleebilir (deprem, yangn vb.): Bozulma nedenleri arasnda yer alan Yalanma (Eskime) uzun sreli bir olgudur ve genellikle yap ya da alann yeri ve topograk konumlanmasna baldr. Mikro-klima, nem ve rzgar, alandan alana byk deiiklikler gsterir. Ayn ekilde, yamur, rzgar, gne ve nemin ortaklaa etkileri de organik elemanlarn olumasna ve bu elemanlarn yap ya da alana zarar vermesine neden olurlar. Doal Afetler ani bozulmalara neden olur. zellikle deprem, yap sanatnda en ok irdelenen ve zm aranan bir afet trdr. nsan Kkenli Bozulmalar genellikle, politik kararlardan ya da yetersiz ynetimden kaynaklanrlar. Nedenler arasnda, yerel, blgesel ya da ulusal lekteki politikalar (ya da politikaszlklar), ekonomideki deimeler, retim biimindeki deimeler, hatta modadaki deimeler saylabilir. Ekonomik Kkenli Bozulma Nedenleri arasnda en nemlisi, o tarihi evreyi yneten ve ynlendiren ekonomik yapnn bozulmasdr. Belli bir retim biimi ve ekonomik ilikilere gre ekillendirilmi yerlemeler, bu faktrlerin deimesine ayak uyduramaz-
larsa, bakmszlk, gler vb. nedenlerle yap ve altyap baznda bozulmaya urayabilirler. Ekonomik deimeler, tarihi kent merkezlerinin ticari, ynetsel ve dier ilevlerle ar yklenmesine de neden olabilirler. Bu ykleme, lein ve niteliin bozulmasna, yap ve alanlarn olumsuz ynde kimlik deitirmesine yol aar. Ayn biimde, youn trak, bunun yaratt deiik tr kirlenmeler de olumsuz faktrler arasndadr. retim biimindeki deimeler, tarihi alanlarda, geleneksel retim teknikleri ve rnleri yerine, fabrikalarn, byk ticari ve i merkezlerinin gelmesine neden olacaktr. Son unsur olarak Ynetim ve planlama kkenli bozulmalar ele alnabilir. Doal ve kltrel evrenin ynetimi ve planlanmas, toplumun, yeni yaplamann kalitesinin salanmas ve mevcut deerlerin bozulmasnn nlenmesine ynelik olarak, deimeleri kontrol altnda tutabilmesinin en nemli aralardr. Planlama ve ynetimin beceriksizce yaplmas, gerek lek gerekse nitelik olarak uygun olmayan ilevlerin gelmesine ve tahribata neden olacaktr. BTNLEM KORUMA POLTKALARININ BLEENLER Tarihsel evre ele alndnda tekil bir koruma szc ile ok deiik niteliksel ve tarihsel arka plana sahip yerlemelerin sorunlarna karlk verilmesi olanakszdr. Bu szcn salklatrma,
16
gelitirme, yenileme vb. szcklerle zengiletirilmesi dnlmelidir. Yine de en konvansiyonel tanm olan korumadan yola kldnda , bu eylemin btnlemi koruma politikalar ile anlam kazand grlecektir. Kltrel varlklara, gnmz yaamnda etkin bir rol veren btnlemi korumann bileenleri aada sralanmtr: 1. Tarihsel evreye Btncl Bir Yaklam: 1970li yllardan daha nceki koruma politikalar ile karlatrldnda, btnlemi koruma, korumann amalarnn daha geni bir ierie kavumasn salamtr. Bu amalar, sadece stn deere sahip yaplar yerine tm mirasn korunmas, bir dier deyile nitelik ve deerlerde kapsamn genilemesi; tek yaplar yerine, yap guruplar ve yerlemelerin korunmas, bir dier deyile varlk tanmnn derinlik kazanmas; dar koruma anlay yerine, btnlemi sosyo-ekonomik ve kltrel-tarihsel yaklamlar bir dier deyile deiik disiplinlerin ibirlii olarak tanmlanabilir. Alan leinde koruma, arlkl olarak 1964 ylnda kabul edilen Venedik Tz nde vurgulanmtr. Bu tzn 1. maddesinde Tarihi ant kavram sadece bir mimari eseri iine almaz, bunun yannda belli bir uygarln, nemli bir gelimenin, tarihi bir olayn tankln yapan kentsel ya da krsal bir yerlemeyi de kapsar. Bu kavram yalnz byk sanat eserlerini deil, ayrca zamanla kltrel anlam kazanm daha basit eserleri de kapsar denmektedir. Ayn yaklam, 1975 ylnda Avrupa lkelerince oluturulan Avrupa Mimari Miras Tz= Amsterdam Deklarasyonu nda da sergilendi. Bu deklarasyonun 1. paragrafnda u hususlar vurgulanmaktadr: mimarlk miras yalnz stn nitelikli tek yaplan ve evrelerini deil,tarihsel ve kltrel zellii olan tm kentsel ve krsal alanlar ierir. mimarlk rnlerinin korunmas marjinal bir sorun olarak deil, kent ve lke planlamasnn ana hede olarak ele alnmaldr, eski alanlarn salkllatrlmas olanak lsnde, blge sakinlerinin toplumsal kompozisyonunda kkl bir deiiklik gerektirmeyecek ekilde tasarlanmal ve uygulanmaldr. 2. Salklatrmann ok Disiplinli Nitelii: Bir tarihsel yerlemenin tarihsel ve ziksel zelliklerinin karmakl ve ok ynl sorunlar, sa-
lklatrma sreci iin deiik bir yaklam gerektirir. nceki uygulamalara oranla, bu srete yer alan meslek gurubunun says artmtr. Bu husus, UNESCO Genel Kurulunca, 1976da Nairobide kabul edilen Tarihi Antlarn Korunmas ve ada Yaamdaki Rol balkl rekomandasyonda (tavsiye) da vurgulanm bulunmaktadr. Bu temel evrensel belgelere baka bir ok belge daha eklenebilir. Bu belgelerde vurgulanan konular, tarihsel evrenin korunmas ve salklatrlmas iin gerekli ada dzenlemelerin yerel ynetimden, merkezi ynetime uzanan dey bir ynetim sistemi; profesyonel kii ve kurulular, kamu yetkilileri, yap sahipleri ve kamuoyunun katlaca, yatay bir iletme sistemi; ok meslekli kurum ve kiilerden oluan uygulayc kadrolara gereksinim duyduunu gstermektedir. 3. Tarihsel evrenin, Kentsel Planlama Sreci inde Korunmas ve Salklatrlmas: Btnlemi korumann temel zelliklerinden bir tanesi, kltrel varlklarn, arazi kullanm, kentsel planlama ve kentsel tasarm araclyla korunmasdr. Gnmzde kentsel planlama, sosyal ve ekonomik planlama sisteminin bir paras olduuna gre, kltr varlklarnn salklatrlmas tm bu srele btnlemektedir. KORUMA VE SALIKLATIRMADA YNTEMSEL YAKLAIM: Tarihi yerlemelerin korunmas ve salklatrlmasnda, her rnek yer ve almada deimeler olmasna karn, birok ortak nokta bulmak olasdr. Bu srece ilikin yntemin belli bal nitelikleri yle sralanabilir: srete hizmet verecek kadrolarn birok meslei ieren ok disiplinli olmas . Bunlar arasnda tarihilik, sanat ve kltr kuram, arkeoloji, ekoloji, sosyoloji, ekonomi, mimarlk, kent planlama, hukuk ve nansman vb. alanlar bulunmaktadr, her alandaki en iyi ve yeterli bulgular kullanan bilimsel aratrma, uluslararas belgelerle uyumluluk, ok dzeylilik: tarihsel yerlemeler, tek yaplara, antlara ve mimari elemanlara uyarlanabilirlik, tm meslek guruplarnn birbiriyle btnlemesi,
17
geici sonular yerine, sreklilik isteyen uzun vadeli ynelimler, Bu yntemin geerli olabilmesi iin baz n koullar gereklidir. Bunlar arasnda belgeleme: kltr varlklarnn belgeleme ve dkm; ynetim: yeterli rgtsel, kurumsal ve parasal koullarn oluturulmas; normlar: yasal gereklerin yerine getirilmesi ve kararlarn alnmas; planlama: koruma programnn ekillenmesi. Yntemi belirlenmi ve n koullar salanm bir koruma srecinin aamalar ise yle tanmlanabilir: mimari etd: dokmantasyon srecinin en nemli parasdr ve daha sonraki tm aamalarn esasdr. mevcut durumun analizi: egdm ve ibirlii iinde hazrlanm,ok disiplinli bir almadr. kltrel varlklarn geliimiyle ilgili bilgiler: tarihsel dnemlerin ayrtrlmas ve her dneme ilikin yeterli bilgilerin derlenmesi, deerlendirme: bir sitin ya da yapnn deerlerinin korunmas ve sunumuna ilikin nerilerin, ok disiplinli bir sistemle ele alnmas plan ve projeler: daha nceki aamalara dayal, koruma ve salklatrmann srecini tanmlayan karmak ve teknik anlatml belgelerin elde edilmesi, uygulama: plan ve projelerin, normlar, teknik zellikler ve standartlar da gz nne alnarak uygulanmas, izleme, denetleme ve yeniden deerlendirme: uygulama srecinde ve sonrasnda, bundan nceki tm aamalarn sonularnn srekli izlenmesi ve daha iyi sonular alabilmek iin gerekli dzeltme ve dzenlemelerin yaplmas. BELGELEME (ENVANTER): Uzun yllardr sregelen, tarihi merkezlerin koruma sorunlarnn tartlmas, sadece nemli antsal yaplar iin deil, onlarn evreleri ve daha mtevaz yaplar iin de etkili politikalar gelitirilmesi sonucunu getirmitir. Bu politikalarn ilk adm, eitli leklere gre hazrlanm belgeleme formlarnn oluturulmasdr. Bu formlar, korunacak deerlerin kaynana gre, kentsel alanlar, yap guruplar, tek yaplar, kentsel mobilya, arkeolojik
alanlar vb. iin ayr ayr oluturulmak durumundadr. Nitelii ne olursa olsun, bu formlarn ierdii temel bilgi balklar; envanteri yaplacak kltrel varln tanm ve tarihi (mevcut kaynaklar ve ariv belgeleri de kullanlarak hazrlanmaldr), yap ya da alann temel ilev(ler)i, varln sahipleri, tipolojik/morfolojik eleri, yap malzemeleri ve yapm teknikleri, koruma durumu, gemite yaplan onarm ve dzenlemeler, evre ve evresel deerlerin tanm, alan ya da yapyla ilgili daha nceden hazrlanm izim, harita, proje, resim vb. grsel malzemeler, evrenin temel nitelikleri, ulalabilirlik, sosyal yap, yre sakinlerinin ekonomik durumu, yrrlkteki yasal dzenlemeler, yrede uygulanmakta olan her lek ve nitelikteki imar ve kalknma planlar, eklinde sralanabilir. ANALZLER Doru ve ayrntl bir envantere dayal olarak baz analizlerin yaplmas, tarihi evrenin doru bir resmini elde etmek iin ikinci aamay oluturur. 1. Fiziksel Analizler: Yaplam tarihsel evrenin ziksel niteliklerinin belirlenmesini amalar. Tarihsel evreyi oluturan yollar, yaplar, yap adalar, meydanlar, kentsel peyzaj elemanlar ayrntl olarak etd edilmelidir. 2. Sosyal ve Demograk Analizler: Bu analizlerde, nfus yaps, younluu ve nfustaki deimeler ele alnmal, bu nedenle, g, ya, aile yaps ve eitim durumu gibi belgeler derlen-
18
melidir. alan ve almayan nfus ayrtrlmal, alan nfusun ii ya da iveren olduu belirlenmelidir. Aile yapsnn belirlenmesinde, aile fertlerinin says ve alma durumlar nem tar. 3. Ekonomik ve Finansal Analizler: Bu analizde, tarihi merkezdeki ekonomik etkinliklerin bir dkm verilmelidir. Bu etkinliklerden bir tanesi, tm evreyi etkileyen hakim bir ekonomi tr olabilir, ama ayn zamanda, tarihi merkezin nitelik ve deerleriyle uyumsuz hatta zarar verici olabilir. Bu nedenle, ekonomik etkinliklerin, korunacak evre deerleriyle etkileimi incelenmeli, dengenin bozulma nedenleri belirlenmelidir. Analizler, parasal destek (kredi, vergi indirimi vb.) mekanizmalarn da aratrmaldr. 4. Arazi Kullanm ve Ulam: Bu analizde, yaplarn deiik katlarnn kullanmlar, bu kullanmlarn yerlemedeki dalm ve younlat noktalar ele alnmaldr. Yaya ve ara trainin nitelikleri, tarihi merkezle ilikileri, bunlarn ar yklenme ve kirlilik gibi bozulmalara neden olup olmadklar da inceleme konulardr. Tarihi merkezlere ulalabilirliin analizinde, bu alanlarn, daha ok yayalarn kullanm iin tasarlandklar unutulmamal, ortak kullanm alanlarnn motorlu trakten arndrlmas dnlmelidir. Ulama ynelik olarak verilecek zorunlu kamu hizmetlerinin, alann tarihsel ve artistik niteliklerini bozmayacak limitler iinde olmasna dikkat edilmelidir. 5. Yasal Konular: Koruma ve salklatrmaya ynelik bir planlama, alandaki kamu ve zel mlkiyetin dalmnn ve varsa blnmlnn bilinmesini gerektirir. Bunun dnda, kamulatrma, zel giriimcilerin desteklenmesi, kltrel ve tarihi deerlerin korunmas, evresel koruma, her lek iin belirlenecek planlama normlar, yaplama koullar. konularnda yasal dzenlemeler aratrlmal ve derlenmelidir.
KARARLAR, UYGULAMAYA YNELK PROJE TANIMLARI, YNETM PLANI Tarihsel evre, btnlemi koruma st sylemi ile ele alndnda srecin son aamas koruma kararlarnn verilmesi, bu kararlar altnda ivedilikle ele alnmas gereken alt lekli proje alanlarnn belirlenmesi ve ynetim plannn hazrlanmas olarak tanmlanabilir. lk bakta bu szcn ayr aamalar olduu akla gelebilir. Bir dier deyile, ayrntl projelendirilecek alanlarn ancak ana koruma kararlar verildikten sonra belirlenebilecei ya da ynetim plannn tm srecin sonunda hazrlanmasnn en doru yntem olduu ileri srlebilir. Bu noktada, her ilemin de birbirini tamamlayan, birbirini besleyen ve zaman zaman geri dnler yapmay gerektiren birer yapya sahip olduunu sylemek gerekir. rnein, ana kararlarn artk deimeyecekmicesine kesinlemesinden sonra etd edilen bir alt proje blgesinin verileri ya da toplumun oradan beklentileri ana kararlara tekrar dnp deiiklikler yapmay gerektirebilecektir. Ynetim plannn Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma yasasnda yer alan tanmna gre bu plan ynetim alannn korunmasn, yaatlmasn, deerlendirilmesini salamak amacyla, iletme projesini, kaz pln ve evre dzenleme projesi veya koruma amal imar plnn dikkate alarak oluturulan koruma ve geliim projesinin, yllk ve be yllk uygulama etaplarn ve btesini de gsteren, her be ylda bir gzden geirilen plnlar dr. Bu tanm ayn geri dn ve karlkl beslemelerin ynetim plan/ana kararlar/ uygulamaya ynelik proje tanmlar arasnda srebilecei aka grlecektir. Bu ksa bilgilenmenin sonunda, tarihsel evrenin korunmas, salklatrlmas ve gelitirilmesi balamnda gerekletirilecek her tr almann tek tip bir belge ile tanmlanamayaca ve sorunun zlemeyecei unutulmamaldr. Kimi hallerde kamu kurumlarnn artnamesi olarak karmza kan belgeler, birer ereve belge olarak grlmeli, her yerleme iin o yerlemeye zg etd, analiz ve koruma kararlarnn gelitirilmesinin n koul olduu unutulmamaldr.
19
ARKEOLOJK VARLIKLARIN* ARKEOLOJK ALANLARDA OLUTURDUU ANLAM DEMELER1
Gke imek, Dr., ODT Mimarlk Blm Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Arkeolojik varlklar gemi toplumlarn rettii ve retildii dnemin tankln yapan mimari rnlerdir. Gemi toplumlarn gereksinimlerini karlamak ve eylemlerini dzenlemek amacyla oluturulan bu mekanlarn i yaps zerine bir zmlemeye giritiimizde, her mimari rn gibi bu varlklarn bir biimsel bir de anlamla ilgili (zsel) yan olduunu sylemek mnkndr. zellikle biim ve anlam (z) ilikisi zerine Aristodan gnmze eitli aratrmalar ve yaklamlar gelitirilmitir.2 Bu alma, anlam (z) ve biim ilikisi zerine yaplan yaklamlara deinmeden, kaz ncesinden balayan srete arkeolojik varlklara yklenen anlamlarn belirli biimler araclyla temsil edildii kabul zerine temellenir. Bu balamda, kaz ncesinden balayan sre ierisinde, arkeolojik varln biimsel zelliklerinde oluan deiimleri inceleyerek, bu deiimin alan leindeki yansmalarn ve etkilerini deerlendirmeyi amalar. Deiimi sre iinde inceleyebilmek belirli dnm noktalarnn saptanmasn gerektirir. Bu alma, kaz, koruma, yorum ve sunum mdahalelerini deiim srecinin dnm noktalar olarak kabul eden bir yntemin gereklilii zerine gelitirilmitir. Bu balamda, kaz ncesinden balayarak arkeolojik varlklarn biimsel zelliklerindeki ve anlamlarndaki deiimler, deiimin temel aralar olan mdahalelerle ilikili olarak tanmlanacaktr. Bu tanmlamay yapabilmek iin arkeolojik varlklarn mdahale ncesi ve sonras durumlar
rnekler zerinden incelenir ve mdahale sonucu deiimlerin alan leinde etkileri saptanr ve sonular deerlendirilir. Bu kapsamda, arkeolojik varlklarda oluan deiimler alan leinde farkl etkileri, yansmalarn ve farkl mdahale yaklamlarn sunan krsal arkeolojik alanlardaki rnekler (Sagalassos Kuzey-bat Heroon, Efes Celsus Kitapl, Sardis Hamam-Gimnazyum Kompleksi ve Efes Memius Ant) zerinden tartlacaktr. KAZI NCESNDEN YORUM VE SUNUM SONRASINA ARKEOLOJK VARLIKLAR Arkeolojik varlklarn anlamlarnn kiiden kiiye, disiplinden disipline3, zaman iinde ve bulunduu balamla ilikili olarak deiim gsterdii4 bilinmektedir. Bugn, bu varlklara bilimsel aratrma, arkeolojik aratrma, bilgi, eitim, belge, mimari, konum, okluk deeri gibi eitli anlamlar5 yklenmektedir. Bu kapsamda, kaz ncesinde arkeolojik varlklarn pitoresk nitelikleri ve dokunulmam olmalar deer olarak grlr ve bu deerlerin korunmalar savunulur. Bu varlklarn gemi toplumlara ilikin somut veriler ve zgn bilgi kaynaklar olduu dnldnde, varlklarn bilimsel ve arkeolojik aratrma deerleri, bilgi deeri, eitim deeri, belge deeri, mimari deeri asndan anlaml ve deerli grlmesi kanlmazdr. Bu anlamlar, arkeolojik varlklarn korunmasn ve gelecek nesilere aktarlmasn merulatrr. rnein, Alindadaki Tiyatro (resim1) bilimsel ve arkeolojik aratrma deerleri, bilgi deeri, eitim de-
20
eri, belge deeri, el dememi ve pitoresk niteliiyle anlamldr. Her arkeolojik varlk Alindadaki Tiyatroya benzer anlamlara sahiptir ve kazyla balayan srede mdahaleler araclyla varln alan leinde eitli anlamlarnda deiimler oluur. Bu deiimleri anlamak iin kaz ile balayan koruma ve sunum ile devam eden deiim aralar olan mdahaleleri ksaca zetlemek gereklidir. Kaz Gemi toplumlarn nasl yaadklar, ne tr mekanlar rettikleri, bu mekanlar nasl kullanldklar, nasl dntrdkleri gibi eitli olgulara ilikin zgn ve somut veriler aktaran arkeolojik varlklar kazyla aa karlr ve bu mdahale ile el dememi, pitoresk olma niteliini kaybeder. Bu srada, bilgi deeri, belge deeri, mimari deer, zgnlk deeri gibi anlamlarnda ise dnm geirir. Kaznn tekrar edilmeyen, tek defalk bir eylem olmas nedeniyle, yenilenmesi mmkn olmayan aa kan veriler belgelemeyle kaydedilir. Bir eylem ve sre olarak kaz zellikle belgelemeyle deer kazanan, arkeolojik varlklardan bilimsel veriler elde etmeyi amalayan bir aratr. rnein, Didimdeki Apollon Tapnann bulunduu alan kaz ncesinde bir tepe gibi grnmektedir (resim 2). Kazyla birlikte alann zellikle topograk zelikleri, bitki rts gibi niteliklerinde deiimler izlenir (resim 3). Bu srete, kaz her arkeolojik varln el dememilik, pitoresk niteliinde belirli deiimlere neden olur ve bu deiimler alann genellikle topograk zeliklerinde, bitki rtsnde izlenir. Koruma Kazya paralel olarak uygulanmaya balayan koruma mdahaleleri koruyucu nlemlerden, salamlatrmaya, anastylosisten, kapsaml onarma eitlilik gstermektedir. Bu mdahalaleler, arkeolojik varlklarn genellikle form, malzeme, yapm teknii, katmanlama gibi biimsel zellikleriyle yeniden tanmlanmasn salar. Tanmlanan yeni biimsel zellikler, vurgulanmas nerilen anlam ve nemlerini temsil eder. Kimi varlklar mevcut biimsel zelliklerin devamn salayan koruma yaklamlar ve mdahaleleriyle tanmlanr. rnein, Magnesia ad Meanderdaki Theatronun yapm tamamlanmadan bir depremle ykld ve yapnn tamamlanmad bilinmektedir. Bu yapnn, farkl kerkisleri Helenistik Dnemde bir tiyatro yapsnn nasl ina edildiinin aamalarnn6 somut kantlardr (resim 4). Mdahalelerle Theatronun kaz srasnda bulunduu biimde korunmas salanr. Bu kapsamda, yapnn Helenistik Dnemde bir tiyatro yapsnn inasnn belgesi olarak deerli bulunduunu ve yapnn varolan anlamlarnn
Resim 1. Alinda Tiyatrosu, 2003
Resim 2. Kaz ncesinde Apollo Tapna, Didim
Resim 3. Kaz sonrasnda Apollo Tapna, Didim
21
vurgulandn sylemek mmkndr (resim 5). Yapnn alan leinde de varolan anlamlaryla temsil edildii sylenebilir. Kimi varlklar ise mevcut zelliklerinde deiimlere sebep olan yaklamlar ve mdahaleler ile ele alnr. Baz koruma yaklamlar ve mdahaleler ile, arkeolojik varlklarn biimsel zellikleri ve anlamlar yeniden tanmlanarak gelecek nesillere aktarlr. rnein, Sagalassosdaki Ge Hellenistik eme-evin kaz ncesi biimsel zellikleriyle (resim 6), kaz, koruma, yorum ve sunum mdahaleleri sonrasnda kazand biimsel zellikleri karlatrldnda (resim 7), bu varln mimari ve mekansal zelliklerinin vurgulandn ve bu anlamlaryla gelecek nesillere aktarlmasnn hedeendiini sylemek mmkndr. Alan leinde incelersek, eimli bir topografya da belli belirsiz varolan bu yap kazyla birlikte iinde bulunduu alann topograk, mekansal zellikleri gibi eitli zelliklerinde byk deiimlere neden olmaktadr. Byk ounl ukla el dememi olan bu alann evresel deerlerinde, etki deerinde bu varln mimari kimliiyle dnmler olutuunu ve mimari deer ve bilgi deeri gibi yeni anlamlar kazandrdn sylemek mmkndr. Yorum ve Sunum
Resim 5. Meanderdaki Theatron un koruma mdahaleleri sonrasnda grn
Resim 4. Magnesia ad Meanderdaki Theatron un kaz srasnda grn
Bu mdahaleler arkeolojik varlklar ve bu varlklarn iinde bulunduu alann ada toplumun yaamna katlabilmesi iin gerekli yorum, sunum aralar ve ziksel ulam kapsayan ieriin ve bu ieriin aktarlmas iin gerekli kararlarn belirlenmesini7 ierir. Bu mdahaleler, ada topluma aktarlacak bilginin ieriinden, bilgi panolarna, arkeolojik varla ulam yollarndan, bu varlklara yeniden fonksiyon verilmesine kadar eitlilik gsterir. rnein, Efes Tiyatrosunun eitli gsteriler iin kullanlmas iin gerekli tesisatlar ve sahne platformu yapya eklenmektedir (resim 8). Yorum ve sunum mdahaleler ile sadece yap deil, alan da ada toplumun sosyal ve kltrel yaam iin anlam kazanr. ANLAM DEMLERNN ALANA ETKS Bu blmde, kaz ncesinden balayarak arkeolojik varlklarn biimsel zellikleri ve anlamlarndaki deiimler ve bu deiimlerin alana yansmalar ve etkileri temel mdahale (Kaz, Koruma, Yorum ve Sunum) tryle ilikili olarak Sagalassos kuzey-bat Heroon, Efes Celsus Kitapl, Sardis Hamam-Gimnasyum Kompleksi ve Efes Memmius Ant incelenecek ve tartlacaktr. Sagalassos Kuzey-bat Heroon
Resim 6. Ge Hellenistik eme-evin kaz ncesi durumu, Sagalassos, 1990
Resim 7. Ge Hellenistik eme-evin mdahaleler sonras durumu, Sagalassos
Kuzey-bat Heroon, Sagalassosun antsal merkezinin kuzeybatsnda yer alr. Kazyla, yapnn podyum ve
22
krepisinin bir ksm in-situ durumda bulunur. Dans eden ondrt kz resmeden bir grup friz ve dev bir heykel ban ieren mimari elemanlardan byk ounluu 1994-1998 arasnda aa karlm ve belgelenmitir8. Kaz sonrasnda restitsyon projesini ve mevcut zgn mimari elemanlarla oluabilecek bir ayaa kaldrma projesini belirlemek amacyla alld9 ifade edilir. Bu almann zgn mimari elemanlarn yapdaki zgn yerlerine yerletirilebileceini gsterdii sylenmektedir. Antsal yaplarn bulunduu caddenin bat ucunda bulunan Kuzey-bat Heroon konumu asndan ve sra d, ustaca kurgulanm mimari kompozisyonu dolaysyla mimari adan, zengin bezemesiyle, Romadaki ada mimarlk rnlerinin etkilerinin tamas dolaysyla artistik adan deerli bulunmaktadr. 10 Eimli bir topografyann en yksek noktalarndan birinde konumlanan yap ayaa kaldrlarak nc boyut kazanr (resim 9). Yaplan mdahaleler sonucunda kazand biimsel zellikleri zerine bir deerlendirme yaplrsa, varln nemli grlen mimari ve artistik deerinin aa karld ve vurguland sylenebilir. Kazand biimsel zellikleriyle Sagalassos kentinin her yerinden grlmektedir.11 Bylelikle, yapnn caddenin bat ucunda bir ekim noktasna dntn ve zerinde yer ald caddenin kent iinde vurgu kazanmasn saladn sylemek mmkndr. Bu adan, Sagalassosdaki kuzeybat Heroon kazyla balayan ve yeniden biimlendii srete, iinde bulunduu bakir alanda ziksel zellikleriyle ve mimari, artistik anlamlaryla vurgulanarak bir odak noktasna dnmektedir. Efes Celsus Kitapl Celsus Kitapl, Efesteki iki ana cadde Kuretler Caddesi ve Mermerli Caddenin kesitii Kitaplk Meydannda, Tetraganos Agorasnn gney kapsnn bitiiinde bulunmaktadr. Bu yap, 1902-3 yllarnda Tetraganos Agorann kazs srasnda kefedildii ifade edilir12 ve bu srada, neredeyse tamamyla toprakaltnda olduu izlenmektedir (resim 10). 1903-4de yaplan kazlar srasnda, eitli dnemlerin kalntlar ve verileri ele geirilmitir. rnein, yapnn kitaplk olarak tasarland dneme ait mimari elemanlar, Bizans dneminde emeye dntrlmesi iin kullanlan mimari elemanlar (resim 11), kitapln i mekannda gney duvara parallel ina edilen stun ve kemer kalnts gibi veriler aa kt sylenir13. zgn mimari paralarnn % 80i mevcut olduu ifade edilen14 yapya 1970de kapsaml onarm projesi uygulanmaya balanmtr. Bu projeyle, Celsus Kitaplnn bulunduu alandaki eitli kltr katmanlar kaldrlarak Kitapln cephe zelliklerine
vurgu yaplmtr. Byk ounluu mevcut olan mimari elemanlarn15 ayaa kaldrlmasyla dokuz basamak zerinde iki katl cephe ykseltilir (resim 12). Strocka, zellikle yapnn mparatorluk dnemi mimari bezeme zelliklerini sergileyen bat cephesinin olaanst zengin bezemesi ve artistik zellikleriyle ok deerli olduu16 ifade eder. Ayrca, yapnn hem Kitaplk hem de Heroon olarak kullanlmas ve Anadoludaki bu tr kitaplklarla benzer zellikler gstermesi17 sebebiyle deerli bulunmaktadr. eperi ykseltilmi i mekann, Efes tarihi ve Kitaplkta yaplan onarma ilikin bilgiler sunan bir tr ziyareti merkezi olarak kullanld izlenmektedir ve bu zellikleriyle fonksiyonel ve sosyal deer kazandn belirtmek mmkndr.
Resim 8. Efes Tiyatrosunun gsteri amacyla kullanm iin tesisatlarn ve sahnenin eklendii durumu
Resim 9. Kuzey-bat Heroonun ayaa kaldrlma sonras durumu
23
Resim 10. nde Tetraganos Agorasi gney kapsna ait mimari elemanlar ve arkada toprakla kapl Celsus Kitapl kalntlar
Resim 11. Kazda aa karlan kitapln Bizans dneminde emeye dntrlmesi iin kullanlar Part antna ait friztoprakla kapl Celsus Kitapl kalntlar
Resim 12. Celsus Kitapl, 2008
Resim 13. Celsus Kitaplnn Kuretler Caddesi ynnden yaklarken grn
Celsus Kitapl, iki ana caddenin kesitii noktada olmas ve bu noktada Roma dnemi cephe zelliklerini sergileyen iki katl bir yap olarak ykselmesi sebebiyle kent iinde nemli bir odak noktasna dnmekte (resim 13) ve mimari, artistik deerleriyle vurgu kazanmaktadr. Yapnn i mekann Efes kentiyle ilgili bilgi aktarm amacyla kullanlmas yapnn kent iinde sosyal anlamda nem kazandnn gstergesidir. Ancak, bu alanda kentteki eitli kltrel katmanlarn rttn dnrsek, tek bir dneme vurgu yapan bir biimsel dnmn Celsus Kitaplnn kentin neredeyse her yerinden grlmesini salarken, kltrel zenginliinin ihmal edilmesine ve alandaki kltr katmanlarndan bir ksmnn kaybedilmesine neden olduunu sylemek mmkndr. Bu adan, yapnn kentteki katmanlaman kant olarak belge deerini yitirdii ifade edilebilir.
Celsus Kitaplnn ayaa kaldrlmasn takip eden yllarda, Tetraganos Agorasnn gney kapsnn ayaa kaldrmasyla Ktphane Meydan kentte zellikle mimari ve cephe zelliklerinin vurguland bir alana dnr. Bu dnm, Ktphane Meydannn kentteki katmanlamann okunduu alan olma niteliinin kaybolmasyla sonulanr. Sardis Hamam-Gimnasyum Kompleksi Sardisteki Hamam-Gimnazyum Kompleksi gneyden Bizans dnemine ait dkkanlarla evrili dz bir alanda konumlanmaktadr. Kaz srasnda, komplekse ait duvarlarn bir ksm yerinde, mimari elemanlarn byk ounluu paralanm ve dank olarak aa karlr (resim 14). Kapsaml bir aratrma sonrasnda, yapnn bir ok mimari eleman birletirilerek paleastraya alan ksm hi-
24
Resim 14. Hamam Gimnazyum Kompleksinin kaz srasndaki grn
Resim 15. Hamam Gimnazyum Kompleksinin ayaa kaldrlma sonrasndaki durumu
potetik verilerle ilikili olarak aya kaldrlr18 ve tamamlanr. Yeni kazanlan biimsel zellikler bilimsel verilere dayanmad iin bugn yapnn iki kat boyunca ykselen, bitmi ve tamamlanm bir yap (resim 15) olarak temsil edilmesi yanltc olmaktadr. zellikle Lidya, Roma, Bizans gibi farkl katmanlarn rtt Sardiste kent leinde belirli vurgular ve nemler olduu bilinmektedir. Kent, Lidya Krallnn bakenti olmas, kentte altn ileme atlyelerinin varolmas, parann ilk basld merkez olmas gibi srad zellikleriyle nemlidir. Bu anlamlarnn vurgulanmas beklenirken, Roma dnemi yaps Hamam-Gimnazyum Kompleksinin yanl bilgi sunan cephe zellikleriyle vurgu kazanmas ve odak noktasna dnmesi sebebiyle, yapnn mdahaleler sonucunda kazand zellikleriyle kent leinde anlam ve vurgularn deimesine neden olduunu syleyebiliriz. Efes Memmius Ant Memmius ant Efeste Kuretler Caddesinin dou ucunda, Domitian Meydannn kuzeyinde, kuzeybatsnda bulunan Hydreiona bitiik olarak konumlanr. Kaz srasnda yapnn basamaklar insitu durumda, eitli mimari para ve elemanlar ise dalm durumda aa karld19 ifade edilir (resim 16). Aratrmalar sonunda, restitsyon projesi izilerek, bu projeyle ilikili olarak baz mimari elemanlarla yap ayaa kaldrlmtr. Bugnk durumu, A.Bammerin 1963-64de gerekletirdii ayaa kaldrma almalarnn bir rndr (resim 17). Mimari elemanlardan byk bir ksmnn eksik olmas dolaysyla kaz srasnda ele geen az saydaki aritrav, geison paralar gibi elemanlarn siyah imentoyla retilmi beton bloklarla birle-
Resim 16. Efesteki Memmius Antnn kaz srasndaki grn
tirildii grlmektedir. rnein, gney cephede, kresel niin ve pencere svesinin bir ksm birletirilmitir. Ancak, zgn mimari elemanlarn ok az sayda olmas ve varolan elemanlarn birlememeleri anlalr mimari btnlk oluturmamalarna neden olmaktadr. Ayrca, yakn zamanda, yeni aratrmalar sonucu yeni bir restitsyon nerisi gelitirilmesi20 yaplan mdahalenin gvenirliine ilikin soru iaretleri uyandrmaktadr. Yap, Kuretler Caddesinin dou ucunda en yksek noktada ve kentin meydanlarndan birinin eperinde yer almas nedeniyle konumu asndan deer tamaktadr. Bununla birlikte, Bammer yapnn cephesindeki karyatidlerin ve erilerin politik bir bildirinin sembol olduunu ve bu mimari rnn Roma dnemine ait politik bir mesajn anlatmnn kant olmas sebebiyle deerli olduunu21 belirtir. Bu adan yapnn belge deeri olduunu syleyebiliriz. Kazdan itibaren Memmius Antnda meydana gelen biimsel deimeleri ve bu biimin temsil ettii anlamlar yakn evresi ve
25
kent btn iinde deerlendirirsek, yap mdahaleler sonucunda kazand biimle zgn mimari zelliklerini yanstmamakta ve mimari btnlk sergilememektedir. Bu sebeple, yapnn eperinde bulunduu Domitian Meydann tanmlayan bir e olarak deerlendirmek mmkn deildir. Biimin temsil ettii anlamlar asndan deerlendirirsek, yap, kentin nemli akslarnn ucunda, mimari anlam olan bir yapnn temsilcisi olarak varolamamaktadr. SONU Arkeolojik varlklardaki deiimi kaz ncesinden yorum ve sunum mdahaleleri sonrasna kadar srec iinde incelediimizde, mdahaleler varlklarn biimsel zelliklerinde ve bu biimin temsil ettii anlamlarda deiimler oluturmaktadr. Gemi toplumlara ait eitli mimari yaplar ve kalntlar ieren belirli bir alan iindeki tek bir arkeolojik varlkta mdahalelerle oluan deiimin, evre ve kent leinde eitli yansmalarnn ve etkilerini izlenmek mmkndr. zellikle, kaz ncesinde doal yaps iinde el dememi ve pitoresk alanda kazyla birlikte topografya, bitki rts gibi unsurlardan eitli boyutlarda deiimler grlmektedir. Her arkeolojik varlk Sagalassosdaki Ge Hellenistik eme-evdeki gibi kazyla balayan sre ierisinde el dememi ve pitoresk grnmn yitirir. Ayrca, kaz
arkeolojik varln kltr varl olarak korunmasn salayan arkeolojik aratrma deeri, bilimsel aratrma deeri, bilgi deeri, belge deeri, mimari deer gibi eitli anlamlarnda dnmler oluturur. Arkeolojik varlklara ilikin bilgiler Memmius Antnda olduu gibi zaman iinde kaz ve aratrmalara parallel olarak da deiebilir. Bu sebeple, varla ilikin tm aratrmalar sona ermeden yap leinde herhangi bir kapsaml onarm projesinin gerekletirilmemesinde fayda vardr. Benzer biimde, alanlarn, kentlerin anlamlar da yaplan kaz ve aratrmalara parallel olarak deimektedir, bu sebeple alana ilikin veriler ve vurgular da zaman iinde deiimlerin olmas kanlmazdr. Koruma disiplininde, her kltr varl gibi arkeolojik varlklarn da bilimsel veriye dayal yaklamlarla deerlendirilmesi ve bununla ilikili biimlendirilmesi gerekir. Bilimsel veriye dayal yaklamlarn tek bir biimi ve anlam zorlamad, in-situ durumundan, farkl leklerdeki onarm uygulamalarna olanak tanyan bir yapda olduu bilinmektedir. Varln biimlenmesi, aa kan mimari elemanlarn saysndan, ziksel zelliklerine, birleme potansiyellerinden, zgn yerine yerleme potansiyellerine kadar eitli girdilerle ekillenir. Pratikte, eitli koruma yaklamlar araclyla arkeolojik varlklarn genellikle ayaa kaldrldrld ve varlklarn mimari ve cephe zelliklerine vurgu yapldn sylemek mmkndr. Bylelikle, kent leinde bu varlklarn odak nok-
Resim 17. Efesteki Memmius Antnn dou ve gney cepheleri
26
tasna dnt rnekleri izlemek mmkndr. Bu durumda, kimi zaman Sagalassos Kuzeybat Heroonda izlendii gibi yap gerek konumu gerekse kazand biimsel zellikleri sebebiyle kentin her yerinden grlebilen bir landmark a dnr. Kimi zaman ise Celsus Kitaplnda olduu gibi alan korunmaya deer klan farkl katmanlarn ve dnem kalntlarnn bazlarnn yokolmas ve yapnn mimari zellikleriyle vurgulanmasyla sonulanr. Baz durumlarda ise Sardisdeki Hamam gimnazyumdaki gibi kentin tarihsel verilere dayal olarak ortaya kan vurgu ve nemlerinin nne geen yeni vurgular ve anlamlar retebilir. Ya da Efesteki Memmius antnda olduu gibi iinde bulunduu ziksel evrede biimsel zellikleri ve anlamlaryla okunmas g ve ifadesi zayf rnler ortaya kabilir. Varlklarn mimari zelliklerine vurgu yaplrken, Celsus Kitaplnda olduu gibi bu varlklarn korunmasn merulatran belge deeri, bilgi deeri gibi daha ok alann farkl kltrel katmanlarna ilikin veriler sunan baz anlamlarnn ise ihmal edildii ve kimi zaman yeniden retilmesi mmkn olmayan baz verilerin kaybedildii anlalmaktadr. Bu balamda, arkeolojik varlklarn sadece belirli bir dnemin mimari ve ziksel zellikleri ile deerli grlmesi, ada toplumun farkl kltrel katmanlarla bulumasn engellenmesine ve ok boyutlu, zengin veriler olarak olarak aa kan bu varlklarn ve iinde bulunduklar alann baz alardan fakirlelemesine neden olduu sylenebilir. Son olarak, arkeolojik varlklarda dnce ve uygulama balamnda incelenen anlam deimelerinin, uygulama genelinde benzer biimsel eilimler gsterdii sylenebilir. Kaz ncesinden balayarak arkeolojik varlklarn ada toplumun yaamna katld srede, varln biimsel zelliklerinde ve anlamlarnda mdahaleler ile eitli deiimler olumaktadr. Bu deiimlerin, alan ya da kent leinde eitli etkileri farkl boyutlarda izlenmektedir. Bu etkinin baz durumlarda alann topografyasn, bitki rtsn, bazen mekansal zelliklerini, kimi durumlarda ise alann katmanlamasn ya da sosyal, fonksiyonel anlamlar etkiledii grlmektedir. Arkeolojik varlklara yklenen baz anlamlarn belirli eylem ve biimsel zellikleri merulatrd, bu biimsel zelliklerin ise alan veya kent leinde belirli anlamlar temsil ettii ve ne kard, baz varolan anlamlarn ihmal edilmesine neden olduu ifade edilebilir. Ayrca, bu alma varlklara yaplan mdahalelerle varlklarn korumasnn salt biimsel sorun olmasnn tesinde, alan leinde deiim ynetimi olarak ele alnmasnn ve gerekli stratejilerinin gelitirilmesi gerekliliini ortaya koyar.
DPNOTLAR
* Bu yaz erevesinde tanmaz arkeolojik varlklar deerlendirilmitir. Bu nedenle ak iinde arkeolojik varlk tanm tanmaz varlklar iermektedir.
1 Bu alma, yazarn ODTU Mimarlk Blmnde 2009da tamamlad Interventions on Immovable Archaeological Heritage as a tool for New Formation Process balkl doktora almasnn bir uzantsdr. 2
E. Fisher, Sanatn Gereklilii (ev. Cevat apan), Kuzey Yaynlar, stanbul, 1985, s.125-189.
3 T. Darvill, Value System in Archaeology, M.A. Cooper, A. Firth, J. Carmen, D. Wheathy (eds.), Managing Archaeology, Routledge, London, New York, 1995, s. 40-50. 4 R. Mason, Assesing values in conservation planning, Methodological issues and choices, De la Torre, M. (ed), Assessing the values of cultural heritage. Research report. http:// www.getty.edu.tr/conservation/publications/pdf_publications/assessing.pdf (21.04.2007). 5 Tanmaz arkeolojik varlklarn anlamlar iin baknz Carver, M., 1996, Darvill, T. 1995 ve Lipe, 1984. 6 O. Bingl, Menderes Magnesias Theatron, Magnesia on the Meander, Homer Kitabevi, stanbul, 2005. 7 ICOMOS, The ICOMOS Charter for the Interpretation and Presentation of Cultural Heritage Sites, denitions, 2007. http://www.enamecharter.org/downloads/ICOMOS_Interpretation_Charter_EN_10-04-07.pdf (11.06.2008). 8 North-west Heroon, http://www.sagalassos.be/saga/en/monuments_sites/monumental_centre_north/north-west_heroon (22.06.2009) 9 M. Wealkens, S. Ercan & E. Torun, Principles of Archaeological Management at Sagalassos, Z. Ahunbay & . zmirligil (eds.), Management and Preservation of Archaeological Sites, Yap Endstri Merkezi, Istanbul, 2006, s.70. 10
M. Wealkens, S. Ercan, E. Torun, a.g.e. M. Wealkens, S. Ercan, E. Torun, a.g.e.
11
12 E. Braun, (ed.), Forschungen in Ephesus V/1, Die Bibliothek, sterreichen Archaologischen Institut, Wien, 1953, s.1. 13
, E. Braun (ed.), a.g.e.
14 Hueber, F.J., Bericht ber die Wiederaufrichtungsarbeiten an der Celsusbibliothek, unde ber die Bisheringen Ergebnisse der Untersuchung Bausubstanz, E. Akurgal (ed.), The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-zmir 23-30/IX/1973, TTK Basmevi, Ankara, 1978, s.980. 15 V.M. Strocka, Efesteki Celsus Kitapl Onarm almalar Cokun zgnel ev., Belleten 43 (172), 1979, s.816. 16
V.M. Strocka, a.g.e.
17
N. Yldz, Antika Ktphaneleri : Kalntlar ve edebi kaynaklar nda mimarileri, idzenleri, alma sistemleri kitaplarn yazm ve oaltlmas, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003, s.390.
18 F.K. Yegl, The Bath-Gymnasium Complex at Sardis, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1986, s.10.
27
19
E. Braun (ed.), Forschungen in Ephesos VII, Das Monument des C. Memmius, sterreichen Archaologischen Institut, Vienna, 1971, s.9. Bu neri U. Outschar tarafndan gerekletirilmitir. Daha fazla bilgi iin bak jh 1990, s.57-85.
Yegl, F.K., The Bath-Gymnasium Complex at Sardis, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1986. Yldz, N., Antika Ktphaneleri : Kalntlar ve edebi kaynaklar nda mimarileri, idzenleri, alma sistemleri kitaplarn yazm ve oaltlmas, Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 2003. RESMLERN KAYNAKALARI Resim 1-3-12-13-17. Gke imek Resim 2. Textier, C., Description de LAsie Minevre Resim 4. Bingl, O, Magnesia ad Meandrum (1992), T.C. Kltr Bakanl, Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, XV. Kaz Sonular Toplants II, Ankara, 1995, Ankara niversitesi Basmevi, s.41-52 Resim 5. Bingl, O., Magnesia ad Meander 2003 (20.yl), T.C. Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr Valklar ve Mzeler Genel Mdrl, 26.Kaz Sonular Toplants, 1.cilt, Ankara, Kltr ve Turizm Bakanl DSMM Basmevi, 2005, s.223-234 Resim 6. Wealkens, M. & Poblome, J., Sagalassos II, Report on the third excavation campaign of 1992, Leuven: Leuven University Press, 1993, s.56. Resim 7 Wealkens, M., Vermeersch, P.M., Ozturk, I. & Ekinci, H. The 1997 Excavation Campaign at Sagalassos and Derekoy, T.C. Kltr Bakanl Antlar ve Mzeler Genel Mdrl, XX. Kaz Sonular Toplants II, Ankara,Kltr Bakanl Milli Ktphane Basmevi, 1999, s.283-312 Resim 8. ztrk, A. Re-use Problems related to the Great Theater in Ephesus, Z. Ahunbay and . zmirligil (Ed.), Management and Preservation of Archaeological Sites, Istanbul: Yap Endstri Merkezi, 2006, s. 94-96. Resim 9. Wealkens, M. Ercan S. & Torun E., Principles of Archaeological Management at Sagalassos, Z. Ahunbay & . zmirligil (ed.), Management and Preservation of Archaeological Sites, Yap Endstri Merkezi, Istanbul, 2006, s.67-77 Resim 10. Wiplinger, G. & Wlach G. (1996). Ephesus, 100 years of Austrian research. Vienna: sterreichischen Archaologisches Institut) Resim 11. Kaynak: Braun, E. (Ed). Forschungen in Ephesos V/1: Die Bibliothek. Wien: sterreichen Archaologischen Institut, 1953. Resim 14. Yegl, F.K., The Bath-Gymnasium Complex at Sardis, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1986, resim.21 Resim 15. Yegl, F.K., The Bath-Gymnasium Complex at Sardis, Harvard University Press, Cambridge, Mass., 1986., resim.22 Resim 16. Braun, E. (Ed.). Forschungen in Ephesos 7: Das Monument des C. Memmius. sterreichen Archaologischen Institut, Vienna, 1971, s.11.
20
21
A. Bammer, Die politische Symbolik des Memmiusbaues, Jh 50, 1972-73, s.222. KAYNAKA Bammer, A., Die politische Symbolik des Memmiusbaues, Jh 50, 1972-73, s.222.
Bingl, O., Menderes Magnesias Theatron, Magnesia on the Meander, Homer Kitabevi, stanbul, 2005. Braun, E. (ed.), Forschungen in Ephesus V/1, Die Bibliothek, sterreichen Archaologischen Institut, Wien, 1953. Braun, E. (ed.), Forschungen in Ephesos VII, Das Monument des C. Memmius, sterreichen Archaologischen Institut, Vienna, 1971. Carver, M., On archaeological Value, Antiquity 70, 1996, s.45-56. Darvill, T., Value System in Archaeology, M.A. Cooper, A. Firth, J. Carmen, D. Wheathy (eds). Managing Archaeology, Routledge, London, New York, 1995; s.40-50. Fisher, E. Sanatn Gereklilii (ev. Cevat apan), Kuzey Yaynlar, Ankara, 1985, s.125-189. Hueber, F.J., Bericht ber die Wiederaufrichtungsarbeiten an der Celsusbibliothek, unde ber die Bisheringen Ergebnisse der Untersuchung Bausubstanz, E. Akurgal (ed.), The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology, Ankara-zmir 23-30/IX/1973, TTK Basmevi, Ankara, 1978, s.979-987. ICOMOS. The ICOMOS Charter for the Interpretation and Presentation of Cultural Heritage Sites, 2007. http://www. enamecharter.org/downloads/ICOMOS_Interpretation_Charter_EN_10-04-07.pdf.(11.06.2008). Jokilehto, J., A history of Architecturel Conservation, Butterworth-Heinemann, Oxford, 1999. Lipe, W. D. Value and Meaning in Cultural Resources, H. Cleere (Ed.), Approaches to the Archaeological Heritage, A Comparative Study of World Cultural Resources Management Systems, Cambridge University Press, New York and Cambridge, 1984, s.1-11. Mason, R. Assessing values in conservation planning, Methodological issues and choices, De la Torre, M. (ed.), Assessing the values of cultural heritage. Research report, 2002. http://www.getty.edu.tr/conservation/publications/pdf_publications/assessing.pdf (21.04.2007) North-west Heroon. http://www.sagalassos.be/saga/en/monuments_sites/monumental_centre_north/north-west_heroon (22.06.2009). Strocka, V.M. Efesteki Celsus Kitapl Onarm almalar (ev. Cokun zgnel), Belleten, 43, 1979, s. 809-832. Wealkens, M. Ercan S. & Torun E., Principles of Archaeological Management at Sagalassos, Z. Ahunbay & . zmirligil (ed.), Management and Preservation of Archaeological Sites, Yap Endstri Merkezi, Istanbul, 2006, s.67-77.
28
KORUMA-PLANLAMA MEVZUATI BALAMINDA KIYI ALANLARINDA KONUMLANAN TARH EVRELERN KORUNMASI
Nida Nayc, ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Kylar; kara ve su ekosistemlerinin birletii, nemli doal ve ekolojik alanlardr. Ayn zamanda, insanolu tarafndan tarih boyunca yerleim alan olarak seilmi olmalar sonucu nemli tarihi ve kltrel evreler ierirler. Ancak gerek bu alanlarn dinamik ve deiken yaplar; gerekse kylarda younlaan insan aktiviteleri ky alanlarnn i blgelere oranla daha hzl deimesine neden olmaktadr. Bu deerlendirmeler nda, bu yaznn amac; Trkiyede koruma- planlama ile ilgili mevcut yasal dzenlemelerin ky alanlarnn doal ve tarihi dokusu zerinde yaratt atmalara ilikin deerlendirmelerde bulunmak; ve bu alanlarn koruma-gelime dengesi iinde srdrlebilirliine ynelik neriler sunmaktr. 1. TARH KIYI YERLEMLERN DOAL VE KLTREL ZELLKLER nsanolunun kylarla olan ilikisi insanlk tarihinin kendisi kadar eskidir. Yaamak iin en temel ihtiya olan doal su kayna gereksinimi, tarmsal retim, ticaret, haberleme, savunma ve askeri amalar ile kltrel ve dinsel nedenler; insanolunu ilkalardan itibaren kylara (nehir, gl, deniz kys) yneltmi ve yerleimlerini buralarda kurmalarna neden olmutur. lk olarak akarsu boylarnda yerleen topluluklar; ticari ilikiler ve deniz ar ulam olanaklarnn gelimesiyle beraber deniz kylarna da yerlemeye balamtr. Hem de-
niz hem de kara ticaretinin avantajndan yararlanan liman kentleri, ekilebilir tarm topraklarnn da varl ile zenginlemitir. Bu balamda Akdeniz ve Karadeniz kylarnda yerleim kuran eski deniz kavimleri ticaret, ekonomi ve mimaride gelitirdikleri toplumsal ve kltrel dzey ile kendilerinden sonra gelen ardllarn da etkilemilerdir. Bugn lkemiz kylarnda; eskialardan gnmze farkl dnemlere ait tarihsel ky yerleimleri ve bu yerleimlere ait tersane yaplar; kale, sur, vb savunma yaplar; deniz ve ky fenerleri; liman, kanal gibi altyap kalntlar; antik ta ocaklar; zellikle 19.yydan sonra gelimi olan endstriyel yaplar ve sualt batklar ile zengin bir tarihsel ve kltrel ky miras yer almaktadr. (resim 1) Ky alanlarnda konumlanan tarihi evreleri, bozulmam doal evrelerle btnlk gsteren (arkeolojik alanlar, vb) ve kentlemi ky yerleimleri iinde yer alan kltrel evreler olarak ele almak mmkndr. Bu balamda; birinci grupta yer alan tarihi evreler, konumlandklar ky alannn karasal ve denizel sistemler arasnda bir gei alan nitelii tamalar sebebi ile ayn zamanda nemli doal alanlardr. Eskialarda liman kenti yerleimi olarak da kullanlm olan Adana-Yumurtalk; Silifke-Gksu ve Mula Dalaman havzalar; yzlerce yldr nehirler tarafndan tanan sedimentlerin kylarda birikmesi sonucu oluan ky glleri, dalyan, tombolo gibi jeomorfolojik oluumlarla
29
nemli sulak alanlara dnmtr. Anamerium (Mersin), Patara (Antalya) ve Kaunos (Mula) antik kentlerinde olduu gibi birok eskia ky yerleimi, bugn biyoeitlilik asndan Trkiye, Akdeniz ve uluslararas lekte nesli tehlike altnda bulunan ok sayda ora ve fauna trlerinin nemli yaama ve barnma (habitat) alanlardr1 (resim 2). Ky alanlar; sahip olduklar doal ve kltrel zelliklerinin yansra grsel ve estetik deerleri ile de nemli alanlardr2. Bu balamda tarihi ky evrelerinin kltrel peyzaj zelliklerinin insan zerinde yaratt grsel estetik etkilerinin de korunmas gerekli deer olarak tanmlanmas gereklidir. 2. KIYI ALANLARINDA YAANAN TEHDT VE BASKILAR Doal Deiimler Ky alanlar; deniz ve kara sistemleri ile kendilerini besleyen nehir sistemlerinin karlkl etkileimi sonucu meydana gelen doal etkenlerin (dalga, rzgar, aknt, vb) srekli ve dinamik etkisi altndadr. zgn ky izgisinde ksa ve uzun erimde nemli deiimler meydana getiren bu deiimler tarihi evreleri de olumsuz ynde etkilemektedir. ki tr ky deiimi mevcuttur: ky anmas (batma, erozyon,vb) ve ky ylmas3. Trkiyede Akdeniz ve Ege kylar yzyllardr sregelen deniz seviyesi ykselmesi ve buna bal oluan ky izgisi deiiminin etkisi altndadr. Eskialarda ky eridi zerine konumlanm pekok antik kent bu nedenle bugn ksmi olarak sular altnda kalmtr (resim 3). Deniz izgisinin ky ynnde ilerlemesine karlk birok antik liman kenti rneinde ky birikmesi etkisi grlmektedir. zellikle nehir az ve delta alanlar gibi dzlklerde kurulmu Kaunos-Mula, Efes-Aydn, Elauissa-Sebaste-Mersin rnekleri gibi eski a yerleimleri, bugn nehirlerin tad alvyonlu dolgu malzemesinin altnda kalmlardr (resim 4). Dolaysyla; gnmzde lkemiz kylarnn cora ve jeolojik zelliklerine gre farkl tr ky deiimleri yaanmakta; bu durum pekok tarihi ve kltrel yerleimi ksa ve uzun vadede yaanacak eitli doal basklarla kar karya brakmaktadr. nsan Kaynakl Basklar nsann iinde bulunduu doal evreyle olan ilikisi, N.R. Aysel4 tarafndan evre koullarn olduu gibi kabullendii ve ona uyum salamaya alt pasif bir tutumdan doa zerinde egemenlik kurma ve onu ynlendirmeye alt bir
Resim 1. Mamure Kalesi, Anamur, Mersin
Resim 2. Kaunos antik kenti ve dalyan, Dalaman-Mula
Resim 3. Tektonik hareketlerle ksmi olarak batan Kekova antik kenti, Antalya
Resim 4. Elauissa-Sebaste antik kentinde kumullar altnda kalm yap kalnts, Erdemli-Silifke
30
egemenlik ilikisine doru evrilen bir sre olarak tarif edilmektedir. Kukusuz doal evre zerindeki bu pasif-aktif tutum insanolunun gelitirdii teknoloji olanaklarnn gc ile doru orantldr. zellikle Sanayi Devriminin etkileri sonucu 17. yzyldan sonra balayan teknolojik gelimeler ile insanolunun doal evre zerindeki hakimiyeti byk bir hz ve g kazanmtr. Bu dneme kadarki binlerce yllk srete doayla belli bir uyum iinde yaayan ve doa zerindeki olumsuz etkileri kstl bir noktada kalan insanolu, bu dnemden itibaren tahribat leine ulaan teknolojik gce ve ziksel olanaklara kavumutur. Bu balamda, ky alanlar da insanolunun yaratt bu etkiden nasibini almtr. Nehir, gl, deniz kylar giderek byyen endstri yerleimlerinin etkisiyle nce ziksel sonrasnda doal dzenin bozulduu ekolojik bir deiime maruz kalmaya balamtr. Kylarda artan nfusa kout gelien kentleme basks da bu dnemden sonra hzlanarak kylarn doal ve tarihi dokusunun geri dnlemez biimde yok olmasna sebep olmutur. Uluslararas rgtler tarafndan yaplan aratrmalara gre dnya nfusunun bete denizden karaya doru 60 km. uzunluundaki ky blgesi iinde yer almaktadr5 ve bugn kylarda yaayan nfus, 1950lerdeki dnya nfusuna eittir6. Ky yerleimlerinin gelimesindeki bir baka etmen de kitle turizmidir. Bugne kadar kitle turizmine ynelik yaplan byk yatrmlarn tarihi-kltrel evrelere ve Akdeniz ky ekosistemine byk zararlar verdii anlalmtr. Ky alanlarnda yaanan ve hzla artan bozulma sreci, tarihi ve doal evreleri ile zengin Trkiye kylar iin de nemli bir tehdit durumundadr. lkemizde kylarn bozulma srecindeki nemli etkenlerin banda hzl nfus art ve kentleme gelmektedir. 1950lerden sonra krsal alandan kente balayan g, ayn zamanda i kesimlerden ky alanlarna ynelmitir. Bu hzl deiime hazrlkl olmayan ky kentleri salksz biimde gelimi, hzl yaplamayla birlikte tarihi ve doal evreler de zarar grmtr. Kentsel altyap tesisleri; liman, sahil yolu, kpr gibi ulam yaplar, barajlarn inas; nehir ve gl kylarnn topograk yapsn ve doal zelliklerini deitiren nemli mdahalelerdir. Bu deiimler kylarn barndrd hassas doal ve ekolojik evreleri tahrip ettii gibi; tarihi evreleri de tehdit etmektedir. Birok Akdeniz lkesini olumsuz etkileyen kitle turizmi, zengin bir kltrel mirasa sahip olan Trkiyeyi de etkilemitir. Bu balamda lkemiz kylarnda turizme bal bozulma sreci zellikle 1960lardan sonra artmtr. zellikle Ege ve Bat Akdeniz ky-
larnda birok doal ve tarihi ky evresi, kitle turizmine ynelik tesisler ve ikinci konut gelimeleri ile tahrip olmutur. Son yllarda ise ABye uyum kapsamnda yabanclara mlk edinme hakk verilmesi, kylardaki konut retiminin daha da byk bir ivme kazanmasna sebep olmutur7 (resim 5). 3. KIYI KORUMA-PLANLAMA YAKLAIMLARINA YASAL-YNETSEL BAKI Ky alanlarnda; tarihi ve doal evrelerin korunmas ve geliimine ilikin yaplan uygulamalar, koruma altna alnan alanlarda (sit alanlar, milli parklar, zel evre koruma blgeleri, vb) ilgili kurumlarn ky ve i blge ayrm yapmadan gelitirildikleri tek tip planlama ve ynetim aralar ile; koruma altna alnmayan blgelerde ise 3621 sayl Ky Kanunu ve 3194 sayl mar Kanununa gre ekillenmektedir. 3621 sayl Ky Kanununun amac deniz, tabii ve suni gl ve akarsu kylar ile bu alanlarn etkisinde olan ve devam niteliinde bulunan sahil eritlerinin doal ve kltrel zelliklerini gzeterek koruma ve toplum yararlanmasna ak, kamu yararna kullanma esaslarn tespit etmek olarak belirtilmitir8. Bu tanmda ncelikle kylarn cora kapsamnn sadece kara ile su yzeyinin temas ettii ky izgisinden ibaret olmad, kylarn etkisinde bulunan ve sahil eridi olarak tanmlanan ard blgesi ile bir btn olduu vurgulanmaktadr. kinci nemli vurgu; kylarn sadece doal ve ziksel zellikleri ile deil kltrel deerleri ile de bir btn olduu ve bu alanlarn kltr-doa birliktelii ile korunmas gerektiinin belirtilmesidir. Son nokta ise kylarn kullanmna ilikin yaplacak dzenlemelerde ncelikle kamu yararnn gzetilmesidir. Dolaysyla, ilgili kanunun dzenlenme amacnda kylarn kullanm-planlama yaklamlarna ilikin nemli ilke ne kmaktadr:
Resim 5. Ka yerleiminde ikinci konut yerleimi ile imara alan alanlar
31
ky ve ard alannn cora btnl, korumada kltrel-doal deerlerin birliktelii, kullanmda kamusallk ve kamu yarar.
Ky alanlarnn mekansal tanm planlama almalar iin olduka nemlidir. Nitekim yasada kyda ve sahil eridinde planlama ve uygulama yaplabilmesi iin ky kenar izgisinin tespiti zorunludur denmektedir. Bu alanlara ilikin; ky izgisi, ky kenar izgisi, ky ve sahil eridinin mekansal tanmlar yaplmtr9. Kylarn kullanm ilkeleri ve bu alanlarda gerekletirilecek yaplanma artlarna ilikin u hkmler belirtilmitir: Kylar, Devletin hkm ve tasavvufu altndadr; ve herkesin eit ve serbest yararlanmasna aktr. Kylardan ve sahil eritlerinden kullanmda ncelikle kamu yarar gzetilir. Bu kapsamda, buralarda hibir yap yaplamaz; duvar, it, parmaklk, tel rg, hendek, kazk ve benzeri engeller oluturulamaz10. Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelike gre sahil eritlerinin derinlii, 100 m. mesafeden az olmamak zere, sahil eridindeki ve sahil eridi gerisindeki kullanmlar ve doal eikler de dikkate alnarak belirlenir11. Ky kenar izgisinden itibaren 50 metre geniliindeki alan sahil eridinin birinci blmdr. Bu alanlarda; sadece rekreatif amal yeil alan, ocuk bahesi, gezinti alanlar, dinlenme ve yaya yollarna ilikin dzenlemeler yaplabilir. Sahil eridinin ikinci blm sahil eridinin birinci blmnden sonra en az 50 metre geniliinde olmak zere belirlenmitir. Bu alanlarda ise sadece Kanunun 8.inci maddesinde tanmlanan toplumun yararlanmasna ak gnbirlik turizm yap ve tesisleri, tat yollar, ak otoparklar, artma tesisleri, gvenlik yaplar vb. yaplabilir12. lgili Ynetmelikte getirilen nemli bir hkm de ksmi yaplamaya ilikindir13. Buna gre; 11 temmuz 1992 tarihinden nce onaylanm uygulama imar plan bulunan kentsel ve krsal yerlemelerde, turizm merkez ve alanlarndaki turizm amal alanlar ile bu alanlardaki kentsel ve krsal yerlemelerde ksmen veya tamamen yaplama varsa onayl imar planndaki sahil eridi geerlidir14. Yukarda ksaca zetlenen hkmler incelendiinde yasann banda belirtilen kylarn doal ve kltrel zelliklerinin btncl korunmas amacnn planlama kararlarnn oluturulma srecinde yeteri kadar vurgulanmad; kylardaki yeni yaplama ilkelerinin belirlenmesinde tarihi ve kltrel evrelerin zgn deerlerine ilikin bir deerlendirme yaplmad grlmektedir. Nitekim daha
sonraki yllarda ilgili ynetmelikte yaplan deiiklikle; kyda kalp 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu uyarnca tescil edilen yaplar korunur; bu yaplarn kullanm kararlar ve yaplama artlar, Kltr ve Tabiat Varlklar Koruma Kurulu tarafndan belirlenir ve uygulama imar plnlar hazrlanrken bu kararlar esas alnr denmektedir15. Bylece tarihi evrelerde koruma altna alnm yaplara ilikin planlama kararlar btncl bir ky planlanmasndan uzaklaarak parsel baznda Koruma Kurullar tarafndan verilecek kararlara veya Koruma Amal mar Planlarnn hazrlanma srecine braklmaktadr. Kylarn korunmas, kullanlmas ve planlanmasna ynelik gelitirilecek kararlarda kylarn mekansal tanmlar olduka nemlidir. Hukuk bilimi, kylarn kullanm ve korunmas konusunda yaanan sorunlara zm olunmas amacyla getirilmi yasal dzenlemelere altlk olacak ekilde tanmlama getirmektedir. Bu balamda; Ky Kanunu; ky alan tanmn hukuksal bir yaklamla tek tip metrik bir blgeleme (zoning) ile ele almaktadr. Dolaysyla; kylarn ard blgeleri ile kurduklar topograk, jeomorfolojik ve ekolojik eikler yeteri kadar dikkate alnmamaktadr16. Sahil eridi tanmnda geniliin en az 100 m olduu; doal eiklere ve gerisindeki kullanmlara gre daha da arttrlabilecei belirtilse de imar rantnn en yksek dzeyde olduu kylarda bu hkm pek uygulanmamtr. Pek ok ky kenti rneinde planlamadan sorumlu kurumlar tarafndan sahil eridi geniliklerinin geniletilmesi bir yana; ynetmelikte belirtilen ksmi yaplama artn kullanarak yap yaklama snrlarn daha da drme abasna girdikleri grlmektedir. Bu tr bir metrik ky tanm yaklam; kentsel geliimlerini konumlandklar ky alannn doal ve topograk nitelik ve eiklerine gre planlam tarihi evreleri olumsuz etkilemitir. Dorudan ky izgisi zerinde konumlanm ya da nemli ksm sahil eridi iinde kalan tarihi evrelerde zamanla yok olan kltr varlklarnn yerine dokunun srekliliini nasl devam ettirecei konusu koruma ve ky mevzuatlarnn uygulanmas asndan atmalara neden olmaktadr. Benzer ekilde; Kekova-Kaleky yerleimi rneinde olduu gibi geleneksel kk bir sahil kasabasnn birden fazla koruma stats altna alnmas (zel evre koruma, arkeolojik ve doal sit alan gibi) ve tamamnn sahil eridi iinde kalmas, yerleimde hayatn durma noktasna gelmesine sebep olmakta; altyap ihtiyac, yap onarm ve tadilatlar veya yeni ihtiyalar dorultusunda ortaya kan talep-
32
Resim 6. Kekova zel evre Koruma Blgesinde Kaleky (Simena) yerleimi, Antalya
lere ilikin zm retilmesinde zorlanlmaktadr. Bu durum kaak yaplama ve ziksel mdahaleleri arttrmaktadr (resim 6). Dier taraftan 100 m. lik sahil eridinden daha geni bir alana yaylan ve ard blgesi ile btnlk gsteren kimi tarihi veya arkeolojik evrelerde; dokunun n ksm yaplamaya tamamen yasaklanrken, ard ksm getirilen imar kararlar ile deiime maruz kalmakta; zaman iinde dokunun homojenlii bozulmaktadr. Ky alanlarnda ska uygulanan mdahalelerden bir tanesi de kylardan doldurma ve kurutma yoluyla arazi kazanlmasdr. Bu konuya ilikin yasal hkm kamu yararnn gerektirdii hallerde uygulama imar plan kararyla deniz, gl, akarsularda ekolojik zellikler dikkate alnarak doldurma ve kurutma suretiyle arazi elde edilebilir eklindedir17. Dolgu yoluyla kazanlan ve yol olarak dzenlenen alanlardaki yaplama artlarnda ilgili idareler yol genilii orannda yap ykselme imkan veren mar Kanununun ilgili hkmlerini uygulamaktadrlar18. Kentsel lekte ky dolgusu sonucu birok ky yerleiminde tarihi evreler suyla kurduklar ziksel ve kltrel ilikiyi kaybederek kydan uzaklamlardr. Pek ok ky kentinde dolgu uygulamas ile sahil yolu yaplmasnn bir nedeni de daha fazla kat ykseklii elde edebil-
mektir. Dolaysyla; bu mdahaleler beraberinde getirdikleri kat ykseklikleri ile tarihi dokularn zgn grnmlerinin (siletlerini) bozulmasna sebep olmaktadr (resim 7). Byk lekli dolgu mdahaleleri ve mendirek, mahmuz gibi ky koruma yaplar pekok rnekte kylarn doal yapsn bozarak uzun vadede yaratt ky erozyonu etkisi ile doal ve tarihi evreleri tehdit etmektedir. Ky mevzuatnda her ne kadar, kylarn kullanlmasnda ncelikle kamu yararnn gzetilmesi ilkesi olduu belirtilse de kamu yarar kavramnn kendisi uygulamada sorunlara neden olmaktadr. Benzer ekilde koruma mevzuatnda da kamu yarar dorultusunda altyap almalar yaplabilmektedir19. Bata Karayollar Genel Mdrl olmak zere kimi ilgili idarelerin de bu noktada olumlu gr vermesi zerine bu sefer koruma ve uygulamadan sorumlu yetkili kurumlar arasnda hangisinin kamunun daha ok yararna olduuna dair kir atmas yaanmaktadr: korumann m, yoksa kamu yarar adna gelimenin mi? Bugne kadar bu konuya ilikin pek ok dava idari yarg birimlerinde zlmeye allmtr. Btn kylar tek tip yaklamla ele alan Ky Kanununun yansra zel imar kanunu niteliinde
Resim 7. Ayvalk tarihi dokusunda sahil yolu almasna ilikin ky dolgusu ve yksek yaplama
33
bir dzenleme olan Boazii Kanunu; stanbulun doal, tarihi, kltrel zellikleri ile nemli miras alan Boaziine ilikin getirdii yaklamlar ile ne kan bir deneyimdir20. Ky Kanunudan farkl olarak ngrnm, Geri Grnm ve Etkilenme Blgesi tanmlar getirilerek gerek sahil eridinde gerekse ard alanlardaki yaplama artlarnn Boaziinin zgn grnmn (siletini) bozmayacak ekilde belirlenmesi amalanmtr. Bunun yansra; Boazii alannda yer alan kltrel ve tarihi deerlerin muhafaza edilmesi; doal yapnn korunmas; alann doal ve tarihi evreye uyumu gzetilerek gzelletirilmesi ve gelitirilmesi; kltr ve tabiat varlklarnn onarmna ncelik verilmesi gibi hkmler yer almaktadr21. Ancak zaman iinde kanunun uygulanmasnda yaanan aksaklklar, gecekondu affna ilikin dzenlemeler, ksmi yaplama vb yasal ve ynetsel amazlar yznden Boazii alannda yaanan yaplama nlenememitir. Ky alanlarnn dnm srecindeki bir baka etken de kamu arazilerinin zellikle turizm amal tesislere ynelik tahsisine ilikin yasal dzenlemelerdir. Ky mevuzatnda olduu gibi koruma mevzuatnda kimi korunan alanlarda turizm tesisleri, ikinci konut gelimeleri ve turizme ynelik altyap tesislerine (yat liman, artma tesisi, vb.) izin verilmektedir22 (resim 8). Sonu olarak; Ky Kanunu genel hatlar ile kylar ayr bir planlama ile ele almas bakmndan bu alanlarn korunmasn salyormu gibi grnse de gerek kapsam gerekse uygulama asndan yetersiz kalmaktadr. Benzer ekilde, koruma mevzuat da bata turizm olmak zere ky alanlarnda yaanan gelime basklarna kar yetersiz kalmaktadr. Bunun neticesinde, kylar hzla deimekte; bata tarihi evreler olmak zere zgn niteliklerini kaybetmektedirler. 4. DEERLENDRME VE NERLER Yukarda ksaca bahsedilen tartmalar nda; ky alanlarnda yaplacak planlama almalarnda ta-
rihi ve doal evrelerin koruma-gelime dengesi iinde srdrlebilirliinin salanmas konusuna ilikin u ilkeler nerilebilir: Kylarn doal ve kltrel zellikleri zel koruma alan statleri ile koruma altna alnmaya allmaktadr. Oysaki, kylarn tamam korunmas gerekli doal deer olarak ele alnmaldr. Kylarda konumlanan tarihi evreler ise bu deerlerin bir paras olarak korunmaldr. Kylarn tamamnn korunmasn ilke olarak ne karrken, uygulamada her ky parasnn kendi doal ve kltrel zelliklerine gre tanmlanm eikleri ile btncl olarak planlanmasna ynelik zel planlama ve ynetim alanlar ilan edilmesine ynelik alt mevzuatlarn dzenlenmesine olanak verilmelidir. Bu mevzuatlarn dzenlenmesinde koruma-kullanm ilkelerinin dengeli olmas ve koruma aleyhine deimemesi iin gereken nlemler alnmaldr. Bu noktada; kylar doal, kltrel ve ekolojik eiklerine gre zel planlama ve ynetim alanlarn belirleyecek st lekli ky master plan hazrlanmal; bylece farkl lekte gelitirilecek planlar arasnda btnleme salanmaldr. Kylarn sadece ziksel zellikleri ile deil doal ve kltrel peyzajnn nemli bir paras olan grsel kalitesinin de korunmas gereklilii mevcut yasal dzenlemelerde yetersiz kalmaktadr. Kylarn grsel ve estetik deerlerinin korunmas, yeni geliecek yapl evrelerin tarihi evre ile uyumlu bir biimde devam etmesine katkda bulunacaktr. Kylardaki yaplamann kontroln salyacak aralardan birtanesi yap yksekliklerine ilikin getirilecek kstlamalardr. Bu noktada, grnm blgelerinin oluturulmasnda sahil eridindeki yaplamann kynn ard alanlar zerindeki etkisi aratrlrken; geri alanlardaki yaplamann sahil eridindeki tarihi ve kltrel evre zerindeki etkisi de aratrlarak yap ykseklikleri ve younluklarna ilikin artlar oluturulmaldr.
Resim 8. Aphrodisias arkeolojik ve doal sit alannda ikinci konut yerleimi, Ovack, Mersin
34
Kylardaki tarihi, kltrel ve doal evrelerin btncl korunmasna ilikin ksa ve uzun vadede yaanacak tehditlerin tanmlanmas ve planlama almalarnda bunlara ilikin nerilerin getirilebilmesi nemlidir. Bu noktada plan hazrlayacak alma grubunda disiplinleraras almalarn ve konuyla ilgili uzmanlarn (koruma uzman mimar, arkeolog, ky jeomorfolou, ky mhendisi, biyolog, vb) varl art koulmaldr.
11
Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelik (RG: 03.08.1990/20594); madde 5; ek:1.7.1999-3830/2.madde.
a.g. ynetmelik; (Madde 18 - Deiik: 13.10.1992/21374 R.G.)

12 13 a.g. ynetmelik; (madde 4); Ksmi yaplama; belediye ve mcavir alan snrlar iinde ve dnda 11 temmuz 1992 tarihinden nce belirli bir kullanm amacna dayal olarak onaylanm 1/1000 lekli mevzii imar planlarnn ky kenar izgisinden itibaren kara ynnde 100 m.lik kesim ierisindeki imar adalarnda zerinde yapld tarihte yrrlkte bulunan plan ve mevzuata uygun olarak tamamlanm yaplar ile ruhsat alnarak en az su basman seviyesinde inaat tamamlanm yaplarn bulunduu parsellerin saynn veya kullanlan toplam taban alannn imar adasndaki toplam parsel saysnn veya toplam alann yzde ellisinden fazla olmas durumudur. 14
DPNOTLAR
1
G. Eken, ve ark. (ed.), Trkiyenin nemli Doa Alanlar, Doa Dernei, Ankara 2006.
H. Karabey, Ky Mekannn Tanm, lkesel Ky Mekannn Dzenlenmesi in Bir Yntem nerisi, baslmam doktora tezi, MS, Mimarlk Fakltesi, stanbul 1978, s.23. Peyzaj bilimleri asndan estetik, doal mekanlarn boyut, renk, lek, doku, aydnlanma, ekil zellikleri asndan insan psikoloji zerinde brakt olumlu, olumsuz, uyarc, dinlendirici, retici etkileri olarak tanmlanmaktadr.
2 3 R.B, Lewis, Sea-level Rise and Subsidience Effects on Gulf Coast Archaeological Site Distributions, American Antiquity, vol.65, No.3, 2000, s. 525-541Sf.526. 4
a.g. Ynetmelik; (Madde 16/b).
Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelik Hakknda Deiiklik Yaplmas Hakknda Ynetmelik; (madde 2)
15 16 Kay, R., Alder, J., a.g.e., sf. 5. Doan, E., ve ark., 2005. Trkiye Kylar, Kavramsal Tanmlama-Planlama-Kullanm, Beta basm, stanbul. 17 Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelik; (Madde 14 - Deiik: 30.3.1994/21890 R.G.): Bu alanlar zerinde Ynetmeliin 6. maddede belirtilen yaplar ile Kanunun 7. maddesinde belirtilen yol, ak otopark, park, yeil alan ve ocuk baheleri gibi teknik ve sosyal altyap alanlar dzenlenebilir.
N. R. Aysel, Mimari Tasarmn Biimlenmesinde Bir evre Faktr Olarak Su ve Boazii rnei, baslmam doktora tezi, Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen Bilimleri Enstits, stanbul, 2004, s.10.
B.Duru, Ky Ynetiminde Btncl Yaklamlar ve Ulusal Ky Politikas, baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits Kamu Ynetimi ve Siyaset bilimi (Kent ve evre Bilimleri) Anabilim Dal, Ankara, 2001, s.23.
Ayrnt dzenlemeler iin bkz. 3194 Sayl mar Kanunu (RG:9.5.1985 Say:18749) ve 3030 Sayl Kanun Kapsam Dnda Kalan Belediyeler Tip mar Ynetmelii, (RG:2.11.1985; Say: 18916 Mkerrer)
18 19 T.C. Kltr Bakanl Kltr Ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu 658 Nolu lke Karar (5.11.1999): Arkeolojik Sitler Koruma ve Kullanma Koullar; 659 Nolu lke Karar (5.11.1999): Doal (Tabii) Sitler Koruma ve Kullanma Koullar. 20
6 R. Kay, J. Alder, Coastal Planning and Management, E & FN Spon, Routledge, England, 1999, sf. 21. 7 N. Nayc, N. ahin Ghan, Tarihi evre ve Ky Koruma: Tanmlar, Aralar, Sorunlar, Trkiyenin Ky ve Deniz Alanlar VI. Ulusal Konferans Bildiriler Kitab, Mula, Trkiye, zhan, E. (ed.), KAY Trkiye Milli Komitesi, ODT, Ankara, 2006, sf. 151-162. 8
2960 sayl Boazii Kanunu; RG: 22/11/1983 Say:18229.
21
3621 sayl Ky Kanunu; RG:17.04.1990, Say: 20495.
Boazii Kanununda; grnm blgeleri ile ilgili tanmlar 2. maddede; Boazii Alannn korunmas ve gelitirilmesine ve imar mevzuatnn uygulanmasna ilikin hususlar 3. madde yer almaktadr.
9 Ky kanununa gre; ky izgisi deniz, tabii ve suni gl ve akarsularda, takn durumlar dnda, suyun karaya dedii noktalarn birlemesinden oluan izgidir. Ky Kenar izgisi ky izgisinden sonraki kara ynnde su hareketlerinin oluturulduu kumluk, akllk, kayalk, talk, sazlk, bataklk ve benzeri alanlarn doal snrdr. Ky ise ky izgisi ile ky kenar izgisi arasndaki alan kapsamaktadr. Sahil eridi; ky kenar izgisinden itibaren kara ynnde en az 100 m geniliindeki alan olarak tanmlanmtr (madde 4). 10
Kamu Arazisinin Turizm Yatrmlarna Tahsisi Hakknda Ynetmelik (R.G.:28.4.1983, Say:18031). Ayrca 3. derece arkeolojik sit alanlar ile 2. ve 3. derece doal sit alanlar turizm alanlarna alabilmektedir. Bkz. Kltr ve Tabiat varlklarn Koruma Yksek Kurulu 658 ve 659 Nolu lke Kararlar.
22
RESMLERN KAYNAKALARI
Resim 1-3-4-5-6-8. Nida Nayc Resim 2. Kaunos Kaz Arivi Resim 7. ODT Restorasyon Program, Rest 507- 2005 Gz dnemi stdyo almas
Ky Kanununda imar planna uygun olmak artyla iskele, barnak, rhtm, dalgakran, kpr, istinat duvar, fener gibi kynn kamu yararna kullanm, kyy korumaya ynelik alt yap-tesisler yaplabilir. Ayrca kydan baka yerlerde yaplmas mmkn olmayan tersane, gemi skm yeri ve su rnleri retim- yetitirme tesisleri gibi zellii olan yap-tesisler (madde 6); ayrca uygulama imar plan karar ile ve toplum yararna ak olmak artyla konaklama hari gnbirlik turizm yap ve tesisler (madde 8) yaplabilir.
35
KENTSEL ARKEOLOJK ALANLARDA TASARIM SREC*
Pnar Ayka, ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Tarihi evreler, gemiten gnmze ulaan yap, kalnt ve ak alanlarn oluturduu ziksel, arkeolojik ve sanatsal deerler ile kentin kullanclarn ieren sosyal deerlerin btnl sonucunda olumulardr. Gnmzde, hzl kentleme ve yanl koruma politikalar ile birlikte; deiime ve dnme maruz kalan tarihi evreler bozulmaya uramaktadr. Tarihi kentlerin, kendilerine zg karakterlerini oluturan deerler btnnn korunmas ve srdrlebilmesi, tarihi evre korumann temel amacdr. TARH EVRE - KENTSEL TASARIM LKS Kentsel tasarm, sosyal, politik, ekonomik, ynetimsel ve ziksel yaps srekli deiim iinde olan kentin, farkl kullanmdaki bina gruplarnn ve bunlar besleyen yaya hareketlerinin, servislerinin, bunlarn arasndaki meknlar ve objelerinin tasarm eylemidir... Kentsel tasarm, kamusal alann ziksel tasarmdr.1 Kentsel korumann amac ise, tarihi evrelerin bozulmasn engellemek, bu evreleri oluturan ziksel ve sosyal deerler btnn korumak ve srdrmekle gnmz kent yaantsyla btnletirmektir. Bu ama dorultusunda, tarihi evrelerde kentsel tasarm, koruma alanlar, tarihi yap ve arkeolojik alanlarn varolan deerler btnn korunmas sonucunda kent kimliinin srdrlmesini ierir. Gnmzde, kent iinde kalm tanmsz ak alanlar ve arkeolojik kalntlar, koruma amal
imar planlarnda deerlendirilmelerine ramen, kent yaamna dahil olamamaktadr. Kentteki tarihi kalntlar, gnlk yaamla btnletirilemezse, kentleme sreci baarsz olacak ve kent merkezleri boalmaya devam edecektir. Bylelikle gemi, kentliler iin hem kltrel bir engel hem de bir zahmet olacaktr.2 Bu nedenle, kentsel alan ve kalntlarn, tarihsel ve ziksel deerini aa karmak ve bu alanlar gnmz kentiyle btnletirmekte kentsel tasarm nemli rol oynamaktadr. te bu aamada, tarihi evre ile tek yap koruma lei arakesidinde bulunan kentsel tasarm, kent kimliinin korunmas ve srekliliin salanmasnda etkin bir aratr. Tarihi kentler, ya tek bir dnemin etkisiyle ya da genellikle Anadolu kentlerinde olduu gibi, birbirini izleyen tarihsel dnemlerin birliktelii sonucunda olumulardr. Farkl dnemlerden bina, yap ve ak alanlarn birarada bulunduu bu kentlerde, kentsel dokuyu oluturan yap, ak alan ilikisi ile beraber, kent iinde kalm arkeolojik alanlar da kent kimliinin nemli bir parasn olutururlar. Tarihsel dnemlerinin bir belgesi niteliindeki ziksel izler, yenilenmesi mmkn olmayan kalntlardr. Bu nedenle, kent iinde kalm arkeolojik alanlarn korunmas ve kent koruma ve planlama almalarna katlmas gerekmektedir. Yurtdnda tarihi evrelerdeki sunum, btnletirme ve kentsel tasarm tartmalar; kentsel arkeolojinin ortaya kmasyla balamtr. Kent iinde
36
kalm arkeolojik alanlarda yaplan kazlar sonucunda; bu alanlarn kentteki koruma ve planlama almalarna katlmas ve modern kentle btnletirilmesi iin yntemler gelitirilmitir. Tarihsel srekliliin, kent bellei asndan neminin anlalmasyla birlikte; tarihi evre koruma srecinin bir paras olarak; btnleme, sunum ve yorumlama3 gibi kavramlar 1990l ylarda nem kazanm ve 1999 ylnda sonlandrlan Burra Charter4 ile bu kavramlarn tanmlar Uluslararas Antlar ve Sitler Konseyi Icomosun Avustralya ubesi tarafndan aklanmtr. 2007 ylnda sonlandrlan Ename5 Tz ile de sunum ve yorumlama prensipleri belirlenmitir. Koruma kavramnn geniletilmesi, kltrel ve arkeolojik miras tanmlar ve deerlerinin de gelimesiyle beraber, kentsel arkeolojik alanlarda yaplacak mdahelelere ynelik bir rehber gereksinimi domutur. Bu amala, APPEAR6n 2005 ylnda yaynlad rehberde, kentsel arkeolojik alanlarda yaplacak tasarmlarda izlenmesi gereken almalar belirlenmitir. Bu almalar, Kalntlarn, kltrel miras olarak neminin belirlenmesi Alann deerlerinin belirlenmesi Arkeolojik potansiyelin belirlenmesi Kalntlarn bozulmasna neden olan faktrlerin ve bu faktrlerin sonucunda oluan olas bozulma trlerinin belirlenmesi Kaz alanndaki kalntlarn ve buluntularn korunmuluk durumlarnn belirlenmesi Kentsel dokunun incelenmesi
spanyann Zaragoza kentinde, gnmz tarihi dokusu iinde yer alan Roma dnemi amtiyatro kalntlar iin uygulanan projede, mevcut kalntlarn korunmasn amalayan bir st rt nerilmi, bu st rtyle beraber, kalntlarn gezilmesi iin platformlar ve bilgilendirme panolar yaplmtr. (Resim 1) srailin tarihi liman kenti Yafada yer alan Kedumim meydannda ise, yol kotunun aasnda bulunan kalntlar, stte bir meydan oluturacak ekilde kapatlm ve kalntlarn olduu kotta merdivenlerle ulalan bir mze oluturulmutur. (Resim 2) Viyana kent merkezinde bulunan Roma askeri garnizonu Vindobonaya ait kalntlar ise, Michaeler Platzn altnda ortaya km ve gnmzde hem meydan kullanmn engellemeyen hem de bu kalntlarn sergilenmesini amalayan bir kentsel tasarm anlay benimsenmitir. (Resim 3) Bu rneklerde de grld gibi, kentsel tasarm, tarihi kentlerdeki koruma almalarnn bir paras olarak alglanmaya balanmtr. Kent iinde kalm arkeolojik alanlar, yaplan kentsel tasarm mdahaleleri sonucunda kent yaam ile btnletrilmi ve kullanclara sunulmutur.
Resim 1. Zaragozadaki Roma Tiyatrosu
Potansiyel kullanclarn belirlenmesi Potansiyel paydalarn belirlenmesi Yatrm maliyetinin ve potansiyel nansmann belrilenmesi Ekonomik ve sosyal etkilerinin belirlenmesi, eklinde sralanmtr.
Yukarda belirtilen sre sonucunda yaplacak kentsel tasarmlarda, tarihi ve arkeolojik alanlarn korunmas, sunumu ve ada kent hayat ile btnlemesi amalanmtr.
Resim 2. Yafa kent merkezindeki Kedumim Meydan
37
Resim 3. Viyana Michaelerplatzta yer alan Roma dnemi askeri garnizonu Vindobonaya ait kalntlar
Ancak, Trkiyedeki kentsel arkeolojik alanlara bakldnda, bu alanlar kentin tarihsel srekliliin ve kent kimliinin nemli bir parasn oluturmalarna ramen koruma sreleriyle btnleememektedir. Son yllarda, yeni inaatlarn temel kazlarnda bulunan arkeolojik alanlar ile birlikte, kentsel arkeolojik alanlar ve koruma sorunlar lkemizde yeniden tartlmaya balanmtr. Marmaray Projesi kapsamndaki kazlar sonucunda ortaya karlan Yenikap liman arkeolojik alan, Four Seasons Otelinin Byk Bizans Saray zerine ina edecei ek binas gibi gncel geliemeler de kentsel tasarm ve koruma ilikisini yeniden gndeme getirmitir. te bu aamada kentsel tasarm, tarihi kentlerdeki koruma alanlarnn koruma imar planlar ve koruma almalar ile btnletirilmesi iin nemli bir aratr. Ancak mevzuatta kentsel arkeolojik alanlarda izlenmesi gereken yntem ve genel koruma prensipleri ile ilgili bir dzenleme olmadndan, bu konu lkemizde nemli bir aktr.7 (Resim 4,5) TARH EVRELERDE UYGULANMASI GEREKEN KENTSEL TASARIM SREC Tarihi boyunca yerleim sreklilii gsteren kentlerde, kentin karakterini korumak ve srdrmek iin yaplacak tasarm mdahalelerinde, mdahalenin yapld yap veya alanla ilgili katmanlama asndan detayl bir aratrma yaplmas gerekir. Bu aratrma, tarihi yap ve evrelerin mekansal gelimelerinin anlalmas, analizi ve sunumu, koruma ve iyiletirme srecinin temel bileenleridir.8 Mevcut Koruma mar Planlarnda, tarihsel aratrma bir aama daha ilerletilerek, kenti oluturan tarihi katmanlarn belirlenmesi, analizi ve tarihsel sreklilii temsil eden farkl karakter blgelerinin tespitini iermelidir. Bu blgeler srasyla her dnemin kimlik alanlar, rezerv alanlar ve risk alanlar ile ok katmanllk zelliini aa karan sreklilik alanlardr.9 Kimlik alanlar her dnemi temsil eden yaplarn oluturduu alanlardr. Bu alanlar, kent tarihi ile ilgili bilgilerler gnmze kadar ulaan yaplarn incelenmesi sonucunda ortaya kan alanlardr. Kentin farkl dnemlerinin biraradaln temsil eden, katmanlamann younlat alanlar sreklilik alanlardr. Bu alanlar, katmanlaimann yatayda gzlendii alanlar, katmanlamann dikeyde gzlendii alanlar ve ilevsel sreklilik gsteren alanlar olarak ayrtrlabilir. Rezerv alanlar, arkeolojik ve ktrel deere sahip, kentin gelimesinden etkilenmeyecei dnlen arkeolojik potansiyeli olan blgelerdir. Risk alanlar ise, st ste
Resim 4. Ankara Ulusta yer alan Roma yolu
Resim 5. Tarsus kent merkezinde Makam
38
gelen katmanlarn kentin gelimesinden olumsuz etkilenecei dnlen arkeolojik ve kltrel neme sahip alanlardr. Yukarda tanmlanan aratrma srecini ieren ilk almalardan biri, 1970li yllarda Londra iin yaplm ve 1973 ylnda kitap10 haline getirilmitir. Bu almada ncelikle Londrann farkl tarihi dnemleri ayrtrlmtr. Ardndan gnmz kentindeki yaplar analiz edilmitir. Sonu olarak da kentin geleceine ynelik neriler gelitirilmitir. svirenin Nyon kenti iinse, Roma dnemi kenti ile ilgili detayl bir aratrma yapldktan sonra, gnmz kenti ile aktrlm ve mevcut yaplar zerindeki bilgilendirme panolar ile yaayanlara ve turistlere sunulmutur. (Resim 6, 7) Kent tarihi ve kentin tarihsel katmanlar ve farkl karakter blgeleri belirlendikten sonra, kentsel tasarmn yaplaca alan ve yaplar ele alan bir deerlendirme yaplmaldr. Bu deerlendirme sonucunda da, tarihi evrelerde yaplacak her trl mdahale iin temel oluturacak kltrel nem belirlenmelidir. Kltrel nem Icomos Avusturalya tarafndan oluturulan Burra Tznde tarihi evrelerin iinde barndrd estetik, tarihsel, bilimsel, sosyal ve ruhani deerler btndr.11 Tarihi evrelerde yaplacak kentsel tasarm mdahalelerinde, tasarm girdilerine temel oluturacak alan deerlendirmesine ek olarak, kltrel nemin belirlenmesi gerekmektedir. Bu deerlerin bazlar kltrel miras iin belirlenen genel deerlerken, bir ksm da tarihsel sreklilik ve katmanlamaya zg veya adapte edilmi deerlerdir.
Kltrel nemin ziksel ve tarihsel deerini srasyla; yap tr ve dnemi, korunmuluk durumu (btn olarak var / btnn paras / kalnt / iz
Resim 6. svirenin Nyon kentinde Roma dnemi evrelerini gsteren plan
Resim 7.Nyonda kentin Roma dnemini anlatan bilgilendirme panolar
39
vb.), ulalabilirlik ve alglanabilirlik durumu, aratrlmlk durumu, ziksel ve ilevsel devamllk durumu, btnleme durumu, enderlik/tipiklik durumu, koruma stats oluturur.12 Enderlik deeri: Belli bir dnemin kentteki varln gsteren ile farkl dnemlerin ilikilerini gsteren ender kalntlar, izler ve yaplarn enderlik deeri vardr. Tipiklik deeri: Belli bir dnemin kentteki varln gsteren ile farkl dnemlerin ilikilerini gsteren tipik kalntlar, izler ve yaplarn tipiklik deeri vardr. Belge deeri: Tarihi katmanlamay gsteren ziksel kalntlar, izler ve yaplarn ayn zamanda belge deeri vardr. Sosyal deer: Tarihi katmanlamay gsteren ziksel kalntlar, izler ve yaplarn ayn zamanda katmanlamayla ilgili toplumsal farkndalik yaratma potansiyeli vardr. Bilimsel deer: Tarihi katmanlamay gsteren ziksel kalntlar, izler ve yaplarn ayn zamanda katmanlamayla ilgili bilgilerin yaylmas ve ayn zamanda katmanlamayla ilgili yeni bilgilerin bulunmas potansiyeli vardr. zgnlk deeri: Tarihi katmanlamay iinde barndran ziksel izlerin zgnlk deeri vardr. Yukarda bahsedilen deerler, tarihi evreler iin kullanlan deerlerin, tarihi katmanlamaya uyarlanan deerlerdir. Bunun dnda, tarihi sreklilik gsteren tarihi kentlere zg baka deerler de saptanmaldr. Sreklilik deeri: Sreklilik deeri ziksel ve ilevsel olarak ikiye ayrlr. Fiziksel sreklilik, farkl dnemlerin st ste veya yan yana birlikteliklerini gsteren kalnt, iz ya da yaplardr. levsel sreklilik ise, yaplarn farkl dnemlerde yine ayn ilevle varln srdrmesi ya da belli blgelerin fakl dnemlerde benzer ilevlere sahip yaplarn yanyana veya stste sreklilik gstermesidir. Btnlk deeri: Birlikte ina edilmi veya ayn dnemde yaplm yap, ak alan, kalnt veya izlerin btnlk deeri vardr. Srdrlebilirlik deeri: Btnln koruyan, ayakta kalm ve kentsel geliimden etkilenmeyen yaplar, kalntlar ve izlerdir.
Kentle btnleme deeri: Kentle btnleme deeri; ziksel, ilevsel ve grsel btnleme olarak e ayrlr. Fiziksel btnlk; yap, kalnt ve ak alanlarn dier dnem yaplar veya gnmz kentiyle btnlemeleridir. levsel btnlk; yap, kalnt ve ak alanlarn kentlilerce veya turistlerce kullanlmasdr. Grsel btnlk ise, yap, kalnt veya ak alanlarn kentle ve kendi aralarnda grsel ilikiye sahip olmalardr. Kltrel nemin belirlenmesinin ardnda, katmanlamann korunmas ve sreklilii ile ok katmanllk karakterinin btncl olarak alglanmasn amalayan mdahale ve sunum prensipleri ortaya konmaldr. Bu prensipler nda yaplacak tasarmlarda, mimarn deerlendirmesi ve beenisinden nce ziksel izlerin korunmas ve srdrlmesi salanm olacaktr. TARH EVRELERDE YAPILACAK KENTSEL TASARIMLAR N NERLEN KORUMA VE SUNUM PRENSPLER ngilterede mimarlk, planlama, kentsel tasarm ve peyzaj gibi pek ok konuda hkmete danmanlk yapan, Mimarlk ve Yapl evre Komisyonu (CABE) 13, kentsel tasarm ilkeleri olarak; karakter, okunabilirlik, uyarlanabilirlik, farkllk, sreklilik ve kapallk olarak sralar.14 Ancak bu ilkeler, tarihi evrelerde yaplacak kentsel tasarmlar iin yeterli deildirler. Tarihi kentlerde yaplacak tasarm mdahalelerinde, kentin karakteri ve kimliinin korunmas ve srdrlmesi iin baka temel ilkeler belirlenmelidir. Kltrel nemin belirlenmesinde olduu gibi, sunum ve mdahale prensiplerinin de bazlar her trl restorasyon ve koruma mdahaleleri iin geerlidir.15 Bu prensipler aadaki gibidir: Tarihsel sreklilik ile ilgili her trl ziksel verinin belge deeri vardr ve korunmaldr bu nedenle en az mdahalenin esas alnmas Yaplacak mdahaleler geri dntrlebilir ve yenilenebilir olmas Tarihsel srekliliin doru yorumlanabilmesi iin mdahalelerin mmkn olduunca yerinde (in-situ) korumaya olanak vermesinin amalanmas Srdrlebilirlik Balama sadk kalmak Kltrel nemin glendirilmesi
40
Bu prensiplerin dnda, uygulanmas gereken baz prensiplerse, tarihsel sreklilik gsteren kentlere zgdr.16 Bunlar srasyla, Kentin btn dnemleri katmanlamay oluturan en nemli deer olduundan, her dneme eit yaklalmas Katmanlamann doru alglanabilmesi ve deerlendirilmesi iin, bilginin doru aktarlmas nemlidir. Bu nedenle katmanlamann deerlendirilmesi iin kullanlan kaynaklarn gvenilirlii nemlidir. Ayrca bilginin derecesine gre sunum ve mdahale tekniklerinin gelitirilmesi Kent tarihi ve katmanlamayla ilgili aratrmalar sonucunda yeni veriler ortaya kabileceinden, yaplan mdahaleler yeni koullara uyarlanabilir olmas Katmanlama kentin toplumsal belleini oluturan ve kent kimlii asndan korunmas gereken bir deer olduundan, katmanlamann alglanabilirlii, izlenebilirii, ulalabilirlii ve btnl salanmasdr.
2 N. Cohen, Urban Planning, Conservation and Preservation, McGraw-Hill Professional; New York, 2001, s.8 3 The Icomos Charter for the Interpretation and Presentation of Culltural Heritage Sitesta yorumlama (interpretation), kamu duyarlln ve kulturel miras bilincini gelitirmek adna yaplan her trden eylem olarak tanmlanmtr. Bu basl ve elektronik materyalleri, kamuya ak konumalar ve dorudan ilikili ex situ kurulumlar, eitim programlarn, toplumsal almalar ve devam eden aratrma, eitim ve yorumun deerlendirmesini ierir. http://www.enamecharter. org/downloads/ICOMOS_Interpretation_Charter_EN_10-0407.pdf, 2007, 2007, (22.04.2009) 4 The Burra Charter: The Australia ICOMOS Charter for the Conservation of Places of Cultural Signicance, http://www. icomos.org/australia/burra.html, 1999, (12.04.2009) 5 The Icomos Charter for the Interpretation and Presentation of Culltural Heritage Sites , http://www.enamecharter. org/downloads/ICOMOS_Interpretation_Charter_EN_10-0407.pdf, 2007, (22.04.2009) 6 APPEAR (Eriilebilirlik Projeleri: Kent indeki Arkeolojik Kalntlarn Koruma ve Deerlerinin Arttrlmas) Enhancing The Values Of Urban Archaeological Sites Practical Guide (Kentsel Arkeolojik Alanlarn Deerlerini Arttrma Ynetimi in Rehber) http://www.in-situ.be/guide_en.pdf, 2005, (04.05.2009)
SONU Trkiyede kentsel tasarm, koruma imar planlar ve koruma almalar ile btnleememekte, ve kent iinde parac bir yaklamla varln srdrmektedir. Kentlerin kendilerine zg deerler btnn korumay amalayan tarihi evre korumada kentsel tasarm, yukarda nerilen yntem ve prensipler nda, kent kimliinin nemli bir bileeni olan tarihsel srekliliin korunmas ve sunumunu salayacaktr. Bylelikle kentsel tasarm, kentlerde kaybolmaya yz tutmu tarihsel sreklilii ortaya kararak, dank haldeki yap, kalnt ve ak alanlarla, kent planlama kararlar arasndaki boluu dolduracaktr.
Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi, Mellierine likin Usul ve Esaslara Ait Ynetmelikte Sit alanlarnn iinde yer alan arkeolojik alanlar iin yaplacak evre dzenleme projelerinin amac, ren yerlerinin arkeolojik potansiyelini etkin bir ekilde korumak zere, mevcut kullanm ve dolamdan kaynaklanan sorunlarn zm olarak tanmlanmtr. Yayn Tarihi: 26.07.2005, say: 25887, http://www.kultur.gov.tr/teftis/BelgeGoster, (03.05.2009)
7
Kentsel Tasarim Projesi Genel Teknik artnamesinde kentsel tasarm projeleri, alann kimliini vurgulayc, alann doal, kltrel, tarihi ve sosyal zellikleri ile kullanclar asndan nem tayan kesimleri iin zel ayrntlar ierecek biimde hazrlanan plan ve projeler olarak tanmlanmtr., http:// kvmgm.kulturturizm.gov.tr/BelgeGoster, (03.05.2009) UNEP, Conclusions and Recommendations of Workshop on the Methodology of Studying and Presenting The Spatial Development of Historic Buildings and Town,1998, International Documents Regarding the Preservation of Cultural And Natural Heritage, Madran E., zgnl N. (ed.), ODT Ankara, 1998, s.342-344.
8 9 A.G. Bilgin, Urban Archaeology as the Basis for the Studies on the Future of the Town; Case Study: Bergama, yaynlanmam yksek lisans tezi, Fen Bilimleri Enstits, Restorasyon, ODT, Ankara, 1996.
DPNOTLAR
*
Bu yaz, Pnar Aykan 2008 ylnda Yrd. Do. Dr. Gliz Bilgin Altnz danmanlnda, ODT Restorasyon Yksek Lisans Programnda yapt, Determination of Presentation Principles for Multi-Layered Historical Towns Based on Cultural Signicance Case Study: Tarsus adl yksek lisans tezinden gelitirilerek hazrlanmtr.
M. Biddle, The Future of Londons Past: a survey of the archaeological implications of planning and development in the nations capital, Rescue, London, 1973.
10 11
The Burra Charter, a.g.e., s.5.
A. Karaman, Bir Disiplin ve Meslek Olarak Kentsel Tasarmn Yeri, Konumu ve erii, 1. Ulusal Kentsel Tasarm Kongresi; Kentsel Tasarm: Bir Tasarmlar Btn 26-28 Mays 1999, MS Mim.Fak. Yayn, stanbul, 1999, s. 234-239
1
12 P. Ayka, 2008, Determination of Presentation Principles for Multi-Layered Historical Towns Based on Cultural Signicance, Case Study: Tarsus, yaynlanmam yksek lisans
41
tezi, Fen Bilimleri Enstits, Restorasyon, ODT, Ankara, 2008, s. 44.

13
Resim 2. Vedat Ayka, 2008 Resim 3.web.google.com, 30.04.2009 Resim 4. Pnar Ayka, 2009 Resim 5. Pnar Ayka, 2007 Resim 6. http://keepps.tripod.com/Nyon/nyonpresent/presenthome.htm, (17.12.2007 Resim 7. http://keepps.tripod.com/Nyon/nyonpresent/ 5nicole/5nicole.htm, eriilen tarih, (17.12.2007)
Commission for Architecture and The Built Environment
Commission for Architecture and The Built Environment, By Design, Urban design in the planning system: towards better practice, 2000, www.cabe.org.uk/publications/by-design, (22.04.2009) s.5.
14 15
Pnar Ayka, a.g.e, s. 37-38 a.g.e., s. 39
16
KAYNAKA APPEAR, Enhancing The Values Of Urban Archaeological Sites Practical Guide, 2005. Ayka, P. 2008, Determination of Presentation Principles for Multi-Layered Historical Towns Based on Cultural Signicance, Case Study: Tarsus, yaynlanmam yksek lisans tezi, Fen Bilimleri Enstits, Restorasyon, ODT, Ankara, 2008. Biddle, M. The Future of Londons Past: a survey of the archaeological implications of planning and development in the nations capital, Rescue, London, 1973. Bilgin, A.G. Urban Archaeology as the Basis for the Studies on the Future of the Town; Case Study: Bergama, yaynlanmam yksek lisans tezi, Fen Bilimleri Enstits, Restorasyon, ODT, Ankara, 1996. Cohen, N. Urban Planning, Conservation and Preservation, McGraw-Hill Professional; New York, 2001. Commission for Architecture and The Built Environment, By Design, Urban design in the planning system: towards better practice, 2000. Icomos, The Icomos Charter for the Interpretation and Presentation of Culltural Heritage Sites, 2007. Icomos Australia, The Burra Charter: The Australia ICOMOS Charter for the Conservation of Places of Cultural Signicance, 1999. Karaman, A. Bir Disiplin ve Meslek Olarak Kentsel Tasarmn Yeri, Konumu ve erii, 1. Ulusal Kentsel Tasarm Kongresi; Kentsel Tasarm: Bir Tasarmlar Btn 26-28 Mays 1999, MS Mim.Fak. Yayn, stanbul, 1999, s. 234-239 UNEP, Conclusions and Recommendations of Workshop on the Methodology of Studying and Presenting The Spatial Development of Historic Buildings and Town,1998, International Documents Regarding the Preservation of Cultural And Natural Heritage, Madran E., zgnl N. (ed.), ODT Ankara, 1998, s.342-344. RESMLERN KAYNAKALARI Resim 1. (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ee/Ancient_Roman_theater_in_Cesaraugusta.jpg, 30.04.2009)
42
TARH TCAR MERKEZLERDE KORUMA VE KULLANIM SORUNLARI1
Tuba Akar, Dr., ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Tarihi Ticari Merkezler, ina edildikleri dnemde toplumun ticari ve iktisadi ihtiyalarn karlayan han, bedesten, arasta, kapal ar gibi yaplarla, esnafn ve kullanclarn sosyal ve dini ihtiyalarna ynelik hamam ve cami gibi yaplarn biraradaln iermektedir. Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan ticari yaplar, mekansal ve ilevsel adan eitlilii ile her dnem kentlerin canl ve ekici mekanlar olmulardr. Deerli eyalarn satld ve sakland arnn merkezi konumundaki bedesten yaps, bedestenin etrafnda, st ak veya kapal bir sokak zerinde karlkl olarak sralanan dkkanlardan oluan ve belirli esnaf gruplarna ait arlar ve arlarn arasnda hem konaklama hem de ticaret amal kullanlan hanlar, tarihi ticari merkezlerin bileenleridir2. Aslnda, Anadoluda Osmanl dneminde gelien tarihi ticari merkezler, han ve bedesten yaplarnn haricinde sokaklardan oluan alanlardr3. Bir ok kentte varolan uzun ar veya uzun ar soka adyla anlan ana bir sokak zerinde bedesten, hanlar ve arlar biraraya gelmitir. arlar ve hanlar, ilevsel adan genellikle zellemi mekanlardr; Pamuk Han, Buday Han, Bakrclar ars, Saralar ars gibi sre ierisinde bu ilevlere gre anlmlar ve anlmaktadrlar. Tarihi Ticari Merkezlerdeki yaplar, inaa edildikleri dnemde bir vakfa bal, akar olarak yani gelir getirici yap olarak yaplmlardr. Geri Osmanl
dneminde konutlar, askeri ve bayndrlk yaplar haricindeki btn yaplar bireyler tarafndan vakf kurumu araclyla yaplmtr4. Genellikle bir cami, medrese veya imaret gibi yaplarn masraarn karlamak zere vakfedilen ticari yaplar, vakf kurumunun dzeni ierisinde5, hem gelir saladklar yaplarn hem de kendilerinin bakm ve onarm masraarn karlayan bir mekanizma ierisinde yer alarak Cumhuriyete kadar gelmilerdir. Gnmzde ise nemli bir blm zel mlkiyete dnmtr. Bugn, kentlerin merkezinde bulunan veya merkezini oluturan Tarihi Ticari Merkezler, halen ticari ilevlerini srdrmektedir. Deien ticaret ve yaam koullar ve de bu alanlarn gnmzde turizm sektrnn bir paras olmalar, Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan kltr varlklarnn farkl ilevlerle kullanmn da ortaya karmtr. Bugn, ilevselliini srdren ve nemli bir blm tanmaz kltr varl niteliindeki yaplardan oluan Tarihi Ticari Merkezlerde, eitli lek ve nitelikte koruma ve kullanm sorunlar izlenmektedir. Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan kltr varlklarnn korunmasna ynelik sorunlarn banda ziksel sorunlar gelmektedir. Bu ziksel sorunlar; yapsal anlamda eitli lek ve nitelikteki onarm ve kullanm sorunlarn ierirken, mekansal zelliklerinden tr korumann gerekleebilmesi ve
43
srdrlebilirliinin salanmas yolunda kullanc ve maliklerin ortak hareket etmelerini gerektiren rgtsel sorunlara da sahiptir. Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklarnn ina edildikleri dnemde vakf sistemi ile olumas ve srekliliinin salanmas, gnmzde ise mlkiyet emalarndaki farkllama ile koruma eylemlerini gerekletirecek olan aktrlerin oalmasna, bunlarn egdm ierisinde ve bir koruma planlamas erevesinde almasna da ihtiya duyulmaktadr. Bu almada Tarihi Ticari Merkezlerin ve buralarda bulunan han, bedesten, kapal ar, arasta, dkkn gibi tanmaz kltr varlklarnn korunmas ile ilgili sorunlarn saptanmas amalanmtr. Bu saptamalar Adana, Kahramanmara ve Gaziantep tarihi ticari merkezlerinde izlenen sorunlar zerinden oluturulmutur6. Tarihi ticari merkezlerde grlen koruma ve kullanm sorunlar u alt balklarda gruplanabilir: 1. Mlkiyete dayal sorunlar 2. Onarm mdahalelerine ilikin sorunlar 3. Kullanma ilikin sorunlar 4. Koruma Ynetimi / Planlamasna ilikin sorunlar 1. MLKYETE DAYALI SORUNLAR Tarihi Ticari Merkezlerde yaplarn korunmasna ynelik en nemli sorunlarn banda belki de mlkiyete dayal problemler gelmektedir. Tarihi Ticari Merkezleri oluturan arasta, kapal ar, han gibi mimari adan tek bir kitleden oluan yaplardaki dkknlarn bugn ayr ayr mlkiyetlerde olmas, koruma eylemlerinde byk sorunlar dourmaktadr. Bu sorunlar, mlkiyet statsndeki farkllama ve hisseli mlkiyet olarak iki ayr balkta ele alnabilir. Mlkiyet statsndeki farkllama: Vakf sistemi ile ina edilen yaplarn onarlarak sreklilikleri yine vakf sistemi ile salanm ve bu sayede gnmze ulaabilmitir. Fakat 20. yzyln bandan itibaren yaplarn sat ve devir gibi ilemler ile vakf kimliinden karlmas, kurumsal olarak gerekletirilen onarm eylemlerinin bireyselleerek yaplarn korunmas asndan olumsuz sonular dourmutur. rnein, 16.yyda btnyle Ramazanolu vakfna ait olan ve vakfa gelir getiren akarlardan olduu bilinen7 Adanadaki Ramazanolu arsnda gnmzde vakf mlkiyeti yok denecek kadar azalm, ary oluturan kltr
varl niteliindeki dkkanlarn neredeyse tamam zel mlkiyete gemitir8. Bir baka rnek ise Kahramanmara Tarihi Ticaret Merkezindeki kapal ary oluturan Kavaar ars ve Bezirgan arsdr. Bugn nerdeyse tamamyla zel mlkiyette olan ar dkkanlarnn Aladdevle vakfna ait olduu dnlmektedir9. Bu iki rnekte de, vakarna gelir getirerek vakf rgtlenmesi ierisinde onarmlarnn gereklemi olduu bu yaplar, bugn maliklerine gelir getirmekte, fakat malikleri tarafndan elde edilen gelirlerin yaplarn onarmlarna pek harcanmad grlmektedir. Paral / Hisseli mlkiyet: Vakf kimliinden karlarak zel mlke tabii olunan tanmaz kltr varlklarnda, miras yoluyla blnerek hisseli mlkiyetler ortaya kmtr. Bu durum ise, koruma eylemlerinde muhatap maliklerin fazlalamas ile bir araya gelebilme, yapy sahiplenme, onarm gerekletirmede sorunlar yaratmaktadr. Kahramanmara Tarihi Ticari Merkezinde yer alan kltr varl statsndeki bir dkknda 22 hisse bulunmaktadr10. Kapalarda yrtlecek olan bir koruma eyleminde hlihazrda alandaki 160 adet parselin rgtlenmesi gerekirken, parseldeki hisse sahiplerinin biraraya getirilerek bir koruma eyleminin gereklemesi imknszlamaktadr11. 2. ONARIM MDAHALELERNE LKN SORUNLAR Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklarnn onarm mdahalelerine ilikin sorunlar; planlama eyleminden balayarak farkl lek ve nitelikteki onarm ihtiyac, bilinli yanl mdahaleler ve bu mdahalelerin geri dnmnn gerekletirilmemesi, koruma eylemlerinde kullanc ve maliklerin bir araya gelebilme ve gelememe durumu ve sreklilii olan bir koruma politikasnn bulunmay olarak gruplanabilir. Farkl lekte koruma eylemleri: Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklar, farkl lek ve nitelikte koruma eylemlerine ihtiya duymaktadr. Bunlar esasl onarm ihtiyacndan bakma kadar giden bir yelpaze ierisinde, yapnn ihtiyacna gre eitlenmektedir. Kimi yaplar dk maliyet gerektiren bakm ve basit onarm ile korunabilecekken, kimi yaplarn korunmas yksek maliyetli esasl onarmlara ihtiya duymaktadr. rnein Kahramanmarata mlhak vakf12 olan Bayeztl vakfna ait cami ve dkknlar iyi durumda olup, bakm ve basit
44
onarm ieren mdahalelerle daha salkl hale gelebilecekken, yine Kahramanmara Tarihi Ticari Merkezinde bulunan zel mlkiyette olan Marmara Hamam ok kapsaml mdahaleye ihtiyac vardr. Hamamn kubbesinin yklarak betonarme kolonlar hamamn iinden ykselen ve hamamn stnde duran katl betonarme otel binas inaa edilmitir. Otelin altnda duran hamamn kapsaml onarma ihtiyac bulunmakla birlikte, stnde kaak olarak yaplaan yapnnn da yklmas ile hamam grsel olarak alglanabilecektir. Gaziantep Tarihi Ticari Merkezinde bulunan Yzk Han harap durumdadr ve esasl onarm gerektirmektedir. Hisseli mlkiyetin (mlhak vakf ve zel mlkiyet) grld handa, ne vakf ne zel mlkiyet onarm almas yapmamaktadr. Yine Gaziantep Tarihi Ticari Merkezinde bulunan Hva Hann byk bir ksm ykk durumdadr (Resim 1). ok kapsaml onarma ihtiyac olan belediye mlkiyetindeki handa, onarm proje almalar belediye tarafndan balatlmtr (Resim 2). Tarihi Ticari Merkezler, eitli nitelikte ve younlukta tanmaz kltr varlklarn barndrdklarndan kentsel sit alan ierisinde bulunmakta ve Koruma mar Planlar artlarna tabidirler. Bu planlarn byk bir blm, yaplarn korunmasna ynelik ziksel, rgtsel ve nansal model nermemektedir. Sadece tescilli kltr varl ile yeni yaplamann niteliine iaret etmekte, koruma ile ilgili herhangi bir sorunu zecek planlama nermemektedirler. Gaziantep ve Kahramanmara koruma imar planlar; korunmas gerekli tanmaz kltr varlklarnn nasl, hangi mekanizmalar, hangi etaplamalar ile korunacana dair bir plan karar iermemektedir. Bilinli yanl mdahaleler: kiilerin kasten tescilli tanmaz kltr varlna zarar veren mdahaleleri ve bunlarn geri dnmnn takip edilmemesini iermektedir. Gaziantepte bulunan Yeni Hann tonoz st rts yklarak betonarme deme yaplmtr. Eylemi yapan kii ceza alm fakat yapya yaplan mdahale geri dndrlmemitir. Bugn hann st otopark olarak kullanlmaktadr (Resim 3). Yine Gaziantep Mecidiye Hann revaklar yklarak betonarme revak yaplmtr. Bu eylemi yapan kii cezalandrlm, fakat tanmaz kltr varlna verdii zarar, yani betonarme revaklar halen mevcuttur (Resim 4). Maliklerin birlikte hareket etme / edememe sorunu: st rtnn, cephenin, ortak duvarlarn btnl ve sokan birliktelii, arasta ve ka-
Resim 1. Harap halde bulunan Hva Han
Resim 2. Belediye tarafndan yrtlen projelendirme almalar srasnda Hva Han
Resim 3. Yeni Hann yklarak betonarme deme yaplan st rtsnde bugn otopark kullanm mevcut
Resim 4. Mecidiye Handa yklarak betonarme yaplan reva
45
sorun olarak izlenmitir. Bezirgan arsnda, esnaf bir araya gelerek ar soka cephelerinin ve sokan tonoz rtsnn sva, badana ve boya mdahalelerini yaptrmtr (Resim 5). Esnafn beenisi dorultusunda yaplan bu mdahaleler, yapya ziksel ve estetik olarak uygun olmayan mdahalelerdir. Esnafn bunu gerekletirirken danaca uzman bir birimin bulunmamas13, potansiyel olan bu birliktelii bir soruna dntrm, evrenin deerlerinin tahribatna neden olmutur. Benzer bir sorun Adana Ramazanolu arsnda da grlmektedir. imento sva ile yapya ait baz izler yok edilmi, dkkan cepheleri pembeye boyanarak zgn grnm yok edilmitir. Sreklilii olan bir onarm politikas, Tarihi Ticari Merkezlerde izlenememektedir. rnein Gaziantepte Vakar Genel Mdrlnn son yllardaki restorasyon ata, belediyenin 5226 sayl yasa ile oluan onarma katk payn kullanarak Tarihi Ticari Merkezinde gerekletirdii mdahaleler, Avrupa Birlii projesi balamnda aktarlan fonlarn kullanm ve kentin turizm potansiyelinden kaynaklanan bireysel giriimler sonucu gerekletirilen ksa sredeki hzl onarmlar, sreklilii olan bir koruma politikasnn rnleri olmayp; tekil fonlar ve siyasal sylemlerle hz kazanm mdahalelerdir14. Bu mdahaleler, restorasyon faaliyetleri tamamlandktan sonra yaplarn srekli bakmn, onarmn salayacak bir modele sahip deildir. rnein Gaziantepte bulunan Milet Han, ra Han restore edildikten sonra herhangi bir bakm mdahalesi yaplmadndan tekrar onarma ihtiya duyar hale gelmektedir. 3. KULLANIMA DAYALI SORUNLAR Bugn kentlerin hala canllklarn koruyan Tarihi Ticari Merkezlerinde bulunan bu yaplar, ilevselliklerini srdrebildikleri gibi, kent iinde yksek ranta sahip alanlarda bulunmalar, yaplarn korunmas asndan yeni potansiyellerle birlikte bir takm bask ve problemleri de beraberinde getirmektedir. Bunlar: Ranta dayal sorunlar: Tarihi Ticari Merkezlerin kentlerin arsa ve emlak deeri yksek olan alanlarnda bulunmas, halen kentin idari ve dier sosyal meknlarna yaknl veya iie bulunmas, bu alanlarda yaplama ve imar hareketleri asndan basklar oluturmu ve halen de oluturmaktadr. Bu durum Tarihi Ticari Merkezler-
Resim 5. Bezirgan ars, esnafn yaptrd sva, badana ve boya eylemlerinden sonra
pal ar gibi yaplardan oluan Tarihi Ticari Merkezlerdeki mdahalelerde, mimari uyum ve problemlere zm oluturmak asndan korumada btncl davranlmas gerekmektedir. Birok dkkn ve bununla birlikte birok mlkiyet ieren bu alanlarn mimari karakterleri gerei, maliklerinin de birlikte hareket etme zorunluluu bulunmaktadr. rnein Kahramanmara kapal arsnda st rtnn nem almasndan kaynaklanan sorun, tek bir dkknn kendi st rtsn onarmas ile zlememektedir. Bu durum gznne alnarak, kimi Koruma mar Planlarnda bireysel mdahaleler engellenmitir. rnein Adana Koruma mar Plan, Tarihi Ticari Merkezde ferdi onarmlar reddetmekte, zel Proje Alanlarnn tanmland planda, bu alanlarda bulunan maliklerin btncl mdahaleleri uygun grlmektedir. Bunun yan sra, birlikte hareket etme, bir potansiyel olarak grlmekle birlikte, kimi zaman yanl mdahalelerle byk bir sorun olarak da izlenebilmektedir. rnein, paral mlkiyete sahip olan Gaziantepte bulunan Yeni Han ve Tuz Handa ortak sorunlar; bakm, gvenlik, atnn aktarm gibi dkkn maliklerinin oluturduklar ynetim ve aidat ile kendi aralarnda zlebilmektedir. Burada esnafn birlikte hareket edebilmesi bir potansiyelken, esnafn aralarnda toplanan para ile eitli mdahaleler gerekletirmesi Kahramanmara Bezirgan arsnda bir
46
de tanmaz kltr varlklarnn sre ierisinde yklarak yokolmasna neden olmutur. rnein Kahramanmarata bulunan kapal arnn bugn mevcut olan Bezirgan ve Kavaf ars haricinde bat tarafta bir sokann daha olduu ve bu sokan 1948 ylnda alan Atatrk Caddesi ile ykld bilinmektedir15. Ayrca kentsel rantn olmad durumlarda da kullanlmama problemi ortaya kmaktadr. Adanadaki ticari merkezin baka alanlara kaymas ile Ramazanolu arsnda ana caddenin gneyinde kalan dkkanlar kullanm talebi olmamasndan dolay bo kalmaktadr. Kapasite st kullanm: Kahramanmarata Kavaf ve Bezirgan arsnda olduu gibi dkkanlarn alan olarak kkl, buna karlk iletmelerin rn yknn fazlal dkkan cepheleri haricinde ortak mekann; ar sokann kullanmn etkilemekte, ayrca tanmaz kltr varlnn alglanamamasna neden olmaktadr (Resim 6-7). Ayn ekilde Gaziantep Tarihi Ticari Merkezinde bulunan Kemikli Bedestenin kuyumcu ve tuhayecilerin bulunduu sokaklarnda da, meknlarn kapasite st kullanm yapnn alglanmasn engellemektedir. (Resim 8). Kapasite alt kullanm: Gaziantepte Tarihi Ticari Merkezinde bulunan Bdeyri Han, Krk Han, Gmrk Han, eker Hann ksmen kullanlmas veya depo olarak kullanlmas, yaplarn kullanm potansiyellerinin deerlendirilemediini gstermektedir (Resim 9-10).
Yanl kullanm: Kltr varlklarnn zgn ilevi ve mekansal nitelikleri gznne alnmadan yapnn farkl amalarla kullanlmasn iermektedir. Gaziantepte bulunan Emir Ali Han ve Mecidiye Hann avlularnn otopark olarak kullanlmas, tanmaz kltr varlklarnn yanl kullanmna rnek olarak verilebilir (Resim 11). Kullanlmama, haraplktan ve/veya planlama eksikliinden kaynaklanabilmektedir. Mesela Gaziantep Hva Han harap olduu iin, Millet Han, ra Han, Yemi Han gibi hanlar da onarldklar
Resim 7. Bezirgan ars, kapasite st kullanm
Resim 8. Kemikli Bedesten, kapasite st kullanm
Resim 6. Kavaar ars, kapasite st kullanm
Resim 9. Krk Han depo olarak kullanlmakta
47
halde idari ve ynetime ilikin sebeplerden dolay kullanlmamaktadr (Resim 12). Dekorasyon sorunu: Tarihi Ticari Merkezlerde tanmaz kltr varl olan arasta, kapal ar veya hanlarda bulunan dkkanlarda ilev gerei yaplan dekorasyon, vitrin dzeni, tabela ve pano gibi elemanlar estetik deerden yoksun olduu gibi yaplarn alglanamamasna da neden olmaktadr (Resim 13). 4. KORUMA YNETM / PLANLAMASINA DAYALI SORUNLAR Tarihi Ticari Merkezlerde gzlemlenen mlkiyete, onarma ve kullanma ilikin koruma sorunlarnn temelinde, koruma eylemlerinde egdm eksiklii, ynetimsizlik ve bu egdm ve ynetim ihtiyacnn planlanmamas yatmaktadr. Master Plan eksiklii: Koruma imar planlar, korumann planlamasna ilikin kararlar gelitirmemektedir. Belirtildii zere son yllarda tanmaz kltr varlklarn onarlmasna ynelik nansal kaynaklarn artmas, onarm faaliyetlerinin hzlanmasna sebep olmutur. Ancak, kentlerde koruma faaliyeletlerini bir planlama erevesinde ele alan st lekli bir Koruma Master Plan bulunmamaktadr. rnein Gaziantep Tarihi Ticari Merkezinde bulunan tanmaz kltr varl yap stounun nemli bir blm onarlm, halen de onarm almalar devam etmektedir. Ancak, son be yl ierisinde, Gaziantep Tarihi Ticari Merkezinin onarm, onarmda yeralacak aktrler, etaplama ve bu yaplarn elverili kullanlabilirliine ilikin bir planlama izlenmemektedir. Ayrca master plannda, sadece koruma kullanma dengesi tanmlamayp, srekli bakm ve onarm ng-
Resim 10. eker Han depo olarak kullanlmakta
Resim 11. Mecidiye Hann otopark olarak kullanm
Resim 12. Millet Han, onarmdan sonra kullanlmamakta
Resim 13. Yeni Handa tabela, vitrin ve kullanlan mobilyalarn oluturduu dekorasyon sorunlar
48
ren ve bunun teknik, nansal ve rgtsel altyapsn oluturan bir yaplanmaya da ihtiya duyulmaktadr. Ynetim-Egdm eksiklii: Tarihi Ticari Merkezlerde gerekleen koruma almalar mlkiyet ve sorumlu kurulu asndan eitli aktrlerce gereklemektedir. Bunlar; Vakar Genel Mdrl, belediyeler, il zel idareleri ve/veya bireyler olarak karmza kar. Son yllarda nansal kaynaklarn artmas ile birlikte artan koruma eylemlerinde aktrler arasnda egdm salanmad grlmektedir. Mevzuat16 gerei vakf kkenli kltr varlklarnn korunmasndan Vakar Genel Mdrl sorumlu olsa da, uygulamada henz vakf kkenli olup uan zel mlke tabi olmu kltr varlklarnn onarm konusunda herhangi bir faaliyet yoktur. Kahramanmara Tarihi Ticari Merkezinde Vakar Genel Mdrl sorumluluunda bulunan Ta Han ve Ulu Cami onarlm, ancak vakf kkenli dier kltr varlklarna ilikin bir giriim izlenmemektedir. Dier tarafta da, yerel ynetim Tarihi Ticari Merkezin Atatrk Caddesine bakan sokak salklatrma almalarn yrtmekte, burada bulunan vakf kkenli tanmazlar iin Vakar Blge Mdrlnn bir giriimi grlmemektedir. Bu arada ayn arda esnaf aralarnda para toplayarak ar sokanda sva-boya mdahalesi gerekletirmektedir. Bu durum koruma eylemlerinde emek, zaman ve nansmann verimli bir ekilde kullanlamamasna neden olmaktadr. Sonu olarak, yukarda deinilen sorunlarn nemli bir blm sadece Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklarna zg olmayp, btn kltr varlklarnn iinde bulunduu sorun gruplarn tekil etmektedir. Fakat Tarihi Ticari Merkezlerde bulunan tanmaz kltr varlklarnn mekansal olarak birliktelii, buna karn mlkiyetin eitlilii, ayrca evresel olarak btnlnn salanmas gereklilii, koruma sorunlarnn btncl bir bakla egdm ierisinde zmlenmesini, korumann ve korumann srekliliinin planlanmasn gerektirmektedir.
cal Period and the Ottoman Construction System, Bankas Yaynlar , stanbul, 1983.
3
D. Kuban, Osmanl Mimarisi, YEM Yaynlar, stanbul, 2007, s.602.
4 Cezar, Osmanl klasik dneminde imar faaliyetlerini bireylerin ve devlettin yrtt imar faaliyetleri olarak iki grupta ele alr. Bireyler tarafndan inaa edilen konutlar haricinde, cami, medrese, imaret, han, hamam, bedesten, dkkan gibi yaplarn yine bireyler tarafndan vakf kurumu araclyla yapldn belirtmektedir. Kale, sur, kpr, yol ve saray gibi askeri ve bayndrlk yaplar ise devlet (miri) tarafndan yaptrlmaktadr. Detayl bilgi iin bkz. M. Cezar, a.g.e., s.261-282. 5
Osmanlda vakf sisteminin ne olduu, nasl iledii ve yaplarn korunmasndaki rol iin bkz. T. Akar, age., s.10-55, E. Madran, Osmanl mparatorluunun Klasik alarnda Onarm Alannn rgtlenmesi 16.-18. Yzyllar, ODT Mimarlk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 2004, s. 37-45.
Tarihi Ticari Merkezlerde izlenen sorunlar, yazarn 20032007 tarihleri arasnda gerekletirdii arazi almas srasndaki saptamalardr.
6
T. Akar, The Historical Formation of the Traditional/Commercial Center of Adana and a Financial and Institutional Model for Preservation, yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, 2002, s. 51-76.
7 8
a.g.e., s. 76-79. Akar, a.g.e, s.184.
10 172 ada 34 parselde bulunan yaklak 6m2 tanmaz kltr varlnda, Adana Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulunun 3 Ekim 1996 tarih 1442 sayl kararnn Tescil Listesi ekinde verilen maliklerin listesine gre 22 hisse bulunmaktadr. 11 Hisseli mlkiyete bir baka rnek ise tmyle zel mlkiyetlerden oluan Gaziantepte bulunan Yeni Han ve Tuz Handr. Tek bir yap olan hanlarda, han odalar birer hisse olarak farkl maliklere sahip olup, farkl iletmeler tarafndan kullanlmaktadr. 12
Mlhak vakf, mtevellisinin idaresinde olup Vakar Genel Mdrlnn denetiminde olan vakardr.
Bu srada Kahramanmara belediyesinde KUDEB henz kurulmamtr.

13 14 Vakar Genel Mdrl, Gaziantep Tarihi Ticari Merkezinde, idaresi ve denetimi altndaki Ttn Han, Eski Kk Buday Pazar Han, Zincirili Bedesten gibi yaplarn onarmn gerekletirmitir. AB fonlar ile Gaziantepte Naip Hamam, Day Ahmed Aa Kona, Kr Kahvesi, Butik Otel gibi restorasyon proje ve uygulamalar gerekletirilmitir. Gaziantep Bykehir Belediyesi ise Tarihi Ticari Merkezde, Bakrclar ars olarak bilinen alanda sokak salklatrma projesi gerekletirmitir. 15 M. zkarc, Kahramanmarata Osmanl Dnemi Ticaret Yaplarnn Trk Mimarisindeki Yeri ve nemi, XIII. Trk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, 2002, c.3, s.1221 16 20.02.2008 tarih 5737 sayl Vakar Kanununun 28. maddesi ile 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun 10. maddesi.
DPNOTLAR:
1
Bu alma yazarn doktora tezinde ele ald bir blmden uyarlanmtr: T. Akar, The Role of Pious Foundations in the Conservation of Vakf Based Cultural Heritage, yaynlanmam doktora tezi, ODT Fen Bilimleri Enstits, 2009, s.124-133.
Tarihi Ticari Merkezlerle ilgili genel kaynak: G. zde, Trk arlar, Tepe Yaynlar, Ankara 1998 (1954 ilk bask) ve M. Cezar, Typical Commercial Buildings of the Ottoman Classi2
Makalede kullanlan resimler Tuba Akara aittir.
49
DEM, SREKLLK, UYUM GENNDE TARH EVREDE YEN YAPI*
zlem Karakul, ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon Yksek Lisans Program/Ar. Gr.
Tarihi evrede yeni yap konusunun, bir koruma problemi olarak tanmlanmas olduka ge olsa da, konuyla ilgili tartmalar ok daha eskiye dayanmaktadr. nk yeni yi temsil eden her dnem, yaamak ve varln srdrmek iin kklerini bir nceki dnemin deerleri iinde gelitirmek durumundadr. Bu anlamda, her yeni dnem, gemiin bir sentezi olmas gereken kendi deerlerini, nceki kltrlere uydurmak durumundadr. Gnmzde, tarihi evrede tasarm almalarndaki balca sorun, eski ve yeni arasndaki ilikinin nasl kurulaca konusudur. Bu alma, bu ilikinin kurulmasnda yaama kltrnn anlalmasn bir yol olarak kullanr ve konuyla ilgili almalara katkda bulunmay amalar. Tarihi dokuda yeni yap tasarm, geleneksel olann biimsel dilinden baz elemanlar alp, zgrce kullanmak srecine indirgenemez. Balama zg ziksel ve kltrel zelliklerden oluan karmak bir btn olan yaama kltrnn1 anlalmas ve zmsenmesi esas olmaldr. Bu anlamda, tarihi srekliliin yaama kltrnn gelecee aktarlmasyla baarlabilecei sylenebilir. Bu yaz kapsamnda ise, tarihi evrelerin biimsel zellikleri iinde srdrlebilir deerler olarak kabul edilen yaama kltrnn anlalabilmesi iin, mimari tiplerin allmas ve analiz edilmesi yardmc olacaktr. Biimsel zelliklerin analiziyle, srdrlebilir somut olmayan deerlerin saptanmas ve tartlmas bu yaznn esas zn oluturmaktadr. Srdrlebilir deerler olarak yaama kltrn
yada yaama kltrnn srdrlebilir deerlerini tartmak ve rnekleme yapmak iin Amasya, Yalboyu evleri olarak tanmlanan alan seilmitir. KURAMSAL EREVE Tarihi evrelerde yeni yap kaygs, tarihi evreleri koruma kaygsnn geliimiyle birlikte artmaya balamtr. Fiziki evrenin mimarn denetimi dnda retildii2, geleneksel dnemde, yresel malzeme ve geleneksel teknikleri kullanan yap ustalar, yapl evrenin srekliliinin doal bir ekilde gereklemesini salayarak, gemi ve gelecek kuaklar arasnda tarihi sreklilik salamlard. Modernizmle birlikte geleneksel yap tekniklerinin yenileriyle yer deitirmesiyle, doal olarak oluan tarihi sreklilik bozulmaya balamtr. Zamanla, yeni yap teknikleri ve malzemelerle retilen ve balam grmezden gelen standart, monoton ve tek tip yaplar tarihi evreleri igal etmeye balad. Sonu olarak, bu durum ruhsuz, kimliksiz bir yapl evre yaratt. Yaama kltrnn de bundan olumsuz etkilenmesi karsnda, mimarlar yeni yap sorunu nu fark ederek, u sorunun yant aramaya baladlar: Yap geleneini ve yaama kltrn, yeni yap teknikleri ve tasarm yntemleriyle 21. yzylda nasl srdreceiz? Konunun, bir koruma sorunu olarak uluslaras belgelerde ele alnmaya balanmas ise ilk kez 1975 ylnda Avrupa Mimari Miras yl kapsamnda yaynlanan Amsterdam Bildirgesinde olmu-
50
tur. Yapl evrelerde tarihi sreklilik salamay amalayan kentsel koruma almalar, Amsterdam Bildirgesinde ortaya konulan Btnleik Koruma kavramyla birlikte hz kazanmtr. Btnleik Koruma yaklam iinde, tarihi evrede yeni yap etkinlikleri, koruma srecinin son ve tamamlayc paras olarak aklanmaktadr3. Tarihi sreklilik, tarihi evre korumasnn temel amalarndan biridir. Bu sreklilik, tarihin belli bir dneminde oluturulmu olan, eski varlklarn dondurulmas anlamna gelmez4. Tarihi sreklilik ve deiim kavramlar arasndaki ilikileri anlamak, koruma almalarnn amalar asndan ok nemlidir. Tarihi sreklilii salamak koruma ve yeni yaplama almalarnda dokularn doal deiimini srdrmekle ve korumakla mmkn olabilmektedir. Deiimi anlamaya dnk bir alma yaplmaz ve zaman etmeni reddedilerek, deiim gzard edilirse, dokular sadece bulunduklar dnemi ieren durumla dondurulmu olacaktr. Bu ise, yalnzca, somut olann talatrlmasndan baka bir ey deildir. Baka bir deyile, yaayan bir organizma olan tarihi dokularn canllklarn dikkate almamakla e anlamldr. Tam tersine, doru bir koruma yaklam, iinde yaamn srd bu mekanlarn canllklarn koruyarak srdrmeyi amalamaldr.5 Eski dokularn yaad dnemlerin, kltrel deerlerin ve yaamn srekliliini salama konusunda, canllk- vitality szc, anahtar szck olarak karmza kmaktadr. Yeni yap eylemi, dokularn canlln salamay amalayan koruma srecinin bir paras olarak dnlmelidir. Dokularn canll ise, deiim srelerinin anlalmas ve srdrlmesiyle salanabilir. Yaayan organizmalar olan tarihi dokularda6, geleneksel yaplarn kimi zellikleri, gelenekler ve kltrel deerler, gereksinimlere yant verebildikleri srece deiime dayanabilirler. Baka bir deyile, tarihi dokular, ada yaamla ne kadar btnleebilirlerse, yokolma, bozulma ve insanszlama riskleri de o kadar azalr. te yandan, yeni bir yap, iinde bulunduu dokuyla tarihi sreklilik salad srece, balamn btnleik bir paras olabilir; kendinden sonra gelecek olan yeni mimari iin, tasarm altyapsnn bir parasn oluturabilir; ve bu anlamda dokunun canllna katkda bulunur. lkemiz, dier gelimekte olan lkeler gibi kontrolsz kentleme srecinin yol at, kentsel kimlii yok eden, hzl deiim srecini yaamaktadr. Tarihi evreleri tehdit eden bu deiimin hatal kentleme ve turizm politikalaryla ilikili iki
boyutu vardr7. Kyden kente g olgusu, yerel yneticilerin ranta dayal kentleme politikalar, ky alanlarnda artan turizm etkinlikleri ile kout olarak, standart, tek tip apartmanlar ve balamn gzard eden gecekondu alanlar hzla artmtr. Bununla balantl olarak, tarihi evrelerde, yanl koruma politikalar, geleneksel yaplarn kopyalarnn artmasyla birlikte yapay bir zgnlk yaratmaya neden olmulardr. Sonu olarak, tarihi evreler insanszlam, zgnln ve kendine zg zelliklerini yitirmi ve kimliksiz bir evre uruna feda edilmitir. Bu gelimeler, tarihi evrelerin koruma ve ada yaamla btnleme gereksinimini beraberinde getirmitir. Eski dokuda yeni yap konusu da bu balamda, hem bir koruma problemi, hem de evrelerin canlanma srecine katkda bulunacak bir yol olarak ortaya kmtr. Uzun yllardr, tarihi evrelerde yeni yap konusunda farkl bir ok gr ortaya konulmutur. Fakat bu tartmalar, sorunun zmne ilikin, her yerde uygulanabilecek bir forml olmadn da ortaya koymutur. Yeni, ister eskinin restorasyonu, isterse yeni yap anlamnda olsun, eski dokularn canlln srdrme konusundaki en nemli zmdr. Fakat, yeni yapnn nitelii ve dokuya yaklam, nemli bir sorun olarak karmza kmaktadr. Konuyla ilgili, kritik olan iki nokta vardr: yerin kendine zgl ve mimarn yeri analiz etmedeki yaratcl. Eski dokuda yeni yap tasarlama ii, mimar tarafndan ynetilen yaratc bir sreci kapsayan, geni kapsaml bir alma gerektirir. Bu almann, gemiteki, imar planlarnn ve baz koruma imar planlarnn kat kurallar iinde yaplamad anlalmtr. Yeni yap, tarihi doku korumasnn btnleik bir paras olma sorumluluu ve duyarllyla ele alnmas gerekli bir konudur. Kendine zg zellikleriyle, esiz ve tek kabul edilmesi gereken tarihi evreler, hem bu zellikleri hemde evrim sreleri asndan, anlalmal ve yeniden yorumlanmaldrlar. Ayn zamanda, yeni yaplar, dneminin teknolojisi ve sosyo- ekonomik balam iinde, tarihi sreklilie de katkda bulunmaldr. Yerin kendine zgl, ya da Norberg Schulzun8 yerin ruhu olarak tanmlad genius loci nin btnleik bir paras olmas gereken geleneksel dokuda yeni yap tasarm, dokularn zgnlklerini anlamak ve onlardan ilham almakla sk ilikiler iinde olmas gerekmektedir. Fiziki ve kltrel yaplaryla btnlkler olarak dnlen tarihi evre ierisinde yaplacak yeni yaplar, bu btnl
51
anlayp, yeni bir btnlk oluturacak biimde tasarlanmaldr. Konuyla ilgili bir dier kritik nokta ise, mimarinin tarihi evrimini 9 anlamakla ilgilidir. Bu anlamda, yeni yaplar oluturacak olan mimarlar, bir kentin evriminin en son katmann oluturduklarnn bilincinde ve sorumluluunda olmaldr. YEN YAPI: TARH KENTSEL DOKULARIN EVRMNN EN SON KATMANI10 Tarihi evreler srekli deiim sreci yaamakta olan karmak btnlklerdir. Gnmzde, geleneksel dokuya yeni bir ey ekleme sreci, dokularn deiimlerini ifade eden ve yanstan bir sre olmaldr. Baka bir deyile, bu sre, yapl evrelerin deiim srecini anlamay ve bu deiimin gnmz yap tipolojisindeki yeniden sunumunu bulmay gerektiren zor bir sretir. Bu balamda, tasarmc yapaca yeni yapnn tarihi kentsel dokularn evriminin en son katman11 olduu sorumluluunun farknda olmaldr. Bu almada tipomorfolojik yaklamn sunduu baz yntem ve aralar, almann metodolojisini oluturmak zere kullanlmtr. Bu yaklam, esas olarak yapl evreye bir yap- strktr ya da iliki sistemi olarak bakmakta ve kentsel ve mimari almalarda zaman kavramnnn nemine vurgu yaparak, bir sre kri zerinde durmaktadr12. Tipomorfolojik almalarda, geleneksel doku balam, elemanlar ve elemanlarn oluum srelerindeki etkileimlerine gre analiz edilmektedir13. Bu bakmdan, tipomorfolojik yaklamn okuma, analiz etme, anlama ve yorumlama yntemleri, yeni yapnn tarihi dokuyla daha iyi btnlemesi iin kullanlmaktadr. Tarihi dokular, doal yap ve toplumun yapl evrenin deiimine kar gstermi olduu tavrlaryla belirlenmi olan birtakm yap tiplerinden olumaktadr. Bu anlamda, geleneksel yaplar, ard arda gelen tarihi dnemlerin, st ste gelen katmanlarn temsil etmektedirler14. Her dnem, bir sonrakinin ekledii yenilerle yava bir srete deierek, homojen bir btn oluturmaktadr15. Doku btnlne uyum salayacak bir yeni yap yapmak, doku iindeki farkl dnemde oluturulmu tarihi yap tiplerinin analiziyle olanakldr. Tip, tarihi dokularn deiimi yada dnmn yaayan toplumun, yap sreci zerindeki anlatmlar yada ifadeleri olarak tanmlanabilir16. Bu anlamda, yap tipleri, yeni yap sreleri iin tarihi bir zemin salamakta ve yeni yaplarn dokuya uyumuna katkda bulunmaktadr. Gnmzn,
yeni nc tipini17- new leading type18 oluturmak iin, yap tiplerini tipolojik analizle anlayarak tasarm yapmak ok nemlidir. Yerin zgnln anlamak ve yorumlamak, tipomorfolojik almalarla incelenen ziki yap dnda, onlarn temsil ettii zel anlamlarn anlalmasyla mmkn olabilmektedir. Mike Brill aklda biim ve anlamn birletii bir ablonun olduundan ve bunlarn arketip olarak tanmlanabileceinden bahseder19. Brille gre, yaammzn nemli ynleri hakkndaki bu arketip anlamlar, yerin biimleri yoluyla ifade edilir ya da anlatlrlar. Bu balamda, her yer, kendini dier biimlerden ayrc anlamlara sahiptir. Bu alma zelinde, zel bir balamdaki yaama kltrnn ifadesi olan bu anlamlar, yeni yap almalarnda srdrlebilecek deerler olarak mimar tarafndan kefedilmeyi beklemektedirler. YAAMA KLTR: TARH EVRELERDE YEN YAPI TASARIMI N SRDRLEBLR LKELER/ DEERLER Modernleme ve kreselleme sreleriyle birlikte, son yllarda, yeni yapnn sorumluluu sadece modern insanlarn barnma, doal koullara kar korunma gereksinimlerini karlamaya indirgenmitir. Bu anlamda, bu srecin, kltrel deerler, gelenek ve anlamlarn srekliliini gz ard ettii sylenebilir. Norberg-Schulza gre, modern mimarln k noktas, 19. yzyl Avrupasnn endstri kentlerindeki insanlk d koullarna kar bir tepki olarak daha iyi konut gereksinimini karlamakt, fakat vard nokta yerin kaybolmas yada balamn gzard eden yeni yaplar oldu20. Yeni yapmak, yaama kltrn anlamann yannda, balama zg dier zellikleri de anlamay gerektirir. Yaama kltr, balama zg ziksel ve sosyal zelliklerden oluan karmak bir btndr Bu alma, yaama kltr, tarihi dokuda yeni yap yapmak iin srdrlebilir ilkelerden oluan, ve ancak, mimarn balama yorumlayc yaklamyla kefedilebilecek bir btn olarak kabul edilmektedir. Ve balamn deiim srecine paralel olarak srekli deimektedir. Bu nedenle, tarihi sreklilik, yeni yaplarda, yaama kltrnn deiimlerini de ierecek biimde srekliliinin salanmasna baldr. Srdrlebilir deerler olarak yaama kltr, tasarmcnn yapaca znel ve yorumlayc almalarla anlalabilir. Bu anlamda, baarl bir tasarm
52
ve uyumlu bir mimari, tasarmcnn, balamdaki yaama kltr dokusunu anlamaya ynelik yapaca znel almalarla gerekleebilir. AMASYA YALIBOYU EVLERNN/ALANIN ZELLKLER Tarihi evrelerde yeni yap tasarlama sorunu, mimar yaratc bir sre oluturmaya ynlendiren kapsaml bir alma gerektirir. Bu sre, yap tasarmnn doasn, kentle ve toplumla olan ilikisini anlamay, zaman iinde olumu, st ste gelen kltrlerin oluturduu yap geleneinin paras olarak, balamn mimari dilini yorumlamay gerektirir. Bu srecin sonunda, gelenekteki srekliliin btnleik bir paras olarak yeni yap retimi esas amatr. Bu alma metodolojisinin temel ilkesi, balam ziki ve kltrel tm ynleriyle bir btn olarak, oluum ve dnmn anlalaca bir sre olarak anlamak ve yeni yapy bu doal evrim srecinin btnleik bir paras olarak kabul etmektir. Bu ilke, mimarn yaklam, mimarn bireysellii ve alann kendine zglne gre deiebilmektedir. Balamla uyumlu tasarm yapmak, hem nesnel, baka bir deyile, tipomorfolojik yaklam yntemlerini kullanarak, alanla ilgili bilgiyi toplama ve belgelemeye ilikin genel almalar, hem de nesnel bilginin yorumunu ieren ve mimarn balama zel gelitirdii yntemi ieren znel almalar gerektirmektedir. zellikle yaama kltrnn srdrlebilir zelliklerinin belirlenmesinde, tasarmcnn yorumlayc ve eletirel bir yaklam benimsemesi beklenir. Amasyada Hatuniye Mahallesinde, Yalboyu Evlerini ieren alan almasnda kent ve alan olmak zere iki farkl lekte deerlendirme yapl-
mtr. alma alan, Amasya Yalboyu Evleri dir. Her iki lekte de, temel ama, ncelikle, nesnel almalarla, btnln bileenlerini ve deiimini btn ynleriyle anlamaktr. Bu kapsamda, kent leinde, doal, ziki, tarihi ve sosyo-ekonomik yap aratrld. Btnln analizinin ardndan, dokunun katmanlama srecini anlamak, bu srecin yap tipolojisine yansmas olarak dnlen yeni tasarm ilkelerini belirlemek zere, dnm sreci incelenmektedir. Yaplan bu analiz almalarnn ardndan, kentin kentsel ve mimari zel-
Resim 1. Amasya da yerleim dzeni analizi
Resim 2. Amasya Yalboyu Evleri: Kent Silueti analizi
53
likleri znel almalarla deerlendirildi. (Resim 1-2). Bu noktada, yani nesnel almalarn, znel almalarla kiiselletirilmesi srecinde, mimarn kente ve korumaya bak, deerleri aktif rol oynamaktadr. alma alan olarak seilen Yalboyu Evleri ise, bir alt lekte, kentle ve yaplarla kurduu ilikilerin incelenecei ayr bir btn olarak kabul edilmektedir. alma alan, dokunun evrim srecini temsil eden farkl yap trlerini ieren ok youn geleneksel konut dokusunu iermektedir. Alan almasnn temel amac, tarihi sreklilik iinde, dokunun dnm sreci iinde gelimi farkl yap trlerini belirlemek, bu trlerin deiimlerini incelemek ve bu sreklilik iine yerletirilecek yeni nc tipinew leading type21 iin yaama kltrnn srdrlebilir deerlerini saptamakt. Yap trlerini belirlemek zere, yaplarn mimari zellikleri ve onlar yaratan sosyo- kltrel yap incelenmitir. Deien zaman ve yaam ekillerinin, yap trleri zelinde incelenmesi, srekliliin nasl salandn ya da nasl kesintiye uradn anlamak iin nemli bir yntemdir. Deiimin mimari zerine yansmasn anlamak ve gnmze kadar takip ederek bugnk yansma biimini bulmak sorunun da zm demekti. Dnm sreci iinde, Amasya konutunun arketip anlamlar incelenmekte, bunlarn iinden yeni yaplarda srdrlebilir olanlar saptanmaktadr. Amasya, Yalboyu Evlerinde kullanlan metodoloji, balamn kendine zgln gz nnde bulundurarak, farkl alanlar iin de kullanlabilir. Balamn zelliklerini gz nnde bulunduran ve yaratc alma olana salayan, bu metodolojinin esneklii, onu farkl alanlara da uygulanabilir klmaktadr. Mimar dokuyu anlama ve yorumlamadaki bireyselliini yanstarak, metodolojiyi yeniden tasarlayabilir. Bu balamda, sorunun zm, dokuyu kendine zg bir mimari gelenek olarak anlamak ve bugnn gereksinimlerini ve teknolojiyi, bu gelenei srdrmek iin kullanabilmekte yatmaktadr.
Yalboyu Evlerinde Konutun Arketip Anlamlarnn Srdrlebilir zellikleri Yalboyu evlerinde tipolojiler tarihi dokunun deiim sreci iinde farkllaarak gnmze kadar gelmilerdir. Gelenein, normlarn ve sluplarn ziki biimler yoluyla anlatmlar olarak konutun arketip anlamlar ise deiim sreci iinde srekliliklerini koruyarak gnmze ulamlardr. Yeniyi olutururken, bu anlamlar kefederek, gz nnde bulunduran tasarmc, dokunun doal deiim srecinde yerini alacak bir tasarm yapabilir. Yapm sistemi ve teknolojiyle tanmlanmayan ve yaama kltrnn zn oluturan, bu arketip anlamlarn bir ou yeni yap tasarmnda srdrlebilir. Geleneksel balamda, yaama kltrnn srdrlebilir zelliklerini belirlemek iin, konutun arketip anlamlar arasndan eletirel bir seim yapmak gereklidir. Mimarinin zn oluturan bu anlamlar, toplumun srekli deien yaamlarnn, yerin biimleri yoluyla anlatmlar olduklar iin, gnmz kltrel balamnda tekrar deerlendirilmeleri gereklidir. Tasarmcnn yaratcl ve gelenekseli yorumlama yetenei bu deerlendirmeyi yapabilmesi iin ok nemlidir. (Resim 3). Okunakl Mimarlk Geleneksel yap retim srecinde oluan modler planlama yaklam, lek, ktle ritmi ve cephe dzeni asndan yapl evre btnl zerindeki dzenleyici etkisi asndan nemli bir etmendir. Her ne kadar yalnzca yapm sisteminin bir sonucu olarak grlse de, yap retim srelerinde kullancnn ncelii, mekandan doku geneline kadar her lekte insancl bir modlasyon sisteminin oluumunda etkili olmutur. Geleneksel evre, bu modlasyon sisteminin anlatmsal gcyle birlikte, kendisini oluturan yaama kltrn btnyle yanstmaktadr. Bu anlamda, geleneksel yaplardaki modl kullanm, yeni yaplarda da gelenekseldeki lekle ve paral mi-
Resim 3. Cephe Dzeninde arketip anlamlar
54
mari dille uyum sorununa yant veren bir yaklam olabilir. Geleneksel yap retim srecinde, modler planlamann beraberinde getirdii bir zellik olarak mimaride drstlk, ilev ve mekansal organizasyonun, teknolojik koullar iinde oluan biimsel zellikler araclyla alglanabilir olmasdr. Yapm sistemi ve kltrel ve sosyal yapnn etkisiyle oluan i mekan organizasyonunun, biimsel zelliklere yansd bir mimari ise, bu alma kapsamnda, srdrlebilir bir deer olarak dnlebilir (Resim 4). Anlatmsal ve ilevsel mimarinin bir uzants olarak, Amasyada geleneksel yaplarn i mekan zellikleri, gnmz sosyo- kltrel balamnda tekrar yorumlanmaldr. Geleneksel yaplarda mekann anlatmsal zellii olarak adlandrabileceimiz bu deer, mekanlarn insanlarn ilevsel ihtiyalarn karlamaya yant verici olmas olarak yeniden yorumlanabilir. Geleneksel yaplarda mekanlarn farkllamas, yalnzca ilevin gerektirdii boyuta ilikin deil, insan ihtiyalarna gre belirlenmi olan form, k kalitesi, manzaraya ynelim ve lee ilikindir. Bu adan yap ynetmelik ve kurallar, kendine zg ve tek olan bir balamda insan kltrel ihtiyalarn karlamas anlamnda tartmaya aktr. Balamla Btnleme Hatuniye Mahallesinde doal ve yapl evreyle sk bir ekilde btnlemi olan yaplar, yaama kltrnn nemli zelliklerinden olan birliktelik, ortaklk ve komuluun anlatmn temsil etmektedirler. Bu btnleme, yaplarn birbir-
leriyle ve doal yapyla uyumu ve btnlyle salanmaktadr(Resim 5). Bu birliktelik hissi, modler tasarmn mimari zerindeki dzenleyici etkisinin yansmas olarak, lek, ktle ritmi ve cephe dzeni yoluyla da kendini ortaya koymak-
Resim 4. ten da Modler Planlama
Resim 5. Balamla Btnleme ve uyum: Doa ve yaplarn ilikisi
55
tadr. Bu hissin, yeni yaplarda da, yeni teknolojik olanaklar iinde srdrlmesi mmkndr ve gereklidir. SONU VE DEERLENDRME Yaayan ve deien bir btn olarak Hatuniye Mahallesi, yaama kltrnn evrim srecini tmyle yanstmaktadr. Dnm sreci ierisinde korunmu olan zelliklerin yannda, yaama kltrnn kesintiye uram ya da deimi olan ok sayda srdrlebilir ilkesi bulunabilir. Dokuya eklenecek olan her yeni yap, zamannn rn olduunu belli ederek, bu deiim srecini srdrme duyarlln gstermelidir. Yeni yap, hem yapl evrenin anlalmas ve okunmasnn sonucu, hem de dneminin teknolojisi ve kltrel yapsnn bir yansmas olmaldr. Gnmzde, standartlamas ve seri retime dnmesiyle eletirilen yap retim sreci, ayn zamanda sosyo kltrel balam eitliliini gzard ederek tek tip kullancya hitap eder niteliktedir. Bununla birlikte, geleneksel dokularn temsil ettii kltrel ve insancl deerler, gnmzn ykselen deeri olan bireycilik ve rant uruna feda edilmektedir. Bu almann odak noktas olan yaama kltryle kastedilen ya da anlatlmak istenilen de, aslnda gnden gne kaybettiimiz bu deerlerdir. Unutulmamaldr ki, dokularn, kltrel altyapya dayanan somut olmayan deerleri, tarihi sreklilik ve uyum salamada, yapl evre zerindeki belirleyici gc bakmndan biimsel zelliklerden ok daha nemlidir.
2 Rapoport (1969, s.1) insann ziki evresinin, tasarmcnn kontrolnde olmad ve halk mimarisinin bir sonucu olduu iin mimarlk tarihi ve teorisinde byk lde gzard edildiini sylemektedir. 3 1975 ylndaki Avrupa Mimari Miras Yl etkinliklerinden biri olarak yaynlanan Amsterdam deklarasyonu ilk kez Btnleik Koruma yaklamnn tartld uluslaras belgedir. Tarihi evrelerin ekonomik, sosyal, ynetsel ve yasal ynlerinin tmn ieren btnlkler olarak korunmas modeli olarak ortaya konulan btnleik koruma yaklamnda, tarihi evrede yeni yap konusu da kentsel korumann bir blm olarak tartlmaya balanmtr (E., Madran, N., zgnl, 1999)
Bilsel (1989, s.9) tarihi evre korumasnn temel amalarndan olan tarihi srekliliin, eski varlklar bir dnemdeki durumlaryla dondurmak anlamna gelmediini, deiimin tarihi srekliliin esas olgusu olduunu belirtir.
4
Bilsel (1989, s.3) korumann, tarihi dokular ak hava mzesi eklinde dondurmak olmadn, nk onlardan reneceimiz deerlerin yaayan deerler olduunu ve ancak yaanlarak anlalabileceini anlatr. Bu anlamda da, gerek korumann canll koruyarak salanabileceini; canlln ise tarihi sreklilik iin gerekli olduunu belirtmektedir.
5 6 G., Strappa, The Notion of Enclosure in the Formation of A Special Building Type, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, 1998, s. 91
C., Bilsel, New Building in a Historical Urban Setting as an Urban Design Problem The case of Yeni Foa, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Odt Mimarlk fakltesi, 1989, s.1
7
C., Norberg-Schulz, Genius Loci: Towards A Phenomenology of Architecture, New York: Rizzoli, 1980, s. 189
8
G., Abada, Contextual Urban Design for reshaping the Arabic Islamic Historical Places, Cairo, Egypt, 1999, s.4
9 10
a.g.e., s.1. a.g.e., s.1.
11
DPNOTLAR
Bu yaz, zlem Karakulun 2002 ylnda Inst.Dr Fuat Gke danmanlnda, ODT Restorasyon Yksek Lisans Programnda yapm olduu, New Buildings in Old Settings: Riverfront Buildings in Amasya adl yksek lisans tezinden gelitirilerek hazrlanmtr. Bu alma, 1999 ve 2000 yllar iinde yaplm olan iki alan almasnn verilerini kullanmaktadr. Bunlardan ilki, Odt Mimarlk Blm Restorasyon Yksek Lisans Program nn, 1999-2000 yl sonbahar dneminde yaplan evre stdyosu almasdr. Yksek Lisans tezine zel yaplan ikinci alan almas ise, 2000 yl Kasm aynda yaplmtr. Bu anlamda, yazda alanla ilgili yaplan analiz, deerlendirme, yorumlar, 2000 ylndaki duruma ilikindir.
* 1
12 A., Petruccioli, Exoteric, Polytheistic Fundamentalist Typology, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, 1998a, s. 10 13 M. M., Cerasi, Type, Urban Context, and Language in Conict; Some Methodological Implications, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, 1998, s. 181 14
G., Abada, a.g.e., s.1. a.g.e., s.1.
15
16
Rossi, A., The Architecture of The City, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 1982 A., Petruccioli, Bellek Yitiminin Ardndan- Akdeniz slam Kent Dokusunun rettikleri, ev. Burcu Ktkolu, Yap Endstri Merkezi, Yem Yayn, stanbul, 2008, s. 41
Cengiz Bekta, yaama kltr terimini bir ok yazsnda kullanmtr (C., Bekta, 1996: 23; C., Bekta, 2003). Terim, aynen kullanlsa da, ierik yazarn kendi yaklamna gre yeniden belirlenmitir. Yksek lisans tezi kapsamnda, tarihi evrelerin biimsel zellikleri iinde srdrlebilir deerler olarak kullanlan yaama kltr terimi bu yaz kapsamnda da ayn anlamda kullanlmaktadr.
17
18 A., Petruccioli (1998b, s. 62-63) , ynlendirici yap tipinew leading typeni, her hangi bir dnemde, toplumun genelinin anlatm biimi olarak kabul edilen ve yaplarn oluturul-
56
masnda referans alnan tip olarak tanmlar. Farkl dnemlere ve zamana gre farkllaan bu tipin, gnmzdeki karln ise, yeni ynlendirici yap tipinew leading type olarak kabul etmektedir.
19
Rapoport, A., 1969, House Form and Culture, New Jersey. Ross, A., The Architecture of The City, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, London, England, 1982 Strappa, G., The Notion of Enclosure in the Formation of A Special Building Type, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, p. 91-113, 1998
M., Brill, Archetypes as a Natural Languagefor Place Making, Ordering Space Types in Architecture and Design, (Ed. by. Franck, K., Schneekloth, L.), USA, 1994, s. 61 C., Norberg-Schulz, a.g.e., s. 189. A., Petruccioli, 1998b, s. 63
20
21
KAYNAKA
Abada, G., Contextual Urban Design for reshaping the Arabic Islamic Historical Places, Cairo, Egypt, 1999 Bekta, C., Trk Evi, Yap Kredi Yaynlar Ltd.ti., stanbul, 1996 Bekta, C., Yaama Kltr, Literatr Yaynclk, stanbul, 2003 Bilsel, C., New Building in a Historical Urban Setting as an Urban Design Problem The case of Yeni Foa, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, Odt Mimarlk fakltesi, 1989 Brill, M., Archetypes as a Natural Languagefor Place Making, Ordering Space Types in Architecture and Design, (Ed. by. Franck, K., Schneekloth, L.), USA, 1994, s. 61-78. Cerasi, M. M., Type, Urban Context, and Language in Conflict; Some Methodological Implications, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, 1998, s. 179-187. The Declaration of Amsterdam, Congress on the European Architectural Heritage, 21 - 25 October 1975, International Documents Regarding the Preservation of Cultural and Natural Heritage, (Ed. by. MADRAN, E., ZGNL, N., Ankara, METU, Faculty of Architecture Pres, 1999 Karakul, ., New Buildings in Old Settings: Riverfront Buildings in Amasya, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, ODT, Mimarlk Blm, Restorasyon lisansst Program, 2002 Karakul, ., Life Culture: Sustainable Principles for Inlling in Historic Environments, LIVENARCH III (Contextualism in Architecture), KT, Trabzon, 5-7 July 2007 Norberg-Schulz, C., Genius Loci: Towards A Phenomenology of Architecture, New York: Rizzoli, 1980 Petruccol, A., Exoteric, Polytheistic Fundamentalist Typology, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, s. 9-18, 1998a Petruccol, A., AliceDilemma, Typological Process and Design Theory, (Ed. by. Petruccioli, A.), Cambridge, s. 5772., 1998b Petruccol, A., Bellek Yitiminin Ardndan- Akdeniz slam Kent Dokusunun rettikleri, ev. Burcu Ktkolu,Yap Endstri Merkezi, Yem Yayn, stanbul, 2008
57
SOKAK SALIKLATIRMA PROJELER SORGULAMASI IIINDA TARH DOKUNUN BTNCL KORUMASINA YNELK NERLER
Umut Bilgi, Y. Mimar, Restorasyon Uzman, ODT
Bu yazdaki eletirel (ayn zamanda z eletirel) yaklam yrrlkteki mevzuatn yan sra, yazarn melli olduu Kilis Sokak Salklatrma Projesi srecinde edindii tecrbeye dayanmaktadr. GR 5226 ve 3386 sayl yasalar ile deiik 2863 Sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas kapsamnda yer alan kentsel sit alanlar ve/veya koruma alanlarnda belirlenen sokaklardaki tescilli/tescilsiz yaplarn sokaktan alglanabilen (sokaa bak veren) cepheleri ve st yaplar ile soka oluturan ve sokakla ilikili evresel elemanlarn iyiletirmeye ynelik hazrlanan; Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu ilke kararlar, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulu kararlar ve koruma amal imar planlar ve/veya imar planlar hkmlerine uygunluun zorunlu olduu mimari, ehircilik ve mhendislik projelerin toplam sokak salklatrma projesi olarak tanmlanmaktadr.1 lkemizin kentsel sit ve koruma alanlarnda son yllarda zellikle yerel idarelerin koruma kavramna ilgisinin artmasyla hz kazanan sokak salklatrma projeleri ve uygulamalar nemli bir gndem oluturduu gibi, gerek ierikleri gerekse de stlendikleri misyonun gerekleme baars asndan tartma konusudur. Bu yazda; sokak
salklatrma almalarnn proje ayan ele alacak, sz konusu projelerin gerekletirilmesindeki brokratik sreci, projelerin altln tekil eden teknik artnamenin zeminini oluturan projelerin niteliini tartacak ve son olarak da bir takm neri balklaryla olmas gerekeni ortaya koymaya alacaz. MEVCUT DURUM Sokak salklatrma projeleri ounlukla Kltr ve Turizm Bakanlnn, kimi zaman da yerel ynetimlerin denetimiyle elde edilmektedir. Bakanln yatrm program kapsamnda gerekletirilen projelerde, denetim sorumluluu (teknik kontrollk) bakanln konuyla ilgili birimlerine ait olup, ihale sreci ve parasal ynetim ile ilgili almalar projenin yer ald blgenin ilgili idari veya yerel ynetimince (valilik il zel idareleri, kaymakamlk, belediyeler) gerekletirilmektedir. Projelerin hazrlanmasnda bakanlk mevzuatnda yer alan Korunmas Gerekli Sokaklar Salklatrma Projesi Teknik artnamesine2 uygunluk esastr. Yerel Ynetimlerin (il ve/veya ile belediyeleri) kendi bteleriyle gerekletirdii projelerde ise proje hizmetine ayrlan btenin miktar gz nnde bulundurularak mellife proje kstlamas getirilmekte, yrrlkte olan sokak salklatrma teknik artnamesine uygunluk konusunda srar
58
edilmemekte ve maliyet drmek amacyla ou zaman sadece yap cephelerini kapsayan proje almas talep edilmektedir. Ancak; hangi kurum ynetiminde hazrland fark etmeksizin, projelerin onarm uygulamasndan nce ilgili Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Blge Kurulunun onayn almas gerekmektedir. Yerel idarelerce yrtlenlere gre nispeten daha kapsaml olan Bakanlk ynetiminde hazrlanan projelerin erevesini belirleyen ve yukarda bahsi geen teknik artnamenin ilgili maddelerinde zetle aadaki hususlar talep edilmektedir: Tescilli yaplarn rlve aamasnda; sz konusu yaplarn bulunduklar evreyle mekansal, ktlesel ve cephe ilikilerini irdeleyen analizler, tek yap baznda 1/100 1/1 aras lekteki izimleri barndran rlveleri ile malzeme ve sorun analizlerinin tespitini ieren analitik etd almalar, Tescilli yaplarn tarihsel aratrma/restitsyon ve onarm/restorasyon projeleri aamasnda sadece sokaa bakan cephelerine ve st yaplarna3 ynelik aratrma, proje ve kararlar, Tescilsiz yaplarn cephesini ieren rlveleri/ restorasyon projeleri, evre leinde sokak elerine ynelik mimari projeler ve altyap/mhendislik projeleri. Yukardaki maddelerin oluturduu mimari koruma projesi yle resmedilebilir: Tm eleriyle belgelenmi bir doku, cephelere ynelik yaplmaya allm restitsyon ve restorasyon almas ile evresel lekte yaplarn tanmlad sokaklara ynelik mimari ve altyap dzenlemeleri. Sokak dokusunu oluturan yaplarn ariv niteliinde tm belgelerini oluturmak ne kadar anlaml bir yaklam ise, bu yaplarn yalnzca cephelerine ynelik dnemleme ve onarm yaklamlar sunmak da bir o kadar yanltr. Cepheye zel restitsyon yapmaya almak; rnein kapatlm bir pencere veya kap akln sadece iki boyutlu izgiler gibi alglayp arkasndaki mekandan ve yapnn kendisinden soyutlayarak irdelemek korumann mantna aykr olduu gibi, basit onarm yaplacak bir pencere doramas skldnde arkasndaki svann da bozulabilecei aikardr. Sokaa cephe veren ve tescilli yap parselinde yer alan niteliksiz ktle ekine nerilmesi muhtemel
bir takm grsel iyiletirmeler onu merulatraca gibi, onun tamamen kaldrlmasna ynelik retilen bir karar da cephe leinde allm bir restorasyon projesinin paras olamaz. te yandan tescilsiz yaplara talep edilen iyiletirmelerin, sz konusu yaplarn tescilli yaplarla ktle, cephe ve parsele oturum uyumunu sorgular nitelikte olmamas da bir baka nemli eksiklik olarak gze arpmaktadr.
Resim 1. Kilis Kentsel Sit Alannda yer alan ve Kilis Sokak Salklatrma Projesi kapsamnda yer alan Salih Efendi Sokaktan genel grn: klimin ve yaam tarznn ekillendirdii ie dnk mimaride soka ta duvar dokusu tanmlamaktadr
Resim 2. Kilis Kentsel Sit Alannda yer alan ve Kilis Sokak Salklatrma Projesi kapsamnda yer alan mer Efendi Sokaktan genel grn.
59
rihi dokuya btncl yaklamn nemine vurgu yapan bir dizi ifadeler yer almakta ve sokak salklatrmaya olduka nemli misyonlar yklenmektedir: evre ve yrenin doal, kltrel, mimari, tarihi, ekonomik, estetik, grsel deerlerini ve zgn kimliini koruyarak n plana karan bir projelendirme anlayyla hareket edilir. Projeler; yasal, ynetsel, ekonomik ve teknik ynlerden uygulanabilir ve uygulama srecinde yer alan eylemlerin tasarm ve programlanmasn ierir. Kullanc proli belirlenerek, kullanclara gre tasarm yaplr, ayrca engelli, ocuk, yal, vb. dezavantajl kullanclarn gereksinimlerine ynelik dzenlemeler yer alr. Ak ve kapal mekanlarda gerekli doal ve yapay aydnlk seviyesi ve iklime uygunluk ynnden optimum koullar salanr. Yaplacak tasarmlarda ekolojik dengenin korunmas ve srdrlmesi hedeenir. Bu hedeer elbetteki doku leindeki korumann nihai hedeerindendir ancak sokak salklatrma projelerinin bylesine bir artnameyle ve ksmi yaklamla bu hedeere ulaamadn/ulaamayacan sylemek de yanl olmaz. Ortaya kan rn ile hedeenenler arasndaki balamszlk ise asl zlmesi gereken sorundur. NERLER
Resim 4. Kilis Kentsel Sit Alannda yer alan ve Kilis Sokak Salklatrma Projesi kapsamnda yer alan Salih Efendi Sokaktan genel grn: Cephe baznda iyiletirilmesi talep edilen yeni yaplar.
Resim 3. Kilis Kentsel Sit Alannda yer alan ve Kilis Sokak Salklatrma Projesi kapsamnda yer alan Salih Efendi Sokaktan genel grn.
Proje aamasnda karlalan bu ve benzeri bir ok sorunun yarataca elikili durumun onarm aamasnda yaplarn kullanclarna yansmamas da olanakszdr. Bu yaklam; sokan kendisini ve sokaktan grneni koruyan ancak onlar oluturan btn gz ard eden, geleneksel dokuda sahne dekorlar oluturmaya ynelik bir son rn tanmlamaktadr. Ne var ki artnamenin Hedeer ve lkeler balkl ikinci maddesinden4 aada alnt yaplm baz ifadelerden de anlalaca zere; artnamede alan ynetiminden korumann sosyal ve ekonomik boyutuna, ekolojik ve srdrlebilir mimarlktan ta-
lkemizde gerekletirilen koruma almalarnn en byk sorunlarndan biri koruma konusuna btncl yaklamama eilimidir. Koruma ile ilgili almalarn belli bir program dahilinde yaplmamas, siyasi ve poplist yaklamlar, harcanan youn emek ve paraya ramen net bir sonucun ortaya kmamasna sebep olmaktadr. Sokak salklatrma projeleri ve uygulamalar da her ne kadar yerel halkta koruma ve kltr varl bilincini oluturmay ve o blgenin sakinlerinin yaam ve konfor koullarn arttrmay hedeese de neticede bir btnn paras olmad iin amacna tam olarak ulaamamaktadr. Tarihi dokuyu korumann mimari boyutunun yan sra; sosyal ve ekonomik boyutunun olduu gerei, sokak salklatrma mantnn konuyu yalnzca mimari boyuta indirgemekte olduunu da
60
gzler nne sermektedir. Tarihi dokuya btncl bir plan ve programla yaklamak, tmden gelerek ayrntdaki problemleri zmek ise en doru yaklam olacaktr. Bu balamda; Kentsel sit ve koruma alanlarna yaklam, Bakanln 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununun Ek 2 nci maddesine dayanlarak hazrlad Alan Ynetimi ile Ant Eser Kurulunun Kurulu ve Grevleri ile Ynetim Alanlarnn Belirlenmesine likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmeliinin5 esaslarna dayanan bir alan ynetimi almas ile balamaldr. Alan ynetimi; tarihi dokuyu tm girdileriyle birlikte ele alarak kalkndrmay/iyiletirmeyi hedeeyen bir olgudur. Bu sistemde, belirlenen ynetim alanlarnda farkl disiplinlerden konusunun uzman kiilerce neri ynetim planlar oluturulur ve ilgili birimlerin onayna sunularak yrrle girer. Sokak salklatrma mevzuat sokak balamndan karlarak (isim deiikliine de gidilerek) tarihi doku leine geniletilmelidir. Mimarlk disiplini kapsamnda, tarihi doku leinde yaplmas dnlen her alma; mevcut koruma imar plan / imar plan hkmlerine bal kalmann yan sra, o blge ile ilgili hazrlanm alan ynetimi almasnda tanmlanm bir blm olmaldr. Hazrlanacak doku leindeki mimari almalar; sadece cephe ve sokak elemanlarn iyiletirmeye ynelik deil, tescilli yaplarn kendi iindeki ve birbirleriyle ilikili mimari ve altyap sorunlarn zebilecek, tescilsiz yaplarn ise geleneksel doku ile uyumunu sorgular ierie sahip teknik artnamelere balanmaldr. SONU lkemizde yrtlen sokak salklatrma projelerinin genel deerlendirmesini yaparak, olmas gerekeni ksa balklarla ortaya koymaya altk. Sokak salklatrma projeleri, tpk yrtlmekte olan bir ok koruma projesi ve onarm uygulamas gibi beklenen sonucu vermemektedir; kltr varlnn tek bana deil bir ok bileeniyle varolduunu benimsemek ve mimari korumay btncl bir yaklamla ele almak ise en dorusu olacaktr. Umut Bilgi, Y. Mimar, Restorasyon Uzman
DPNOTLAR
1
http://www.kulturvarliklari.gov.tr/les/SOKAKsartname.doc, s.1 (14.05.2009) http://www.kulturvarliklari.gov.tr/les/SOKAKsartname.doc, s.1-2 (14.05.2009)
Bu duruma gereke olarak, sokak salklatrma kapsamndaki ahs mlkiyetindeki yaplarn ancak kamuya ak ksmlarna mdahale edilebilecei gsterilmektedir.
3 4 http://www.kulturvarliklari.gov.tr/les/SOKAKsartname.doc, s.1 (14.05.2009) 5 http://www.kultur.gov.tr/teftis/BelgeGoster.aspx?F6E10F8 892433CFF4A7164CD9A18CEAE5CDBAED4AD3E38F7, (15.05.2009)
61
TARH EVRE KORUMA MEVZUATINA GENEL BR BAKI
Yasemin Sarkaya Levent, Dr., Mersin niversitesi, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlama Blm /r. Gr.
lkemizde yaanan hzl kentleme ve dier yandan ekonomik byme ve dnyaya alma sreleri sonucu ortaya kan ranttan pay almak abalar tarihi evre koruma konusundaki bilgisizlik, isteksizlik ve kaynak yetersizlii gibi olumsuzluklarla birleince tarihi evre zarar grme ya da yok olma tehlikesi ile kar karya kalmaktadr1. Oysaki tarihi evreler birok deeri barndrmakta, bu nedenle bu deerleri gelecek nesillere aktarmak iin koruma politikalar oluturmak ve koruma bilinci gelitirmek gerekmektedir. Tarihi evre koruma her eyden nce yasal bir olgudur. Birok lkede tarihi evrenin korunmas iin yasal dzenlemeler gelitirilmi, eitli dzeyde kurumlara yetki ve sorumluluk verilmitir. lkemizde de tarihi evre koruma anayasal bir grev olarak devletin yetki ve sorumluluundadr. 1982 Anayasasnn 63. maddesinde belirtildii zere, Devlet, tarih, kltr ve tabiat varlklarnn ve deerlerinin korunmasn salar, bu amala destekleyici ve tevik edici tedbirleri alr. Bu varlklar ve deerlerden zel mlkiyet konusu olanlara getirilecek snrlamalar ve bu nedenle hak sahiplerine yaplacak yardmlar ve tannacak muayetler kanunla dzenlenir. lkemizde, cumhuriyetin ilanndan bu yana tarihi evre koruma konusunda yasal ve kurumsal
dzenlemeler asndan nemli admlar atlmtr. zellikle 20. yzyln ikinci yarsndan itibaren tarihi evre koruma mevzuat Avrupadaki koruma anlayndaki kuramsal ve kavramsal deiikliklerin etkisiyle gelimitir. Son altm yldr geliimini srdrmekte olan tarihi evre koruma mevzuat bu almann ana eksenini oluturmaktadr. almann ilk ksmnda ksaca tarihi evre koruma mevzuatn geliimi ele alnacak, ikinci ksmda da yrrlkteki koruma mevzuat anlatlacaktr. almann son ksmnda ise son deiiklikler nda yrrlkteki mevzuatn genel bir deerlendirmesi yaplacaktr. 1. MEVZUATIN GELM Tarihi evre korumaya ilikin mevzuattaki deiiklikler gz nne alndnda koruma mevzuatnn geliimi dnemde incelenebilir. lk dnem 1951 1972 yllar arasnda, korumann arlkl olarak tek yap leinde srdrld dnemdir. kinci dnem ise Trkiye Cumhuriyetinin ilk koruma yasasnn etkin olduu 1973 1983 yllar arasn kapsamaktadr. nc dnem ise 1710 sayl Eski Eserler Yasasnn 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile deitirilmesiyle balayan ve 2004 senesinde koruma mevzuatnda yaplan son deiiklie kadar geen sreyi kapsamaktadr.
62
Gayri Menkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu (GEEAYK) lkemizde tarihi evrenin belirli bir mevzuat erevesinde korumas Osmanl mparatorluunun son dnemlerine kadar uzanmaktadr2. Ancak modern anlamda koruma almalarnn Cumhuriyet dnemiyle baladn ve asl temellerinin 1951 senesinde yrrle giren 5805 sayl kanun3 ile kurulan Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu (GEEAYK) ile atldn sylemek yanl olmayacaktr4. GEEAYK, kurulu yasasnn ilk maddesinde tanmland zere, mimari ve tarihsel zelliklere sahip antlarn ve dier tanmaz eski eserlerin korunmas, bakm ve onarm ilerinde uyulacak ilkeleri ve programlar saptamak, ayn zamanda saptad ilke ve programlarn uygulanmasn izlemek ve denetlemekle ykml merkezi bir kurul olarak kurulmutur. nceleri Milli Eitim Bakanlna ve daha sonralar Turizm ve Kltr Bakanlna bal olmasna ramen, GEEAYK ileyiinde her zaman bamsz bir kurul olarak hareket etmitir5. 1950lerde tarihi evre koruma konusunda kurumsal bir dzenlemeye gidilmi olsa da, bu dnemde Osmanl mparatorluu zamanndan kalan Asar- Atika Nizamnamesi6 kullanlmaya devam etmi ve yasal bir deiiklie gidilmemitir. Tarihi evre koruma ile ilgili hususlar ksmen de olsa imar mevzuatnda zlmeye allmtr. 1956 senesinde yrrle giren 6785 sayl mar Yasas7 ve ona bal olarak 1957 senesinde dzenlenen mar Nizamnamesi8 koruma konusunda kstl da olsa baz yaklamlar gelitirmi ve GEEAYKa baz yetkiler vermitir. 1969 senesinde yrrle giren imar ynetmelii9 evre koruma konusunda protokol alan ve korunacak konut dokusu gibi nemli tanmlar getirmitir. mar yasasnda deiiklikler yapan ve 1972 senesinde yrrle giren 1605 sayl yasa tarihi deeri olan antsal ve sivil mimarlk rnlerinin korunmasnn yan sra, bunlar ile bir btnlk tekil eden eme, eski sokak ve meydanck gibi yerlerin de korunmas gerektiini belirterek korumay bir btn iinde ele almay ngrmtr10. Genelde tek yap leinde srdrlen almalarn yan sra, imar mevzuatnn verdii yetkilerle tarihi evre leinde koruma GEEAYKn nemli bir gndemi olmutur11. Her ne kadar dnemin maddi ve teknik yetersizlikleri korumann lke geneline yaylmasn engellemi olsa da, 1973 senesine kadar 5863 sayl yasa ve imar mevzuatndan yetki alan GEEAYK kuruluunun hemen ardndan
gerek ilke kararlar temelinde gerek uygulamada nemli iler yapmtr. 1710 sayl Eski Eserler Kanunu 1973 senesinde tarihi evre korumaya ilikin yasal dzenlemelerin 1710 sayl Eski Eserler Kanununda12 yeniden ele alnmas ile Asar- Atika Nizamnamesi yrrlkten kalkmtr. Mimari ve tarihsel zelliklere sahip antlarn ve dier tanmaz eski eserlerin evreleri ile beraber sistematik bir biimde korunmas amacyla hazrlanan 1710 sayl koruma yasas birok ilki de beraberinde getirmitir. 1710 sayl koruma yasas ile koruma kavramnn lei genileyerek tek yap ve ant leinden tarihi evre ve alan leine geilmitir. Sit ve koruma alan tanmlar yaplm, tanr ve tanmaz eski eserlerin yan sra ant, klliye, tarihi sit, arkeolojik sit, tabii sit kavramlarnn kapsamlar belirtilmitir. 1710 sayl koruma yasas kapsamnda bir yapnn ya da alann korunmas iin gerekli sre tanmlanm, imar plan yapmnda GEEAYK grnn alnmas zorunluluu ve gerekirse planlarn korumay salamak adna deitirilebilecei, devletin onarm iin maddi ve teknik destek salayaca hkmleri yer almtr13. 1710 ve 5805 sayl yasalardan yetki alan GEEAYK, tarihi evre koruma konusunda en youn almalarn bu dnemde yrtlm; n belgeleme, n tescil, koruma amal imar plan, gei dnemi imar koullar gibi kavramlarn yerlemesini ve gelimesini salamtr14. Tarihi evre koruma uygulamalar maddi ve teknik yetersizliklere ramen lke apnda yaylmaya balam15, 1973 ve 1982 yllar arasnda 30 kentte 3442 ant, 6815 sivil mimarlk rnei tarihi yap ve 417 sit alan ilan edilmitir16. 3386 sayl yasa ile deiik 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas Gerek tanm ve kavramlar konusundaki eksiklik ve deiiklikler, gerek uygulamada yaanan baz problemlerden tr17 1983 senesinde 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas18 yrrle girmi ve 1710 sayl Eski Eserler Kanunu ile 5805 sayl GEEAYK kurulu yasas kaldrlmtr. 2863 sayl koruma yasas 1987 senesinde yrrle giren 3386 sayl yasa ile baz deiikliklere uramtr. 2863/3386 sayl koruma yasas tarihi evre koruma konusunda birok deiiklii de beraberinde getiren bir mevzuat olmutur. En temel deiiklik
63
eski eser kavramndan uluslararas koruma rgtleri tarafndan benimsenen kltr varl kavramna geitir. 1710 sayl koruma yasasnda olduu gibi tarihi, kentsel, doal ve arkeolojik sit alanlar detayl bir ekilde tanmlanm ve kapsamlar koruma yasas ile verilmitir. 2863 sayl yasann en nemli zelliklerinden birisi kentsel sit alanlarnda planl koruma kavramn getirmi olmas ve koruma amal imar plan kavramn gncellemesidir. Her ne kadar yasann tanmlar ksmnda yer almasa da 17. maddede tarienen koruma amal imar plan yaklam ile beraber tarihi evre koruma ayn zamanda bir planlama problemi olarak koruma mevzuatnda yer almtr. 2863 sayl yasann kabul ile 32 senedir hem ilke koyan hem de karar oluturan merkezi kurum GEEAYK kaldrlm ve yerini Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu ve koruma kurullar almtr19. lke oluturma, merkezi kurul olan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulunda kalrken, Yksek Kurulun verdii ilke kararlarna uymak kouluyla, karar oluturma, uygulamaya ilikin tm yetkiler ve yerel lekte denetim, yerel ynetimden temsilcilerin de bulunduu yerel koruma kurullarna braklmtr20. Koruma kurullar hem tek yap, hem de yerleme leinde karar aldklar halde bu kararlarn uygulanmasn takip edecek olanaa sahip olmamas nedeniyle, 2863/3386 sayl koruma yasas uyarnca, uygulama aamasnda koruma kurullarnn yan sra belediyelere de yetki ve sorumluluk verilmitir. 2. MEVZUAT HAKKINDA GENEL BLG 2004 senesinde tarihi evre koruma konusunda var olan kurumsal yapnn glendirilmesi ve yasal sistemin uluslararas normlara uygun hale getirilmesi amacyla21 5226 sayl kanun22 ile 2863 sayl koruma yasasnda deiikliklere gidilmitir. Halen yrrlkte olan tarihi evre koruma mevzuat 5228 sayl yasa ile deiik 2863 sayl koruma yasadr. lk maddesinde belirtildii zere 2863/5226 sayl koruma yasasnn amac, korunmas gerekli tanr ve tanmaz kltr ve tabiat varlklar ile ilgili tanmlar belirlemek, yaplacak ilem ve faaliyetleri dzenlemek, bu konuda gerekli ilke ve uygulama kararlarn alacak tekilatn kurulu ve grevlerini tespit etmektir. 2863/5226 sayl koruma yasasnda kltrel miras salt yap ya da ant leinde deil tarihi evre ola-
rak ele alnmaya devam etmi, korunmas gerekli kltrel miras eleri, 1983 senesinde yaplan tanm biraz daha kapsaml hale getirilerek, tarih ncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kltr, din ve gzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih ncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaama konu olmu bilimsel ve kltrel adan zgn deer tayan yer stnde, yer altnda veya su altndaki btn tanr ve tanmaz varlklar olarak madde, 3a/1de tanmlanmtr. 2863/5226 sayl koruma yasasnda sit alanlar ve ren yerleri alan leindeki kltrel miras eleri olarak tanmlanmtr. Bu balamda yeni bir kavram olan ren yeri, tarih ncesinden gnmze kadar gelen eitli uygarlklarn rn olup, toporak olarak tanmlanabilecek derecede yeterince belirgin ve mtecanis zelliklere sahip, ayn zamanda tarihsel, arkeolojik, sanatsal, bilimsel, sosyal veya teknik bakmlardan dikkate deer, ksmen ina edilmi, insan emei kltr varlklar ile tabiat varlklarnn birletii alanlar olarak madde 3a/7de belirtilmi, aslnda bu tanm ile arkeolojik sit alan iin kullandmz ren yeri kavram tm sitleri kapsar bir hal alm ve almann son ksmda daha detayl deinilecei zere bu tanm bir ok eletiriyi de beraberinde getirmitir23. Dier yandan 2863/5226 sayl koruma yasasnn 3. maddesinin a-8 bendine gre ren yerlerinin arkeolojik potansiyelini koruyacak ekilde, denetimli olarak ziyarete amak, tantmn salamak, mevcut kullanm ve dolamdan kaynaklanan sorunlarn zmek, alann ihtiyalarn ada, teknolojik gelimelerin gerektirdii donatlarla gidermek amacyla her ren yerinin kendi zellikleri gz nne alnarak 1/500, 1/200 ve 1/100 lekli evre dzenleme projeleri yaplmas gereklilii belirtilmektedir. Her ne kadar ierii nceki yasann 17. maddesinde detaylandrlm olsa da koruma amal imar plan tanm ancak 2004 senesindeki deiiklikte yer almtr. Buna gre koruma imar plan, kapsaml ve uzun bir tanm verilerek, sit alanlarnda, alann etkileim-gei sahasn da gz nnde bulundurarak, kltr ve tabiat varlklarnn srdrlebilirlik ilkesi dorultusunda korunmas amacyla arkeolojik, tarihi, doal,
64
mimari, demograk, kltrel, sosyo-ekonomik, mlkiyet ve yaplama verilerini ieren alan aratrmasna dayal olarak; hali hazr haritalar zerine, koruma alan iinde yaayan hane halklar ve faaliyet gsteren i yerlerinin sosyal ve ekonomik yaplarn iyiletiren, istihdam ve katma deer yaratan stratejileri, koruma esaslar ve kullanma artlar ile yaplama snrlamalarn, salklatrma, yenileme alan ve projelerini, uygulama etap ve programlarn, ak alan sistemini, yaya dolam ve tat ulamn, alt yap tesislerinin tasarm esaslar, younluklar ve parsel tasarmlarn, yerel sahiplilik, uygulamann nansman ilkeleri uyarnca katlmc alan ynetimi modellerini de ierecek ekilde hazrlanan, hedeer, aralar, stratejiler ile plnlama kararlar, tutumlar, pln notlar ve aklama raporu ile bir btn olan nazm ve uygulama imar plnlarnn gerektirdii lekteki planlar olarak madde 3a-8de nitelendirilmitir. Sit alan ilan edilen yerlerde uygulanan imar plannn hkmnn kalkaca ve sit ilann takiben ilgili yerel ynetim tarafndan koruma amal imar plan hazrlanmas gereklilii yasann 17. maddesi ile belirtilmitir. Koruma amal imar plan yaplana kadar sit alanlarnda uygulanacak olan imar programlar blge koruma kurullarnca belirlenecek geici yaplama koullar ile ynlendirilecektir. Koruma amal imar plan yapmna ilikin detaylar ieren 17. madde de deiiklie gidilerek koruma amal imar plan melli ehir plancs olarak belirtilmi, ancak yasada bu planlarn sit alannn zeliklerine gre uzmanlardan oluan bir ekip tarafndan yrtlmesi gereklilii belirtilmitir. Bu durunda mellif olarak belirtilen ehir plancs aslnda tek bana karar veren kii deil, yasaya ve ilgili ynetmelie24 gre alann konumu, sit stats ve zellikleri gz nnde bulundurularak belirlenmi konunun uzmanlarndan oluan bir ekibin yneticisi konumundadr. Yrrlkteki koruma mevzuatnda, koruma amal imar plan hazrlanmas ve uygulanmas srelerinde sadece disiplinler aras bir ekip almasnn deil, ayn zamanda belediyelerin, valiliklerin ve ilgili kurumlarn yan sra, sz konusu alanla ilgili meslek odalarn, sivil toplum kurulularnn ve plandan etkilenen halkn katlmnn da salanmas gerektii belirtilmektedir. 2004 senesinde getirilen en nemli deiikliklerden birisi de tarihi evre korumann salt plan-
lama problemi deil, ayn zamanda bir ynetim problemi olarak ele alnmasdr. Bu amala, sit alanlar, ren yerleri ve etkileim sahalarnn doal btnl ierisinde etkin bir ekilde korunmas, yaatlmas, deerlendirilmesi, belli bir vizyon ve tema etrafnda gelitirilmesi, toplumun kltrel ve eitsel ihtiyalaryla buluturulmas amacyla, plnlama ve koruma konusunda yetkili merkez ve yerel idareler ile sivil toplum kurulular arasnda egdm salamak iin oluturulan ve snrlar ilgili idarelerin grleri alnarak Kltr ve Turizm Bakanlnca ynetim alanlar ilan edilmesi gereklilii (madde3/a-10) ve ynetim alannn korunmasn, yaatlmasn, deerlendirilmesini salamak amacyla, iletme projesini, kaz pln ve evre dzenleme projesi veya koruma amal imar plnn dikkate alarak oluturulan koruma ve geliim projesinin, yllk ve be yllk uygulama etaplarn ve btesini de gsteren, her be ylda bir gzden geirilen ynetim planlarnn hazrlanmasnn gerektii (madde 3a-11) belirtilmitir. Yrrlkteki mevzuatn getirdii en temel deiikliklerinden birisi de kurumsal yapdaki yeni oluumlardr. Grev tanmlar ayn kalan Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu ve isminin bana blge ibaresi gelen koruma kurullar ilke koyma, uygulama, denetleme konusunda merkezi ve blgesel yerel kurumlar olarak grevlerine devam etmektedirler. Merkezi ve blgesel rgtlenmeye ek olarak, 2863/5226 sayl koruma yasasnn 10. maddesinde sanat tarihi, mimarlk, ehir planlama, mhendislik, arkeoloji gibi meslek alanlarndan uzmanlarn grev alaca koruma, uygulama ve denetleme brolar tarienmitir. Bu maddeye gre bykehir belediyeleri, valilikler ve Kltr ve Turizm Bakanlnca izin verilen belediyeler kendi bnyelerinde kltr varlklar ile ilgili ilemleri ve uygulamalar yrtmek zere koruma, uygulama ve denetleme brolar kurma yetkisine sahip olmulardr. Bu brolar, blge koruma kurullar tarafndan uygun grlen koruma amal imar plan, proje ve malzeme deiiklikleri ile inaat denetimi gibi uygulamalar denetleyen yerel birimler olarak tanmlanmtr. Bu yaps ile aslnda youn bir alma temposuna ve kalabalk bir gndeme sahip blge koruma kurullarnn iini haetmesi ve daha etkin uygulama ve denetimin salamas hedeenmitir.
65
2004 senesinde yaplan nemli deiikliklerden bir dieri de, tarihi evre koruma uygulamalarnn yrtlmesinde kullanlmak zere yeni nansal kaynaklar yaratmaya ynelik olmutur. 2863/5226 sayl koruma yasasnn 12. maddesinde bakanlk btesinin yan sra il zel idaresine bal yeni bir bte tanmlanmtr. Bu bte, emlak vergilerinin %10u orannda Tanmaz Kltr Varlklarnn Korunmasna Katk Pay olarak tahakkuk edilen ve ilgili belediye tarafndan emlak vergisi ile birlikte tahsil edilen pay ile oluturulacaktr. Tahsil edilen bu miktarn, il zel idaresi tarafndan alacak zel bir hesapta toplanmas ve gerektiinde valinin denetiminde belediyelerce kltr varlklarnn korunmas ve deerlendirilmesi amacyla hazrlanan projeler kapsamnda kamulatrma, projelendirme, planlama ve uygulama konularnda kullanlmak zere il snrlar iindeki belediyelere aktarlmas (madde 12) ngrlmtr. 2005 senesinde yaplan deiiklikte bu btenin sadece belediyelerce harcanabilecei belirtilirken, 2009 senesinde yrrle giren ve koruma yasasnda deiiklikler ngren 5835 sayl kanun25 uyarnca oluturulacak fondan il zel idaresinin de yararlanabilecei, ancak il zel idarelerince yaplan projeler iin kullanlan miktarn zel hesabn %30unu geemeyecei hkm eklenmitir. Tarihi evre korumada bir problem olarak karmza kan mlkiyet ile ilgili sorunlarn zmne ynelik 1960lardaki imar mevzuatndan bu yana srdrlen tanmaznn kamulatrlmas ya da devletin mlkiyetindeki baka bir tanmaz ile takas uygulamasnn yan sra 2863/5226 sayl koruma yasasnn 17. maddesinin c bendi yaplamaya ak aktarm alan kavramn getirmitir. Bu maddeye gre hazrlanacak olan imar planlarnda eer planlama alan snrlar ierisinde sit alan ya da koruma karar mevcut ise yaplanmaya ak aktarm alan belirlenmesi gerekmektedir. Yasann bu maddesinde kstlanm haklarn bulunduu belediye snrlar ierisinde, aktarm alan tespit edilmesinin mmkn olamamas halinde, ilgili idareler ortak program yrtmeye yetkilidir denilmektedir. lgili maddede belirtildii zere, yaplanma haklar kstlanan tanmazlara ait mlkiyet veya mlkiyetin yaplanma haklarnn kstlanm blm, imar planlarnda belirlenen aktarm alanlarna aktarmdan yararlanacak ncelikli haklar belirleyerek bir program dahilinde aktarmaya, belediye snrlar ve mcavir alanlar iinde belediyeler, bunlarn dnda valilikler yetkili klnmtr. 3. MEVZUATIN DEERLENDRLMES Trkiyede koruma kavramnn tek ant korumasn-
dan balayarak kentsel alan korumasna ulat son 50 60 yllk deiimi incelediimizde uluslararas koruma modellerine uygun bir norma ulama ve uluslararas szlemeler ile uyum salama abalar dikkat ekmektedir. Yrrlkteki mevzuat genel hatlar ile deerlendirecek olursak tanmlar, mdahale biimleri, nansman ve kurumsallama konularnda olumlu noktalarn yan sra baz skntlarn da olduu grlmektedir. Uluslararas szlemelerin kabulyle beraber koruma mevzuatnda deiiklikler yaplmas gerekmi, ancak bu deiiklikler yaplrken o szlemelerde geen kavram ve tanmlar yrrlkteki koruma mevzuat ierisinde baz belirsizlikler yaratmtr. Bu probleme ilikin en net rneklerden birisi 5226 sayl yasa ile koruma mevzuat tanmlar blmne eklenen ren yeri kavramdr. Aslnda lkemizde arkeolojik alanlar iin kullanlmakta olan ren yeri kavram yrrlkteki koruma mevzuatnda tm sit alanlarn kapsar hale gelmitir. Bu durum, Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu ilke kararlar ve blge koruma kurullarnn alm olduu kararlar ile elikili durumlar ortaya karabilecektir26. Ayrca esnek olmayan ve ar belirleyici tanmlar da tarihi evre koruma konusunda kstlamalara yol aabilecek niteliktedir. Bu probleme ilikin verilebilecek rneklerden birisi evre dzenleme projesi ile ilgilidir. Hazrlanacak olan planlar iin 1/500, 1/200 ve 1/100 eklinde lek kstlamas verilmesi gerekli hallerde ok detayl uygulama projelerinin yaplmasna engel tekil edecek, proje talep eden ya da hazrlayan kurumlar snrlandracaktr27. Yrrlkteki koruma mevzuatna gre sit alanlarnda yaplan koruma amal imar plan almalarnn nazm ve uygulama imar planlar ile btnlemesi gerekmektedir. Ancak bu btnlemenin nasl salanabileceine dair aralar ve yntemler yasa ve ynetmeliklerde tanmlanmamtr. Bugne kadar lkemizde nce toplumsal dinamiklerle imar planlar hazrlanm, ardndan hazrlanan planlardan bamsz olarak koruma amal imar plan yaplmtr. Bunun sonucunda da birbirinden bamsz olarak hazrlanan planlarn btnletirilmesi salanamamtr28. Tarihi evre koruma sorunu ayn zamanda bir toplumsal rgtlenme, bilinlenme ve kamuoyu oluturma sorunu olmas nedeniyle yrrlkteki mevzuatta koruma amal imar plan sreleri-
66
nin katlmc olmas gereklilii belirtiliyorsa da, bu katlmn nasl salanabileceine dair ara ve yntemler ilgili mevzuatta tarienmemitir. Bu nedenle plan hazrlama ve uygulama aamalarnda tam anlam ile halkn ve yetkili/ ilgili kurumlarn aktif katlm salanamamaktadr. Bunun sonucunda da hazrlanan planlar benimsenememekte ve uygulama esnasnda problemler ortaya kmaktadr. Ynetim alan ve ynetim planna ilikin yrrlkteki yasa ile gelen tanmlar uluslararas koruma normlarna uygun hazrlanm, olumlu gelimeler olarak karmza kmaktadr. Ancak lkemizdeki kurumsal yap ve bu kurumlar arasndaki ilikiler gzetilmeden dorudan uluslararas szlemelerden uyarlama eklinde mevzuata yerletirilmi olan bu tanmlarn daha detayl bir biimde ele alnmas ve sorumluluklarn, yetki alanlarnn ve uygulama biimlerinin ynetmeliklerle netletirilmesi gerekmektedir29. Her ne kadar koruma kurullarnn 1983te ikili yapya kavuturulmas kararlarn abuk ve yerinde alnmas asndan yararl olmu olsa da uygulamada baz skntlar yaanmtr. Bu skntlarn banda blge koruma kurullarnn youn i yk gelmektedir. 2004 senesindeki yasal dzenleme ile gndeme gelen koruma, uygulama ve denetleme brolar yerelde blge koruma kurullarnn iini rahatlatacak ve uygulama ve denetlemede etkin kurumlar olarak ileyecek olsalar da, bu brolarn mevzuatta ve ileyite sadece basit onarm ilerine bakan brolar gibi tanmlanm olmasndan sknt doacaktr30. Yrrlkteki koruma mevzuatnn 12. maddesinde koruma uygulamalarnda kullanlmak zere tanmlanan katk pay, zellikle btesi az belediyelerin ve hi btesi olmayan il zel idarelerin koruma almalarnda daha rahat kaynak bulabilmesine olanak salayacak bir dzenlemedir. l zel idaresine bal bir havuzda toplanmas planlanan bu btenin nasl kullanlaca ve kaynak aktarm esnasnda nceliklerin neye gre belirlenecei konular katk payna ilikin ynetmelikte31 aklanmaktadr. Ynetmeliin 12. maddesine gre bu hususlarda son karar verici vali ya da vali tarafndan kurulacak bir komisyon olarak belirlenmitir. Ancak, bteye ilikin bu tr kararlarn eitli deikenler deerlendirilerek konunun uzmanlar tarafndan deil de brokratlar tarafndan
verilecek olmas kaynak aktarmndaki nceliklerin bilimsel veriler nda belirlenip belirlenemeyecei konusunda soru iaretleri oluturmaktadr. Genel hatlar ile yrrlkteki koruma mevzuatna ilikin yaplan deerlendirme gstermektedir ki 2004 senesinde yaplm olan baz deiiklikler salt uluslararas szlemelere uyum kaygs ile yaplm, bu deiiklikler aslnda tam anlam ile mevzuatn iine sindirilememi ve kurumlar tarafndan iselletirilememitir. Bunun tesinde, gerek tanmlarn gerek mdahalelere ilikin aklamalarn yapld ksmlarda eksik kalm olan ve/veya aklanmas gereken hususlar mevcuttur. Bu balamda, nceki koruma yasalarna gre baz konularda daha detayl ve daha koruma-kullanma dengesini gzeten, an gereklerine gre ekillenmi olsa da, yrrlkteki koruma mevzuatnn yukarda ele alnan deerlendirmeler dorultusunda halen gzden geirilmesi gereken noktalar bulunmaktadr.
DPNOTLAR
1
R. Bademli, Doal, Tarihi ve Kltrel Deerlerin Korunmas, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 2005, s. 1.
2 1950 ncesi koruma yaklamlar ile ilgili detayl bilgi iin Emre Mardann 2002 tarihli ODT Mimarlk Fakltesi yaynlarndan baslm olan Tanzimattan Cumhuriyete Kltr Varlklarnn Korunmasna likin Tutumlar ve Dzenlemeler: 1800- 1950 isimli kitabna baknz. 3
Gayrimenkul Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu Tekiline ve Vaziyetlerine Dair Kanun, Kabul tarihi ve no: 02.07.1951/5805.
4 D. T. Kejanl ve dierleri, Trkiyede Koruma Yasalarnn Tarihsel Geliimi zerine Bir nceleme, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 6, say 19, 2007, s. 184. E. Madran, Trkiye Cumhuriyetinin 75. Ylnda Kltrel Varlklarn Korunmas, Trkiye Cumhuriyetinin 75 Ylnda Bilim Bilano 1923 1998 Ulusal Toplants, TBA, Ankara, 2000. 5
D. T. Kejanl ve dierleri,a.g.e., s. 184.
Kltrel mirasn korunmasna ynelik Osmanl mparatorluunun ilk yasal dzenlemesi olan Asar- Atika Nizamnamesi 1869 senesinde yrrle girmitir ve daha sonra 1874, 1884 ve 1906 senelerinde eitli deiikliklere uramtr. O dnemin mevzuatnn ana amac lke apnda yaygnlaan ve yabanc ekiplerce srdrlen arkeolojik kazlarn dzenlenmesi ve kontrol ile tanr kltrel mirasn korunmas ve lke dna kartlmasnn engellenmesidir. D. T. Kejanl ve dierleri, a.g.e., s. 179; M. Tapan, Sorular ve Cevaplarla Koruma, TMMOB Mimarlar Odas sanbul Bykkent ubesi, stanbul, 2007, s. 32.
67
7 mar Kanunu, 16.07.1956/9359 8
Kabul
no.
6785,
Resmi
Gazete:
31 Tanmaz Kltr Varlklarnn Korunmasna Ait Katk Payna Dair Ynetmelik, Resmi Gazete: 13.04.2005/25785
mar Nizamnamesi, Resmi Gazete: 17.07.1957/9657
KAYNAKA Ahunbay, Z. Tarihi evre Koruma ve Restorasyon, YEM Yaynlar, stanbul, 1999. Bademli, R. Doal, Tarihi ve Kltrel Deerlerin Korunmas, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 2005. Akozan, F. Trkiyede Tarihi Antlar Koruma Tekilat ve Kanunlar, stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisi, stanbul, 1977. Gk, T. Kent Planlama ile lgili Yasal Kurallardan Semeler, Orta Dou Teknik niversitesi, Ankara, 1980. Ghan, N. . ve Kayas, S. (der.). Trkiyede Doal ve Yapl evrenin Dnmne likin Yasal Dzenlemeler, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 2005. Kejanl, D. T. ve dierleri. Trkiyede Koruma Yasalarnn Tarihsel geliimi zerine Bir nceleme, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, cilt 6, say 19, 2007, s.179-196 Kltr Bakanl. Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Mevzuat, Kltr ve Turizm Bakanl, Kltr ve Turizm Varlklarn Koruma Genel Mdrl, Ankara, 1990. Madran, E. Trkiye Cumhuriyetinin 75. Ylnda Kltrel Varlklarn Korunmas, Trkiye Cumhuriyetinin 75 Ylnda Bilim Bilano 1923 1998 Ulusal Toplants, TBA, Ankara. 2000. Madran, E. ve zgnl, N. Kltrel ve Doal Deerlerin Korunmas, TMMOB Mimarlar Odas, Ankara, 2005. Tapan, M. Sorular ve Cevaplarla Koruma, TMMOB Mimarlar Odas stanbul Bykkent ubesi, stanbul, 2007,
mar ve Yol stikamet Planlarnn Tanzim Tarzlar ile Teknik artlarna Dair Ynetmelik, Resmi Gazete: 15.05.1969 /13199
9 10
D. T. Kejanl ve dierleri,a.g.e., s. 187. E. Madran, a.g.e., s. 232.
11
12
Eski Eserler Kanunu, Kabul tarihi ve no: 06. 11. 1973/ 1710 E. Madran, a.g.e., s. 233. a.g.e., s. 232. D. T. Kejanl ve dierleri,a.g.e., s. 188.
13
14
15
16 T. Kejanl ve dierleri, a.g.e., s. 188; Z. Ahunbay, a.g.e., s. 136. 17
E. Madran, a.g.e., s. 236.
Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, Kabul tarihi ve no: 21.07.1983/2863, Resmi Gazete: 23.07.1983/18113
18
1983teki deiiklikle GEEAYKn yerini ilk olarak Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kurulu ve blge kurullar almtr. 1987deki deiiklik ile Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Yksek Kurulunun ismi Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yksek Kurulu, blge kurullarnn ismi ise koruma kurullar eklinde deitirilmitir. 2004 senesinde ise koruma kurulunun ismi bir kez daha deitirilerek blge koruma kurulu olmutur.
19
2863/3386 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Yasas, Blm 5, Maddeler 51-63.
20 21
N. . Ghan ve S. Kayas (der.), Trkiyede Doal ve Yapl evrenin Dnmne likin Yasal Dzenlemeler, ODT Mimarlk Fakltesi Basm lii, Ankara, 2005, s. 57. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, Kabul tarihi ve no: 14.07.2004/5226, Resmi Gazete: 27.07.2004/25535 N. . Ghan ve S. Kayas, a.g.e., s. 58.
22
23
24 Koruma Amal mar Planlar ve evre Dzenleme Projelerinin Hazrlanmas, Gsterimi, Uygulamas, Denetimi, Mellierine likin Usul ve Esaslara Ait Ynetmelik, Resmi Gazete: 26.07.2005/25887 25
Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanununda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun, Kabul tarihi ve no: 04.02.2009/5835, Resmi Gazete: 11.02.2009/27138 N. . Ghan ve S. Kayas, a.g.e., s. 58. a.g.e., s. 60. D. T. Kejanl ve dierleri,a.g.e., s. 189-190. N. . Ghan ve S. Kayas, a.g.e., s. 61. a.g.e., s. 64-65.
26
27
28
29
30
68
DEMOKRATKLEEN KORUMA VE PLANLAMA ZERNE DNCELER
Ege Yldrm1, ehir Plancs, ODT
Bu yaz, yazarn tarihi evre koruma ve planlama alanndaki deneyimleri nda katlmc koruma zerine baz gzlem ve dnceleri paylamak amacyla yazlmtr. Korumann kavramsal evrimi iinde gnmzde varlan aama, demokratikleme anahtar kavram ile ifade edilebilir. Bu aama, korumaya ilikin uygulamadaki sorunlara, kuramsal ideallerin geree dntrlmesi srecindeki aksaklklara ve toplumun deien taleplerine ilikin deneyimlerin bir sonucudur. Trkiye de dnyadaki bu genel eilimden payn alan bir lke olarak yerini almakta, ancak bunu kendi toplumsal koullarna bal ve kendine zg bir model sunarak yapmaktadr. Bu modelin Trkiyenin kltrel ve tarihi evrelerini korumakta sorunlara zm getirip getiremeyeceine ilikin tartmalar da doal olarak yaanmaktadr. Burada sz edilecek noktalar, gereklemekte ve bir bakma kanlmaz olan bir srecin eldeki parametrelerinin, tarihi evre koruma srecini daha salkl klmak iin nasl ynlendirilebileceine ilikin bir kir altrmas saylabilir. DNYADA KORUMA ALANINDAK KAVRAMSAL GELMELER Tarihi evre korumann modern bir bilimsel disiplin olarak geliiminde, arkeolojik ve tanr eserden tanmaz esere, antsaldan sivile, tek yapdan
evre leine ve doal evre ile btnleik kltrel peyzajlara doru, korunacak deer kavramlarndaki genilemelerin yansra, korumadaki mdahale kavramlarnn da kratoryal, (curatorial) mzeci ve elitist yaklamlardan, kentbilimsel, sivil, ve toplum odakl (urbanistic) yaklamlara doru kayd da grlmektedir. Bu temel tutum deiikliine elik eden ve gittike daha sk sorulan, koruma kimin iin?, korunacak deerleri kim, neden, nasl belirliyor? ve korumay kim yapmal? gibi sorular, yeni, deer-temelli bir koruma anlayn duyurmaktadr. Bu sorulara yant araylar, belki de korumay nasl beraber yapabiliriz? sorusundan geen uzlamac yollara iaret etmektedir. TRKYEDEK DURUM Klasik Durum Trkiyenin tarihi evre koruma deneyimi, yukarda anlan kavramsal gelimelerin bir ksmna ortak olmutur2. Ancak korumann toplumsal boyuttaki genilemesi, Trkiyenin kendi sosyo-ekonomik ve siyasal koullarnn snrlamalarna tabi olmutur. Gelimekte olan bir lkeye zg krdan kente g ve hzl kentlemenin gc karsnda daima tehdit altnda kalan tarihi miras, ou zaman devletin kat koruma yasalarnn yasaklayc ilevi araclyla ykmdan korunabilmitir. Ancak
69
bu yukardan aaya, merkeziyeti yaklam, siyasi irade ve karar srelerinin tm kademelerine yerleememi, yasalarn gereki uygulama mekanizmalar gelitirilmemitir; koruma, daha ok brokratik ve akademik evrelerle kstl kalm, toplum geneline de bir kltr olarak yaylamamtr. Trkiyenin bilinen halka inemeyen koruma darboaznn tipik yansmalar, Koruma Kurullarnn sit alan ilanlarna ve bu alanlarda bir ivi bile aktrmamalarna, belediyelerden ve halktan ykselen tepki ve ikayetler de izlenegelmitir. Bunlar, bir yandan korumann ar ykyle ba baa braklan halk asndan hakl, dier yandan da kltrel deerlerin nemini anlayamayan toplum kesimlerine direnmek zorunda kalan korumac uzmanlar asndan haksz tepkilerdir. Yeni Gelimeler Son dnemde Trkiyenin koruma gndeminde ciddi deiiklikler yaand konusunda ise kolayca hemkir olunabilir. 2000li yllarn bandan itibaren, zellikle yasal ve kurumsal dzeyde yaanan gelimelerin, yukarda anlan an kapatlmasna ynelik bir aba ierdii, bunun kreselleme ve Avrupa Birlii srecine bal bir yerelleme, zelleme ve demokratikleme dalgasnn paras olduu ise baz tartmalar barndrmakla birlikte yaygn kandr. Koruma konusundaki yasal dzenlemeler, yerel ynetimlere yeni kaynak ve yetkiler verilmesi, yerel ynetimlerde koruma uygulamadenetim brolar (KUDEB) gibi kamunun koruma grevlerini etkinletirici aralar getirilmesi, kltr ve turizm alanlarnn Bakanlk ve kltr ve turizm koruma ve geliim blgeleri gibi aralar nezdinde birletirilmesi, zel kltr giriimlerine tevik salanmas gibi eler barndrmaktadr. Ayrca, kamu ynetimi ve planlama mevzuat genelinde olduu gibi, stratejik planlama, koruma alanlar iin alan ynetimi, ve koruma ile planlama mevzuatlar arasnda skm kentsel dnm kavramlarnn yasalara ve pratie girdii grlmektedir. 2000lerin yeni yasa ve ynetmeliklerinin tesinde, sivil toplum kurulularnn zellikle 1990lardan itibaren ykselen geliimi, medyada zellikle tarih ve kltr turizmine ynelik ilginin artmas, Avrupa ve ABD kaynakl uluslararas sponsor kurulularn Trkiyede koruma projelerini desteklemeleri, Tarihi Kentler Birlii gibi yerel ynetimleri koruma konusunda rgtleyen birliklerin olumas da sz konusu paradigma deiimine katkda bulunmaktadr. Bu kapsaml ve eitli deiiklikleri ksaca yorumlamaya altmzda, Trkiyede koruma alannda daha ok-aktrl bir ortamn olutuu, devlete elik eden ve bazen rakip kan yeni ak-
trlerin ve bunlara zg aralarn nem kazand, zel sermayenin ve gayrmenkul sektrnn, zellikle kentsel dnm balamnda, tarihi evreyle daha fazla ilgilendii sylenebilir. Yeni Gelimelerin Dourduu Endieler Koruma alannda oluan bu yeni tabloyu yorumlamak, sindirmek ve bu ortamda almaya devam etmek, gerek kamu grevlisi, gerek serbest meslek sahibi, akademik uzman ve dierleri olsun, bu alanda alan pek ok kii iin ciddi bir aba gerektirmekte olsa gerekir. Ancak teden beri tehdit altndaki bir miras trl engellere karn korumaya alan bu kiiler iin, yeni mali ve brokratik aralarla gelen olanaklar iyimserlikle karlamak kadar, ayn aralarla gelen yeni ve byyen tehditlere kar tepki duymak, en azndan bunlar temkinli karlamak da doal saylmaldr. Bu balamda ne kan endieler, zel sermayeye tarihi evre zerinde fazla geni tasarruf haklar tannmas ve yerel ynetimlere kullanmaya hazr olmadklar bir yetkinin verilmesi ekseninde younlamaktadr. Demokratikleen bir koruma pratiine doru ilerlerken, bilimsel ilkelerden ve bu ilkelere balln denetim aralarndan dn verilmekte olduu kukular ykselmektedir. Hem Demokratik, Hem Bilimsel Bir Koruma Pratii? Deien koruma pratii ve dourduu endielerin znde grnen demokrasi bilim elikisinin, zmsz bir sorun olmadna, hem toplumsal kabul gren hem de bilimsel ltlere uygun bir korumann mmkn olduuna inanmak gerekir. Bu tr bir denklemde, her iki kaygnn da geerlilii kabul edilmelidir. Tarihi evre koruma, yzyl akn gemie sahip mesleki bir birikime, kabul edilen uluslararas ilke ve standartlara ve bu alanda emek veren uzmanlara sahip bilimsel bir ura alandr. Trkiyede bu bilimsel uzmanl temsil eden, Kltr Varlklarn Koruma Kurullar, eitli proje ve kamu kurulularna ait bilimsel danma kurullar, akademik kurulular ve bu kurul ve kurulularda hizmet eden koruma uzmanlar, ayrca planlama ve proje deneyimleriyle mesleki birikime katkda bulunan zel brolar ve profesyoneller bulunmaktadr. Koruma almalarnn bu uzmanlk birikimine dayanmadan yaplmas, kltrel deerlere yarardan ok zarar vermekten, zellikle uzun vadede byyen sorunlara yol amaktan baka bir ie yaramamaktadr.
70
Tarihi evre koruma, ayn zamanda toplumsal bir olgu, insanln kltrel kimlik, bilin ve sreklilik gereksinimlerini salamay amalayan bir abadr. Bu adan, halk iin, ama halka ramen koruma olmas da srdrlebilirlii kukulu ve elikili bir durumdur. Bu toplumsallk, birok alanda olduu gibi kltrel miras da sosyal yaplanmalara (construct), sosyal ve politik balama gre deiip geliebilen bir kavram haline getirmekte, bizleri bilimsel kabulleri ve kesin dorular srekli sorgulamaya itmektedir. Korunmas gerekli kltrel deerlerin son yzyl boyunca geirdii tanm ve kapsam deiimleri de bunun temel bir gstergesidir. Korunacak deerlerin tanmlanmasna ve korunmasna ilikin karar verme srelerine demokratik katlmn salanmas, yerel ynetimlerin, meslek odalarnn, sivil toplum kurulularnn, birey olarak vatandalarn eitli hak ve grevlere katlmas, korumann toplumsal olgu olarak geliimini salkl ve tutarl klacak, toplumsal destek sayesinde uygulamalar kolaylaacaktr.3 Koruma biliminin, toplumsal gereksinimlere karlk verebilecek bir esneklik gstermesini savunurken, bamszlnn korunmas gerektii inkar edilmemektedir. Birok koruma uzmannn yer aldklar bilimsel kurul ve kurulularn politize edilip, ynetimlerin karlar dorultusunda yeliklere mdahale edilmesi, etik ve bilimsel adan kabul edilemez bir durumdur. Karar verme srelerine sivil ve yerel aktrlerin katlm ise, uygulamalar kolaylatrmakla birlikte, uzman rehberliinden yoksun yrtld takdirde bizi daha nce sz edilen zararlara ve uzun vadeli sorunlara getirecektir. Yerel ynetimlerin bu adan dikkat eken yeni yetki ve uygulamalar arasnda, 5366 sayl yasa ve ynetmelikleri ile tanmlanan kentsel dnm projeleri, ve Tarihi Kentler Birliinin (TKB) yarmalarnn tevikiyle ye belediyelerin son yllarda retmekte olduklar kentsel koruma projeleri anlabilir. Kentsel dnm konusunda, yerel ynetimler, knt alanlarna dnm ancak hala kltrel deerler barndran tarihi alanlar hzla dntrmeye ve gayrmenkul sektr iin rant retici hale getirilmeye almakta, bu konuda zel sermayenin itici gcn arkasna almaktadr. Bu durum, uygulamalarn bilimsel niteliini denetlemeyi gletirmektedir. TKB yesi belediyelerin kentsel koruma projeleri konusunda ise, Birliin almalar sayesinde oluan sinerji ve belediyelerdeki korumaya kar artan ilgi son derece nemli bir gelime olmakla birlikte, yarmaya katlmn bymesi karsnda, yine ar hzl bir srecin ya-
ratt uygulamalarn bilimsel niteliinin denetimi iin gelitirilebilecek ek nlem ve mekanizmalar zerinde durmaya deerdir. Demokratik ve bilimsel korumay birlikte gerekletirmek konusunda meslek odalar zel konuma da sahip grnmektedir. Mimarlar Odas ve ehir Planclar Odas gibi ilgili odalarn nemli bir grevi, kamu yararn temsil etmek ve toplumsal karlar zel gruplarn karlarna kar savunmak olmaktayken, mimarlk ve ehircilik uygulamalarnn bilimsel ve mesleki standartlara uygunluunu mesleki denetim gibi aralarla salamak da dier bir asli grevleridir. Bu iki ama arasnda doabilecek elikileri uzlatrmak konusunda Odalarn kendi i mekanizmalar ile gelitirdii yntem ve yaklamlar, daha geni toplumsal ve siyasal zemindeki sorunlara zm araylarnda modeller sunabilir. Sektrleraras rgtlenme Modelleri Koruma alannda yaanan bu ikilemlerin zmnde, eitli sektrlerden aktrlerin, birbirlerinin karlarn dengeleyecek, zayf yanlarn kapatacak ve gl yanlarndan yararlanacak biimde alacaklar olas proje rgtlenme modelleri aratrlmaldr. Trkiyede tarihi evre korumann klasik yaplanmasnda arlkl olan kamu ve akademik sektrlerin yannda daha gl rollerle beliren yerel ynetim, sivil toplum kurulular ve zel sektrn bu adan salkl etkileimi, sk iletiim, effaf tartma ve gven ilikileri ortamlarnn gelitii, aktrlerin g dalmnn belirli bir dengeye sahip olduu ynetiim4 ortamlarnn gelimesine baldr. Burada, klasik olarak korumac olarak bilinen aktrlerin uzmanlarn, Kurul ve Bakanlk yetkililerinin kent planlama srecindeki sosyal ve ekonomik dinamikleri daha iyi anlamalar ve dier kesimlere korumay daha iyi anlatarak onu eriilebilir klmalar, imar yanls olarak bilinen aktrlerin yerel yneticilerin, mteahhitlerin ve gayrimenkul sektrnn ve kamuoyunun ise korumay nemli bir toplumsal gereksinim ve imar srecinde geerli bir seenek olarak benimsemeleri eklinde, iki tara bir aba gerekmektedir. Srdrlebilirlik kavramnn ekonomik, toplumsal, evresel boyutlar, gerek yetkili, gerek yatrmc, gerek kullanc ve gerek uzman rolnde olsun, tm sektrlerin bu salkl ynetiim ortamlarna katlmas ile gerekleebilmektedir. Sektrleraras rgtlenmeyi ciddi biimde ele alan ve kamu- yerel- sivil- zel birliktelii slogann felsefesinin merkezine yerletiren Tarihi
71
Kentler Birlii, kurulduu 2000 ylndan bu yana, bnyesinde toplad 220yi akn ye belediyeyi seminerler, bulumalar, koruma projelerine zendirme dlleriyle eiten, motive eden ve rgtleyen nemli bir kurulutur. Yerel ynetimlerin, son dnemdeki gelimeler sonucunda en nemli yetki art yaayan aktr olarak bu ekilde koruma konusunda ynlendirilmeleri, onlar ok aktrl bir dzenin sorumlu ve etkin katlmclar haline getirmeye yardmc olmaktadr. Son birka ylda tasarlanp uygulamaya geen baarl kentsel koruma projelerinde belediyelerin l zel dareleri, Valilikler, Koruma Kurullar, kent esnaf ve vatandalar, sanayi odalar vb. eitli dier aktrlerle yakn ibirlii ilikileri gelitirmeleri, tasavvur edilen salkl ynetiim ve rgtlenme modelleri iin umut verici gelimelerdir. Ancak daha nce deinilen, koruma uygulamalarnda koruma uzmanl birikimine bal kalnmas, uzman halk, korumac imarc gibi cephelemeleri engellemek asndan nemini korumaktadr. Burada kritik konular, sermayenin koruma lehine mobilize edilirken, bir yandan da dier aktrler tarafndan ve zellikle yetkili yerel ynetimlerin desteiyle denetlenmesi, eitim ve tantm yoluyla tm aktr ve sektrlerde koruma kavramnn pekitirilmesi, ve kurumlama mekanizmalaryla devamlln salanabilirlii bir uzlama ve ibirlii kltrnn yaratlmasdr.
KAYNAKA Anonim, Koruma Sempozyumu 1: Diyarbakr, TMMOB ehir Planclar Odas, 2006, s. 94. Avrami, E., Randall M. & de la Torre M., (2000), Values and Heritage Conservation, The Getty Conservation Institute, Los Angeles. Geray, Cevat, Koruma ve mar Plancl Asndan Tarihsel Kentlerde Belediyeleme, Tarihi Kentler Birlii, Yerel Kimlik, Ocak-ubat-Mart 2002, s.23. Gksu, F. Kentsel Dnm Sreci ve Proje Ortaklklar, Blten, Mimarlar Odas, Mays-Haziran 2006, s.40-44 Kele, R. Kentleme Politikas, mge Yaynlar, Ankara, 2004. Madran, E. , zgnl N., Son Yasal Dzenlemelerde Kltr ve Tabiat Varlklarnn Korunmas ve Yerel Ynetimler El Kitab, T.C. Kltr Bakanl TMMOB Mimarlar Odas Ankara ubesi, Ankara, 2005. Page, M., ,Randall M., Giving Preservation a History: Histories of Historic Preservation in the United States, Routledge, New York, 2004 Tarihi Kentler Birlii internet sitesi ve yaynlar. www.tarihikentlerbirligi.org (1 Mays 2009) Tomlin, M., Preservation, For What, For Whom?, National Council for Preservation Education, Ithaca, 2001. TMMOB ehir Plancilar Odasi, Kentsel Dnm Sempozyumu, 13-14 Haziran 2003, Yldz Teknik niversitesi, stanbul, 2003. Yldrm, E., Tarihi evre Korumada alan Sivil Toplum Kurulular zerine bir Durum Deerlendirmesi, Mimarist, Say 2, Mimarlar Odas stanbul Bykehir Belediyesi, stanbul, 2001.
DPNOTLAR
1
ehir Plancs (ODT 1998), Kentsel Koruma Uzman (ODT 1998, ngiltere- York 1999), Ankara niversitesi Sosyal evre Bilimleri anabilim dal doktora rencisi, Abu Dhabi Authority for Culture and Heritage (ADACH)/ Abu Dhabi Kltr ve Kltr Miras Bakanlnda Koruma Koordinatr.
Yldrm, E., Conservation Practice in Turkey: Through the Looking Glass of Intersector Relationships (Trkiyede Koruma Uygulamalar: Sektrleraras likiler Gzlnden bir Bak), Celebrating Conservation, Konferans Bildirileri, York niversitesi, York, 13-14 Eyll 2002. Yldrm, E., New York ve Amerikan Kentlerinde Tarihi evre Koruma, Mimarist, Yaz 2009, stanbul (baskda).
nemli bir rnek, 1973 tarihli Eski Eserler Kanunu ile birlikte gelen tekil anttan evre leinde korumaya doru genileme olarak verilebilir.
2 3 Bu konudaki yeni yasal dzenlemelerin getirdii olumlu katklara bir rnek, 5226 sayl yasa ile deiik 2863 sayl yasann 17. maddesinde, koruma amal imar planlarnn yapm ve onama srecinde ilgili meslek odalar, sivil toplum kurulular ve plndan etkilenen hemerilerin katlmnn ngrlmesidir. 4 Geleneksel olarak tek bir aktrn (yetkili kamu kurumu, rnein yerel ynetim veya bakanlk) dier aktrler zerinde ynetim hakkn elinde bulundurmas ve kullanmas yerine, son yllarda benimsenmi olan, aktrler arasnda birbirini ynetme ve denetleme hakkn daha eit bir ekilde datan bir rgtlenme yaklamdr. Ynetiim, siyasal sistemin ynetiminde hkmet ile toplum arasnda karlkl etkileim, ortak alma ve karar almada payda (stakeholder) olma koullarna dayanr (evre ve Orman Bakanl 2004). http://www. cevreorman.gov.tr/ekitap/04.pdf.
72
KENTSEL KORUMA ALANLARININ YNETM VE YNETM PLANI KAVRAMI
rem Ayranc, T, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlamas Blm/Ar. Gr. Nuran Zeren Glersoy, Prof. Dr., T, Mimarlk Fakltesi, ehir ve Blge Planlamas Blm/Ar. Gr.
GR Dnyada kent kimliini belirleyici elerin banda gelen tarihi alanlarn nemi gn getike artmaktadr. Artan nemle birlikte koruma yaklamlar da geliim gstermekte ve etkin koruma iin alan ynetimi gibi kavramlar gndeme gelmektedir. Koruma alanlar iin ynetim plan kavram dnyada ve lkemizde ilk olarak doa koruma alanlar ile gndeme gelmi, daha sonra UNESCO WHCn (Dnya Miras Merkezi) Dnya Miras Alanlar iin ynetim plan talep etmesi zerine kentsel koruma alanlar iin de nem kazanmtr. Bu yazda, koruma alanlarnn ynetimi ve ynetim plan kavramlarnn aklanmasna ve ayrca lkemiz iin ynetim plan srecinin ve organizasyonel yapsnn belirlenmesine allacaktr. Ynetim, konu ile ilgili kaynaklarda iyerlerinin organizasyonel performans salamak iin gerekletirdikleri bir sre olarak tanmlanmaktadr. Kentsel evrenin ve tarihsel alanlarn ynetimi sz konusu olduunda, organizasyonel performans salama srecinde ok daha karmak ve dinamik bir durum sz konusudur. Kentsel evrenin ve tarihsel alanlarn ynetimi hem yrede yaayanlarn, hem ziyaretilerin ihtiyalarna, hem mirasa ve hem de miras kullancsnn/sahibinin isteklerine yant verebilecek bir organizasyonel sreci iermek zorundadr.
Alan ynetimi, kaynaklar zerindeki basklar azaltacak ve btn evrenin daha iyi alglanmasn salayacak ve evresel kaliteyi ykseltecek planlama nlemlerinin bir bilekesi olarak tanmlanabilir. KORUMA ALANLARINDA YNETM PLANI KAVRAMI Ynetim Plan kavram, farkl kaynaklarda deiik ekillerde tanmlanmaktadr; Ynetim planlar Dnya Miras Alanlar iin yol gsterici rehberlerdir (UNESCO, Dnya Miras Merkezi, 2006). Ynetim Plan alann kullanclarnn ve ziyaretilerinin gereksinimleri dorultusunda Dnya Miras Alannn korunmas iin strateji belirleyen, alann ynetimi ile ilgili kararlar hakknda bilgilendirmeyi amalayan tavsiye edici bir taslaktr. Ynetim Plan yasal adan emredici bir belge deildir, ynlendiricidir. (Lodge and Terrace, 2006). Ynetim Plan, kltrel deerlerin tanmndan sonra, deerleri yasal, ynetimsel, mali ve profesyonel koruma yntemlerini uygulayarak koruyan ve belirli stratejileri ve zel eylem planlarn da ieren bir dokmandr. (G.Solar, 2003) Ynetim plan, koruma alanndaki kaynaklar, alann kullanmn ve ynetimini destekleyici
73
olanaklarn geliimini kontrol eden ve rehberlik eden bir belgedir. Ynetim Plan, alanda uygulanacak tm geliim ve ynetim faaliyetlerinin uygulanmasna yardmc olan ve srece rehberlik eden bir belgedir (Thorsell 1995). Planlama alannn temel gelime felsefesini ortaya koyan, problemleri zmek ve tanmlanan ynetim hedeerini gerekletirmek amacyla 10 yllk dnemler iin strateji gelitiren dkmanlardr (Young and Young 1993). Koruma alannn ynetimine rehberlik eden bir dokmandr. Alann gelecekteki ynetimi iin gerekli olan kaynaklar, kullanmlar, olanaklar ve personeli belirler. Gelecek 510 yl iin program sunan bir faaliyet dokmandr (Ndosi 1992). Ynetim hedeerini ve bu hedeeri gerekletirme stratejilerini ieren bir rehberdir ve sona eren bir sre deil; ynetim, uygulama ve planlamann yer ald bir emadr (Parks Canada, 1978). Ynetim plan yazl, yaynlanm ve kabul edilmi bir dokman olarak, blgeyi veya alan ve ynetim iin frsatlar ve sorunlar tanmlamaktadr. (Eurosite, 1999) Ynetim alannn korunmasn, yaatlmasn, deerlendirilmesini salamak amacyla, iletme projesini, kaz plann ve evre dzenleme projesini veya koruma amal imar plann dikkate alarak oluturulan koruma ve geliim projesinin, yllk ve be yllk uygulama etaplarn ve btesini de gsteren, her be ylda bir gzden geirilen planlardr (5226 sayl kanun, 2005). Ynetim plan tanmlarnn birletii ortak nokta, ynetim plannn, alann zelliklerini ve ynetim hedeerini ortaya koyan bir rehber olduu ve hazrlanp, tamamlanp uygulanan bir plan olmad, srekli revize edilen bir sre olarak grlddr. Devam eden bir sre olarak tanmlanan ynetim plan, kesinlikle duraan olmad gibi deien koullara ve hedeere de uyum salayabilmelidir. Tm ynetim planlarnn bir yasal erevesi bulunmal ve belirli aralara sahip olmaldrlar. Bu aralar, koruma aralar, ynetimsel aralar, mali aralar, sosyal aralar olarak tanmlanabilir: Koruma Aralar: Planlama kadrosunda koruma ve ynetim konusunda eitilmi elemanlara ve koruma uygulama planlarna ihtiya vardr,
Ynetimsel Aralar: Plan uygulamak iin ynetimsel kadroya ihtiya vardr. Mali Aralar: Projeyi nanse etmek iin kaynaklara ihtiya vardr, Sosyal Aralar: Yerel halk ve ilgili taraar sre iine katlmaldr. Tanmlardan yola karak Ynetim Planlar; Ayrntl analizlere dayal, korunacak deerlerin ve koruma snrlarnn belirlendii, Arazi kullanmnn saptand, Donatmlarn, altyapnn ve dier gerekli servislerin tanmland planlar olarak tanmlanrken ayrca toplumsal ve sosyal geliimin ynlendirildii planlamalara dayanmalalar gerektii de sylenebilir.
KORUMA ALANLARININ YNETM LE LGL TEMEL ALIMALAR Bu yazda Koruma Alanlarnn Ynetimi ile ilgili alma incelenmektedir. Bu almalar, ICCROM tafndan 1993 ylnda yaynlanan Management Guidelines for World Heritage Sites (Dnya Miras Alanlar in Ynetim Rehberi) adl almas, 2003 ylnda IUCN (Uluslararas Koruma Alanlar Birlii) nderliinde Thomas, Middleton ve Philips tarafndan hazrlanan Guidelines for Management Planning of Protected Areas (Koruma Alanlar in Ynetim Plan Rehberi) adl almas ve 2005 ylnda hazrlanan ngiltere ICOMOSunun Management of the Historical Environment (Tarihsel evrelerin Ynetimi) adl almasdr. Dnya Miras Alanlar in Ynetim Rehberi, ICCROM 1993 ylnda Feilden ve Jokilehto tarafndan hazrlanan ve ICCROM tarafndan yaynlanan Management Guidelines for World Heritage Sites adl alma, Dnya Miras Alanlarnn Ynetimi iin temel rehber olarak kabul edilmektedir. ICCROMun almasnda aadaki temel yaklamlar aklanmaktadr: Ynetim Plannda temel ama olarak belirlenen, alann kltrel kaynaklarn korumak ve gelecek nesillere aktarmak iin akademisyenlere, profesyonellere ve sanatlara sorumluluk verilerek tarihsel, sanatsal ve bilimsel yeteneklerinin etkin olarak harekete geirmelerinin salanmas gerektii belirtilmektedir.
74
Ynetim Plannn hazrlama srecinde karlalan sorunlarn, uzmanlar arasnda tartmaya almasnn, alann nemini arttran yaratc zmleri dourmak asndan nemli ve gerekli olduu, fakat uzun zaman gerektiren bir sre olduu vurgulanmaktadr. Ynetim Plannda kltrel kaynan deerine sayg duyan, kullanclarn ihtiyalarn dikkate alan ve yerel iklimsel kstlayclarla uyumlu, temel bakm seviyesinin tanmlanmas gerekli grlmektedir. Ynetim Plannda, merkezi ve yerel ynetimin ald kararlar dorultusunda, tm alan etkileyen planlama ve dzenlemelerin bir taslann hazrlanmas gerektii belirtilmektedir. Alan etkileyen dier planlar ve kanunlar ynetim plan iinde tanmlanan Alan Komisyonu tarafndan dikkate alnmal ve tm ynetim, koruma, geliim veya aratrma emas iine entegre edilmesi gerektii aklanmaktadr. Genel ynetim plannn alann iletmesi ve bakmnda gerekli olan personeli ve grevlerini tanmlamas gerektii belirtilmektedir. Ynetim plannn olanaklar gelitirmek iin ayr bir bte balnda neriler iermesi gerektii aklanmaktadr. ICCROMun almasna gre Ynetim Plan hazrlama sreci/aamalar aadaki ekildedir: Alanla ilgili ilk inceleme, Alann tanm ve snrlarn belirlenmesi, Alandaki korunacak saptanmas, deerlerin/kaynaklarn
Alana ilikin bilgi ve verilerin saklanmas, Alan tanmnn revize edilmesi ve tekrar deerlendirilmesi, Hedeerin revize edilmesi, revize edilen hedeerin formlasyonu ve kstlayclarn tekrar gzden geirilmesi, Gelecee ilikin yeni projelerin belirlenmesi, Revize edilmi alma program ve gelecek yllara ait yllk planlarn hazrlanmas. Koruma Alanlar in Ynetim Planlamas Rehberi, IUCN Guidelines for Management Planning of Protected Areas adl, Koruma Alanlar in Ynetim Plan Rehberi, IUCN (Uluslararas Doa Koruma Birlii) nderliinde Thomos, Middleton ve Philips tarafndan 2003 ylnda hazrlanmtr. alma, daha ok doal koruma alanlar ile ilgili olmakla beraber tm koruma alanlar iin de rehber olabilecek ekilde tasarlanmtr. Koruma Alanlar in Ynetim Planlamas Rehberinde, temel olarak planlamann daha genel bir disiplininin altkmesi olan alan ynetiminin, 20. yzyln ortasndan itibaren gelimi dnya lkelerinde, alan koruma iin uygulanmaya balanan bir sre olduu belirtilmektedir. Gnmzde ise, alan ynetiminin alann nasl ynetilecei konusunda yneticilere ve dier ilgililere rehberlik eden bir ara olduu vurgulanmaktadr. almada ynetim plan koruma alannn nemini ve deerlerini tanmlayarak, ak bir ekilde ynetim hedeerini belirleyip, uygulanacak eylemi gsteren zl belge olarak tanmlanmaktadr. Ayrca, ynetim plannn beklenmedik olaylara kar esnek olma zelliinin de alt izilmektedir. almada, ynetim plan hazrlk aamasnn, planlama srecinin en nemli aamalarndan biri olduu vurgulanmaktadr. Rehberde, hazrlk aamasnda belirlenmesi gereken konular aada sralanmaktadr: Alann bir btn olarak ele alnmas, Plann kimlere hitap edeceinin belirlenmesi, Planlama srecinde izlenecek admlarn ve kullanlacak yntemin belirlenmesi, Ynetim ama ve hedeerinin tanmlanmas ve tanmlanan ama ve hedeerin tm katlmclar
Korunacak deerlerin/kaynaklarn deerlendirilmesi, Hedeerin formlasyonu ve kstlayclarn dikkate alnmas, Eylemlerin ve projelerin aklanmas, alma programnn ve yllk planlarn hazrlanmas, Eylemlerin ve projelerin/programn uygulanmas, Alnan sonularn belgelenmesi, raporlanmas ve denetlenmesi/ gzden geirilmesi,
75
tarafndan anlalmasnn ve benimsenmesinin salanmas, Disiplinleraras bir yaklamn kullanlmas,
en nemli ksm, izleme srecinde elde edilecek geri beslemenin yeni plan taslana rehberlik etmesidir. almada, ynetim plannn son haline, toplanan grlerin nasl deerlendirildiini ve bazlarnn neden saf d brakldn anlatan bir rapor eklenebildii belirtilmitir. Tarihi evrelerin Ynetimi, ICOMOS-UK Tarihsel evrelerin Ynetimi almas, 2003 ylnda ngiltere ICOMOSu tarafndan Management of the Historical Environment ad ile hazrlanmtr. alma lkeler ve Ynetim Stratejisi veya Plannn Hazrlanmas in Rehber olarak iki blm halinde ele alnmaktadr. lk blmde: Temel ilkeler, Ynetim stratejileri, almaya kimlerin katlaca konular deerlendirilmektedir.
Planlama takmnn oluturulmas, Detayl bir ekilde alma program hazrlanmas ve bu programa uyulmas, Uzmanlar, hkmet alanlar gibi planlama takmnda olmayan insanlarn da katlabilecei srecin belirlenmesi olarak sralanmaktadr. almada nerilen ynetim plan ierii aada aklanmaktadr: 1. Giri: Ynetim plannn amac ve kapsam yer alr. 2. Alann Tanmlanmas: Alandaki deerlerin ve alann kullanm tanmlanr. 3. Alann Deerlendirilmesi: Alann neden nemli olduu aklanr ve nemi belirlenir. 4. Konular ve Sorunlarn Analizi: Frsatlar ve tehditler, alann gl ve zayf ynleri belirlenir. 5. Vizyon ve Hedeerin Belirlenmesi: Ynetim plannn vizyonu ve ona bal hedeer belirlenir. 6. Blgeleme Plan Hazrlanmas: Farkl ynetim blgeleri olduunda, blgeleme plan ile farkl ynetimsel alanlarn snrlar belirlenir. 7. Ynetim Eylemlerinin Belirlenmesi: Ynetim eylemleri, i plan, kadro ve bte belirlenir. 8. zleme ve Gzden Geirme: Ynetim plannn uygulamasnn nasl izlenecei ve gzden geirilip revize edilecei belirlenir. IUCN almasnda izleme ve gzden geirme aamasnn zerinde nemle durulmaktadr. Rehberde, ynetim plan iinde en nemli aamalardan biri olarak tanmlanan izleme srecinde; plann etkili bir ekilde uygulanp uygulanmad ve hedeere bal kalnp kalnmad, ynetim etkinliklerinin ve ynetim eylemlerinin doru bir ekilde gerekletirilip gerekletirilmedii kontrol edilmektedir. zleme srecinden sonraki aama olan deerlendirme aamasnda ise ynetim plannn yeniden gzden geirilmesi veya gncellenmesi ile ilgili kararlarn alnd belirtilmektedir. Bu aamada, planlar iin yasal olarak, genellikle be, yedi veya on yllk zaman dilimleri belirlenmitir. Bu aamann
kinci blmde: Ynetim stratejisinin gelitirilmesi, Alann tanmlanmas, Kltrel deer ve neminin deerlendirilmesi, Siti etkileyen basklar ve deiim gleri, Koruma politikasnn aklanmas, Seeneklerin deerlendirilmesi, Genel ynetim, Eylem ve srekli bakm iin planlama, Uygulama, zleme ve gzden geirme, Aratrma ve belgeler, Proje bteleri, maliyetler, i planlar, Projelerin hazrlanmas balklar incelenmektedir.
Tarihsel alanlarn korunmas, gelitirilmesi ve ynetiminde koruma alan yneticileri iin bir rehber
76
olarak tanmlanan ynetim planlar konusunda son yllarda yaplan almalar tm dnyada hzla artmtr. zellikle Dnya Miras Listesine giren alanlarn ynetimi konusunda hazrlanan temel almalar, rehberler ve ilgili kanun ve ynetmeliklerin incelenmesi sonucunda ynetim planlamas srecinin genelde ana aamadan meydana geldii grlmtr. Bu aamalar; Alann Tanmlanmas ve Kltrel Deer ve neminin Belirlenmesi, Deerlendirme ve Koruma Politikalarnn Belirlenmesi, Uygulama, zleme ve Gzden Geirme Aamalar olarak tanmlanabilir. LKEMZDE YNETM PLANI HAZIRLANMASI Trkiyede konu ile ilgili ilk ve tek yasal dzenleme olan, 2004 ylnda yaynlanan, 5226 sayl 2863 sayl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu ile eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ve 2005 ylnda yaynlanan Alan Ynetimi ile Ant Eser Kurulunun Kurulu ve Grevleri ile Ynetim Alanlarnn Belirlenmesine likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik dikkate alnarak ve incelenen rnekler ve belirlenen ynetim plan hazrlama aamalar dorultusunda hazrlanr. Ynetim Plan Organizasyon Yaps Ynetim Plan Organizasyon Yaps, Alan Ynetimi ile Ant Eser Kurulunun Kurulu ve Grevleri ile Ynetim Alanlarnn Belirlenmesine likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik le tanmlanan organizasyon yapsna uygun olarak gelitirilmelidir. Organizasyon yaps iinde aadaki birimlerin yer almas nerilmektedir: Egdm ve Denetleme Kurulu, Ynetim Ekibi, Danma Kurulu, Denetim Birimi. Egdm ve Denetleme Kurulu Ynetim Plan iinde hemen her srete aktif olarak yer alan Egdm ve Denetleme Kurulunun grevi: Ynetim plann incelemek,
Ynetim plann onaylamak, Ynetim plannn uygulanmasn denetlemek olarak tanmlanmtr. Egdm ve Denetleme Kurulunun yeleri: Alan Bakan, Danma kurulunun kendi iinden seecei iki ye, Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi, Bykehir Belediyesi temsilcisi, le Belediyesi/Belediyeleri temsilcisi, Alan Bakan, ayn zamanda egdm ve denetleme kurulunun da bakandr. Ynetim Ekibi Ynetim Plannn hazrlanmas ve uygulamasndaki temel sorumluluk Ynetimi Ekibindedir. Alan Bakan bakanlndaki Alan Ynetimi Ekibi yeleri: Bykehir Belediyesi temsilcisi le Belediyesi/Belediyeleri temsilcisi, Kltr ve Turizm Bakanl temsilcisi niversitelerin mimarlk, ehir ve blge planlama, sanat tarihi, kamu ynetimi, iletme ve ekonomi blm uzmanlar ve alann nitelii dikkate alnarak sosyolog, tarihi, ekonomist ve turizm iletmecisi olabilir. Danma Kurulu Danma Kurulunun grevi, Ynetim Plan taslan inceleyerek bu taslan karara balanmas ve uygulanmas konusunda nerilerde bulunmaktr. Danma Kurulu yeleri: Alan Bakan Mlk sahipleri ehir Planclar Odas ve Mimarlar Odas temsilcileri UNESCO temsilcisi ICOMOS temsilcisi
77
niversitelerin ehir planlama, mimarlk, restorasyon, sosyoloji blm uzmanlar olabilir. Danma Kurulu, bakann kendi iinden seer. Danma kurul yelerinin kendi dallarnda uzman ve alan ile ilgili donanml kiilerden seilmesi, Ynetim Plan hazrlk sreci asndan nemlidir. Denetim Birimi Egdm ve denetleme kurulunun denetim grevini yerine getirebilmesi amacyla kurulan Denetim Biriminin grevi, ynetim planlarnn uygulanmasn denetlemektir. Denetim birimi, Ynetim Plannn hazrlanmas ve uygulanmas srecinde grev alan kiilerin iinden: Mimarlk ehir ve Blge Planlama Sanat Tarihi Arkeoloji Kamu Ynetimi Ekonomi letme uzman yelerden oluabilir.
Plann Hazrlanmas Ynetim Ekibi Danma Kurulu
YNETM PLANI EVRELER
I. EVRE
ALANIN TANIMLANMASI VE KLTREL DEER VE NEMNN BELRLENMES
II. EVRE
DEERLENDRME VE KORUMA POLTKALARININ BELRLENMES
III. EVRE
UYGULAMA ZLEME VE GZDEN GERME
ekil 2. Ynetim Plannn Aamalar
Alann Tanmlanmas aamas, alann konum ve snrlarnn belirlenmesi, tarihsel geliiminin incelenmesi, mevcut koruma statsnn ortaya konulmas ve alanla ilgili ayrntl analizlerin yaplmas olarak sralanr. Deerlendirme aamasnda alann zayf ynlerinin, tehditlerinin, frsatlarnn ve gl yanlarnn ortaya konulmas ile koruma politikalarnn belirlenmesine geilir. Koruma politikalarnn aklanmas ardndan ynetim hedeerinin belirlenmesi gerekir. Ynetim hedeerinin belli konu balklarna gre toplanmas eylem programnn hazrlanmasnda ve uygulama aamasnda kolaylk salamaktadr. Uygulama aamasnda projeler ve eylem programlar yer almaktadr. Belirlenen hedeeri gerekletirmek zere eylem programlar ile eylemler, her eylem iin hedef sre ve eylemde rol alacak temsilciler belirlenmelidir. Eylem programndan sonra bte almalarna balanp plann uygulanmasna geilmelidir. Ynetim plannn en nemli aamalar olarak tanmlayabileceimiz izleme ve gzden geirme aamalar uygulamann baarl bir ekilde gerekletirilmesi asndan nemlidir. Burada alnan sonulara dayanlarak ynetim plan revize edilir. Plann revize edilmesi, alann tanmlanmasndan btenin belirlenmesine kadar her aama iin gerekletirilebilir. Ynetim Plan sreci, belirlenen aamalara gre lkemizdeki ilgili yasa ve ynetmelikler dikkate alnarak; Organizasyonun Tanmlanmas aamasnda sorumlu birim olarak Danma Kurulu
Uygulama
Egdm ve Denetleme Kurulu
zleme ve Gzden Geirme
Denetim Birimi
ekil 1. Ynetim Plan aamalarnda yer alacak birimlerin arasndaki iliki
SONU VE DEERLENDRME Gnmzde ynetim planlar koruma alan yneticilerine alann korunmas, gelitirilmesi ve devam ettirilmesi iin rehberlik eden dokmanlar durumundadr. Alan ynetimi konusunda hazrlanan temel almalar, rehberler ve ilgili kanun ve ynetmeliklerin incelenmesi sonucunda ynetim planlamas srecinin analiz, deerlendirme ve uygulama aamalar olan ana aamadan meydana geldii grlmtr (ekil 2).
78
Alann Tanmlanmas ve neminin Belirlenmesi, Deerlendirme ve Koruma Politikalarnn Belirlenmesi ve Plann Hazrlanmas aamalarnda sorumlu birim olarak Ynetim Ekibi, zleme ve Gzden Geirme aamalarnda ise sorumlu olarak Denetim Birimi belirlenmitir (ekil 3). Ayrca Deerlendirme ve Koruma Politikalarnn Belirlenmesi aamasnda da Ynetim Ekibi, Danma Kurulundan destek ve gr alabilir.
DANIMA KURULU
KAYNAKA
Ahunbay, Z., , Tarihi evre Ynetimi ve Ynetim Planlar, Tarihi Kentlerin Ynetimi Paneli, stanbul, TMMOB Mimarlar Odas stanbul Bykkent ubesi Yaynlar, 3 ubat 2005, s.35-50. Alan Ynetimi ile Ant Eser Kurulunun Kurulu ve Grevleri ile Ynetim Alanlarnn Belirlenmesine likin Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik, Yayn Tarihi:27.11.2005, say:26006, http://www.mevzuat.adalet.gov.tr/html/24515. html (11.01.07). Ayranc, ., Koruma Alanlarnn Ynetimi ve Ynetim Plan Srecinin Deerlendirilmesi, Yksek Lisans Tezi, .T.. Mimarlk Fakltesi 2007. Eurosite Toolkit: Management Planning. Eurosite, Lille, France, 1999. Feilden, B. and Jokilehto, J., Management Guidelines for World Cultural Heritage Sites, ICCROM, Roma1993. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu, Kanun No: 2863, Kabul Tarihi: 21.7.1983, Yayn Tarihi: 23.7.1983, www.mugla-turizm.gov.tr. Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kanunu le eitli Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun, Kanun No: 5226, Yayn Tarihi: 27.7.2004, http:/rega.basbakanlik.gov. tr/Eskiler/2004/07/20040727.htm Lodge, B., Terrace, H. , Durham Riverbanks Management Plan, Durham City Council, www.durhamcity.gov.uk/ Pid/5142 - 26k, (30.03.07). Ndosi, O.M., , Preparing Management Plans for Protected Areas. Parks Canada, 1978 1992 Thomas, L., Middleton, J. and Phillips, A., Guidelines for Management Planning of Protected Areas, World Commission on Protected Areas (WCPA), www.iucn.org/themes/wcpa/ pubs/guidelines.htm, (21.02.07).
ORGANZASYONUN TANIMLANMASI
Ynetim Plan Organizasyon Yapsnn Tanmlanmas
Katlmclarn Belirlenmesi
ALANIN TANIMLANMASI VE NEMNN BELRLENMES

Alanla lgili n ncelemenin Yaplmas
Alann Tanm ve Snrlarnn Belirlenmesi

Alann Tarihsel Geliimin Belirlenmesi
Alandaki Deerlerin Belirlenmesi Alansal Analizlerin Yaplmas

YNETM EKB Danma Kurulu
DEERLENDRME VE KORUMA POLTKALARININ BELRLENMES

Frsat ve Tehditlerin Deerlendirilmesi
Thorsell, J., A Practical Approach to the Preparation of Management Plans for Natural Heritage Sites, 1995. yayn irketi vs bilgiler yok UNESCO World Heritage Centre, Operational Guidelines for the Implementation of the World Heritage Convention, whc. unesco.org/opgutoc.htm (15.03.07). UNESCO World Heritage Centre, World Heritage Challenges for the Millenium, whc.unesco.org/opgutoc.htm (15.03.07). Yazc, E., zel evre Koruma Blgelerinde Turizm Basks ve Data-Bozburun zel evre Koruma Blgesi in Turizm Ynetim Plan nerisi, Yksek Lisans Tezi, .T.. Mimarlk Fakltesi, 2007,. Young, C. and Young, B., , Park Planning: A Training Manual (Instructors Guide), 1993 (yayn kunyesi yok) Zeren Gulersoy, N., Ayranc, . Koruma Alanlarinda Ynetim Plani Uygulamalari ve Tarihi Yarimada rnei, TMMOB Mimarlar Odas stanbul Bykkent ubesi Yaynlar, 2007. Zeren Gulersoy, N., Ayranc, ., Yazc, E. 2007 Koruma Alanlarinda Planlama ve Alan Ynetimi, Kentsel Sit Alanlarnda Alan Ynetimi Toplants, Yldz Teknik niversitesi, 29 Ocak 2008.
Koruma Politikalarnn Belirlenmesi

Halk Forumu
PLANIN HAZIRLANMASI
Projelerin Aklanmas
alma Program ve Yllk Planlarn Hazrlanmas

DENETM BRM
ZLEME VE GZDEN GERME

ekil 3: Ynetim Plan Sreci
79
TMMOB MMARLAR ODASI ANKARA UBES

KONUR SOKAK 4/3 KIZILAY ANKARA

Tarihi Çevrede Koruma Yaklaşım Ve Uygulamalar

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tarihi Çevrede Koruma Yaklaşım Ve Uygulamalar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TARH EVRE KORUMA VE PLANLAMA

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

TARH EVRENN TARH Osmanldan Gnmze Tarihi evre: Tavrlar-Dzenlemeler

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

TARH EVRE KORUMA

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

ARKEOLOJK VARLIKLARIN* ARKEOLOJK ALANLARDA OLUTURDUU ANLAM DEMELER1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 1. Alinda Tiyatrosu, 2003

Resim 2. Kaz ncesinde Apollo Tapna, Didim

Resim 3. Kaz sonrasnda Apollo Tapna, Didim

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 4. Magnesia ad Meanderdaki Theatron un kaz srasnda grn

Resim 6. Ge Hellenistik eme-evin kaz ncesi durumu, Sagalassos, 1990

Resim 7. Ge Hellenistik eme-evin mdahaleler sonras durumu, Sagalassos

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 9. Kuzey-bat Heroonun ayaa kaldrlma sonras durumu

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 12. Celsus Kitapl, 2008

Resim 13. Celsus Kitaplnn Kuretler Caddesi ynnden yaklarken grn

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 14. Hamam Gimnazyum Kompleksinin kaz srasndaki grn

Resim 15. Hamam Gimnazyum Kompleksinin ayaa kaldrlma sonrasndaki durumu

Resim 16. Efesteki Memmius Antnn kaz srasndaki grn

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 17. Efesteki Memmius Antnn dou ve gney cepheleri

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

M. Wealkens, S. Ercan, E. Torun, a.g.e. M. Wealkens, S. Ercan, E. Torun, a.g.e.

, E. Braun (ed.), a.g.e.

V.M. Strocka, a.g.e.

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

KORUMA-PLANLAMA MEVZUATI BALAMINDA KIYI ALANLARINDA KONUMLANAN TARH EVRELERN KORUNMASI

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 1. Mamure Kalesi, Anamur, Mersin

Resim 2. Kaunos antik kenti ve dalyan, Dalaman-Mula

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Resim 5. Ka yerleiminde ikinci konut yerleimi ile imara alan alanlar

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

Ky Kanununun Uygulanmasna Dair Ynetmelik (RG: 03.08.1990/20594); madde 5; ek:1.7.1999-3830/2.madde.

a.g. ynetmelik; (Madde 18 - Deiik: 13.10.1992/21374 R.G.)

a.g. Ynetmelik; (Madde 16/b).

2960 sayl Boazii Kanunu; RG: 22/11/1983 Say:18229.

3621 sayl Ky Kanunu; RG:17.04.1990, Say: 20495.

dosya tarihi evrede koruma: yaklamlar, uygulamalar-1

KENTSEL ARKEOLOJK ALANLARDA TASARIM SREC*