Professional Documents
Culture Documents
VIOLETA MITOVSKA
OLIVERA VELI^KOVSKA
PRIRODA
ZA ^ETVRTO ODDELENIE
za devetgodi{no osnovno obrazovanie
Recenzenti:
Pretsedatel: D-r. Nikola Dimitrov
^len: Meri Xekova
^len: Namuk Ku}i
Sorabotnk: Anastasija Stojanova:
Lektor: Marija Angeleska
PO^ITUVAN U^ENIKU!
Ovaa godina }e se zapoznae{ so nov predmet PRIRODA.
Za polesno da go nau~i{ materijalot, treba da se podgotvi{
u{te vo po~etokot.
Nabquduvaj ja prirodata, istra`uvaj, so obidi - doka`uvaj,
eksperimentiraj, demonstriraj, zemi aktivno u~estvo vo rabotata.
Seto toa zapi{i go vo tetratkata {to }e ja odredi{ za taa cel.
Tetratkata dopolni ja so fotografiite {to }e gi napravi{ ili }e
gi najde{ taka }e ima{ pojasna slika za ona {to si go istra`uval.
Sobranite materijali od istra`uvawata i rabotnite
zada~i iskoristi gi za pravewe oddelenski album na prirodata,
album so sliki, ilustracii, zapisi spored temite, i razni zbirki.
Aktivno u~estvuvaj vo za~uvuvawe na tvojata `ivotna
sredina.
Napravete sopstvena gradina (so saksii, ako nemate prostor
vo dvorot). Sejte, sadete, odgleduvajte gi rastenijata i
nabquduvajte...
Nabquduvajte gi `ivotnite {to se vo va{ata neposredna
okolina.
Na edna prazna klupa vo u~ilnicata, podredete gi site
materijali i, po potreba, koristete gi. Nad klupata stavete naslov
PRIRODA.
Materijalite, fotografiite i zapisite koristete gi i za
drugite predmeti: makedonski za govorni i pismeni ve`bi;
likovno obrazovanie za da gi poka`e{ svoite likovni afiniteti;
matematika, op{testvo itn.
SRE]NO!
Od avtorite
TI SI DEL OD GRUPATA
PRIRODA
PRIRODA
PRIRODA
PRIRODA
SREDBA SO PRIRODATA
PRIRODA
[TO E PRIRODA?
Zada~i za istra`uvawe:
[to e priroda?
Izlezi na pro{etka vo bliskata okolina. Nabquduvaj s {to e
okolu tebe.
Zemi po edna raka zemja od pove}e mesta. Istrij ja vo racete.
Zabele`i ja i bojata na zemjata. So lupa, ubavo razgledaj ja. [to }e
zabele`i{ vo nea? Na kraj, stavi ja vo }ese.
Zemi nekolku kamen~iwa, razli~ni po boja, forma, golemina i
rapavost. Obidi se da gi po~uvstvuva{ vo rakata. Skr{i edno od niv i so
lupata pogledaj vo vnatre{nosta. Stavi gi i niv vo }ese.
Ako vo tvoja blizina ima reki~ka, izmij gi racete, pomirisaj ja
vodata, razgledaj ja, pa od nea stavi vo edno {i{e.
Ispravi se i vdi{i od vozduhot {to e okolu tebe.
Skini edno gran~e od nekoe rastenie. Pomiluvaj go, mirisni go i
stavi go vo }ese.
Obidi se da fati{ nekoj bezopasen insekt. Razgledaj go, pogledaj
mu gi teloto i krilcata so lupa. Ne e isto koga go gleda{ samo so oko.
Koga }e zavr{i{ stavi go vo tegli~ka.
Nemoj da zaboravi{ i na rastenijata i na `ivotnite {to }e gi
sre}ava{. Zabele`i koe kade si go sretnal!
Vo tetratkata zapi{uvaj za s {to vide, {to dopre, {to slu{na,
{to pomirisa, za s {to po~uvstvuva.
Sredi gi zaklu~ocite. Na ~as sporedi gi podatocite i donesi
zaklu~oci!
PRIRODA
Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!
Priroda e s ona {to n opkru`uva: zemjata, vodata, vozduhot,
rastenijata, `ivotnite i ~ovekot.
Zemjata, vodata i vozduhot ne se ra|aat, ne se razvivaat, ne
umiraat. Tie ne se `ivi! Zatoa spa|aat vo ne`iva priroda!
Raznite rastenija, `ivotnite i lu|eto se ra|aat, se razvivaat,
se hranat, dostignuvaat odredena starost i umiraat.
Tie se `ivi ! Zatoa spa|aat vo `iva priroda.
@ivata priroda rastenijata, `ivotnite i ~ovekot, se zavisni
edni od drugi, no tie se zavisni i od ne`ivata priroda.
^ovekot ja menuva prirodata za svoi potrebi: gradi naselbi,
pati{ta, fabriki, u~ili{ta i dr. Toa e izmeneta priroda.
Okolinata vo koja ima uslovi za `ivot na nekoe rastenie,
`ivotno ili ~ovek, se vika `ivotna sredina.
Ako se saka{
samiot sebe i tie
okolu tebe ~uvaj
ja prirodata!
Rabotni zada~i:
Od dobienite materijali napravete zbirki od: kam~iwa, vidovi zemja,
isu{eni rastenijata, insekti; posadete novi rastenija. Del od ovoj
materijal }e go koristi{ koga }e u~i{ za po~va.
S stavete vo kat~eto po priroda, a napisite zaka~ete gi na pano.
PRIRODA
^OVEKOT I PRIRODATA
Zada~i za istra`uvawe:
Kako ~ovekot deluva vrz
prirodata?
Preku istra`uvawe: nabquduvawa, spisanija,
enciklopedii, internet i drugi izvori; dojdi
do odgovorite na slednite pra{awa:
Kako ~ovekot se odnesuva kon prirodata?
Kako ja menuva prirodata?
So kakva cel pravi promeni?
Koi se prednostite pri koristeweto na
prirodata?
Kako ~ovekot gi koristi prirodnite
bogatstva na zemjata?
Koi se prednostite od koristeweto na
son~evata energija?
Koi se posledicite od zagadeniot vozduh?
Kako se koristi energijata na veterot?
Za {to se koristi vodata? A nejzinata sila?
Kako ti pridonesuva{ za za~uvuvawe na
tvojata sredina?
Rabotni zada~i:
1. Posadi drvo!
2. Soberi gi hartiite i plastikite
od tvojot u~ili{en dvor i od tvojata okolina.
Stavi gi vo
posebni vre}i i predadi gi za reciklirawe.
3. Na ~asot po likovno izraboti plakat od sobranite plasti~ni
{i{iwa i hartija, na tema ^uvaj ja prirodata !
10
PRIRODA
Sporedi go tvojot zaklu~ok so na{ite zaklu~oci!
Denes Zemjata izgleda sosema poinaku od pred mnogu milioni
godini. Razli~nite prirodni pojavi go menuvale izgledot na Zemjata.
Vo toa mnogu pridonel i ~ovekot. ^ovekot tolku ja izmenil prirodata,
{to uslovite za `ivot se sosema izmeneti. Vozduhot, vodata i
zemji{teto se tolku zagadeni, klimata stanuva s potopla, a nivoto na
vodata vo moriwata e s povisoka.
Za svoi potrebi ~ovekot gi koristi bogatstvata od zemjata:
rudnite bogatstva, zemjinata toplina itn.
Bez son~evata svetlina i toplina na Zemjata ne bi mo`elo da
ima `iv svet.
Pokraj toa, ~ovekot so svojata sposobnost da razmisluva ja
koristi son~evata energija za zatopluvawe, za rabota na fabri~ki
ma{ini, potoa vo avtomobilskata industrija itn.
^ovekot go koristi i vozduhot (veterot) kako energija.
Vodata e, isto taka, izvor na energija {to ~ovekot uspe{no ja
koristi.
S e vo interes na ~ovekot, i toa e dobro, ako ne se
zloupotrebuva negoviot um i ne se zagaduva negovata prirodna sredina
i prirodnata sredina na drugite `ivi su{testva.
11
PRIRODA
PROMENI VO PRIRODATA VO ESEN
Zada~i za istra`uvawe:
Koi promeni vo esen gi zabele`uva{ vo prirodata?
Pred da po~ne{ so istra`uvawe podgotvi si tetratka, kutii i
}esi za sobranite listovi, plodovi i semiwa. So sebe imaj go
kalendarot vo koj }e gi zabele`i{ promenite na vremeto. Pro~itaj
pesni i raskazi vo koi e opi{ana esenta.
Nabquduvaj, istra`uvaj i bele`i gi site promeni {to
nastanuvaat vo prirodata okolu tebe. Vo toa }e ti pomognat slednite
pra{awa:
Kakvi se meteorolo{kite izvestuvawa za vremeto?
So kakva obleka ja zamenuva{ letnata obleka?
Zo{to pticite ja napu{taat svojata prirodna sredina?
Kolku prirodni sredini imaat pticite preselnici?
Koi promeni gi zabele`uva{ na rastenijata?
[to rabotat lu|eto vo esen?
Zo{to se slu~uvaat site tie promeni?
Na {to te potsetuva esenta?
Kakvi promeni nastanuvaat koga se menuvaat drugite godi{ni
vremiwa?
Rabotni zada~i:
S ona {to go zabele`a, zapi{i go vo vid na izve{taj.
Sporedi gi tvoite rezultati so rezultatite na drugite ~lenovi od
grupata.
Soberi listovi, plodovi, semiwa... i napravi umetni~ki
sliki od niv.
Sobraniot materijal i pro{etkite iskoristi gi kako
inspiracija za tvorewe na ~asovite po makedonski jazik.
Eksperimentiraj:
Zemi eden `olt, suv list i eden zelen list. Zgme~i gi vo sad
poedine~no i ka`i do kakov zaklu~ok dojde?
Vo koj list ima sok? [to e su{ewe?
12
PRIRODA
13
PRIRODA
Zada~i za istra`uvawe:
Kakvi promeni zabele`a na rastenieto po eden mesec?
Proveri ja prvata zada~a od u~ebnikot!
Vo po~etokot ti be{e dadena zada~a da posadi{ i posee{
rastenija i da go sledi{ nivniot razvoj!
Kakvo rastenie posadi?
Kolku santimetri be{e rastenieto koga go posadi?
Po kolku santimetri raste{e za edna sedmica?
Kolku santimetri porasna za siot ovoj period?
Kolku liv~iwa izrasnaa vo tekot na ovie sedmici?
Koga izleze poseanoto seme?
Kolku porasna za eden mesec?
[to pridonese za razvivawe na tvoite rastenija?
Kako napreduvaa rastenijata na koi ne im davavte dovolno
voda?
[to stana so rastenieto {to nema{e dovolno svetlina i
toplina?
14
PRIRODA
[TO NAU^IV?
Nau~iv
{to e
priroda!
Ima
`iva i
ne`iva
priroda.
Nau~iv kako
sam da
istra`uvam!
Koga
istra`uvam
treba da
koristam i
instrumenti
.
15
Kako da
odgleduvam
rastenija.
Kako da gi
koristam
setilata za
vid, sluh,
vkus i miris.
Nau~iv kako da
se odnesuvam koga
rabotam vo grupa.
Kako da se
odnesuvam so
sobraniot
materijal.
:
I : ,
, !
. ,
! , .
,
. . ?
II :
( , , , ...)
, ,
, . (. ) .
?
? ?
III : , .
. .
?
? ?
?
IV : . ,
. ?
. ?
? ?
? , .
?
?
.
16
:
,
.
.
,
.
. .
,
.
:
1.
?
2. ?
?
!
17
. T
, ,
.
.
,
. ,
.
!
.
.
.
.
,
. ,
?
.
. .
.
, .
.
18
I :
,
: , , ,
, ...
II :
, : ,
, , ...
,
( , , ),
, ...)
!
?
?
.
19
?
, , , , , , ,
. ,
,
.
,
,
, .
,
.
.
.
?
?
,
,
,
.
:
1.
,
( , , ,
) .
,
. ?
20
Osnovni podatoci:
Site materijali se menuvaat pod vlijanie na toplinata, vozduhot,
vodata i pritisokot vle~eweto. Nekoi se menuvaat trajno, a nekoi
privremeno.
Rabotni zada~i:
Vo tvoeto u~ili{te sigurno ima kabinet po fizika ( predmet koj se
izu~uva vo sedmo oddelenie). So ostanatite u~enici od tvoeto
oddelenie i nastavnikot/ nastavni~kata posetete go kabinetot i
izvedete go sledniot opit:
Sledi ja postapkata!
1. Metalno top~e, koe e postaveno na metalen
dr`a~, pominuva niz metalen obra~.
2. Zagrevaj go top~eto so pomo{ na zapalena
sve}a.
[to zabele`uva{?
Dali top~eto mo`e da pomine niz metalniot
obra~? Zo{to?
21
Obidi se povtorno!
1.Isturi vrela voda vo tenka staklena ~a{a.
[to }e se slu~i so ~a{ata?
2.Vo tenka staklena ~a{a stavi metalna la`i~ka
i potoa stavi vrela voda.
3.[to zabele`a?
Rabotni zada~i:
Za sekoja ilustracija posebno, objasni kako materijalite se menuvaat
pod dejstvo na golema toplina!
Dolgotrajno istra`uvawe
Temperaturite vo tekot na denot i vo tekot na
godinata se menuvaat. Obi~no vo leto
temperaturite rastat, a vo zima opa|aat.
Pritoa doa|a do zagrevawe, odnosno ladewe. Istra`uvaj!( [to se
slu~uva so asfaltot, so `icite za elektri~na energija...Bele`i!)
22
Rabotni zada~i:
Sledej}i ja sekoja ilustracija posebno, objasni kako materijalite se menuvaat
pod vlijanie na pritisok.
hartija
staklo
drvo
Zada~i za istra`uvawe:
23
drvo
POTSETI SE!
Zemjata e me{avina od golem broj
sostojki: humus, kamen, pesok,
glina...
Vozduhot e me{avina od kislorod,
azot, jagleroden dioksid i vodena
parea.
Vodata e naj~estiot rastvora~ vo
prirodata. Vo nea se rastvoraat
razni materii, koi mo`at da bidat
vo cvrsta, gasovita ili vo te~na
sostojba.
POTSETI SE!
Materijali:
drvo
kamen
staklo
plastika
hartija
kreda
parafin
24
Sakam da napravam!
Kula od pesok
[to s mi e potrebno?
siten pesok, modli, drvca,
cevki vo razni boi, metalni
spajalici, tol~ena bela
kreda,ping pong top~iwa,
sitni kam~iwa, ukrasni
sve}i~ki...
25
,
:
, , . ,
, . ,
.
. , , ,
.
.
.
26
!
,
.
, , ... .
.
,
. ,
.
.
.
.
:
1.
?
2. ?
3. Na ~asot po makedonski jazik napi{i
sostav [tedi ja elektri~nata
energija .
27
10
.
.
SVETLINA
Zada~i za istra`uvawe:
Doznaj nekoi osnovni podatoci za vetlinata!
Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi
enciklopedija za prirodata i doznaj gi osnovnite podatoci za
son~evata svetlina i toplina.
28
NAPRAVI SAM
Potrebni ti se:
*karton,
*no`ici,
*moliv ili stap~e.
Od karton ise~i krug, vo sredina napravi dup~e i stavi moliv ili stap~e.
Kartonot postavi go na mesto kade son~evata svetlina }e go dopira preku celiot
den.
Nabquduvaj go dvi`eweto na senkata i sekoj ~as obele`uvaj go mestoto na koe se
nao|a senkata . Meri ja dol`inata na senkata, i zapi{uvaj . Na krajot }e vidi{ vo
koj del od denot senkata e najgolema.
29
Zada~i za istra`uvawe:
Doka`i deka vidlivata svetlina sodr`i pove}e boi!
,,DOMA[NO" VINO@ITO
Potreben materijal:
bel karton, bokal voda, pravoagolen plasti~en sad i ogledalo.
1. Napolni go plasti~niot sad so voda. Stavi go na mesto izlo`eno na sonce.
2. Pred sadot so voda, postavi go par~eto bel karton.
3.Stavi go ogledaloto vo vodata, taka {to vrz nego direktno }e pa|a son~eva
svetlina.
Pomestuvaj go s dodeka na kartonot ne se pojavat boite na vino`itoto.
VRTIMU[KA
1. Na par~e bel karton nacrtaj krug i
ise~i go. Krugot podeli go na sedum
ednakvi delovi.
2. Sekoj del oboj go so edna od boite na
vino`itoto, spored dadeniot redosled:
`olta, zelena, sina, violetova, indigo,
crvena, portokalova.
3.Niz sredinata na krugot protni
~epkalka za zabi.
4.Zavrti go kako vrtimu{ka.
30
Zada~i za istra`uvawe:
Doka`i: Temperaturata ne e isto {to i toplinata?
1.Vo domot ili vo u~ili{nata kujna, so pomo{ na nekoj vozrasen, podgrej go
tvojot omilen sendvi~ ili kroasan vo {poret ili vo mikrope~ka.
31
Dolgotrajno istra`uvawe:
32
33
So me{awe na
materijalite se
dobiva me{avina.
Ne`ivata priroda e
sostavena od razni
materijali.
Nekoi materijali
se menuvaat trajno, a
nekoi povremeno.
Sonceto e priroden
izvor na svetlina,no
~ovekot napravil i
ve{ta~ki izvori na
svetlina.
Zvukot e eden od
najprisutnite oblici na
energija vo
sekojdnevniot `ivot.
Temperaturata ne e
isto {to i
toplinata.
34
Zada~i za istra`uvawe:
Doznaj nekoi osnovni podatoci za Zemjata.
Od u~ili{nata, od gradskata ili od doma{nata biblioteka zemi
enciklopedija za prirodata i doznaj gi osnovnite podatoci za
nastanokot na Zemjata.
35
NE[TO POVE]E!
Nau~nicite smetale deka
kontinentite verojatno se
svrzani me|u sebe vo eden
kontinent {to se narekuva
Pangaj.
Pred okolu 190milioni godini,
toj kontinent se iskr{il
poradi dvi`eweto na zemjinata
kora. Negovite delovi s u{te se
pomestuvaat.
Rabotni zada~a:
1. So pomo{ na globusot otkrij gi
kontinentite na na{ata planeta
Zemja .
2. Na ~asot po matematika podredi
gi planetitepo golemina
(rabota so podatoci ) .
Dolgotrajno istra`uvawe:
Preku enciklopedii, istra`uvaj i bele`i karakteristiki i zanimlivosti za
kontinentot na koj te asociraat prilo`enite ilustracii!
36
SOSTAV NA ZEMJATA
Zada~i za istra`uvawe:
Doka`i deka od
obrabotuvawe!
karpite
sozdadena
zemjata
za
37
38
39
40
RELJEF
Zada~i za istra`uvawe:
[to e reljef?
Povtori {to si u~el vo 3-to odd. za orientacija vo prostorot .
Izlezi na pro{etka vo bliskata okolina. Iska~i se na povisoko
mesto, za da mo`e{ da nabquduva{ pogolem prostor.
Ponesi: kompas, tetratka, moliv, boi~ki.
Imenuvaj s {to }e vidi{: rid, rid~e, planina, reka, re~na dolina,
pole... Ako imaat ime, zapi{i go i imeto na mestoto.
Zabele`i na koja strana te~e rekata.
Pronajdi na koja strana od u~ili{teto se nao|a{.
So crte` pretstavi s {to si videl. Vodi smetka za stranite na
svetot.
Na kakvo mesto se nao|a tvoeto mesto na `iveewe? (ridesto,
planinsko, ramninsko...)
41
42
43
Zada~i za istra`uvawe:
Kade ima vozduh?
Podelete se vo grupi, izrabotete gi zada~ite i uveri se sam kade s ima
vozduh!
Potseti se na obidite {to gi prave{e za po~vata. Ima li vo po~vata
voda? Doka`i (ka`i kako dozna)!
1. Zemi edna kniga i mavtaj si pred lice! Zapi{i {to po~uvstvuva!
2. Obidi se vo sad so voda da stavi{ prazna ~a{a (ili {i{e) prevrtena
so otvorot
nadolu.
Zapi{i {to
zabele`a!
Prazna li e ~a{ata?
Sporedi
go tvojot
zaklu~ok
so na{ite
zaklu~oci!
3. Zemi edna ~a{a i vo nea stavi voda. Po~ekaj nekolku minuti. [to
zabele`a? Od kade se meur~iwata?
4. Stavi ja rakata pred ustata i izdi{i. [to po~uvstvuva?
Nasekade okolu nas ima vozduh, zatoa koga mavtavme so knigata pred nas
osetivme ladewe. Toa e razdvi`uvawe na vozduhot {to e pred nas.
^a{ata ne se polne{e so voda zatoa {to be{e polna so vozduh. Koga ja
navalivme, od nea izleze vozduhot, a vleze vodata.
Otkako ja ostavivme da postoi, po stranite na ~a{ata so voda se pojavija
meur~iwa. Toa e vozduhot {to bil vo vodata.
^ovekot i `ivotnite vo sebe imaat vozduh.
Zaklu~ok:
Vozduhot e nasekade okolu nas.
Za{to ne go osetivme preku setilata? Ne go vidovme, ne go namirisavme,
ne go slu{navme i ne go doprevme. Ne znaevme deka e nasekade okolu nas?
44
ATMOSFERA
Zemjinata topka e opkru`ena so vozdu{na obvivka nare~ena
Saka{ li da znae{
ne{to pove}e?
45
Zada~i za istra`uvawe:
Vozduhot e neophoden za `ivot!
1. Zatvori gi ustata i nosot! Kolku vreme izdr`a? Zo{to ja otvori
ustata?
2. Pod edna tegla stavi nekolku buba~ki. Nabquduvaj {to se
slu~uva!
3. So tegla poklopi zapalena sve}a. Nabquduvaj!
4. Razgledaj gi ilustraciite i ka`i za{to astronautite i
nurka~ite nosat takva oprema?
Se zapi{i vo tetratkata i sporedi gi rezultatite so drugite.
Ne{to pove}e:
Vozduhot , gore vo
vselenata e poredok, ima
malku kislorod i bez
aparati za vozduh
astronautite ne bi
izdr`ale.
46
Zada~i za istra`uvawe:
Potrebno e pred sebe da ima{ eden globus.
Razgledaj go globusot. Obrni vnimanie na boite so koj e ispolnet globusot!
Za s {to te interesira razgovaraj so drugar~iwata i so nastavnikot/-~kata.
Pro~itaj {to pi{uva na sinite povr{ini.
47
70% od ~ove~koto
telo e voda!
KADE U[TE IMA VODA?
Zada~i za istra`uvawe:
Kade s ima voda?
1. Zemi po eden plod ovo{je i zelen~uk. Zgme~i gi i zapi{i {to
zabele`a!
2. Zemi gran~iwa i listovi od razni rastenija. Zgme~i gi i nabquduvaj
{to se slu~uva.
3. Stisni vo raka edno par~e meso. [to zabele`a?
4. Potseti se na eksperimentite {to gi prave{e za po~vata. [to ima vo
po~vata?
5. Stavi staklo pred ustata i izdi{i nekolku pati. [to zabele`a na
stakloto?
48
Koga e `e{ko, so
{to se ladi{?
SOSTOJBI NA VODATA
Zada~i za istra`uvawe:
Vo kakva sostojba se sre}ava vodata?
Prviot obid raboti go na ~as ili pod kontrola na vozrasen. Ti samo
nabquduvaj i zapi{uvaj.
Zemi eden sad so voda i zagrevaj go do vriewe! [to zabele`a?
Vo eden sad nalej voda i stavi go vo zamrznuva~!
Edna kocka mraz od zamrznuva~ot, vnesi vo zatoplena prostorija.
Vnimavaj na bojata, na vkusot i na mirisot na vodata. Za da go
napravi{ toa, treba da ja vkusi{!
Bidi trpeliv i vnimavaj {to se slu~uva so vtoriot i so tretiot
obid.
50
Ne{to pove}e:
Na 0 stepeni vodata
od te~na, pominuva vo
cvrsta sostojba
(mraz).
GATANKI
1. , .
, .
?
2. ,
?
3. ?
51
Zada~i za istra`uvawe:
Koja e razlikata me|u okean, more, i ezero?
Kakvi `ivotni i rastenija `iveat vo niv?
Pogledaj na globusot kade {to e prika`ana vodata!
Pro~itaj {to pi{uva na sinite povr{ini.
REKA - IZVOR
Do kakov zaklu~ok dojde?
Razgledaj ja slikata i sam dojdi do zaklu~ok za toa kakvi `ivotni i
rastenija ima vo moriwata , a kakvi vo ezerata i vo barite!
52
ezera.
@ivotna sredina na rastitelniot i `ivotinskiot svet
Solenata voda od okeanite i moriwata pretstavuva `ivotna sredina za
rastitelniot i za `ivotinskiot svet {to `ivee vo niv: (hrana, prostor).
Za slatkovodnite rastenija i `ivotni, `ivotna sredina im e slatkata
voda, i zatoa `iveat vo ezerata i rekite. Na nekoi `ivotni i rastenija `ivotna
sredina im e zastojanata slatka voda (bara).
Pastrmkata ne mo`e da
`ivee vo solena voda.
Solenata voda ne e
nejzina `ivotna
sredina!
Mo`e li pastrmkata
da `ivee vo more, vo
solena voda?
53
IZVOR I REKA
Priroden tek na voda {to te~e niz re~no korito, zagradeno so bregovi ( lev i
desen breg), se vika reka.
Vodata na rekite doa|a od izvorite i od nadzemni vodi (od topewe na sneg i
do`dovi). Rekite igraat golema uloga vo `ivotot na lu|eto. Zatoa, u{te od mnogu
odamna `iveali{tata (naselbite) se gradele pokraj reki. So vodata od rekite se
navodnuvalo poleto, se koristele za gradewe na vodenici, na hidrocentrali za
dobivawe na elektri~na energija i dr.
Otvor na zemjinata povr{ina, od kade {to izleguva podzemnata voda na
povr{inata, se vika izvor.
Izvori ima i pod povr{inata na ezerata i moriwata. Izvorot mo`e da
bide so mnogu i so pomalku voda. No mo`e da bide i povremen; nekoga{ da ima
voda, a nekoga{ da nema voda. Toa zavisi od rezervite pod gornata povr{ina na
zemjata.
54
VE^EN MRAZ
Zada~i za istra`uvawe:
Kade ima ve~en mraz?
Razgledaj go globusot. Pokraj boite {to gi ozna~uvat kopnoto i
vodata, }e zabele`i{ i bela boja.
Razgovaraj so nastavnikot za toa {to poka`uva belata boja na
globusot!
Sam dojdi do zaklu~ok kolkavi se tie povr{ini!
Potseti se od istra`uvawata Vo kakva sostojba e vodata.
Razmisli {to zna~at zborovite Ve~en mraz! Razmeni mislewa so
drugar~iwata vo oddelenieto.
55
Vodata vo rekite,
barite i ezerata
zamrznuva prvo
najgore, pa postepeno
odi nadolu.
56
57
Zada~i za istra`uvawe:
Kako se sozdavaat oblak, do`d, sneg i grad?
Potrebno e da nabavi{: enciklopedii za prirodata; sad so voda za
zagrevawe; staklen kapak; }esa so mraz. Eksperimentot go izveduva{
vo u~ili{te ili vo prisustvo na vozrasen ~len od semejstvoto.
Pro~itaj kako nastanuvaat ovie prirodni pojavi. Toa {to }e
go pro~ita{, preku obidi, proveri dali e vistina.
Zagrevaj sad so voda do stepen na vriewe ( da isparuva vodena
parea). Pokrij go sadot so staklen, laden kapak. Po kratko vreme podigni
go kapakot.
Na gorniot del na kapakot stavi }esa so mraz.
Zapi{uvaj s {to }e zabele`i{. Tvoite istra`uvawa sporedi gi so
isra`uvawata na drugite grupi.
58
Snegulkata e samo
zamrznata kapka voda.
Sne`inkite spa|aat vo
najubavite {estokraki
majstorii na prirodata. Od
site snegulki, ne mo`at da se
najdat ni dve isti.
Majstorija na prirodata
se i {arite {to preku
zima se pravat na
prozorcite. Toa e vodena
parea zalepena na
ladnite stakla
59
PRIRODNI POJAVI
MAGLA, ROSA, SLANA
Zada~i za istra`uvawe:
Kako nastanuvaat maglata, rosata i slanata?
Za da dojde{ do odgovori koristi enciklopedii, pobaraj na
internet, razgovaraj so vozrasnite oklu tebe.
Podgotvi: ~a{a, voda i mraz.
1. Vo edna suva ~a{a stavi studena voda ( od ladilnik ili so mraz). [to
zabele`uva{ na nadvore{niot del od ~a{ata?
2. ^a{ata so vodeni kapki nabrzina stavi ja vo zamrznuva~. Po deset
minuti izvadi ja i ka`i {to zabele`a.
Site tvoi sogleduvawa sporedi gi so drugite ~lenovi od grupata ili so
~lenovite od drugite grupi.
60
Prirodnite
pojavi: do`d,
sneg, magla... {to
gi nau~iv, se delo
na vodata i
vozduhot!
^ie delo se
prirodnite
pojavi koi gi
istra`uvavme?
61
Zada~i za istra`uvawe:
Za {to slu`i meteorolo{kata stanica?
Poseti ja najbliskata meteorolo{ka stanica. Ponesi: tetratka,
moliv, blok za skicirawe, po mo`nost i fotoaparat.
Podgotvi si gi pra{awata {to saka{ da im gi postavi{ na
meteorolozite.
Ponesi go tvojot kalendar na vremeto {to go vodi{ vo ovoj period.
Sporedi go so nivnite informacii!
Iskoristi go prisustvoto na meteorologot za narednata nastavna
edinica: Aktivnosti na lu|eto vo zavisnost od promenite na godi{nite
vremiwa. ra{aj za{to se menuvaat godi{nite vremiwa.
62
Za menuvaweto na vremeto
vlijae: razli~nata
zagreanost, vla`nosta i
dvi`eweto na vozduhot, a
toa pak e povrzano so
zagrevaweto na vozduhot
od Sonceto.
63
Zada~i za istra`uvawe:
Koi aktivnosti gi imaat lu|eto vo razli~ni vremenski
periodi?
1. Proveri {to si zapi{al za postavenata dolgoro~na zada~a, za
aktivnostite na lu|eto vo zavisnost od promenite na vremeto.
2. Od prestojot vo meteorolo{kata stanica, potseti se {to ima{
zapi{ano za promenata na godi{nite vremiwa.
3. Razgovaraj so roditelite, so nekoj zemjodelec i so sto~ar.
64
65
[TO NAU^IV?
Zemjata e
promenliva
planeta ,
sostavena
od karpi.
Nau~iv za
vozduhot, za
atmosferata
i za vodata.
Povr{inskiot
sloj na zemjata
se vika po~va.
Znam {to e
reljef i
znam da go
napravam od
glina.
Aktivnostite na
lu|eto se zavisni
od promenite na
vremeto.
Bez vozduh i
voda nema
`ivot.
Nau~iv za
prirodnite
pojavi: do`d,
sneg, slana...
66
:
q !
,
?
?
!
a ?
.
.
.
, :
, , , , ...
, .
, , , ( ) ,
. , ,
, , .
.
.
.
67
.
, ,
.
?
.
,
.
, , , ,
, ,
.
.
.
~ , ,
!
,
.
.
,
.
68
:
1.
.
.
2.
( ,
)!
?
?
?
?
?
, ,
.
,
. , .
.
. ,
.
?
!
.
:
?
?
?
69
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
, .
().
.
?
,
!
,
!
70
,
.
( , ).
.
.
,
30
. .
, ,
.
!
,
.
. , ()
, ,
,
.
.
, .
.
.
( , , ).
,
,
.
:
1. , (
) .
71
bez
od vnatre{nata
strana
72
od nadvore{nata
strana
.
, ,
. .
, ,
,
() . .
, ,
.
.
.
,
,
.
, .
,
,
.
.
.
, , ,
.
73
,
.
,
.
,
.
:
,
..
1.
?
2. ,
. !
74
!
,
.
: ( )
1. ! ?
2. ? ?
3. ?
4. ?
:
75
?
, , ,
.
(, , , ).
,
.
. .
.
!
.
, .
.
:
1.
,
.
2. na
~asot po makedonski jazik,
,
!
76
!
1. ?
2. , ,
?
3. ?
,
,
.
.
. , , ,
.
:
I : !
.
!
?
II : ! !
? ?
!
77
.
()
(), ,
.
.
() .
. : ,
, .
,
, .
. 21 .
: ,
.
.
.
:
,
.
.
!
78
!
1. ,
?
2. ?
3. ,
?
4. ?
!
,
, .
,
.
.
,
.
.
.
.
:
( )
1.
!
.
?
.
?
,
.
?
79
?
?
?
.
.
,
,
.
!
() , o
() , () , () () .
, , .
.
.
. .
, ,
, .
,
.
80
. .
.
.
.
.
. ,
. .
.
, , i
.
, !
:
1.Potreben materijal: par~e ~okolado.
Zatni go nosot so dva prsta i izedi go
~okoladoto.
[to zabele`uva{? Dali ima ~uden vkus?
[tom go pu{ti{ nosot, vkusot }e bide ist kako
porano.
2. Potreben materijal: stakleno i plasti~no
{i{e,oriz, grav. Vo staklenoto {i{e stavi go
orizot, a vo pasti~noto stavi go gravot, pa
poleka protresuvaj gi.
Koj zvuk e poprijaten?
81
:
?
1.
!
2.
?
3. !
4. !
5. , ,
!
!
, ,
. , !
.
.
,
. ,
.
, ,
(), , , ,
.
82
(j) .
, , .
,
, , .
, vo , vo ...
. , ,
.
.
, ,
.
83
1.
,
!
2.
, ta
!
2.
,
?
3.
, prvo ? ?
.
,
.
,
.
,
.
,
. , ,
.
!
, . ,
,
vi{ok od masnotii.
, .
84
:
I : !
!
II : .
?
?
, ?
?
?
III : !
.
?
e , ?
,
!
!
na 36- 37 .
}, .
.
, .
, ,
, .
,
. :
;
;
, ;
;
;
.
85
:
1. !
86
EKOLOGIJA
11
Razgledaj gi slikite vo
u~ebnikot!
a globus, ili na karta,
pronajdi ja na{ata dr`ava,
a potoa poka`i kade se
nao|aat i drugi mesta.
oja boja najmnogu ja ima
na kartata (ili na
globusot)?
[to mo`e{ da zaklu~i{?
Na koja data se
odbele`uva Denot na
planetata Zemja?
So racete napravi krug. Na
toj na~in ja pretstavuva{
formata na planetata
Zemja. Potoa glasno
izgovori: ,,@iveam na
planetata Zemja!
87
EKOLOGIJA
Zada~i za istra`uvawe :
I grupa : Napravete zbirka od kam~iwa, po~va,
i bele`ete gi site podatoci za niv (imeto na
predmetot, negovoto poteklo, od kade e
zemeno, kakva korist imame od nego).
II grupa : Napravete zbirka od rastenija i
bele`ete gi site podatoci za niv (kade
`iveat, od kade se zemeni, kako se ~uvaat,
korista od niv).
III grupa : Napravete zbirka od `ivotni
(insekti), i na ~asot po matematika bele`ete
gi site podatoci za niv (kade `iveat, od kade
se zemeni, na~in na ~uvawe, korista od niv).
Nabquduvajte gi primerocite pod lupa ili
pod mikroskop (ako va{eto u~ili{te ima
mokroskop) i bele`ete podatoci so crtawe i
so tekst za bojata, za cvetot, za `ilite na
listovite, za o~ite, za krilcata na
insektite... zavisno od toa {to nabquduvate.
So u~enicite razgovarajte za slikite i
voo~ete gi razlikite!
Podatocite od ova istra`uvawe }e gi
koristi{ vo natamo{noto izu~uvawe na
ekologijata.
88
EKOLOGIJA
EKOLOGIJA
Rabota vo grupi:
Razgledajte gi fotografiite i
donesete zaklu~ok
(zagaduvawe na vodite, na
po~vite, na vozduhot i
uni{tuvawe na {umite).
Sekoja grupa neka se prestavi
so svoja parola:
I grupa za zagaduvaweto na
vodata
II grupaza po~vata
III grupaza vozduhot
IV grupa za uni{tuvaweto na
{umite
Sporedi go tvojot
zaklu~ok so na{iot
zaklu~ok!
Ekologijata e nauka
{to prou~uva kade i
kako `iveat `ivite
organizmi i gi prou~uva
odnosite me|u organizmite
i nivnata sredina.
Ekologijata e nauka {to go
prou~uva odnosot na
~ovekot kon prirodata i
{tetite od zagaduvaweto na
~ovekovata okolina.
^uvaj ja Zemjata moja i
tvoja, za{to taa ni
daruva, taa n hrani bez
voda, vozduh i hrana ~ista,
`ivotot na{ nema smisla !
89
EKOLOGIJA
PORAKI!
Ne go
zagaduvaj
vozduhot!
Stop za
fabrikite
{to
ispu{taat
~ad!
Stop za site
lu|e {to
frlaat
otpadoci!
nasekade
Stop za
industriite
{to
ispu{taat
ne~isti vodi!
Rabotna zada~a:
Vo va{eto oddelenie formirajte eko-patroli .
Eko-patrolite se grupi {to }e pribiraat informacii za
ekolo{kite naru{uvawa vo mestoto na `iveewe. Sekoja grupa }e
ima eko-dnevnik vo koj }e zapi{uva od kade poteknuva
zagaduvaweto, koi se zagaduva~ite, kakva {teta nanesuva
zagaduvaweto, koi merki se prezemaat za da se spre~i
zagaduvaweto.
I patrola : sobira podatoci za sredinata vo koja `ivee (za
~istotata na u~ili{teto i na ulicata ).
II patrola : sobira podatoci za vodite vo mestoto na `iveewe,
kako i za vodata za piewe.
III patrola : sobira podatoci za {umite i za akciite za
po{umuvawe.
IV patrola : sobira podatoci za zagaduvawe na vozduhot.
90
EKOLOGIJA
DOKA@I !
Vo prirodata s e povrzano i s zavisi edno od drugo.
Zada~i za istra`uvawe:
1.Nabquduvaj dekorativno rastenie pri normalni uslovi
i pri nedostig na voda!
[to zabele`a?
Zo{to na `ivite organizmi im se potrebni: vozduh,
hrana, po~va, sonce i svetlina ?
Koi se nivnite zaedni~ki karakteristiki ?
91
EKOLOGIJA
2. Posebni karakteristiki:
rastenija
`ivotni
~ovek
ima govor,
razum,
ispraveno
odi,
`ivee so
drugi lu|e.
Se hranat so
gotova hrana,
so rastenija
ili `ivotni
sami si ja
sozdavaat
hranata
Proizveduva~i;
Potro{uva~i;
ispu{taat
kislorod,
po boja se
zeleni,
ne go menuvaat
`iveali{te-to.
Potro{uva~i
se dvi`at,
teloto im e
pokrieno so
ko`a.
Rabotni zada~i:
Na ~asot po likovno pretstavi `iva i
ne`iva priroda!
92
EKOLOGIJA
Rabotna zada~a:
Na ~asot po makedonski jazik opi{i ja tvojata
`ivotna sredina !
93
EKOLOGIJA
94
EKOLOGIJA
PO^VATA KAKO @IVOTNA SREDINA
Zada~i za istra`uvawe:
1.Zo{to na rastenijata i `ivotnite im e potrebna po~va?
2. Zo{to mu e potrebna na ~ovekot?
3. Nabroj nekolku rastenija i `ivotni na koi po~vata im e
`ivotna sredina !
Aktivnost na u~enicite:
Eko-patrolata {to sobira{e podatoci za ~istotata na u~ili{teto i ulicata,
neka go pr~ita izve{tajot!
Razgovarajte i donesete zaklu~oci od izve{tajot!
Dogovorete se kakvi akcii }e prezemete za da ja odr`uvate ~ista okolinata vo
koja `iveete.
95
EKOLOGIJA
96
EKOLOGIJA
@IVEALI[TE
Razgledaj gi slikite! Opredeli go `iveali{teto na sekoja slika i opredeli
koi rastenija i `ivotni `iveat vo nego!
Voda
bara
reka
ezero
Rabotna zada~a:
1. Nabroj drugi `iveali{ta !
97
Voda
ribnik
EKOLOGIJA
Zada~i za istra`uvawe:
Razmisli za sli~nostite i razlikite me|u `ivotnite i rastenijata ( ishrana,
di{ewe, rastewe i razmno`uvawe).
Kako }e proceni{ dali eden organizam e rastenie ili `ivotno( pr. dab i
vrap~e )?
Zabele`i kako se odrazuvaat sezonskite vremenski promeni na rastenijata i
na `ivotnite.
Vo koe godi{no vreme ima najmnogu rascvetani rastenija?
Vo tekot na `ivotot organizmite se
hranat, sozdavaat hrana, di{at, gi
isfrlaat nepotrebnite materii, se
razmno`uvaat, rastat i umiraat. Za
izvr{uvawe na ovie funkcii tie se
vo postojana vrska so svoeto
`iveali{te.
Rastenijata i `ivotnite imaat
zaedni~ki osobini, no tie se
razlikuvaat me|u sebe spored na~inot
na ishrana, spored dvi`eweto,
di{eweto i spored gradbata na
teloto.
Rastenijata gi naseluvaat site
`iveali{ta na Zemjata.
Rastenijata sami si ja sozdavaat
hranata. Za taa cel, tie preku
listovite i zelenite delovi vpivaat
son~eva svetlina, jaglerod dioksid od
vozduhot, i voda. Ispu{taat kislorod
i sozdavaat hrana. Za da dojdat do voda
i do son~eva svetlina, vo zavisnost od uslovite na
`iveali{teto, rastenijata razvile
sposobnost da se prisposobat na
razli~ni uslovi. Vo nekoi `iveali{ta
ima izobilstvo od voda, a vo drugi ima
nedostig na voda. Vo nekoi
temperaturite se visoki, a vo drugi
niski.
Taka rastenijata, preku gradbata i
funkcijata na svoite organi, se prisposobile za `ivot vo
svoeto `iveali{te. Vo su{nite predeli listovite na
rastenijata se debeli za da mo`at da priberat pove}e voda( kaktus), a na vodnite
rastenija (vodna lilija) listovite im se tenki za lesno i brzo da go ispu{taat
vi{okot na voda.
98
EKOLOGIJA
EKOLOGIJA
PTICI
hranilka
100
EKOLOGIJA
LIVADA
101
EKOLOGIJA
102
EKOLOGIJA
^OVEKOT GI KORISTI RASTENIJATA I @IVOTNITE VO SVOJATA
ISHRANA
Potseti se!
Koi `ivi su{testva se proizveduva~i, a koi potro{uva~i?
Kako se hranat rastenijata?
Kako i so {to se hranat `ivotnite?
Kako i so {to se hranat lu|eto? Na koja grupa pripa|aat tie ?
103
EKOLOGIJA
Rabotni zada~i:
Prika`i {ema koga ~ovekot vo svojata
ishrana vnesuva zagadena hrana od
rastitalno i `ivotinsko poteklo!
104
EKOLOGIJA
[TO NAU^IV?
Planetata
Zemja e
na{iot dom.
Treba da se
gri`ime za nea
i da ja ~uvame.
Ekologijata e
nauka za razvojot
na planetata
Zemja.Taa prou~uva
kade i kako `iveat
`ivite organizmi
i odnosite me|u
organizmite i
nivnta sredina.
@ivotna sredina
e okolinata vo
koja `ivee edno
rastenie,
`ivotno ili
~ovek, mestoto
kade {to gi
nao|a
neophodnite
uslovi za `ivot:
Rastenijata,
preku gradbata
(izgledot) i
funkcijata na
svoite organi,
se prisposobile
za `ivot vo
svoeto
`iveali{te.
Rastenijata,
`ivotnite i
~ovekot
zaemno se
povrzani
preku
ishranata. Taa
zaemna vrska
se narekuva
sinxir na
ishrana.
@iveali{te e
prostor
naselen so
rastenija i Rastenijata sami ja
sozdavaat hranata vo svoite
`ivotni.
zeleni delovi (listot) i
sekoe
`iveali{te zatoa se nare~eni
proizveduva~i. @ivotnite
postojat
i ~ovekot se hranat so
gotova hrana i tie se
potro{uva~i.
105
Livadata e `iveali{te
za trevata i za drugi
rastenija na koi
stebloto im e malo,
meko, so~no i
zeleno.Taa e
`iveali{te i za mnogu
`ivotni i insekti.
Livadata ja posetuvaat
i mnogu ptici.
da
ne
da zasadi{ rastenie?
da napravi{ reljef od glina ?
da napravi{ vrtele{ka i vrtimu{ka ?
da napravi{ hranilka za ptici ?
da void{ eko-dnevnik ?
106
taka- taka
Ne
Da
Ne
Da
Ne
Ne
Da
Ne
Ne
Da
Ne
Da
Da
Ne
Ne
Ne
Ne
Ne
107
108
109
SODR@INA
PRIRODA
TI SI DEL OD GRUPATA.............................................................................................................4
ZA DA ISTRA@UVA[ TREBA DA ZNAE[............................................................................5
PRIRODA..............................................................................................................................................6
SREDBA SO PRIRODATA..............................................................................................................7
[TO E PRIRODA?.............................................................................................................................8
^OVEKOT I PRIRODATA............................................................................................................10
PROMENI VO PRIRODATA VO ESEN....................................................................................12
MOITE RASTENIJA PORASNAA............................................................................................14
[TO NAU^IV?.................................................................................................................................15
ME[AVINI.....................................................................................................................................24
PRIMENA NA RAZLI^NI MATERIJALI ........................................................................25
ENERGIJATA GI PRIDVI@UVA OBJEKTITE ...............................................................26
SVETLINA ......................................................................................................................................28
TOPLINA........................................................................................................................................31
ZVUK ...................................................................................................................................................33
[TO NAU^IV? .............................................................................................................................34
110
EKOLOGIJA
EKOLOGIJATA E NAUKA ZA PLANETATA ZEMJA.......................................................87
EKOLOGIJA ....................................................................................................................................89
PORAKI! ..........................................................................................................................................90
POVRZANOSTA ME\U @IVATA I NE@IVATA PRIRODA .....................................91
[TO E @IVOTNA SREDINA?..................................................................................................93
VODA, PO^VA, VOZDUH ............................................................................................................94
VODATA KAKO @IVOTNA SREDINA.................................................................................94
PO^VATA KAKO @IVOTNA SREDINA ............................................................................95
VOZDUHOT KAKO @IVOTNA SREDINA ..........................................................................96
@IVEALI[TE ..............................................................................................................................97
VRSKATA ME\U ORGANIZMITE I NIVNITE @IVEALI[TA..............................98
PTICI ............................................................................................................................................100
LIVADA...........................................................................................................................................101
111
112