T. C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H BLM ESK A TAR H ANAB L MDALI

I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

Yksek Lisans Tezi

zlem Sir Gavaz

Ankara- 2007

T. C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS TAR H BLM ESK A TAR H ANAB L MDALI

I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

Yksek Lisans Tezi

zlem Sir Gavaz

Tez Danman Do. Dr. Turgut Yiit

Ankara- 2007

 NDEK LER

NSZ I

KISALTMALAR L STES . III

G R ............................................................................................................ VII

I. BLM KAYNAKLAR 1

II. BLM

I. UPP LUL UMA DNEM NDE ANADOLU, SUR YE VE MEZOPOTAMYANIN CORAF ZELL VE NEM 17

III. BLM

I. UPP LUL UMA DNEM ... 26

IV. BLM

I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

1)

Hititlerin Suriye ve Mezopotamya ile olan likilerinin Tarihsel Geliimi............................................................................................... 51

2)

I. uppiluliuma Dneminde Suriye le Olan likiler.......................... 62

a.

Nuhae. 68

b.

Halap (Halep).... 79

c.

Qatna. 84

d.

Kade (Kinza)................................................................................ 86

e.

Ugarit..... 89

f.

Kargam ve Kargamn Kuatmas Esnasnda Msr ile olan

likiler.... 109

g.

Tunip... 142

h.

Amurru.... 147

3)

uppiluliuma Dneminde Mezopotamya le Olan likiler 169

i.

Mitanni 170

j.

Asur. 213

k.

Babil 216

SONU...218 B BL YOGRAFYA L STES ..............................................................................225 ZET..243 ABSTRACT ..245 HAR TALAR

NSZ

Anadoluda ilk kez geni apl siyasi bir birlik kuran ve M.. 2. binyl Anadolusunun tarihsel ve kltrel geliimine damgasn vuran Hititler, Eski nasyann yksek medeniyetlerinin birbirleriyle karlat, mcadele ettii, Yukar Mezopotamya ve Suriyedeki o an koullar iinde kmsenmeyecek avantajlardan yararlanmak iin Orta Anadoludan gneydouya doru bir yaylma politikas gtmlerdir. I. uppiluliuma, Hitit tahtna getikten sonra, byk bir baar gstererek, Hitit Devletinin snrlarn geniletmi, Anadolu iinde ve dnda salam temeller zerine yerletirmi ve Hitit Krallnn isminin zamann gl ve byk devletleri arasnda anlmasn salamtr. Bu almada Hitit Devletinin imparatorluk dzeyine ulat I. uppiluliuma zamannda, Yukar Mezopotamya ve Suriyede ok etkin olduu izlenen aklc yaylma politikas ve bunun Hitit tarihi iindeki neminin ortaya konulmas amalanmtr. Bu konuda almamz neren, her konuda olumlu yaklamlaryla ve aydnlatc fikirleriyle, bana bilimsel almann yntemlerini reten tez danmanm sayn Do. Dr. Turgut Yiite, renciliimin ilk yllarndan itibaren her zaman bana her konuda destek olan ve hayatn her dalnda rnek aldm, dnceleriyle beni aydnlatan sevgili hocam Prof. Dr. Aygl Sele,

almalarmda beni ynlendiren sayn hocam Prof. Dr. mer apara, Akada tercmelerimde itenlikle bana yardmc olan sayn hocam Prof. Dr. Salih eene, her zaman almalarm destekleyerek bana moral veren sayn hocam Yrd. Do. Dr. Sedat Erkuta, talyaya giderek tez aratrmam yapmamda beni tevik eden I

sayn Ar. Grv. Kamil Doancya, her trl konuda yardmlarn esirgemeyen ve bana srekli yol gsteren sevgili hocam Dr. Fatma Sevine, deerli fikirleriyle beni yalnz brakmayan ve almalarmda samimiyetle beni destekleyen sevgili hocam Dr. Leyla Murata, evirilerde bana ok yardmc olan ve her konuda benden nerilerini esirgemeyen, gleryzyle bana destek olan sevgili Uzman Gl ne, srekli yanmda olan ve yanmda olacak olan aileme ve tabii hayatmn her annda ve yksek lisans almam boyunca her zaman beni destekleyen, umutsuzlua dtm anlarda yanmda olan, hayat arkadam, sevgili eim Gner Gavaza sonsuz teekrler ederim.

II

KISALTMALAR

AfO

Archiv fr Orientforschung. Berlin, Graz, Horn 1926 vd.

HK

E. Edel, Die gyptisch-hethitische Korrespondenz aus Boghazki in babylonischer und hethitischer Sprache, I und II, Opladen 1994.

AHw

W. Von Soden, Akkadisches Handwrterbuch, Wiesbaden, 1965-1981.

AJSL

American

Journal

of

Semitic

Languages

and

Literatures, Chicago. AnSt Anatolian Studies (Journal of the British Institute of Archaelogy at Ankara) London ASVOA Atlante Storico del Vicino Oriente Antico, ed. M. Liverani L. Milano A. Palmieri fasc. 4.3 : M. Forlanini M. Marazi, Anatolia: Limpero Hittita, Rom 1986. ADTCF Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ankara. BA Belleten BiOr CAH Biblical Archaelogist, New Haven1937 vd.. Trk Tarih Kurumu Belleten- Ankara 1937 vd. Bibliotheca Orientalis, Leiden. The Cambridge Ancient History, 3rd ed. Cambridge 1970, 1971,1973, 1975.

III

CTH

E.Laroche, Catalogue des textes hittites, Paris 1971;Catalogue des textes hittites, premier supleemnt, RHA XXX, 1972, 94-133

EA

Texts from El-Amarna, numbered according to ed. of J. A Knudtzon, Die El-Amarna-Tafeln (VAB 2) Leipzig 1915 and tr. of W. Moran, Les Lettres dEl Amarna (LAPO 13) Paris 1987.

GS I III

H. Klengel, Geschicte Syriens im 2. Jahrtausend v.u.Z., I III, Berlin 1965 1970.

HW

J. Friedrich, Hethitisches Wrterbuch Heidelberg 1952(-1954).

IRAQ

Iraq published by the Britisch School of Archaeology in Iraq, London 1934 vd.

JCS JNES KBo

Journal of Cuneiform Studies. New Haven 1947 vd. Journal of Near Eastern Studies. Chicago 1924 vd. Keilschrifttexte aus Boghazki. Leipzig/ Berlin 1916 vd.

KIF KUB MARI

Kleinasiatische Forschungen.Weimar (1927-) 1930. Keilschrifturkunden aus Boghazki. Berlin 1921vd. Annales de Recherches Interdisciplinaires, Paris 1982 vd.

MIO

Mitteilungen des Instituts fr Orinetforschung. Berlin 1953 vd.

MVAeG

Mitteilungen der Vorderasiatisch-gyptischen Gesellschaft, Leipzig 1922-1944.

IV

OA OLZ

Oriens Antiquus Rome 1966 vd. Orientalistische Literaturzeitung Leipzig, Berlin 1898. vd.

Or PD

Orientalia (Nova Series). Rom 1932 vd. E. F. Weidner, Politische Dokumente aus Kleinasien. Die Staatsvertrge in akkadischer Sprache aus dem Archiv von Boghazki. Boghazki- Studien H.8,9. Leipzig 1923.

PRU

Le palais royal d Ugarit, publiee sous la direction de Cl. F. A. Scahaeffer, IV (Mission de Ras Shamra IX), Paris 1955 vd.

RGTC

G.F. del Monte and J. Tischler, Rpertoire Gographique des Textes Cuniformes, vol. 6 Wiesbaden 1978.

RGTC 6/2

G.F. del Monte, Die Orts-und Gewssernamen der hethitischen Texte 1992.

RHA RS StBoT SV

Revue Hittite et Asianique. Paris 1930-1978. Tontafelsignatur der Ausgrabungen in Ras Shamra. Studien zu den Boazky- Texten. Wiesbaden 1965ff. J. Friedrich, Staatsvertrge des Hatti-Reiches in Hethitischer Sprache ( MVAG 31.1 und 34.1), Leipzig 1926 und 1930.

TAD

Tarih Aratrmalar Dergisi.

Tel Aviv

Tel Aviv. Journal of the Aviv University Institute of Archeology. Tel Aviv 1974 vd.

THeth T.T.K. TUAT

Texte der Hethiter. Heidelberg 1971 vd. Trk Tarih Kurumu O. Kaiser (Hrsg.), Texte aus der Umwelt des Alten Testaments, Gtersloh 1982 vd.

VDI

Vestnik Drevnej Istorii, Moskau / St. Petersburg 1937 vd.

ZA

Zeitschrift fr Assyriologie und verwandte Gebiete Leipzig/ Berlin 1847 vd. (NF 1924 vd.)

VI

GR

I. uppiluliumann, kendinden nce de Hitit devletinin krallar tarafndan asl hedef olarak grlen Yukar Mezopotamya ve Suriye zerindeki Hitit stnln salamas ve bu blgede izledii stratejik yaylma politikas ile bu stratejinin ana hatlar tezimizin konusu olarak belirlenmitir. Yaklak olarak M.. 1380lerde tahta geen I. uppiluliumann ncesinde Hitit tahtna oturmu krallarn tahta gei sralar ve dnemlerinde olumu olaylarn kronolojisi ile ilgili, bilim adamlar hala bir gr birliine varamamtr1. Astoura gre, I. uppiluliumann ilk Suriye sava M.. 1366 ylnda olmu, kraln saltanat da M.. 1386 ylnda balamtr2. Knal, I. uppiluliumann Suriyeye sefer dzenlediini belirtmitir3. Fakat bu konuyla ilgili farkl grler de ne srlmtr. Nitekim Klengel, I. uppiluliumann ilk suriye seferi diye adlandrlan seferinden daha nce de bir sefer dzenlemi olduunu ileri srmtr4. Yani Astourun dedii M.. 1366 ylndan ncede Suriyeye bir sefer dzenlemitir. Fakat bu gr henz bilim adamlar tarafndan ortak bir dnce olarak kabul grmemitir. Kitchen, I. uppiluliumann Suriyeye iki sefer

dzenlediini belirtmitir5. Astourda Kitchennn bu grne katlmtr6. I.

Dinol, 1982, 33. Astour, 1989, 6 ; Wilhelm ve Boesee gre ise, I. uppiluliuma tahta M.. 1343 ylnda kmtr. Boese, 1987, 105.

Wilhelm
3

Knal, 1947, 2 vd. Klengel, 1970, 220. Kitchen, 1962, 5- 49. Astour, 1989, 6.

VII

uppiluliumann Suriyeye ka sefer dzenledii ve blgede bulunan yerel krallklar ne zaman Hitit hakimiyetine ald konusunda farkl bilim adamlar, farkl grler ortaya atmlardr7. Orta Anadoluda M.. 2. bin yln balarnda Kzlrmak kavsi iersinde kurulan Hitit Devleti, I. uppiluliuma dneminde Yukar Mezopotamya ve Suriye blgesine doru nemli bir genileme politikas izlemitir. Anadolunun gneydousunda Frat ve Dicle rmaklarnn arasnda kalan ve Verimli Hilal olarak da adlandrlan Yukar Mezopotamya blgesinde o srada gl Mitanni Devleti varln srdrmekteydi. Mitanninin gneydousunda balangta Mitanniye bal bir yerel krallk konumunda olan ama daha sonra Mitanninin Hitit hakimiyetine gemesi ile bamszln ilan eden Asur Devleti

bulunmaktayd. Gney Mezopotamyada Kassit krall tarafndan ynetilen ve bu dnemde sosyal ve kltrel alanda byk gelime gstermi olan Babil Krall vard. M.. 2. bin yln ilk yarsndan itibaren dnemin devletleri tarafndan ele geirilmek istenen asl merkez ise Suriye blgesiydi. Dou Akdeniz kylar boyunca uzanan ve douda Frat ile snr oluturan blgenin gneyinde dnemin en gl devletlerinden biri olan Msr Krall bulunmaktayd. Bu kralln Suriye ile arasnda Lbnan Dalar vard. Suriye blgesi bu dnemde ticaret yollarnn kesiitii nemli bir merkez konumundayd. Bugnk Afganistan, Tacikistan ve daha doudaki topraklardan ve kuzey douda Baykal ve Balka gllerinin bulunduu blgeden gelen ticaret yollar, Mezopotamyada Zagros dalarn ve
7

I. uppiluliumann Suriye seferlerinin kronolojik sralamas ve ortaya atlan grler ile ilgili bak.

(KBo I 1) Mattiwaza antlamasnn tarihsel giri ksmnda Suriye seferleri bir sra ile verilmitir. Tercme iin bak. Weidner, 1923, 2-37 ; Klengel, 1970, 220 ; Knal, 1947, 2 vd ; Kitchen, 1962, 549 ; Astour, 1989, 6.

VIII

Dicle nehrini ap, Frat kysndaki ehirleri de iine alarak Dou Akdenize ulamaktayd. Buradan deniz yoluyla Alaiyay (Kbrs) da iine alan ticaret rotas, Avrupa ilerine uzanmak zere, Avrupann Orta Akdenizdeki limanlarna kadar ulamaktayd. Bugnk Ka yaknlarnda aa karlan Uluburun ve Gelidonya batklar yaplan bu ticaretin nemli bir kant olarak gnmze ulamtr8. Ticaret yollarnn kesitii bir noktada bulunmas ve zengin liman kentlerinin varlndan dolay Suriye blgesi zellikle de Kuzey Suriye, almamzn temelini oluturacaktr. Nitekim bu blgenin I. uppiluliuma dneminde Hitit hakimiyetine gemesi ile Hititler iin siyasi, kltrel ve ekonomik bir ok sonu douracaktr. Biz, I. uppiluliumann Yukar Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikileri erevesinde Hitit Devletinin I. uppiluliuma dneminden, devletin kne kadar izledii d politika ve bu politikann Hitit devletine ilikin sonularn ele aldk. Bu almann amac, Hitit Devletinin en gl ordu komutan ve devlet adamlarndan biri olan I. uppiluliumann tahta kndan itibaren Yukar Mezopotamya ve Suriyedeki Hitit politikasnn ortaya konulmasyla, bu kralln Eski nasyann merkezinde yer alan bu blgedeki siyasal ve kltrel geliimler zerindeki etkisini ortaya koymak yoluyla, M.. 14 y.y. blge tarihinin daha iyi anlalmas ve yorumlanmasna katkda bulunmaktr. almamzda, I. uppiluliuma ile birlikte Hitit Devletinin Yukar Mezopotamya ve Suriyede kurduu stnl ana hatlaryla sunduk. Blgede bulunan yerel krallklar ile Mitanni, Asur, Babil ve Msr gibi dnemin gl

McEvedy, 2004, 40.

IX

devletlerinin Hititin ykselen gc karsnda takndklar rolleri ve blge zerinde izledikleri devlet politikalarn ana hatlaryla aktardk. M.. 2. bin ylda Hitit imparatorluk ann balangc kabul edilen I. uppiluliuma dneminde Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriyede uzun mrl bir hakimiyet kurmu olan Hititlerin, kurulularndan beri istedikleri hedefe ulamalar ve bu blgede kurulan otoritenin I. uppiluliumadan sonra Hitit tahtna geen krallar tarafndan devam ettirildii de ele geen orijinal ivi yazl belgeler nda kantlanmaktadr. Daha nce I. uppiluliuma dnemi birka kez ele alnm fakat I. uppiluliumann Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikileri detayl olarak tek bir kaynakta verilmemitir. Bu almada biz I. uppiluliumann Mezopotamya ve Suriye ile olan ilikilerinine dair orijinal ivi yazl metinleri bir araya getirip deerlendirerek ve kraln bu bgedeki icraatna ilikin yerli ve yabanc literatrden de yararlanarak bir sonuca ulamaya gayret ettik. Ele alnan ivi yazl belgeler bir ksm bizzat tarafmzca transkripsiyon ve tercmesi yaplarak, bir ksm da daha nce ilenmi olduklar yaynlardan faydalanlarak deerlendirildi. I. uppiluliumann en nemli askeri baars ve stratejik icraatlarn ieren Mezopotamya ve Suriye seferleri ilk devletleraras nemli diplomatik ilikilerin yaand Amarna anda meydana gelmitir9. Amarna a ve bu dnemde meydana gelen diplomatik ve askeri ilikiler, Msr ve Hitit ivi yazl kaynaklar sayesinde aydnlatlmaktadr. Bu dmemi aydnlatan en nemli iki merkez Msrda

Knal, 1947, 1

Tel-El Amarna ve Hitit Devletinin bakenti olan (Hattua) Boazkyde bulunan devlet arividir. Ayn zamanda Ugarit (Ras- amra) metinleri de I. uppiluliumann Ugarit ile olan ve Ugaritin dier Suriye beylikleri ve Msr ile olan ilikilerine k tutmaktadr. Bu metinler Suriyenin politik tarihini farkl alardan

yanstmaktadr10. Bu balamda, bu merkezde bulunan ve I. uppiluliuma dnemi hakknda aydnlatc bilgiler veren orijinal ivi yazl belgeleri, tezimizin I. blmn ieren kaynaklar ksmnda ele aldk ve yaralandmz kaynaklar ile ilgili temel bilgi verdik. almamzn II. blmnde, Hitit Devletinin kurulduu Anadolu ve kuruluundan itibaren hakimiyet kurmak istedii Mezopotamya ve Suriyenin corafi zellii ve neminden bahsettik ve I. uppiluliuma dneminde Suriye ve Mezopotamyann corafik konumundan kaynaklanan politik durumuna ksa bir giri yaptk. Nitekim blgenin corafik nemi, Hititlerin blgede kurmak istedikleri hakimiyet ile dorudan balantldr. I. uppiluliumann Mezopotamya ve Kuzey Suriyeye ynelmeden nce, tahta k, Hitit kralnn tahta kt esnada Anadoludaki siyasi ortam ve Hititlerin iinde bulunduklar durum hakknda bilgi verdikten sonra kraln, Anadoludaki icraatndan III. blmde ksaca bahsettik. Nitekim kral bata Anadoluda babas zamannda bozulan merkezi otoriteyi kurmay hedeflemi daha sonra tezimizin konusunu oluturan Mezopotamya ve Suriyeye ynelmitir.

10

Klengel, 1992, 101 vd.

XI

M.. 2. bin yln ilk eyreinde Anadolu, bamsz ehir devletleri tarafndan ynetilmekteydi11. Hititler, bu ehir devletini ayn at altnda toplam ve Anadoluda siyasi bir birlik oluturmay baarmlardr. Eski Krallk ve Orta Krallk dnemlerinde Anadolu da kurduklar siyasi stnl Anadolu dnda da elde etmek iin, Kuzey Suryeye de seferler dzenlemiler fakat seferlerde baarl olmalarna ramen, lke iinde yaanan kargaa ve taht kavgalarndan dolay blgede tutunamamlardr. Hitit Devletinin I. uppiluliumann tahta

gemesinden nce Mezopotamya ve Kuzey Suriye ile olan ilikileri tezimizin IV. blmnde gnmze ulaan orijinal ivi yazl kaynaklar nda

deerlendirilmitir. I. uppiluliumann hkmdarl srasnda, daha nceleri baz askeri giriimlerde bulunmalarna ramen, Anadolu ile snrl kalan Hitit Krall, Suriye ve Mezopotamyann baz blgelerinde kalc bir takm baarlar elde etmi ve imparatorluk olmaya ynelik byk bir geliim gstermitir12. Hitit tarihinde yeni bir dnemi balatan ve kendinden sonra Hitit tahtna geecek olan krallar olduka etkileyen I. uppiluliumann gneydou politikas, baka bir deyile kraln Mezopotamya ve Kuzey Suriye zerinde izledii genileme siyaseti ve blgede bulunan byk devletler ve bu devletlere bal yerel krallklar ile olan ilikilerini tezimizin, IV. blmnde ayrntlaryla ele eldk. Bu ksmda, I. uppiluliumann Suriyede bulunan yerel krallklar, Nuhae, Halap, Qatna, Kade, Ugarit, Kargam, Tunip ve Amurru ile olan ilikilerine ayr ayr yer verdik. Bu balamda dzenlenen seferler ve yaplan mttefiklik antlamalarna bizzat deindik. Ayn

11

zg, 2002, 402. Klengel, 2002, 413.

12

XII

zamanda zamann gl devletleri olan Msr, Mitanni, Babil ve Asurun Hititler ve blgede bulunan dier devletlerle olan ilikilerinden yola karak I. uppiluliumann bu blgede tutunabilmek iin izledii stratejiye ve bu devletlere kar yapt askeri ve diplomatik icraatlara geni bir kapsamda yer verdik.

XIII

I. BLM KAYNAKLAR
Bu blmde I. uppiluliuma dnemi ve I. uppiluliumann siyasi ve askeri icraatlarn dorudan rendiimiz ivi yazl kaynaklar hakknda bilgi vermeyi amaladk. I. uppiluliuma dnemini aydnlatan bu ivi yazl vesikalarn ou, kendinden sonra Hitit kraliyet tahtna geen krallar tarafndan kaydedilmitir. I. uppiluliumann saltanat yllar esnasnda kaydedilen belgeler arasnda da devletleraras mektuplamalar ve yaplan siyasi antlamalar nemli yer tutmaktadr. Ayrca Hititlerde devlet antlamalar sayesinde antlamann imzaland dnem ve ncesi hakknda bilgi sahibi olabilmekteyiz. Bu balamda I. uppiluliuma dneminde imzalanan siyasi antlamalar ve daha sonra tahta gemi krallarn imzalad antlamalar tezimizin konusuna k tutmaktadr. Ayn zamanda babasnn kahramanlklar hakknda bilgi veren II. Murili tarafndan yazlan yllklar da, hazrladmz tezin temel kaynan tekil etmektedir.

1. II. Murili Yllklar (Analleri) (= CTH 61)13 I. Yllklar: KBo III 4 + KUB XXIII 125= BoTU 48. II. Yllklar: KUB XIX 29 = BoTU 49 nolu belgede yaynlanmlardr. Yllklar, krallarn emriyle yazlm olan ve tarih iin birinci derecede nem tayan belgelerdir. Hititlerde annal / yllk anlay son derece gelimitir. Krallarn, hkmdarlk yllarnda yaadklar olaylar, belirli bir dzen iersinde kaydetmeleri ciddi bir alma gerektirmektedir. II. Murilinin yllklar bu adan Hitit Devleti iin ok nemli kaynaklardan biridir ve bizzat kendisi tarafndan

13

Goetze, 1967, 14 vd.

yazdrlmtr14. II. Murili Yllklarn on yllk anallar ve her yln sonunda yazlm veya yln olaylarn anlatan anallar olarak ikiye ayrabiliriz15. II. Murili, kendi dnemini anlatt gibi, babasnn kahramanlklarn da yllklara ayrntl olarak yazdrmtr. II. Murilinin tarihsel eseri, Onyl yllklar,

uppiluliumann kahramanlklar ve Kapsaml yllklar, Hitit topraklarnda yaayan insan topluluklarnn uzun bir zaman dilimine yaylm tarihelerini yanstmaktadr. II. Murili dneminde kaydedilen bu eserlerde, birok kriz ve kntye ramen kraliyet ailesinin ve yakn evresindekilerin kralla bal kalarak nasl bir imparatorluk kurulduu anlatlmaktadr. II. Murilinin kaydettii bu nemli eserler, Hititlerdeki tarih yazclnn ne kadar st bir seviyede olduunu da bize gstermektedir16. H. G. Gterbock, II. Murilinin yllklarndan babasnn kahramanlklarnn anlatld blmlerin transkripsiyon ve tercmesini aklamalar ile sunmutur17. Ayn zamanda, A. Goetze, yllklarn tamamnn transkripsiyon ve tercmesinden yararlanacamz bir alma hazrlamtr18. 2. II. Murilinin Veba Dualar (=CTH 378)19 II. Murilinin kraliyet dualar, Hitit lkesini her ynden ok kt bir duruma srkleyen veba salgnndan bahsetmektedir20. I. Veba Duas:

14

Arkan, 1994, 67 Knal, 1998, 178 vd. Gterbock, 1943, 177 vd. Gterbock, 1956, 41- 75 vd. Goetze, 1967, 14 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930, 164 vd. Arkan, 1994, 59 vd.

15

16

17

18

19

20

A nshas: KUB XIV 14 + KUB XIX 1 + KUB XIX 2 + KBo III 47 + Bo 4229 + Bo 9433 + 1858 /u nolu belgede yaynlanmtr. B nshas: KUB XXIII 3 nolu belgede yaynlanmtr. I. Veba Duas: II. Murili Tarihi olarak Lebrun tarafndan sunulmaktadr21. II. Veba Duas: A nshas: KUB XIV 8 B nshas: KUB XIV 11 C nshas: KUB XVI 10 + XXVI 86 nolu belgelerde yaynlanmtr. III. Veba Duas: KUB XIV 12 nolu belgede yaynlanmtr. mparatorluk devrine tarihlenen bu belge ile ilgili, filolojik ve paleografik almalar C. Rster yapmtr22. IV. Veba Duas: KUB XIV +XXIII 124 nolu belgede yaynlanmtr. Bu belge, form ve varyantlar bakmndan II. Murili dnemine uygun dmedii iin A. Kammenhuber tarafndan daha ge dneme tarihlendirilmektedir23. Dualarda bulunan nemli hususlardan biri, tanrlara yaplan istekler karlnda onlara sunulan vaatlerdir. Hititlere gre tanrlar insanlarn onlara sunduklar yiyecek ve ieceklere, dzenledikleri bayram ve ayinlere, yaplan kurbanlara muhtatrlar. Bu yzden dua metinlerinde insanlara yardm etmek zorunda olduklar vurgulanmaktadr24. Ayn zamanda tanrlar tarafndan lkenin bana musallat edilen salgn hastaln nedenlerinin dua metninde vurgulanmas, bir nevi yakn Hitit tarihi hakknda bilgi almamz da salamaktadr.
21

Lebrun, 1980, 426. Rster, 1972, 9 vd. Kammenhuber, 1973, 20,23. Alp, 1999, 71 ; Arkan, 1994, 12 vd.

22

23

24

3. KUB XXXI 121 (+) 121a (+) KUB XLVIII (=CTH 379) nolu dua metni:25 Hitit ordusunu komuta eden, Lupakki ve Tarhunta-zalma tarafndan gerekletirilen askeri operasyonlar, Msr kralnn lm ve l kraln ei tarafndan uppiluliumaya gnderilen bir mektuptan bahsedilmektedir.

4. CTH 40 nolu metin: uppiluliumann craatlarnn anlatld metinler, H. G. Gterbock

tarafndan yaynlanmtr26. Metinlerin yeniden dzenlenmesi ile ilikili olarak da bak. Ph. H.J. Houwink ten Cate, JNES 25 (1966), s. 27 vd. II. Murili tarafndan kaydedilmi olan, I. uppiluliumann icraatlar adl metin sayesinde I. uppiluliumann Hitit tahtnda kald sre zarfnda, Anadolu ve Anadolu dnda yaplan askeri faaliyetler ve dnemin devletleri ile olan ilikiler tarihsel bir sra ile bizlere sunulmaktadr.

5. III. Hattuili Dnemine ait olan KBo VI 28 + KUB XXVI 48 (=CTH 88) nolu metin:27 I. uppiluliumann babas III. Tudhaliyann son saltanat yllar hakknda bilgi veren metin, III. Hattuili dneminde kaleme alnmtr. Metinde Hatti lkesinin drt bir yandan gelen dman saldrlarna maruz kaldndan ve Hatti lkesinin elindeki tm topraklar kaybederek, yalnz bakent Hattuann ellerinde kaldndan bahsedilmektedir28.
25

Gterbock, 1960, 59 vd. Gterbock, 1956, 41 vd. ve 75 vd. Metnin transkripsiyonu ve tercmesi iin bak. Goetze, 1940, 21-22 Goetze, 1975,117 vd.

26

27

28

6. III. Hattuili Dnemine ait olan CTH 83 nolu metin:29 1 A. KUB XIX 9 B. KUB XIX 8 ; III 32 vd. 2 KBo XII 44 3 KUB XXXI 20 + KBo XVI 36. Anadoluda geirilen 20 yl ile Suriye ve Mezopotamyada geirilen 6 yllk iki dnemin yorumu zerine olduka tartma uyandran bu belge, olaylarn kaydedildiinden 60 veya 80 yl sonraya aittir. III. Hattuili, dedesi I. uppiluliumann saltanat yllar hakknda bilgi vermekte ve I. uppiluliumann babas zamannda kaybedilen ve KBo VI 28 de bahsedilen btn Anadolu

topraklarn, tekrar Hitit hakimiyetine alabilmek iin tam 20 yl aba harcadndan bahsedilmektedir30. Bu metin I. uppiluliuamann lmnden ok sonra yazld ve dnem hakknda bilgi verdii iin olduka nemli bir yere sahiptir. Ayn zamanda I. uppiluliumann kahramanlklar ve yapt icraatn yllar sonra da hatrland ve takdir edildii gz nnde tutulursa, kendinden sonra Hitit tahtna geen krallar zerindeki etkisi de aka fark edilmektedir.

7. 1 KUB XIX 25 2 KUB XIX 26 (=CTH 44) nolu metin:31

29

Metnin transkripsiyonu ve tercmesi iin bak. Riemschneider, 1962, 110-121 Kitchen, 1962, 3-5 Goetze, 1940, 12 vd.

30

31

Hitit kral I. uppiluliumann olu Telepinunun Kizzuwatnaya Rahip olarak atanmasyla ilgili kararname. Daha ok vassal bir antlama nitelii tayan bu kararname ile I. uppiluliuma, Kilikya kaplarn elinde buluduran Kizzuwatna Devleti ile iyi ilikiler iersinde olmay amalamtr. Olunu bu lkeye rahip olarak atayarak, dinsel hogr ve balarla iki lke arasndaki yaknln temelini atmtr. 8. Devlet Antlamalar: Aada verdiimiz devlet antlamalar I. uppiluliuma dneminde yaplm olan ve daha sonra Hitit tahtna geen krallar tarafndan yaplm olan antlamalar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. I. uppiluliumadan sonra tahta geen krallar tarafndan yaplan antlamalar, I. uppiluliuma dnemi hakknda bilgi veriyor olmalar ve devletleraras gelimeleri daha sonraki dnemlerde de izlememizi salamalar asndan nemlidir. Bizzat Hitit kralnn kendisi zamannda yaplan antlamalar ise bize dnem hakknda ayrntl bilgi vermektedir. Hitit Devlet antlamalar ayn zamanda Asur, Babil, Msr gibi byk devletlerle yaplan antlamalar ve vassallerle yaplan antlamalar olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Byk devletler ile yaplan antlamalar her iki devletin karlarnn da eit olarak dile getirildii belgeler olmasna karn, vassallerle yaplan antlamalarda, Hitit kralnn menfaatleri n planda tutulmaktayd. Anadoludaki vassal devletlerle yaplan antlamalar Hitite, Mezopotamya ve Suriye blgesinde bulunan vassallerle yaplan antlamalar da Akada yazlmaktayd. Yaplan her antlama: 1. Giri 2. Tarihsel giri 3. artlar

4. Yemin

tanrlarnn

isimlerinin

saylmas

olarak

drt

ana

ksmdan

olumaktayd32.

9. Amarna a Mektuplar: Bu mektuplar, Orta Msrda Tel-El-Amarna da bulunmutur. nasyada uluslararas diplomatik yazmalarn ilk rneklerini veren bu mektuplar, Msr firavunlar, III. Amenofis ve IV. Amenofis kral arivlerine aittirler. (M.. 14001350). Msr, Babil, Asur, Hitit, Mitanni, Alaya, Kuzey Suriye ve Filistindeki prenslikler arasndaki yazmalar ieren mektuplar yaklak drtyz adettir. ki Hitite ve bir Hurrice mektup dnda dierleri zamann diplomasi dili olan Akada ile yazlmtr33. Sz konusu metinler, M.. 14.yyn ortalarndaki yaklak 20 veya 30 yllk bir boluu iermektedirler. Kaleme alndklar dnemlere dayanarak, en eski mektubun, Amenofis III.n 30. yl ile sonraki yllarna ait olabileceini, en ge mektubun ise, Tutankamonun yerini Akhenatona brakt, hkmdarlnn 3. ylndan daha erken bir tarihte yazlm olmalar gerekmektedir34.

10. Ugarit (Ras-amra) Devlet Arivleri: Gnmzdeki adyla Ras- amra tabletleri olarak anlan yazmalarn, El Melek ismini tayan bir katip tarafndan uyarlandna ve bu katibin Ugarit kral Niqmadu dneminde yaadna dair bir ok kant bulunmutur35. Ras-amrada gn na karlan ve tezimizin konusu ile yakndan ilgili olan tabletler Jean
32

Knal, 1998, 177. ; Antlamalarn sonunda geen tanr isimleri iin bak. Yoshida, 1996, 10 vd. Yalva, 1974, 59-60. Klengel, 1992 ,100. Virolleud, 1940, 173.

33

34

35

Nougayrol, Le Palais Royal DUgarit (PRU) serisinde toplanmtr. Ras- amra metinleri, Suriyenin politik tarihini farkl alardan yanstmaktadr. Sz konusu metinlerin arasnda, Hitit krallarnn Ugarit veya dier Suriye prensleri ile yapt antlamalar, mttefiklik teklifleri, Hitit ve Kargam krallarna ait kararnameler ve Ugarite ait arazi ile ilgili kararnameler bulunmaktadr36.

11. KBo X 13 (+) 12 (=CTH 49) nolu metin:37 Hitit kral I. uppiluliuma ile Amurru kral Aziru arasndaki antlama metni. Yaplan bu antlama ile bir Msr vassali olan Amurru Krall, Hitit vassali olmutur. Hitite ve Akada olarak iki versiyonu bulunan antlamann biz, Hitite versiyonundan yararlandk. Ayn zamanda antlama metninin, KUB III 7 (+) 122+ KUB IV 91 KUB III 19 + Bo 9188 nolu Akada versiyonu E. Weidner tarafndan tercme edilmitir38.

12. KUB XIX 27 (=CTH 50) nolu metin:39 Hitit kral I. uppiluliuma ile Kargam ehrine vassal kral olarak atad olu arri- Kuuh (Piyaili) arasnda yaplan antlama metni. Sz konusu antlama metninde Hitit topraklarnn Muki Krall ile olan snrlar tayin edilmektedir40.
36

Klengel, 1992, 100. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Freydank, 1960, 358 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 70 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Klengel, 1965, 51. Klengel, 1999, 137 vd. ; Singer, 2001, 635.

37

38

39

40

13. KBo I. 1 (= CTH 51) nolu metin:41 Hitit kral I. uppiluliuma ile Mitanni kral Mattiwaza (attiwaza Kurtiwaza) arasndaki antlama metni. Akada ve Hitite olarak iki versiyonu bulunan antlamann Hitite versiyonu E. Laroche tarafndan KUB XXI 18 ; KUB XXVI 34 olarak iki fragman halinde yaynlanmtr42. Bizim iin olduka nem arz eden ve I. uppiluliumann Suriye ve Mezopotamyadaki icraatlarn tarihsel bir sra ile sunan bu nemli belge, Mitanninin tamamen Hitit hakimiyetine gemesi ve bir Hitit vassali olmas asndan da ayr bir nem tekil etmektedir.

14. KBo I. 3 (+) KUB III 17 (=CTH 52) nolu metin:43 Hitit kral I. uppiluliuma ile Mitanni kral Mattiwaza (attiwaza Kurtiwaza) arasnda yaplan antlama metni. 1916 ylnda yaynlanmasndan beri Mattiwaza uppiluliuma antlamas tarihin yeniden yaplandrlmas iin nemli bir kaynak olarak dikkat ekmektedir. CTH 52 nolu metin, CTH 51 nolu metine ek olarak grlmemektedir ve bu belge Mattiwazann bir vaati niteliindedir. Yine bu belge, CTH 51de belirtilen antlama koullarna uyulmas iin bir yemini kapsamaktadr. nk giriteki Mattiwazann bildirisi, onun uppiluliumaya verdii sz iermektedir44. Metnin

41

Trankripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 2-37.(Akk. Versiyon). Hitite Versiyonu iin bak. Laroche, 1969, 369 vd. Trankripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 36-37. (Akk. Version) ; Hitite Versiyonu iin

42

43

bak. Friedrich, 1924, 119 vd.

44

Altman, 2005, 43.

Hitite versiyonu olan HT 21+ KUB VIII 80 nolu metin J. Friedrich tarafndan transkripsiyon ve tercmesi ile sunulmutur45.

15.

A. KBo I 4 + KUB III 10 B. KUB III 2 C. KUB I 16 D. KUB III 3 (=CTH 53) nolu metin:46 Hitit kral I. uppiluliuma ile Nuhae kral Tette arasnda yaplan antlama

metni. Akada versiyondan oluan antlama metninde bir tarihsel giriten sonra, iki devlet arasndaki dostluk ilikilerine dikkat ekilmi ve antlama maddeleri dier devlet antlamalarnda da olduu gibi tanrlarn huzurunda yemin altna alnmtr.

16. KBo V 3 + XIX 43 + KUB XXVI 38 + KBo V 12 + XIX 43a + KUB XL 35. (= CTH 42) nolu metin:47 Hitit kral I. uppiluliuma ile Azzi-Hayaa kral Hukkana arasnda yaplan antlama metni. Bu antlama ile Hitit lkesinin Anadoludaki daimi dman olan Kakalara kar nlem alnmas amalanm ve iki lke arasndaki ilikiler tanrlarn huzurunda yemin altna alnmtr.

45

Friedrich, 1924, 119 vd. Weidner, 1923, 58-71. Friedrich, 1930, 103-163.

46

47

10

17. KBo V 9 (=CTH 62) nolu metin:48 Hitit kral II. Murili ile Amurru kral Duppi-Teup arasnda yaplan antlama metni. Akada ve Hitite olarak iki versiyonu bulunan antlama metninin Hitite versiyonunun Vs. 2 vd. blmlerinde II. Murili, babas zamannda Amurru kral Azirunun I. uppiluliumaya kar taknd tavra deinmi ve iki lke arasndaki ilikilerin tarihsel geliimini hatrlatmtr.

18. KBo IV 7 + KBo XIX 65 (=CTH 68) nolu metin:49 Hitit kral II. Murili ile Mira-Kuwaliya kral Kupanta-DKAL arasnda yaplan antlama metni. Dmanlarndan kaarak Hitit kralnn yanna snan Mahuiluway I. uppiluliumann koruma altna almas ve kz Muwattiyi Mahuiluwaya e olarak verdiinden bahsedilmektedir50.

19. KUB XIX 49 + XXVI 36 + KBo XIX 70, 71 (=CTH 69) nolu metin:51 Hitit kral II. Murili ile eha Nehri lkesi kral Manapa- Tarhunta ile yaplan antlama metni. II. Murili, babasnn Manapa-Tarhuntaya gstermi olduu ilgiden bahsetmektedir.

20. KBo I 6 (=CTH 75) nolu metin:52

48

Akada versiyonunun trankripsiyon ve tercmesi iin bak.Weidner, 1923, 76 vd. ; Hitite

versiyonunun transkripsiyon. ve tercmesi iin bak. Friedrich, 1926, 1 vd.

49

Trankripsiyon ve tercme iin bak. Friedrich, 1926, 95-179. Klengel, 1999, 144. Trankripsiyon ve tercme iin bak Friedrich, 1930, 1-41. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Klengel, 1964a, 213 vd.

50

51

52

11

Hitit kral II. Murili ile Halap kral Talmi-arruma arasnda yaplan antlama metni. Akada versiyondan oluan Vs. 33 vd. de uppiluliumann Kargam, Halap ve Nuhae Krallklar ile olan ilikilerine iaret edilmi olup, Hitit Kralnn Lbnan topraklarna kadar snrlarn byttnden

bahsedilmektedir. Hitit ve Halap arasnda aktedilen antlama metninin vassaldeki nshas kaybolmu, bunun zerine II. Murili ldkten sonra yerine geen Muwatalli, kendi mhr ile iki lke arasndaki antlamay yenilemitir53.

21. KUB XIX 6 + XXI 1 + KBo XIX 73, 73a (=CTH 76) nolu metin:54 Hitit kral Muvatalli ile Wilua lkesi kral Alakandu ile yaplan antlama metni. uppiluliumann Arzawa ile savata olduu dnemde Wilual Kukkunninin krala sadk kaldndan ve Hitit kuvvetlerine yardmc olduundan bahsedilmektedir.

22. KBo I 8 +KUB III 8 (=CTH 92) nolu metin:55 Hitit kral III. Hattuili ile Amurru kral Benteina arasndaki antlama metni. Akada kaleme alnm antlamann Vs. 4 vd. de Amurru kral Azirunun uppiluliumann boyunduruu altna girdii ve bu kralla ona benzer bir antlama yapldndan bahsedilmektedir.

23. KUB XXIII 1 + 1a + 1b (=CTH 105) nolu metin:56

53

Dinol, 2005, 32. Trankripsiyon ve tercme iin bak. Friedrich, 1930, 50-102. Weidner, 1923, 124 Khne, Otten, 1971, 1-50.

54

55

56

12

Hitit kral IV. Tuthaliya ile Amurru kral augamuwa arasnda yaplan antlama metni. Akada kaleme alnm antlamann Vs. I 13-23satrlar arasnda, Amurrulu Azirunun I. uppiluliuma ile olumlu bir diyalog iinde bulunduuna iaret edilmektedir.

24. KUB XIX 20 (=CTH 154) nolu metin:57 Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan Msr firavununa gnderilmek zere yazlm mektup. Mektubun hangi firavuna gnderildii henz tespit edilmemitir.

25. RS 17.340 (=CTH 46) nolu metin:58 Hitit kral I. uppiluliuma ile Ugarit kral II. Niqmadu arasnda yaplan antlama metni. Antlama muhtemelen Anadolu dnda Kargamta kaleme alnmtr59. Sadece Akada versiyonu bulunan bu antlamann giri ksmnda, Ugaritin dmanlar tarafndan kurtarlmasndan bahsedilmi ve iki lke arasndaki balar tanrlarn ahitliinde, sadakat yemini ile pekitirilmitir.

26. RS 17.132 (=CTH 45) nolu metin:60 Hitit kral I. uppiluliumann Ugarit kral Niqmaduya gnderdii mektup. Sz konusu vesikada Hitit kral, Niqmaduya, isyan balattklar anlalan Muki ve Nuhae Krallklarna kar birlikte hareket etme nerisinde bulunmaktadr61.

57

Hagenbucher, 1989, 304 vd. ; Van den Hout, 1994, 60 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 44 vd. Klengel, 1999, 138. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 35 vd. Klengel, 1999, 139.

58

59

60

61

13

27. KBo XVIII 24 nolu metin:62 III. Hattuili ya da IV. Tuthaliya tarafndan Asur kral Salmanassara gnderilen mektup. Mektupta I. uppiluliumann kazand zafere dikkat ekilmitir.

28. KBo XXVIII 51 nolu metin:63 Firavun Niphururiyann dul ei tarafndan Hitit kralna gnderilen bir mektup. Babilce kaleme alnm mektup, olduka krk olarak elimize ulamasna ramen kralienin istei net bir ekilde anlalmaktadr.

29. CTH 153 = EA 41 nolu metin:64 Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan Msr firavununa gnderilen bir mektup. Sz konusu tabletin gnderildii ahsn kimlii konusunda kesin bir yarg yoktur. Fakat bu ahsn IV. Amenofis, Tutankamon veya biraz daha erken bir dnemde yaam olan Semankere olmas muhtemeldir65.

30. A. KBo VIII 37 B. KUB XXIII 7 C. KUB XL 28 (= CTH 134) :

62

Hagenbucher, 1989, 241-243 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Edel, 1994, 14-15 Moran, 1992, 114 vd. Klengel, 1999, 139.

63

64

65

14

CTH 134 nolu metin bal altnda snflandrlan fragmanlar, H. G. Gterbock tarafndan transkripsiyon ve tercmesi verilmitir66. Ayn zamanda Itamar Singer tarafndan da 2004 ylnda tekrar ele alnmtr67. Metin, Kurutama hakknda bize bilgi vermektedir. Ayn zamanda ayrntl olarak Kurutama meselesinin filolojik ve tarihsel tartmas iin bak. Srenhagen, D., Parittische Staatsvertrge aus hethitischer Sicht, Pavia, 1985, s. 22-39.

31. KBo VI 29 (CTH 85)68 nolu metin: III. Hattuilinin otobiyografisini ieren metinde, III. Hattuili, kardei tarafndan tahsis edilen ehirleri sralarken Kurutama ismi de gemektedir.

32. EA 114 69 nolu metin: Amurru kral Aziru ile Byblos kral Rib-Addi arasnda ki anlamazl aka vurgulayan metinden, bir Hitit vassali konumunda olan Amurru Devletinin siyasi ve ticari durumu hakknda bilgi almaktayz.

33. EA 17 70 nolu metin: Turatta, Mitanni tahtna geii ile ilgili durumu Msr firavunu III. Amenofise yazd bir mektupta dile getirmi ve Hitit Krall hakknda da metinde olduka nemli bilgiler verilmitir.
66

Gterbock, 1956, 98. Singer, 2004, 591- 607. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Gtze, 1925, 47 vd. EA 114 , 6-14 satrlar aras, tercme iin bak. Moran, 1987, 196-210. ; Wachsmann, 1986, 37 vd.

67

68

69

; Knudtzon, 1915, 498 vd.

70

EA 17 ; Moran, 1987, 110 vd.

15

34. EA 7 71 nolu metin : Asur kral Assur Uballit zamannda, Asur lkesinin Msr firavununa gnderdii mektupta, Asurdaki byk gelime ve Msr firavununa hitap ederken dnemin gl devletlerinin birbirlerine olan hitap ekli grlmektedir. Asurun bymesi, Hitit Devletinin de yeni nlemler almasn gerektirecektir. Bu balamda bu kayna ele alarak, Hititin iinde bulunduu duruma iaret etmek istedik.

71

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Yalva, 1974, 62-63.

16

II. BLM I. UPP LUL UMA DNEM NDE ANADOLU, SUR YE VE MEZOPOTAMYANIN CORAF ZELL VE NEM
Anadolu, etrafnda bulunan deniz ile bir yarmada durumundadr. Doudan batya doru ykseklii azalan ve maden yataklar bakmndan zengin olan dalar, geni havzal ve bol su barndran rmaklar ile tarih ncesi alardan bu yana insanlarn kolaylkla geimlerini salayacak, uygun artlar sunmaktadr. Dou ve bat kltrleri arasnda her zaman bir kpr grevi gren Anadolu, birok uygarln izini bnyesinde barndrmaktadr. Anadolu matematiksel konumu nedeniyle, drt mevsimi ayn anda yaama zelliine sahiptir. Bu durum, bitki rts eitliliinin yan sra her eit tarm rnnn yetimesine olanak salamaktadr. Eski alarda, Anadoluun merkezi ( Anadolu Blgesi) gr ve sk oramanlarla kaplyd. Anadolu, ayn zamanda kereste asndan da zengin bir blgeydi72. Bugn yar l durumunda olan Tuz Gl ve evresinin, Asur Ticaret Kolonileri anda ormanlk bir blge olduu yaplan aratrma ve kazlar ile gn na karlmtr73. Anadolunun dier bir ilgi ekici zellii ise, mineral kaynaklarnn bolluuydu. Anadolu dalar, maden yataklar asndan zengin ve deerli bir konumdayd. Bu da Anadolunun ekiciliini biraz daha arttryordu. M.. 2. binyln balarnda deniz yollarndan henz yararlanlmad iin Mezopotamya, Msr ve Ege Medeniyetleri ile olan tm mnasebetler karayollaryla yaplmaktayd74. Anadolu ise bu medeniyetlerin tam ortasnda yer alarak, medeniyetler arasndaki ticari ve kltrel etkileime byk katk salyordu.
72

Macqueen, 2001,11. Dinol, 1982, 19. ; Bahar-Karauuz-Koak, 1996, 14 vd. Knal, 1998, 1 vd.

73

74

17

Yaznn henz kullanlmad alardan beri, bir ok yerel krall bnyesinde barndran Anadoluda, Mezopotamya ile olan ticari ilikiler Asur Ticaret Kolonileri andan ok daha nce balam75 ve koloni a ile birlikte gelien ticaret a, toplumlar arasndaki kltr etkileimini hzlandrd gibi, devletleraras rekabetin de giderek artmasna yol amtr. Hammadde zenginlii, uygun iklim ve corafi koullarndan dolay Anadolu, her zaman n Asyada bulunan devletlerin ilgisini ekmitir. M.. II. binyln balarnda Kzlrmak kavsi iinde kurulan Hitit Devleti, ok gemeden Anadoluda salam bir siyasi birlik kurmay baarmtr. Kuruluunu tamamlam ve Anadolu iinde merkezi otoriteyi salamlatrm olan Hitit Devleti iin artk en byk ama, Mezopotamya ve Suriye blgesinde Hitit siyasi ve askeri stnln kurmakt. Hitit Devletinin bakenti Hattua kenti, verimli bir ovaya bakan yksek bir yama zerine kuruluydu. Burada bulunan zengin tarm alanlar, bakent tahlnn byk bir blmn karlyordu76. Kuzeyde Hattiyi Kakal dmandan korumak iin snr kaleleri ina edilmiti. Merkezi Hakpi
77

olan snr hatt, kutsal kent

Nerike78 kadar uzanyordu. Sivas ve Zarann dousundaki tepelerde Kaka topraklar bitip Azzi-Hayaann snr blgesi balyordu. I. uppiluliuma dneminde diplomatik yollarla, Yukar Kzlrmaktan, Frata kadar bir snr hatt oluturulabilmitir. Bu hattn gerisinde de tampon blge
75

Gnbatt, 1997, 131-148 ; Balkan, 1957, 8-9, 32-34. Macqueen, 2001, 58. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hakm/piin getii yerler iin bak. del Monte-

76

77

Tischler, 1978, 65 vd. ; del Monte, 1992, 22-23.

78

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Nerikin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 286 vd.

18

olarak kullanlan, merkezi amuha79 olan Yukar lke yer almaktayd. Yukar lke stratejik adan olduka nemliydi. Yukar lkenin dman tarafndan ele geirilmesi durumunda, Hitit Devleti iin Kuzey Suriyeye giden nemli yollardan biri olan, Sivastan Malatyaya giden yol, tehlikeye derdi
80

. I. Murili

dneminden, I. uppiluliuma dnemine kadar Kuzey Suriyeye gitmek iin bu gzergah kullanlyordu. Bir baka nemli gzergah ise, Kaneten81 balayp, Kilikya Kaplar zerinden (Glek Boaz), Kilikya Ovasna, buradan Karamann gney yaylasndan Silifkeye oradan da ky boyunca Mersin, Tarsus ve Adanaya ilerleyen yoldu82. Bu blgede kurulan Kizzuwatna lkesi83, Mitanni ve Hitit

arasnda tampon bir lke olmasnn yan sra zaman zaman taraf deitirerek Mitanninin veya Hitit lkesinin yannda yer almaktayd. I. uppiluliuma zamannda Kizzuwatna ile kurulan dostane ilikiler sayesinde Kuzey Suriyeye giden bu gzergah yeniden kullanlabilir duruma geti84.

79

amuha, I. uppiluliumann Kaka ve Azzi-Hayaaya kar seferlerinde askeri s olarak

kullanlmaktayd. Gastrang- Gurney, 1959, 33 ; amuhann lokalizasyonu iin bak. Yiit, 1998, 273 vd. ivi yazl metin yerleri ve literatr iin amuhann getii yerlere bak. del Monte- Tischler, 1978, 339 vd. ; del Monte, 1992, 137.
80

Murat, 1998a, 175 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kane/iin getii yerler iin bak. del Monte -

81

Tischler, 1978, 169. ; del Monte, 1992, 62.

82

Macqueen, 2001, 59. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kizzuwatnann getii yerler iin bak. del Monte-

83

Tischler, 1978, 211 vd. ; del Monte, 1992, 81.

84

Knal, 1998, 102. ; KBo I 5 (=CTH 41) ; Kizzuwatna kral unaura ile yaplan antlama metninin

Transkripsiyon ve tercmesi iin bak. Goetze, 1940, 36 vd.

19

Hitit Devletinin gneyinde Aa lke (Konya ovasnn bat kenar) yer almaktayd. Bu hattn gerisinde ise Arzawa Memleketleri85 yer almaktayd. Yine Arzawa Blgesinin kuzeyinde Marmara Denizi ve Troyaya giden yol zerinde tahmini olarak, Ahhiyawa86 ve Wilua87 gibi devletler varln srdrmekteydi. Bu yolun kuzeyinde ise Hulana Nehri lkesi88, Pala ve Tummana lkeleri89 yer almaktayd. Hitit Devleti bu lkeleri daha kuzeyde bulunan Kakal dmana kar kalkan blge olarak kullanma politikas gdyordu. Hitit Devletinin

gneydousunda ise Frat Nehrinin Malatya ovas karsna den yakasnda Iuwa topraklar yer almaktayd90. Bu blge, Hitit ve Mitanni arasnda srekli bir ekime konusuydu. Hititler iin stratejik adan byk nem tayan bu blge, I. uppiluliuma dneminde, Hitit hakimiyetine geti ve gneydou snrlar gvence altna alnd91.

85

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arzawann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 42 vd. ; del Monte, 1992, 14.

86

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Ahhiyawann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 1 vd. ; del Monte, 1992, 1.

87

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Wiluann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 484. ; del Monte, 1992, 189.

88

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hulana Nehri lkesinin getii yerler iin bak. del

Monte, 1992, 40-41.

89

Pala ve Tummana iin bak. Ertem, 1980, 6-91. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde

Palann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 297 vd. ; del Monte, 1992, 118. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tumanann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 437 vd. del Monte, 1992, 173.
90

M.. 13. yy.da Iuwa, Yukar Frat Vadisinde, Hitit Kraliyet ailesiyle balar olan yar bamsz

bir Hurri Krall idi. Yakar, 2007, 372.

91

Gurney, 2001, 35 vd. ; Knal, 1998, 103 vd.

20

Genel anlamda dnecek olursak Hitit Devletinin kuzeyinde ve kuzeydousunda Kaka, yine kuzeydousunda Azzi- Hayaa, gneybatsnda Arzawa ve gneydousunda da Hurrili dman bulunmaktayd. Bu balamda dou ve gneydouda bulunan Hurrilere ve Mitanni Devletine kar uwa ve

Kizzuwatna, kuzey ve kuzeydouda bulunan Kaka ve Azzi- Hayaal dmana kar da Yukar lke tampon devlet konumundayd92. Ayn zamanda Arzawaya kar da Aa lke bir hareket merkezi grevi grmekteydi93. Anadolu, Mezopotamya ve Msr Medeniyetlerinin ortasnda bulunan, ticaret yollarnn kesime noktas olan ve zengin medeniyetlere ev sahiplii yapan Suriye, kurulu yllarndan beri Hititlerin asl hedefi olarak karmza kmaktadr. Nitekim burada bulunan Devletlerin zenginlii ve kazanlacak olan ganimetler, Hititlerin fazlasyla ilgisini ekmektedir. Suriye ve Yukar Mezopotamya Blgesi, kuru tarm yaplan alanlaryla, Asi nehrinin sulad verimli dzlk arazisiyle ve nemli kara ve deniz yollaryla M.. 2. bin yl balarndan itibaren, n Asya ve Orta Akdeniz blgelerinin birbirleriyle buluup temas ettikleri bir konumda bulunmaktadr. M.. 2. bine ait yazl kaynaklarda rastlanan veriler, bu blgede tahl dnda bal, kuma ve deerli talarn retildiini ortaya koymaktadr. Ayrca metinlerde gm, bakr ve kalay gibi madenlerin Mari94 yoluyla Suriyeye (Halap, Kargam, Qatna) getirildii de belirtilmektedir95.

92

Murat, 1998a, 186 vd. Bryce, 1986-87, 85 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Marinin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

93

94

1978, 262.
95

Klengel, 1965, 9

21

Arap yarmadasnn batsnda hkm sren koullar, ticaret yollarn Kuzey Suriye topraklar zerinden gemeye zorlamtr. Sz konusu ticaret rotas, Halap veya Kargam zerinden gneye doru devam ederek Tadmir / Palmyre blgesine kadar uzanyordu. Ayn zamanda Suriyenin Akdeniz kysnda bulunan kuzeyde Al-Mina96, Alalah ve daha gneyde bulunan Ugarit, Byblos, Tyros ve Sidon limanlar, nasya mallarnn Msr, Girit, ve Egeye gnderildii birer kap niteliindeydi. Msr da Orta Krallk ann son bulmas ile birlikte kara yollarnn gvenliinde karlalan sorunlar deniz ticaretinin nem kazanmasna neden olmutur. Bu da Suriye limanlarnn ticaret alannda daha aktif bir rol stlenmesi ile sonulanmtr97. Mezopotamya ve Msr Medeniyetleri birok hususta daha fazla gelime gstermekle birlikte, bu blgedeki medeniyetler ekonomik adan da bolluk ve refah iinde yaamlarn srdrmekteydiler. Nitekim Suriye blgesi ticaret yollarnn kesitii merkez blge olmas, idare merkezinin yan sra geni bir hinterlanda sahip olmas bakmndan da hem Msr hem de Anadoluda yaayan toplumlarn ortak hedefi olarak kendini gstermektedir. Bu blgede kurulacak siyasal birlik ile Hitit devleti, hem ekonomik hem de kltrel alanda nasyada bulunan byk medeniyetlerin seviyesine ulamay hedeflemitir. Tezimizin konusu itibari ile I. uppiluliuma dneminde Suriye ve Mezopotamyann corafi durumu ve birbirine snr komusu olan devletlerin politik durumlar ile ilgili genel bir bilgi vermek zaruridir. Suriye bu dnemde iki

96

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Alminann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 9
97

Klengel, 1965, 14

22

lkenin siyasi kontrol altnda bulunmaktayd. Mitanni lkesi ve Msr. Bu lkelere bal zerk durumdaki yerel yneticiler Suriye ve Mezopotamyann siyasi sahnesinde rol oynuyorlard98. Suriye topraklar, tarmsal dzlkleri ile verimli bir tahl retim merkezi olmasnn yan sra limanlar ve nemli kervan yollar sayesinde Amarna anda birok lkenin hedefi haline gelmiti. Blgede bulunan Ugarit, Amurru gibi nemli liman ve snr ehirleri blgenin cazibesini daha da arttryordu. Mezopotamyay corafi adan ele alacak olursak, Dicle ve Frat nehirlerinin birok kolla birleerek verimli bir ak havza oluturduu blgenin, Zagros dalarnn son sralar ile Suriye l arasnda kalan topraklar kapsadn syleyebiliriz. Basra krfezine dklen ve debilerinde bol su barndran Dicle ve Frat nehirleri Gneydou Anadolu blgesinde doar ve gneye, Basra krfezine doru aklarn devam ettirirler. Bu bozkr blgesinde bu iki nehirin varl Mezopotamya iin olduka nem arz etmektedir. Ayn zamanda orta ve gney Mezopotamyaya giden mallar Frat nehri zerinden nakledilmekteydi. zellikle aa bakmndan yoksun olan bu blgenin kereste ihtiyac Amanos dalarnda bulunan zengin aa dokusundan karlanmaktayd. Bu hususta Kargam kenti, mallarn istiflendii yer olarak byk nem tekil etmekteydi99. Basra krfezi ile Akdeniz kylar arasnda kalan blge, bizim genel anlamda ifade ettiimiz Mezopotamya ve Suriye blgelerini iine almaktadr. Bu blge iersinde yer alan ve I. uppiluliumann stratejik yaylmasnda nem arzeden baz yerlerden ksaca bahsedecek olursak ilk olarak Mezopotamya blgesinde, nemli siyasi bir g olan Mitanni Devletinin corafi konumu ile

98

Klengel, 1992, 108 vd. Klengel, 1965, 9

99

23

balayabiliriz. Mitanni lkesi, Verimli Hilal olarak adlandrlan Diclenin dou kollarndan olan Byk Zab Suyu ile Kuzey Suriyenin Akdeniz kylar arasnda kalan blgede bulunmaktayd100. Mitanninin ele geirilmesi ile Mezoptamya ve Suriyede Mitanniye bal olan yerel krallklar olan Nuhae, Halap, Muki, Niya, Ugarit, Tunip, Qatna, Kinza, Amurru ve Kargam gibi hakimiyetine geecek, bu da Hitit Devletinin devletler, Hitit stnln

blgedeki

kesinletirecekti. Mitanni, ayn zamanda giderek glenmekte olan Asur Devleti ile Hitit arasnda tampon bir devlet grevi grecektir. Yukarda saydmz yerel krallklar iersinde Amurru ve Kargam konumlar itibaryla Hitit iin ayr nemi olan krallklard. Lbnann kuzeyinde yer alan Amurru lkesi, Msr snrnda yer ald iin Hititlere gre ele geirilmesi gerekli yerlerden biriydi. Nitekim bu lke uzun yllar Msr ve Hitit arasnda tampon bir devlet olarak karmza kacaktr. Kargam Krall ise, Kuzey Suriye ile Anadoludaki yollarn kesime noktasnda, Frat kysnda bugnk Cerablus tren istasyonunun yaknnda bulunmaktadr101. Bu kralln ele geirilmesi ile Kuzey Suriyede bulunan birok yerel devlet ok daha rahat kontrol edilebilecek, bylece blgedeki Hitit stnl daha uzun mrl olabilecekti. Grld gibi, I. uppiluliuma, Anadoluda izledii tampon devlet uygulamasn, Suriye ve Mezopotamya zerinde kurduu siyasi ve askeri baarnn srekliliini salamak iin de devam ettirmitir. Ayn zamanda Mitanni Devletinin yan sra Mezopotamyada bulunan ve zaman zaman Hitit Devleti ile siyasi ve diplomatik ilikileri bulunan Babil, Asur ve gneyde Lbnan dalarnn ardnda yer alan Msr Devleti, Hititlerin blge zerindeki hakimiyetlerinin zaman zaman

100

Klengel, 2002, 415. Dinol, 2004, 51.

101

24

sekteye uramasna neden olacaktr. Bununla birlikte, rekabetin en st safhaya ulat bu Amarna anda, gl ve zeki krallarn bu blge zerinde farkl politikalar uyguladklar ve blgenin hakimiyeti iin bir nevi satran oynadklar gzlenmekte ve bu nemli blgenin, farkl zamanlarda, farkl gler tarafndan el deitirdii, gnmze kadar ulaan belgelerden tespit edilmektedir. nasyann politik kaderini derinden etkileyen bir konumda olan bu blgenin102 uzun bir sre Hitit ynetimine gemesi Hitit Devletinin de kaderini deitirecektir. Fakat Devleti mparatorluk seviyesine ykselten bu corafya, daha sonra mparatorluun kn hazrlayan etmenleden biri olarak da karmza kacaktr.

102

Klengel, 1965, 14.

25

III. BLM I. UPP LUL UMA DNEM

I. uppiluliuma103 tahta gemeden nce, babas III. Tudhaliya104 zamannda devlet ilerinde rol oynamaya balad zaman Hitit Krall drt bir yandan gelen saldr ve yamalarla sktrlm bir durumdayd. Bu durum KBo VI 28 nolu metnin 6-15 satrlar arasnda u ekilde dile getirilmitir: KBo VI 28 ( =CTH 88) 105 Vs. I 6
103

evvelce Hatti lkeleri dman tarafndan mahvedilmiti. Bir taraftan [

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde uppiluliumann getii yerler iin bak. Laroche,

1966, 166 vd.

104

Boazkyde 1991 ylnda ortaya kartlan, bir bulla zerinde, Kahraman Byk Kral,

Tudhaliyann olu ifadeleri gemektedir. I. uppiluliuma dnemine ait bu mhr basks, bu hkmdarn kkeni ile ilikili bir takm tereddtleri ortadan kaldrmtr. Bulla rneinin her iki kenarnda karlalan bask izleri, ve burada geen ifadeler, bu bulla paras mhrn sahibi hkmdarn babasnn, III. Tuthaliya ile ayn unvan kulland son derece net bir ekilde ortaya kmtr. Bulla rneinin zerinde u ifadeler yer almaktadr: D daire: NAKIIB M u-up-p[i-l]u-li-u-ma LUGAL GAL UR.SAG daire: DUMU M Du-ut-ha-li-ia LUGAL GAL UR.SAG Bu mhr basks zerinde dikkati eken bir dier nokta da, dier bulla rneklerinde grmeye allan Hatti kral unvannn bulunmamasdr. Ayn zamanda Maathykte bulunan ve Sedat Alp tarafndan yaynlanm kral uppiluliuma dnemine ait bir mhr basks zerinde de uppiluliuma, Tudhaliyann olu ifadesine rastlanmtr. Boazky ve Maathykte aa karlan bu iki para I. uppiluliumann hkmdarlnn ilk zamanlarna , kraln tahta kndan hemen sonraki bir dneme tarihlendirilmelidir. Otten, 1993, 10-13.; uppiluliumann babasnn III. Tudhaliya olduuna dair kantlar ve varsaylan dier isimlerle ilgili ayrntl bilgi iin bak. Carruba, 1998, 91 vd.
105

KBo VI 28 Vs. st. 6-15 ; Goetze, 1940, 21-26 ; Goetze, 1975, 117 vd.

26

7 8 9 10

Gagal dman geldi ve Hatti lkel[erini] mahvetti. Nenaay106 snr yapt. Dier taraftan Aa [lked]en Arzawa dman geldi ve o da Hatti lkelerini mahvetti. Tuwanuway,107 Uday108 snr yapt. Dier taraftan Araunnal dman geldi ve Gaiya lkesinin tmn

mahvetti. 11 12 yapt. 13 14 15 idi. Metinden anlald zere, III. Tudhaliya dneminde Hitit Devleti paralanmann eiine gelmi ve dman, Hattuaya kadar ulap kenti tahrip etmitir. lkenin drt bir yanndan saldran dmanlara kar aresiz kalan Hitit Devleti daha nceden ele geirdii ve Hitit snrlar iinde yer alan bir ok yeri kaybetmitir. Yine de olduka g koullar altnda bulunmasna ramen Hitit Devleti, tekrar eski snrlarna kavuabilmek iin ciddi bir politika izlemi, bunun Dier taraftan Armatanal dman [geldi] ve o da Hatti lkelerini mahvetti ve ehri Kizzuwatnay [snr yapt.] ehri [Hatt]ua tamamen yaklp yklmt. 109 Ve [ ] sadece heti evi kurtulmu Dier taraftan Azzili dman geldi ve yukar [lkelerin] tmn mahvetti ve amuhay snr yapt. Iuwal [dman] geldi ve Tegarama lkesini snr

106

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Nenaa / Ninaann getii yerler iin bak. del

Monte- Tischler, 1978, 282 vd. ; del Monte, 1992, 111.

107

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tuwanawann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 447 vd. ; del Monte, 1992, 176.

108

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Udann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 466. ; del Monte, 1992, 182.

109

uppiluliumann tahta henz getii evrede, Hattua kentinin urad bir baskn ve bunun

hemen akabinde bir yangn olay grlmektedir. Schuler, 1965, 37.

27

akabinde I. uppiluliuma, babas III. Tudhaliyann krallnn son dnemlerinde, Hitit ordularn baarl bir ekilde sevk etmi, kuzey ve kuzeydoudaki snrlar eski haline evirmitir110. Bu baar II. Murili tarafndan, babas I.

uppiluliumann kahramanlklarnn anlatld metinde yle belirtilmektedir:

KBo XIV 3 ( CTH 40) 111 Vs. III 12 13 14 Babam lkeye vard zaman Hatti lkesinin iine girmi olan ok kt bir ekilde muamele edilmi olan Kakal dmanlar yakalad.

15- 16 Babam on iki kabileden oluan Kakal dmanla lke iersinde karlat. 17 18 19 20 21 Babama tanrlar yardm ettiler. (Bylece) ad geen Kakal dman kabile askerlerini yakalad yerde ldrd. Ve o ne ald ise (zapt etti ise) ki babam onlar onlardan ald. Ve onlar tekrar Hattililere verdi.

Grld gibi I. uppiluliuma, henz tahta gemeden, Hitit lkesinin kuzey ve kuzeydousuda bulunan Kakal dman yenerek, byk bir zafer elde etmitir. Hitit Devletinin iinde bulunduu durum dikkate alndnda, I. uppiluliumann bu baars lke iin byk bir moral olmu ve bu baarnn devam ok gemeden gelmitir.

110

Knal, 1998, 101. ; Goetze, 1975, 117. KBo XIV 3.III st. 1-23 ; Gterbock, 1956, 67.

111

28

I. uppiluliumann, babas ile ok yakn ilikileri olmasna ramen, ondan daha yal olduu tahmin edilen, Gen Tudhaliya olarak adlandrlan kardei tahta geti. Balangta bu durumu kabullenen I. uppiluliuma, daha sonra yanndaki st dzey destekileri ile birlikte, kardeini ldrerek, Hitit tahtna kt112. Bu

durumu I. uppiluliumann olu II. Murili, veba dualarnda yle anlatmaktadr:

KUB XIV 14 + KUB XIX 1 + KUB XIX 2 + KBo III 47 (I. Veba Duas) (=CTH 378)113 Vs. I 16 17 18 19 [Fakat Babam] Tudhaliyay cezalandrmak isteyince, Hattuann [prensleri, beyle]ri, yksek rtbeli subaylar hep[si ba]bamn tarafn [tuttular]. Tudhaliyay yemin tanrlar yakaladlar. [Tudhaliyay ld]rdler. Sonra onun kardelerini [ onlar da

l]drdler. 20 [(akrabalarn) yakaladlar] ve onlar Alaiya lkesine (srgne) gnderdiler.

II. Murili metnin devamnda tanrlarn babasn hereye ramen koruduklarndan, lkeyi tekrar refah ve bolluk iine sokmasna yardmc olduklarndan bahseder. II. Murili, gen Tudhaliyann intikamnn babasnn ve ileri gelenlerin canlaryla dediklerinden artk ok canlar alan bu salgn hastaln lkenin zerinden gitmesi iin de tanrlara yakarmtr. Metinde, eer bu salgn

112

Bryce, 1998, 168 ; I. uppiluliumann tahta gei tarihi ile ilgili varsaymlar iin bak. Astour,

1989, 5 vd.
113

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930, 164 vd.

29

lkenin banda kalrsa tanrlara dua edecek ve kurban sunacak kimsenin kalmayacan da dile getirmitir114. Anlald zere I. uppiluliumann kardeine yapt bu sadakatsizlik, tanrlar tarafndan lkenin bana ok uzun yllar devam eden bir hastaln musallat edilmesinin, Hitit nfusunun azalmasnn ve lkenin zayf derek vassal krallklar iinde isyanlarn kmasna neden olmutur. Yine II. Muriliye gre, I. uppiluliumann salgn hastala yakalanarak lmesi de tanrlarn intikam ile balantldr. I. uppiluliumann tahta knn tesbiti ile ilgili olarak aadaki delillerden yaralanlmtr115. Turattann III. Amenofise yazd bir mektupta, Mitanniye kar baarsz bir giriim yapm olan Hitit kralnn, uppiluliuma olduundan hareket edilmitir116. Daha sonraki blmde ayrntl olarak ele alacamz, EA 41 nolu mektupta, I. uppiluliuma, Niphuriya adl bir firavunu tebrik etmektedir. Genelde Akhnaton ile zdeletirilen bu Msr firavununa yazd mektupta I. uppiluliuma, firavunun babasndan da bahsetmitir. Bu Amarna mektubu sayesinde, I. uppiluliumann III. Amenofis dneminde tahta km olduu ileri srlebilir117. Ayrca KUB XIX 9 nolu metinde, I. uppiluliumann Anadoluda 20 yl savat ifade edilmekte ve Suriyeyi ele geirdikten sonra da 6 yl boyunca Amurruda savat sylenmektedir. Suriyenin fethi iin geen sre anlmamakla birlikte bu i iin yaklak 10 yllk bir zaman dilimi kabul edilmektedir. Ve
114

KUB XIV 14 Vs. I st.16-20(=CTH 378) ; Goetze, 1930, 164 vd. ; Arkan, 1994, 70 vd. Wilhelm - Boese, 1987, 76. Kitchen, 1962, 23 ; Klengel, 1970, 219. Wilhelm- Boese, 1987, 76.

115

116

117

30

toplam hkmdarlk sresi de 40 yla yakn kabul edilmektedir. En az da 28 yllk bir hkmdarlk sresi gz nnde tutulmaktadr118. Tm bu varsaymlar deerlendiren, Wilhelm ve Boese, I. uppiluliumann tahta M.. 1343 ylnda km olabileceinde karar klmlardr119. I. uppiluliuma tahta geiinden hemen sonra, Hitit lkesinin kuzeyinde ve kuzeydousunda bulunan ve lkenin kuzey snrlarn tehdit altnda tutan Kakalarla mcadeleye balamtr. Ve burada bulunan Kakalar pskrterek, Hitit kuzey snrn oluturmak iin byk aba sarf etmitir. Kakalarn, douda Azzi-Hayaa lkesi ile gneyde Yukar lke (KURURU UGUTI )120 ve batda da Pala-Tum(m)ana ile snr komusu olduu121 ve Hitit Devletinin Kaka ve AzziHayaal dmana kar Yukar Memleketi tampon devlet olarak kullandn122 bir ok vesika gstermektedir. I. uppiluliuma dnemini anlatan II. Murilinin yllklarnda I.

uppiluliumann Yukar lkeden hareketle Azzi Hayaa lkesi ve Kakalara kar dzenledii seferlerde, kazand ganimetleri ve esirleri amuhaya getirdiinden bahsedilmektedir. II. Murili bu durumu yle anlatmaktadr:

118

Schuler, 1965, 18 ; Kitchen, 1962, 23 Wilhelm- Boese, 1987, 105. Yukar lke, Hitit Devletinin kuzey ve kuzeydousunda bulunuyor ve Kzlrmakn yan

119

120

kollarna kadar uzanyordu. Kuzey ve kuzeydoudan Kaka blgesi ile gneydoudan ise Azzi ile snr oluturuyordu. nal, Hattuili III, 1974, 224225.
121

Schuler, bamsz Kaka gurubunun olduunu, Bat Kaka gurubunun Gkrmak ve Devrez

st geitinin kuzeyinde yer aldn, merkezi Kaka gurubunun Kzlrmak ve Aa ekerek arasnda olduunu, Dou Kaka gurubunun ise orum Mecitz ile Kelkit aynn kuzeyinde bulunduunu ileri srmektedir. Schuler, 1965, 13 vd.
122

Murat, 1998b, 435436.

31

KUB XIX 11 (=CTH 40) 123 Vs. 1 1-2 3 4 5 6 Fakat babam ileriye doru yrd zaman, O lkesinde Hayaal dmanla karlamad. Bylece babam tekrar Hayaal dmana (kar) gitti. Fakat onu yine de bulamad. (Fakat) O, Kakal dman, (Kakal) kabile askerlerinin tmn [lkenin

iersinde] 7 8 yakalad. Ve ona tanrlar yardm ettiler, [Arinna ehrinin Gne Tanras,] Hatti ehrinin Frtna Tanrs, ordughn Frtna Tanrs, krn Tanras

Itar ve bylece ok sayda [dman] 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 -19 ldrd. Buradan I. uppiluliumann daha tahta gemeden nce ordular baarl bir ekilde ynettii ve babasnn hastal srasnda iyi bir komutan olduu aktr. ld. O hem de ok sayda esirler [ald] ve onlar tekrar amuha ehrine getirdi. Sonra babam amuhadan ileriye doru gitti. Ve [x lkesi] dman tarafndan tahrip edilmiti. Ve btn dmanlar orada bulunuyordu. (Hatta) koyun obanlar yardm iin gelmiti. Babam onlar iin bir tuzak hazrlad ve Kakalar vurdu. Her kim yardm iin gelmise onlar da ayn ekilde vurdu. yle ki Kakal kabile askerleri ve yardmc askerlerin ounu

123

Gterbock, 1956, 62-63.

32

Ayn zamanda babasnn hasta yatanda devlet ileriyle ilgilenemese bile, lkenin sahipsiz kalmayacan evredeki tm dman lkelelere gstermitir. Metinden, I. uppiluliumann, Kakal dmanla karlap yendikten sonra, ele geirdii Kakal esirleri amuhaya getirdii anlalmaktadr. Burada dikkat eken nokta, esirlerin Hattuaya deil de amuhaya gtrlm olmasdr. nk, daha sonra ayrntlar ile inceleyeceimiz, kraln Suriye seferinde ele geirilen btn esirler Hattuaya getirilmektedir. Yine Anadoluda dzenlenen seferlerde elde edilen ganimetler ve ele geirilen esirler de Hattuaya getirilmektedir. Bu metinde ele geirilen Kakal esirlerin amuhaya gtrlmesi, burasnn askeri bir s olabileceini dorulamakla birlikte, kraln henz seferini bitirmedii ve bu yzden de Hattuadan daha yakn da bulunan bir Hitit merkezine geldii dnlebilir. Nitekim, amuha, III. Tudhaliya ve I. uppiluliuma dnemlerinde Yukar lkenin merkezi konumunda olup, Kaka ve Azzi-Hayaal dmana kar da s olarak kullanlmaktayd124. I. uppiluliumann, Msr firavunu Tutankamonun lmnden hemen nce gerekleen, Suriye seferine kmadan nce kuzey ve kuzeydoudaki istikrar salamak iin Tumana ve tahara125 kentlerinde gl kaleler ina ettirdii anlalmaktadr126. Pala ve Tumanann idaresini de ba Meedi olan Zidann olu Hutupiyanzaya vermitir127.

124

Gastrang- Gurney, 1959, 33 ; Yiit, 1998, 278. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Itaharann getii yerler iin bak. del Monte-

125

Tischler, 1978, 150 vd. ; del Monte, 1992, 55.

126

Schuler, 1965, 38-39 Pala ve Tum(m)anann yeri iin bak. Ertem, 1980, 7 ; Bu blgede istikrar salayarak Suriye

127

seferine kan kraln yokluu, Hititlerin bu blgedeki hakimiyetlerinin zayflamasna neden olmu,

33

I. uppiluliumann ald savunma tedbirleri arasnda, Azzi-Hayaa lkesi128 kral ile yapt antlama da yer almaktadr. Azzi-Hayaa kral Huqqana ile I. uppiluliuma arasnda yaplan antlama metninde kral uppiluliuma yle demektedir: A NSHASI : KBo 5.3 + 5. 12 + 19.43 + 19.43a + KUB 26. 38 + 40. 35 (=CTH 42) 129 Vs. I 1 2 3 4 5 Hatti lkesi kral Majeste uppiluliuma yle (der): Bak seni Huqqanay arkadaki kahraman ycelttim ve seni iyi yaptm. Ve seni Hattuada ve Hayaallar arasnda iyilikle(dosta) tanttm. Ve sana kz kardeimi zevce olarak verdim. Buradan da anlald gibi uppiluliuma, Hayaa kral Huqqanaya kz kardeini e olarak vermi bylece iki lke arasndaki dostluun pekimesine katkda bulunmay amalamtr. Hayaa ile Kaka arasnda ok yakn ilikiler olduu tahmin edilmektedir. I. uppiluliuma, yapt bu antlama ile Kakann
Tumana ehri tekrar Kakal halk tarafndan igal edilmi, Paladaki vali Hutupiyanza idaresindeki Hitit kuvvetleri de bu blgeyi zorlukla ellerinde tutabilmilerdir. Goetze, 1975, 118
128

Azzi-Hayaa lkesinin Sivasn dousunda yer ald son yllarda blgede yaplan kazlardan

anlalmaktadr. Bu kazlardan elde edilen veriler, burasnn Hitit kltr ve siyasi hkimiyeti iinde yer aldn gstermektedir. Bunlar arasnda Sivas kalesi kazs, Kuakl ve Kayapnar kaz buluntular saylabilir. nal, 2003, 54-55 ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hayaann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 63 vd. ; del Monte, 1992, 22. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Azzinin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 59 vd. ; del Monte, 1992, 19.
129

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Friedrich, 1930, 106-107; Karauuz, 2002, 151; Hitit ve

Hayaa lkelerinin sosyolojik yaplar ile ilgili yorum iin bak. nal, 2002, 158.

34

ald destei sekteye uratmay da planlam olmaldr. Nitekim kral, Hayaa ile iyi ilikiler iersinde olmasna ramen hkmdarlnn son yllarnda Kaka ile beraber bu lke zerine de yrmek zorunda kalmtr130. I. uppiluliuma dneminde Hitit Devletine kar ayaklanan Arzawa kral Tarhunnaradunun Msr firavunu Amenofise yazm olduu ve kzn firavun ile evlendirme planlar yapt mektuba cevaben, firavun tarafndan Hitite yazlan mektupta, Tarhunnaradunun kznn, mektubu getiren eliyle birlikte

gnderilmesini ve kzla birlikte gnderilecek eyizler arasnda da Kakal insanlarn da olmas istenmektedir131. Fakat burada Kakalarn hangi amala istendii tam olarak bilinmemekle birlikte, Msrn o sralarda Nenaaya kadar szm olan Kakalar ile siyasi bir iliki kurma abasnda olduunun bir gstergesi de olabilir. nk mektubun devamnda Hatti lkesinin igai- olduu belirtilmi bunun anlamnn ise paralanmak, blnmek132 anlamlarna geldii

dnlrse133 Msrn Kaka ile irtibata geerek bir ortaklk aray iinde olabilecei de gzard edilmemelidir. Nitekim daha nce de bahsettiimiz gibi, I. uppiluliuma tahta gemeden nce babasnn zamannda, Hattinin paralanmasnda Kakal dmann yannda Arzawallarn da byk rol oynamas ve Arzawal dmannda Hitit lkesinin ilerine kadar szarak, Tuwanuwa ve Udaya kadar ulatklarndan yola kacak

130

Schuler, 1965, 38-39 Arzawal Tarhundaradunun III. Amenofisle mektuplamas (EA 31) ve aralarnda evlilik

131

konularnn grlmesi, dnemin birbiri ile eit krallar arasnda grldnden, Arzawa memleketlerinin I. uppiluliuma dneminin bir blmnde bamsz olabileceklerini

gstermektedir. Goetze, 1975, 118-119.

132

Friedrich, 1952, 81. nal, 2003, 18.

133

35

olursak, Msrn Hititi paralamak iin Hitit lkesinin evresinde bulunan ve Hitit ile dostane ilikiler iersinde olmayan Arzawa ve Kakallar Hitit Devletinin siyasi stnlne son vermek iin kullanmak istemi olabilecei son derece muhtemel gzkmektedir. I. uppiluliuma, daha sonra Anadoluda ki merkezi otoriteyi tekrardan kurmak iin babas zamannda isyan eden Arzawal dmann zerine yrmtr. Bu blgeye dzenledii seferler sonucunda Arzawa kuvvetlerini ele geirmitir. Kraln asl dncesi yaylmac bir g olarak beliren Arzaway da durdurup siyasi stnl salamak ve daha sonra rahatlkla asl hedefi olan Suriyeye ynelmektir134. II. Muwatallinin Wilual Alakandu ile yapt antlamada, Wilua kral Kukkunninin, I. uppiluliumann Arzawa seferleri srasnda krala bal kaldndan bahsedilmektedir135. II. Murilinin, Mira-Kuvaliya136 kral KupantaKurunta ile yapt antlamada da Kupanta-Kuruntadan nce tahtta

Mahuiluwann olduunu, fakat kardelerinin onu lkeden kovduklarn, onun da Hititlere sndn ve I. uppiluliumann ona kz Muvattiyi e olarak verdiini renmekteyiz137. Ayn zamanda kral, yapt bir antlama ile onu Hitit Devletine hukuki olarak balamtr138.

134

Knal, 1953, 26-27 ; nal, 2003, 21. KUB XIX 6 (= CTH 76) ; Friedrich, 1930, 50 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Mirann getii yerler iin bak. del Monte-

135

136

Tischler, 1978, 269 vd.; del Monte, 1992, 105. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kuwaliyann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 232. ; del Monte, 1992, 89.
137

KBo IV 7 y. 1-10 (=CTH 68) ; Friedrich, 1926, 95 vd. Bu ant. le ilgili ayrntl bilgi iin bak.

Houwink ten Cate, 1979, 267 vd.

138

Karauuz, 2005, 30.

36

II. Murilinin, eha Nehri lkesi139 kral Manapa-Tarhunta ile yapt bir antlamada da I. uppiluliumann bu krallk ile iyi ilikileri olduuna

deinilmitir. Ve Manapa-Tarhuntann babas Muwa-UR.MAH ile Hitit Devleti arasnda anlama tarznda ilikilerin kurulmu olabilecei de muhtemel gzkmektedir140. Yine Hitit kaynaklarnda I. uppiluliuma dneminde, Hanutti isimli bir komutann idaresi altndaki kuvvetlerin Bat Anadoluya sefere gnderildii ve Hapalla lkesine141 ait birliklerin malup edilerek, bu lkenin yama edildii anlalmaktadr142. Buradan Arzawa Memleketlerinin I.

uppiluliuma zamannda, Mira-Kuvaliya, Hapalla, Wilua ve eha Irma lkesi olarak paralandklar net olarak anlalmaktadr143. I. uppiluliumadan sonra tahta geen krallarn bu dnem hakknda verdikleri bilgilerden, kraln Arzawa memeleketleri ile yapt siyasi antlama ve akrabalk balaryla, Arzawa Memleketlerini Hitit lkesine bal vassal devletler yapmay baard anlalmaktadr. Nitekim Hitit devleti, Bat ve gneybat Anadoluda bulunan lkeler ile gerek evlilik, gerek antlama, gerekse savamak sureti ile hep bir iliki iersinde olmutur144. Fakat I. uppiluliumann Suriye blgesiyle iyiden iyiye megul olduu saltanatnn sonlarna doru, Arzawa

139

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde ehann getii yerler iin bak. del Monte, 1992,

144.
140

KUB XIX 49 (=CTH 69) ; Friedrich, 1926, 1-41 Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hapallann getii yerler iin bak. ; del Monte-

141

Tischler, 1978, 79. ; del Monte, 1992, 27.

142

Klengel, 1999, 138 vd. nal, 2003, 26 Sel, 2001, 671.

143

144

37

lkeleri yeniden bakaldrm ve Arzawal Uhha-ziti kuzeybatda bulunan Ahhiyawa lkesi ile ilikiler iersine girmitir145. Arzawa Memleketleri ve Kakal dman, I. uppiluliuma dneminde Hitit Devletini fazlasyla megul etmi ve Hitit Devletinin yaylma politikasn

deitirmesine, zamann glenen devletlerine kar rekabet gcnn azalmasna neden olmutur. Fakat I. uppiluliuma, kvrak zekas ve askeri yetenei ile Hitit Devletinin Anadolu iindeki siyasi birliini glkle de olsa salamtr. I. uppiluliuma, babas zamannda Armatana lkesi tarafndan igal edilmi olan Kizzuwatnaya kar da bir sefer dzenlemi ve buray kendine balayarak Kilikya kaplarn elinde tutan bu devletle iyi ilikiler iersine girmeyi baarmtr. lerki yllarda da Kizzuwatna kral ile bir antlama yapan I. uppiluliuma, ei kralie Henti, prens Arnuwanda ve muhafz ktas subay Zida ile birlikte oullar Telepinuyu yerel Kizzuwatna tanrlar ls Teup, Hepat ve arruma iin rahipkral olarak atamtr146. Kararname niteliinde ki metinin tercmesi u ekilde verilmitir:

KUB XIX 25 (=CTH 44)147 Vs. I 3 4 5 Biz Kizzuwatna ehrinde, onun olu Telepinuyu [Teup, Hepat] ve arrumaya [kle olarak verdik]. Ve seni rahip yaptk.

_____________________________________________________________
145

Ahhiyawa bu zamandan itibaren Hititlerin balca bat dmanlarndan biri olarak karmza

kacaktr. Goetze, 1975, 119.

146

Goetze, 1940, 12 vd. ; Bryce, 1998, 168 vd.; nal, 2002, 141 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1940, 12-17.

147

38

6 7 8 9

Ve ben [ Byk Kral] uppiluliuma, [Byk Kralie Henti], prens Arnu(w)anda ve [saray muhafzlarnn ba] Zida, rahip Telepinu iin [olu (ve) torunu iin de geerli] yle bir antlama [yaptk]:

__________________________________________________________________ 10-11 Ayn ekilde ben, Majeste ve de kralie, Telepinuyu nasl [tanrlarn rahibi] ve de klesi tandysak. O, [prens Arnu(w]anday da ayn ekilde 12 13 14 bey olarak tansn ve ayn ekilde biz onu koruyacaz ve ona iyi bir ekilde davranacaz. Hatti lkesinde baka bir insan istemesin.

__________________________________________________________________

Metnin devamnda her kim kral, karlie ve prens hakknda kt bir sz sylerse onu korumamas ve onlarn dmannn Telepinunun da dman , dostlarnn ise Telepinunun da dostu olmas gerektii vurgulanmtr148. Vassal bir antlama nitelii tayan bu kararname ile I. uppiluliuma, Mitanni ile Hitit arasnda tampon devlet konumunda olan Kizzuwatna ile dostluk balarn pekitirmeyi amalam olmaldr. Ayn zamanda dini bir merkez konumunda olan Kizzuwatnaya olunu rahip kral olarak atayan I. uppiluliuma, dinsel bir ballk yaratarak akllca bir d politika sergilemitir. Kizzuwatna kral unaura ile kimlii henz belli olmayan bir Hitit kral arasnda yaplan antlama metninde geen satrlar, I. uppiluliuma dnemi ile benzerlikler gstermektedir. Metnin bizi ilgilendiren satrlar yledir:

148

KUB XIX 25 (=CTH 44) ; Goetze, 1940, 12 vd.

39

KBo I 5 (= CTH 41)149 Vs. I 5 6 7 nceden byk babamn zamannda Kizzuwatna lkesi Hatti lkesinin paras olmutu. Fakat sonradan Kizzuwatna lkesi Hatti lkesinden ayrld ve Hurri lkesinin tarafna geti.

__________________________________________________________________ 8 9 10 [imdi] majestemin kleleri Iuwa lkesi halk Majesteme kar dmanla [balad.] ben onun efendisi onlara [savaa] gittim (ve) Iuwa lkesini yendim. Fakat

[Iuwa halk] Majestemin nnden 11 12 13 kat. (ve) Hurri lkesine indi. Ben Majeste Hurrilere (haber) gnderdim: Klelerimi iade et! fakat Hurriler, Majesteme yle haber gnderdi: Hayr! (geri vermeyeceiz)

__________________________________________________________________ Antlama metninin satrlar incelendiinde bu antlamann I. uppiluliuma ile yaplm olmas muhtemel gzkmektedir150. Yine antlama metninin ilerleyen satrlarnda ye devam etmektedir: KBo I 5 (= CTH 41) Vs. I 20 Hurrili, ben Majesteye klelerimi iade etmedi, fakat yaya

149

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 88 vd. Bu antlamann hangi Hitit Kral ile olduuna dair yaplan aratrmalar iin bak. Gurney, 1970,

150

676 vd. ; Beal, 1986, 433 vd.

40

21

ve arabal savalarn sevk etti. Onlar mejestemin yokluunda Iuwa

lkesini yamalad (ve) 22 23 24 bulduklar btn NAMRA sr (ve) koyunlar yakalad. Hurri lkesine gtrd. Ben Majeste (ise) dier bir dmanla savamak iin baka bir yerde kaldm.

Grld gibi bu satrlarda bahsi geen Hitit kralnn I. uppiluliuma olduu dnlrse, Hitit kral, Kizzuwatna ile daha nceden var olan dostane ilikileri yeniden kurarak, Mitanniye kar tampon bir devlet oluturmay ve Anadolunun gney snrlarn gvence altna almay planlam olmaldr. Ayn zamanda atlama metninde Iuwa ile ilgili olarak da Iuwa halknn dmanca tavrlarndan bahsedilmi, buna karlk olarak Iuwaya giderek Iuwa halkn yendiini fakat onlarn kaarak Hurrilere sndn ve Hurrilerle birlik olduklarn kaydetmitir. Yine kral baka bir dman ile urarken Hurrili dmann Iuwaya gelerek burasn yamalamas da antlama metninde bahsedilmitir. Anlatlan tm bu faaliyetler kraln Suriye seferinin balangcnda akseden olaylar bize hatrlatmaktadr. Maalesef bahsi geen bu belgenin henz I. dnemine ait olup olmad aa kavuturulamamtr. Ayn zamanda I. uppiluliumann Mitanni kral Mattiwaza ile yapt antlamann ahit olarak isimleri saylan tanr listesinde, Hitit panteonu iinde Kizzuwatna ve Hattinin erkek ve dii tanrlarnn isimlerinin saylmas, Kizzuwatnann, I. uppiluliuma dneminde Hitit kraliyetinin bir paras olarak grldnn bir kantdr151. uppiluliuma

151

Harry- Hoffner, 1997, 183.

41

I. uppiluliumann yapt tm bu faaliyetlerden anlald zere, tahta gemeden nce ve tahta getikten sonra hkmdarlnn ilk yllarnda Anadolu odakl bir politika oluturduu dikkati ekmektedir. Hatta kendinden ok sonra Hitit kral olan III. Hattuili dnemine ait bir tablette, I. uppiluliumann Anadoluda babas zamannda bozulan istikrar yeniden salamak iin 20 yln verdiinden bahsedilmektedir152. III. Hattuili, ilgili metinde bu durumu u ekilde dile getirmitir:

KUB XIX 9 (CTH 83)153 Vs. I 7 8 ve (yle) oldu. Byk babam uppiluliuma (lkeleri) tekrar tahkim etti. Onlar dzene koyuncaya

9 -10 ve tekrar (tamamen) alncaya kadar, o bununla yirmi yl vakit geirdi. Burada zikredilen 20 yl belki abartlarak verilmi olabilir ya da I. uppiluliumann tm saltanat yllarn ve bununla beraber Anadolu ve Suriyeye yapm olduu tm seferleri ieriyor olabilir. Nitekim Astourun dedii gibi, I. uppiluliumann ilk Suriye harekat saltanatnn ilk ylnda olmutur. Anadolu ve Suriyedeki savalarn da ayn zamanda meydana gelmi olmas gzkmektedir154. Yine bununla ilgili olarak, EA 59 nolu Amarna mektubunda, Tunip halknn, 20 yl boyunca firavuna mektup yazdklarndan ama cevap alamadklarndan bahseder. Bu mektuptan yola karak, Hattuili dneminde kaleme alnm ve I. muhtemel

152

KUB XIX 9 st. 6-25 (= CTH 83) ; Riemschneider, 1962, 110-121 ; Klengel, 1999, 138 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Riemschneider, 1962, 119. Astour, 1989, 6 vd.

153

154

42

uppiluliuma ile ilgili bilgiler veren metinde geen 20 yl ifadesinin ok uzun yllar aba sarfettii anlamnda kullanlm olduu, daha gereki

gzkmektedir155. Riemschneidere gre yukarda kk bir ksmn vermi olduumuz III. Hattuili dneminde kaleme alnm metin gurubunda (CTH 83= 1. A. KUB XIX 9, B. KUB XIX 8 ; 2. KBo XII 44 ; 3. KUB XXXI 20 + KBo XVI 36) ba meedi olan Tudhaliyann olunun Hitit Devletinin dmanlarna kar kazand zaferler anlatlmaktadr156. Laroche gre ise, bu metinler, I. uppiluliumann savalar ile ilgilidir157. Bu metin gurubundaki KBo XVI 36 + KUB XXXI 20 nolu metinler Sedat Alp tarafndan u ekilde tercme edilmitir:

KBo XVI 36 + KUB XXXI 20 + Bo 5768 (=CTH 83)158 II 4 5 6 O, [or]adan nereye gitti ise , Ona (kar) bir yandan akaddunuva da159 (halk)

dman idi. Dier yandan ona (kar) 7 8 ipiunuva160 da (halk) dman idi. [Di]er yandan arpunuva161 da halk ona (kar)

155

Gterbock, 1956, 119 vd. Riemschneider, 1962, 119. Laroche, CTH 83, 1971, 16. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Alp, 1977, 644-645. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde akaddunuwa /ak(u)tunuwann getii yerler iin

156

157

158

159

bak. del Monte- Tischler, 1978, 331 ; del Monte, 1992, 133.
160

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde ipiunuwann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, s. 361.; G.F. del Monte, 1992, s.146.

161

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde arpunuwann getii yerler iin bak. G. F. del

Monte- Tischler, 1978, 354.; del Monte, 1992, 143.

43

9 10 11 12 13 14 15

[dm]an idi. Onu(n orada olduunu) [b]tn dman[lar?] kardan iitince, Kakallarn hepsi (de) oraya vardlar. ve ona (kar) Zuliya162 rmann n[nde] kpry tuttular. ve kpry yktlar.

III.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14

Zuliyann (sular) yksek idi. amuha kentinin Tanras tar ona yardm etti. ve (sular) ykselmi (olan) Zuliya rmandan darya srd. Onu sudan kemeri[nde]n tutarak yukarya (ekti). Irmakta ona y[ay]la, [o]kla (ve) tala saldrdlar. Hakimem amuha kentinin tanras tar onun stnde bir kalkan tuttu. Irmaktan (te) yana varnca dmana kar bir harp arabas ile te yana srd. Dman da ona kar [sr]d. Onun harp ara[basn sren] komutanlar da

162

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Zuliyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 559 ; del Monte, 1992, 212.

44

15

ayn biimde rmaktan [te yana? srdler.]

III. Hattuili dneminde kaleme alnm CTH 83 nolu metin gurubunun bir paras olan bu metinde I. uppiluliumann Hitit Devletinin kuzeyinde bulunan Kakal dman ile olan mcadelesi anlatlmaktadr. Yine metinden, anlald zere, blgede dank halde bulunan halkn I. uppiluliumaya kar birleerek savatklar ortadadr. Zaten daha nce de belirttiimiz gibi blge de bulunan Kaka halk ayr ve birbirinden bamsz guruplar halinde yaamaktayd ve bunlar Hititlere kar birleerek birlikte mcadele ediyorlard163. Yine daha ncede bahsettiimiz gibi, metinde Yukar lkenin merkezi konumunda olan amuha kentinden164 ve bu kentin tanras Itardan ayrca bu tanrann, I. uppiluliuma olduunu dndmz, Hitit kralna dmanla savamas esnasnda yardm ettiinden sz edilmektedir. Metinde geen da ve rmak isimlerinin ise Kakal halkn yaad yerler olmas muhtemeldir165. III. Hattuili dneminde yazlm bu metinler, I. uppiluliumann, Hitit Devletini imparatorluk seviyesine ykseltmek iin aslnda ne kadar uratnn bir gstergesidir. Ayn zamanda kraln byk Suriye seferine kmadan nce kuzeyde bulunan Kakal dman ile olan mcadelesi ve blgede otoriteyi kurma abalar, anlalan I. uppiluliumadan sonra tahta kan Hitit krallarn da olduka etkilemi ve gemiten ders almalarn salayarak, Kaka halknn hafife alnmayacak bir dman olduu anlalmtr.

163

Schuler, 1965, 13 vd Gastrang- Gurney, 1959, 33 ; Yiit, 1998, 278. ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde

164

amuhann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 339 vd. ; del Monte, 1992, 137.
165

Metinde geen yer isimleri ile ilgili olarak bak. Alp, 1977, 637 vd. ; Dalar hakknda bak.

Gonnet, 1968, 37,39,114.

45

I. uppiluliumann saltanat sresi boyunca karmza kralie ismi kmaktadr. Bunlar srasyla Daduhepa, Henti ve Tawanannadr166. Bunlardan Daduhepa (Duduhepa) III. Tudhaliyann ei ve I. uppiluliumann annesi olarak kocas ldkten sonra da, olu zamannda Hitit geleneklerine bal kalnarak Tavannana sfatyla kraliyet ailesinin bir ferdi olmaya devam etmitir. Daduhepann lm ile kralie nvanna kavuan kraln ei Henti, I. uppiluliumann olu Telepinunun rahip olarak Kizzuwatnaya atand srada ve Arnuwandann henz bir prens olduu belirtilen bir belgede ad gemektedir. I. uppiluliumann oullar olan, Arnuwanda, Telepinu, Piyaili, Zannanza ve Murilinin annelerinin kralie Henti olduu bilinmektedir167. Kraln hkmdarlk yllar boyunca oullarnn, Murili dnda erikin birer birey olduklar ve krala sadk kalarak verilen her grevi sonuna kadar yerine getirdikleri aka grlmektedir. Sebebi bilinmeyen bir nedenle ksa sre kralielik tahtnda bulunan Hentiden sonra, son kralie olduu bilinen ve Tavananna olarak anlan kraln Babilden kendisine e olarak ald Malnigal, kralielik nvanyla karmza kmaktadr. I. Arnuwanda ve II. Murili dnemlerinde de yayor olmasndan ve baz saray entrikalarnda adnn gemesinden tandmz Tavanannann168 son
166

kralienin birden isimleri, Nuntarriyaha festivali ile ilgili metinde Valanni, Nikalmati ve

Amunikalden sonra arka arkaya gemektedir. KUB XXV 14 (=CTH 626. IV) Trankripsiyon ve Tercme iin, ayrca Nuntarriyaha festivali iin bak. Nakamura, 2002, 192 vd.
167

Bryce, 1998, 168 vd. ; Klengel, 1999, 138 vd. II. Murili, Tawanna ile ilgili olarak, babas I. uppiluliumann tapnaklara tahsis ettii adak

168

eya ve hediyeleri geri alp baka yerlere verdiini, kraln arkasndan hara alarak yolsuzluk yaptn ve buna ramen kendisine iyi davrandn sylemektedir. Fakat Tawanannann II. Murilinin karsn lanetlemesi ve beddualar sonucunda lmesine sebep olmasndan sonra, II. Murili, sarayda bir mahkeme dzenlemi, ondan Tawanannalk yetkilerini alarak, bir ev tahsis etmi ve geimini salayabilmesi iin de gerekli maddi olanaklar salamtr. Sel, 1990, 246.

46

kralie olduunu, Ugarit kral II. Niqmadunun I. uppiluliuma ile ittifak kabul ettiine dair kaytlar ieren Ugarit kraliyet arivlerinden de bilmekteyiz169. I. uppiluliumann, Suriye ve Mezopotamya zerine bir sefere kmadan nce, Tegarama lkesini igal eden Iuway da Hitit lkesine tekrar balamas gerekiyordu170. nk Iuwann kaybedilmesiyle Hitit Devletinin dou snrlar Hurri saldrsyla kar karya kalmt. Ve dou snrndaki btn blge, merkezi otoriteden yoksun, kk siyasi birliklere blnmt. Bu durumda bu blgeyi idare etmek ok zorlamt. Hitit ordusu yaklatnda bu blgeleri istila eden ya da blgede isyan karan topluluklar geri ekiliyorlar, Hitit ordusu uzaklatnda ise tekrar bulunduklar yerlere dnyorlard171. Iuwann yer ald dnlen orta Frat, prehistorik dnemler bakmndan da zengin bir blgedir. zellikle Keban kurtarma kazlar esnasnda ortaya karlan verilere gre, blge ok erken dnemlerden itibaren Mezopotamya ile yakn ilikiler iindedir172. Bu blgede alnacak tedbirler I. uppiluliumann Mezopotamya ve Suriye politikasnn temelini oluturacaktr. Ayn zamanda Iuwa

169

Kitchen, 1962, 1 vd. ; Bryce, 1998, 168 vd.; Klengel, 1999, 138 vd. Iuwa lkesi, bugnk Elaz ili snrlar iinde kalan blgeyi kapsamaktadr. Ve kuzeyde Murat

170

rma, gneybatda ise Frat Nehri snr oluturmaktadr. Klengel, 1968, 63 ; Elaz ilinin me Buca yaknlarndaki Korucutepede M. Von Loon ve Guterbock tarafndan yaplan kazlarda ele geen mhr basklarnda Kilu-xhepa, Ari- arruma ve Ehli- arruma gibi nemli kii adlarnn yer almas burann
uru

uwa olabileceini desteklemektedir. Ertem, 1990, 578, 581; uwann 40- 41 ; Hitite ivi yazl metin yerleri ve

lokalizasyonu ile ilgili bak. Gastrang- Gurney,

literatrde Iuwann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978, 154 vd. ; del Monte, 1992, 57.
171

Altman, 2004, 81 vd. Kale, 1999, 71.

172

47

lkesine yaplan saldr, Frat nehrinin alarak, Mitanni topraklarna girilmesi anlamna da geliyordu173. I. uppiluliuma, Suriye seferine Tegarama lkesini174 igal eden Iuwaya saldrarak balatt. Bir sonraki blmde deineceimiz Mitanni kral Mattiwaza (attiwaza) ile yaplan antlama metninde kral, bu saldrya bahane olarak III. Tudhaliya zamannda Iuwann Hitit lkesine olan dmanca yaklamlarn175 ve Mitanni kral Turattann byklk taslamasn gstermitir. Antlama metninde Iuwa ile ilgili ksm u ekilde dile getirilmitir: KBo I 1 (= CTH 51) 176 Vs I 18 Kral Turattann byklk taslamas yznden Frat getim ve Iuwa

lkesine saldrdm. ve Iuwa lkesini ikinci kez 19 20 yendim ve onlar ynetimim altna aldm. Babam zamannda Iuwa lkesine geen Gurtalia177 askerlerini, Arawana178 askerlerini,

Zazia179 lkesini, Tegarama lkesini

173

Bryce, 1998, 168 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tegarama/ Takaramann getii yerler iin bak.

174

del Monte- Tischler, 1978, 383. vd. ; del Monte, 1992, 154.
175

Yiit, 1996, 244. Weidner, 1923, 2-37 ; Friedrich, 1924-25, 119 vd. ; Alp, 2002, 93 vd. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde G/Kurtaliann getii yerler iin bak. del Monte-

176

177

Tischler, 1978, 228.

178

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arawanann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 30 ; del Monte, 1992, 9

179

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Zaziann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 497 ; del Monte, 1992, 194.

48

21

Timmina lkesi180, Karna dalk blgesini181, Turmitta182 askerlerini, Alha

lkesi183, Hurma lkesi184, Harana lkesi185, 22 Tegarama lkesinin yars, Tepurziya186 askerlerini, Hazga187 askerlerini,

Armatana188 askerlerini, bu askerleri ve bu lkeleri 23 yendim ve oralar Hatti lkesi iin tekrar fethettim. Zapt ettiim (bu)

lkeleri serbest braktm 24 ve kendi yerlerinde kaldlar. Serbest braktm btn insanlar kendi

halklarna dndler ve Hatti lkesi onlarn yerlerini ald.

180

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Timminann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 423.

181

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Karnann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 183

182

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde D/Turmittann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 442 vd. ; del Monte, 1992, 175.

183

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Alhann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 7
184

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hurmann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 124 ; del Monte, 1992, 43.

185

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Haranann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 83 vd. ; del Monte, 1992, 29.

186

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tepurziyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 426.

187

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hazgann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 107.

188

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Armatann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 38.

49

Metinden anlald zere Hitit kral, babas zamannda isyan ederek Iuwa lkesinin tarafna geen yerleri tekrar ele geirmi ve Mitanni kral Turattann kendisine byklk taslamasndan dolay da Frat nehrini aarak Iuway Hitit hakimiyetine almtr. Iuwadan bahseden dier bir belge de I. uppiluliumann Nuhae kral Tette ile yapt antlama metnidir. Antlamada Iuwann tahribinden ve oraya yapt saldrdan bahsedilmektedir189. Hititler ile Mitanni ve Asur arasnda kalan bir blge de yer almas asndan190 Iuwann Hitit egemenliinde olmas her zaman byk nem arz etmitir. Suriye ve Mezopotamyaya gei gzergahnda olmas, burasnn I. uppiluliuma tarafndan ilk hedef olarak grlmesine yol am olmaldr ki kral byk ve zahmetli Suriye seferini buray ele geirerek balatmtr. III. Hattuili Dneminde Asur tarafndan igal edilene dek Iuwa Hitit topraklarnda kalmtr191. Klengel ise Iuwa lkesinin IV. Tuthaliya dnemine kadar Hitit saray ile sk ilikiler iinde bulunan bamsz bir kral tarafndan ynetildiini dile getirmektedir192.

189

KBo I 4+ KBo III 10 ve dupl. (=CTH 53) ; Weidner, 1923, 58-71 ; Knal, 1947, 3 Yiit, 1996, 247. Macqueen, 2001, 59. Klengel, 1976, 85 vd.

190

191

192

50

IV. BLM I. UPP LUL UMA DNEM NDE SUR YE VE MEZOPOTAMYA LE L K LER

1) Hititlerin Suriye ve Mezopotamya ile olan likilerinin Tarihsel Geliimi

Hitit Devletinin kuruluundan itibaren Mezopotamya ve Kuzey Suriyeye birok sefer dzenlenmi ve bu blgede Hitit siyasi birlii oluturulmaya allmtr. Kuzey Suriye ile olan ilk mnasebetler I. Hattuili dnemine kadar uzanmaktadr. Bu kral zamannda henz yeni kurulmu olan devlet, kurulu aamasn tamamlayp Anadolu iinde siyasi ve askeri stnln salaynca Gneydou ve Kuzey Suriyede merkezi Halap (Halpa) ehri olan Yamhad Krallna ynelmitir193. I. Hattuilinin asl hedef olarak Yamhad Kralln grmesinin nedeni, Yamhadn blgede en nemli g olmasndan

kaynaklanmaktadr194. Nitekim Hitit kral, bu krall ortadan kaldrarak Kuzey Suriyede siyasi bir stnlk kurma arzusundayd. Hitit Devletinin bu blgede sz sahibi olabilmesi ve ekonomik ynden geliebilmesi iin dnemin nemli bir ticari merkezi olan Kuzey Suriyede siyasi ve askeri bir baar elde etmesi artt. Fakat henz kuruluunu yeni tamamlam Hitit Devletinin merkeze uzak ve daha nceden tecrbeli olmad bu blgede tutunmas olduka gt. Kral ilk olarak Halapa bal kuzeydeki ehirleri ele geirmeyi hedeflemi bunun iin de Alalaha bir sefer dzenleyerek burasn Hitit hakimiyetine almay
193

Yamhad Krall hakknda ayrntl bilgi iin bak. Knal, 1967, 193-211 ; Klengel, 1965, 102-202 Yiit, 1994, 145

194

51

baarmtr. Daha sonra da Hauway kendine balayan kral, Halapa kar bir askeri giriimde bulunmamtr. Hititlerin bu blgedeki her askeri giriiminde karlarnda Halap da bulmalar195, Yamhad Krallnn Kuzey Suriyede kurduu stnl bize kantlamaktadr. Hititlerin karsna ilk olarak I. Hattuili dneminde kan ve I. uppiluliuma dnemine kadar da srekli uratran Hurriler196, Kraln Arzawa seferi srasnda, Hattuaya kadar szm ve Hititler iin byk bir tehlike oluturmulardr. Bu durum kraln Gneydou ve Kuzey Suriye zerine ynelmesinde ki byk etkenlerden biri olarak da dnlebilir. I. Hattuili, yllklarnda bu durumu u ekilde dile getirmektedir:

KBo X 2 (=CTH 4)197 Vs I 24 25 26 Benim arkamdan Hurrili dman lkeye girdi. Tm lkeler bana kar dman oldular (savatlar). O zaman sadece ehir olarak Hattua bana kald.

Metinden de anlald gibi Hurriler Anadolunun ilerine kadar gelmiler ve Hitit Devletinin zayf bir anndan yararlanarak bakente kadar yaklamlardr.

195

Yiit, 1994, 148 Alpman, 1981-82, 283 ; Dou Kafkasya kkenli olan Hurri halknn Mezopotamyann kuzeyinde

196

belirmeye balamas M. . 3. bin yln ikinci yarsna rastlamaktadr. kinci binde ise kuzeybat Mezopotamya, Suriye ve Gneydou Anadoluya doru yaylmaya balamlardr. Anadoluya Hurri gnn balangc, Eski Asur Ticaret Kolonileri zamanndadr. Kanide (Kltepe) bu dnemde ilk kez Hurice isimlere rastlanmtr. Popko, 1995, 84.
197

Kmmel, 1985, 460.

52

Ayn zamanda I. Hattuilinin Kuzey Suriyede Yamhad Krallna bal olan ehirlere yapt askeri harekatlarda da srekli olarak Hurrilerle uramak zorunda kald grlmektedir198. II. Murili ile Halap kral Talmi-arruma arasnda yaplan antlamann ba ksmnda, eskiden Halap lkesinin krallarnn byk kralla sahip olduklar, fakat onlarn kralln199 Byk Kral Hatti lkesinin kral I. Hattuilinin sona erdirdii, daha sonra Halap lkesi ve krallnn da I. Murili tarafndan yok edildii belirtilmektedir. Antlamann ilgili satrlar u ekildedir: KBo I 6 (=CTH 75) 200

[Kahraman, Hatti lkesinin kral, Byk Kral, uppiluliumann olu, Hatti

lkesinin kral, Byk Kral, Majestem Murili yle (dedi)]: ___________________________________________________________________ _ 2 3 4 5 6 [Eskiden] [Byk Kral] Ha[lab] lkesinin krallarna [sahipti]. [O zaman Hatti lkesinin] k[ral], Byk Kral, [Hattuil]i [onlarn kralln] [sona erdirdi.] [Hatti lkesinin kral], Hatt[uili]den so[nra] [Byk kral], H[attuili]nin torunu [Byk Kral Murili], [Hal]ab [lkesinin kralln] ve H[alab] lkesini [yok etti].

198

Alpman, 1981-82, 296 Burada Halap Krall derken Kralla bal olan ehirler kastedilmektedir. nk daha nce de

199

deinildii gibi I. Hattuili dneminde Halapa kar askeri bir baar salanamamtr. Yiit, 1994, 145-149.
200

KBo I 6 (=CTH 75); Klengel, 1964a, 213 (Akk. Version).

53

Metinde Halap lkesinin I. Hattuiliden itibaren Hititler iin hedef olduu ve I. Murili ile de bu kralln tamamen Hitit hakimiyeti altna alnd belirtilmektedir. Anlalan II. Murilinin Talmi-arruma ile yapt antlama satrlarnda bu durumdan bahsetmesinin nedeni, Hitit Devletinin kurulu yllarndan beri, Halapn, Hitit Devletinin bir paras olduunu belirtmek istemesidir. I. Hattuiliden sonra tahta geen I. Murili de babasnn izledii politikay devam ettirmi ve Yamhad Krallnn merkezi ehri olan Halap ele geirerek Yamhad Krallna son vermitir201. Bu konuyla ilgili Hantili metninde, I. Murilinin Halap ehrine gittii, babasnn sona erdirmedii sorunu oluna grev olarak verdii iin babasnn intikamn istedii ve bunun zerine Halap ele geirdii belirtilmitir202. I. Murili daha sonra Babile bir sefer dzenleyerek, Mezopotamyada ikiyz yllk kkl bir slale olan, Eski Babil Slalesine son vermitir. Bu sefer sonucunda elde edilen zengin ganimetlerin yan sra Hitit ve Mezoptamya kltrlerinin birbirleri ile dorudan temas haline gemeleri salanm ve Hititler, nasyadaki byk devletler arasnda hatr saylr bir konuma ulamlardr203. I. Murilinin nce Halap ele geirerek Yamhad Krallna son vermesi sonra da Babili ele geirmesi Telepinu Fermannda u ekilde dile getirilmitir:

201

Arkan, 1986, 50 Hantili Metni: KBo III 57 (=CTH 11. A-B) ; Klengel, 1965, 149 Arkan, 1986, 60, 67

202

203

54

KBo III 1 (=CTH 19) 204 28 O Halaba gitti. Ve Halab yendi. Ve Halabn NAM.RAlarn205 ve maln

Hattuaya getirdi. 29 30 Arkasndan O (Murili) Babile gitti. Ve Babili mahvetti. Hurrili askerler ile dvt. Babilin NAM.RAlarn ve mallarn

Hattuada tuttu. I. Murilinin Babili igal ettii srada, Hurrili dman yine bo durmam ve Anadolunun ilerine kadar szmay baarmtr. Kral, Hattuaya dn srasnda Hurri saldrlarnla kar karya kalmas yznden, Babilden ald Tanr Marduk heykelini yol zerinde bulunan bir ehire brakm ve bakente dnmtr206. I. Murilinin cinayet sonucu lmyle207 Hitit Devleti uzun sre devam edecek olan bir kargaa dnemine girmi ve lkede yaanan taht kavgalar toprak ve prestij kaybetmesine neden olmutur. I. Murilinin lmnden Telepinunun tahta getii dneme kadar yaanan kargaa dneminde Gneydou Anadoluda bir Hurri Devleti olan Kizzuwatna Devleti kurulmutur208. Telepinu tahta getiinde ise gneydoudaki yerel krallklarda ve Anadolu iindeki merkezi blgelerde ayrlmalar yaanmaya balanmtr. Anlalan bu kargaa dneminde Hitit Devleti genileme siyasetini tamamen terk etmi ve elinde kalanlar glkle de olsa savunmaya almtr.
204

KBo III 1 ; Transkripsiyon ve tercme iin bak. Hardy, 1941, 190 vd. NAM.RAlar ile ilgili daha fazla bilgi iin bak. Alp,1949, 245-270. nal, 2002, 92 vd. Ayrntl bilgi iin bak. KBo III 1 y. I 30-35; Transkripsiyon ve Tercme iin bak. Hardy, 1941,

205

206

207

190 vd.
208

Goetze, 1940, 75 vd.

55

Yine Telepinu Fermanndan rendiimize gre Hitit Devletinin bu kark evresinde Hurrili dman durmamtr. Hantili zamannda Anadolu ilerine kadar gelen Hurriler, Hantilinin ei Harapili ve oullarn esir alm ve ukziya209 ehrine gtrerek ldrmlerdir210. Hantiliyi katlederek tahta geen Zidanta zamannda ise Hurriler Anadoluya bask yapmay srdrmler ve Hitit Devletindeki i karklk, ncelikle Toroslar mevkiindeki yerlerin kaybedilmesine neden olmutur. Bu blgede bulunan ve Hitit snrlar iinde kalan yerler Yukar Mezopotamyada yeni kurulan Hurri- Mitanni devleti211 tarafndan ele geirilmi olmaldr. Telepinu zamannda Kizzuwatna kral putahu ile yaplan bir antlama metni Hitit vesikalarnda gemektedir. Bu da bize Hitit Devletinin bir Hurri Devleti olan Kizzuwatna ile iyi geinmek istedii ve gney snrlarn gvence altnda tutmak istediinin bir gstergesidir. putahu ile yaplan antlama metninin 9. ve 10. satrlar u ekilde tercme edilmitir:

KUB XXXI 82 (=CTH 21) 212 9 10 [Eer putahu Byk Kraldan destek birlikleri(isterse)] o seve seve verecek. [Eer seve seve vermezse; bu olmadan tanr yemini bozu]lur.

209

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde ukziyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 363. ; del Monte, 1992, 148.

210

Alp, 2002, 60. ; nal, 2002, 71. En Byk Hurri Devleti olan Mitanni, muhtemelen 16. yyn sonlarnda ortaya kmtr.

211

Bakenti, henz yeri belli olmayan Waukanni olan Mitanni Devleti, gcnn dorukta olduu zamanlarda snrlarn batda Kilikyadan douda Zagros dalarna kadar geniletmeyi baarmtr. Popko, 1995, 84.
212

KUB XXXI 82 (=CTH 21) ; Transkripsiyon ve Tercme iin bak. Otten, 1951, 131 vd

56

Bu satrlardan da anlald zere Hitit kralndan Byk Kral olarak bahsedilmekte ve bu antlama vassal bir antlama nitelii tamaktadr. Ayn zamanda kral herhangi bir saldrya kar da destek birliklerini garantiye almaktadr. Nitekim Kizzuwatna ile yaplan bu antlama ile Hitit Devleti, hem snrlarn gvence altna alm oluyor, hem de Mitanni ile Hitit arasnda bulunan bu devleti tampon devlet konumunda tutarak, I. uppiluliuma dneminde de nemli bir d politika olarak karmza kacak olan tampon devlet uygulamasnn temellerini atm oluyordu. Hititler ilk krallar I. Hattuiliden itibaren, Kuzey Suriye ve Levant Blgesi zerinde hakimiyet kurmak istemiler ve bu nedenle gei yollar zerinde bulunan Kizzuwatna lkesine zel ilgi gstermilerdir213. Telepinunun lmnden sonra dikkati eken en nemli nokta, hanedann Hurri kkenli olmasdr. Hurri kltrnn etkileri Anadolunun ilerine kadar gelmi ve Hurrice Anadoluda konuulan ikinci dil olmutur214. Bu da bize I. Murilinin lm ile Hitit Devletinin iine girdii kargaa dneminde, Hurrilerin Anadoluda byk bir stnlk kurma yolunda ilerlediklerini gstermektedir. Hattua saray, I. Hattuiliden, I. uppiluliumaya kadar yaklak olarak iki buuk asr Hurriler ile uramak zorunda kalm ve bunun sonucu olarak da gerek din, gerekse kltrel adan Hurrilerin tesiri altna girmilerdir215. II. Murili ile Halap kral Talmi-arruma arasnda yaplan antlama metninde, I. Muriliden sonra Halap II. Tudhaliyann tekrar ele geirdiinden bahsedilmektedir. Bu durum antlamann ilgili satrlarnda u ekilde dile getirilmitir:

213

Kale, 1999, 84. nal, 2002, 72. Alpman, 1981-82, 298.

214

215

57

KBo I 6 (=CTH 75) 216 7 [Fakat (?) bundan sonra H]alab [lkesinin kral] [Hatti lkesinin kral,

Byk Kral, Tudhaliya ile] 8 9 10 [bar y]apt. (Daha sonra) O alaa oldu v[e Halab lkesinin kral] [Mit]anni [lkesinin kralyla] bar yapt. [ve Mitanni lkesinin kraln (?)] [ve Halab lkesinin kraln o (yani Tudhaliya)] bu mesele yznden

[lkeleriyle] bi[rlikte] 11 12 13 [yok etti ve Hala]b yok etti. Ve [Halab] lkesinin kral [Hanig]albat [lkesinin kralna kar] bir su i[ledi, ve Hattuiliye [Hatti lkesinin kralna kar] da [o] bir su i[ledi ..

Antlama metninden de anlalaca zere, Halap Krallnn, Hitit ve Mitanni arasnda ikili oynayarak her iki krallkla da anlat ve bu yzden su iledii belirtilmitir. Anlalan, Halap Krall, II. Tudhaliya dneminde Hitit ile bir bar yapm ama daha sonra bunu yok sayarak Mitanni Devleti ile de bir anlama yapmtr. Bunun zerine tekrar Tudhaliya tarafndan fethedilen Halap, Hitit hakimiyetine yeniden girmitir. Antlama tableti daha ge bir dnemde kaleme alnd iin, antlamada daha nceki dnemlerde yaplan hatalardan ders alnmas amalanm olmaldr. Hitit Devletinin iinde bulunduu kargaa dneminde elden kan ve muhtemelen Zidanta dneminde kaybedilen Halap, uzun sren bir aradan sonra tekrar Hititlerin eline gemitir. II. Tudhaliyann lmnden sonra ise

216

KBo I 6 st. 7-8 ; Transkripsiyon ve tercme iin bak. Klengel, 1964a, 213-214

58

muhtemelen II. Hattuili dneminde Halapn Mitanni Devletinin hakimiyeti altna girmi olabilecei olas gzkmektedir217. II. Tudhaliyadan I. uppiluliumann tahta getii dneme kadar, Hitit Devleti ile Suriye ve Mezopotamyadaki ilikilere dair elimizde yeterli vesika bulunmamaktadr. Fakat Msr ve Hitit arasnda dzenlenen Kurutama Antlamasnn III. Tudhaliya dneminde yaplm olma ihtimali gznnde tutulursa, daha sonraki ksmda bahsedeceimiz Kurutamal insanlarn Msrn, uppiluliuma tarafndan ele geirilen, Amka blgesine gnderilmesi sz konusu olabilir218. III. Tudhaliya zamannda Hitit Devletinin Msrla, hatta Suriye ve Mezopotamya ile baz diplomtik ilikilerinin olduunu varsayarsak, yaplan antlamann, uzun bir sre ara verilmi olan Hitit yaylm politikasnn bir devam niteliinde olduunu syleyebiliriz. Kurulma aamasn henz tamamlam ve kendisini evresindeki glere yeni yeni kabul ettiren Hitit Devleti iin, Suriye ve Mezopotmayada tutunabilmek kolay olmamtr. lke iinde yaanan taht kavgalar ve kraliyet ailesinde ilenen cinayetler de Hitit Devletini uzun bir sre oyalamtr. Nitekim Telepinudan sonra tahta kma yasasnn getirilmesi, Pankuun hukuki yaptrmlarnn arttrlmas, Hitit Devletinde bir rahatlama ve gelime srecini balatm ve bu sre I. uppiluliumaya kadar da artarak devam etmitir. I. uppiluliumann tahta geii ile uzun bir sre ara verilmi olan ve Hitit Devletinin kuruluundan beri izlenen Suriye ve Mezopotamya politikasna devam edilmi ve bu kral zamannda blgedeki Hitit stnl dorua ulamtr. Hitit Devletinin mparatorluk seviyesine ykseldii bu dnemde, ilerleyen blmlerde

217

Alpman, 1981-82, 297 vd. ; Arkan, 1986, 58. Alp, 2002, 120.

218

59

ayrntlar ile greceimiz gibi, Hitit mparatorluu, kuruluundan beri istedii Suriye ve Yukar Mezopotamya idealine ulam ve uzun bir sre bu blgenin idaresini stlenmitir. Hitit mparatorluu, politik organizasyon bakmndan bir konfederasyon grnm sergilemekteydi. Yap itibari ile tamamen feodal bir grnme sahip olan imparatorluk, Eski Krallk andan itibaren, hanedanln gvenlii, devletin devamll ve dmana kar gl durabilmenin znde feodalizm sisteminin etkisi bulunmaktadr219. Hitit Devletinin rgtlenmesi bir bakma Eski Babil devlet brokrasisini andryordu. Hitit Devletinde lke beyi (EN KUR) Hitit hiyerarisinde nemli bir yere sahipti. Blge komutanlar / valileri olarak atanan eitli rtbedeki ordu subaylar arasnda en yksek rtbe, Saray Muhafzlarnn Bana (GAL MEED ) aitti220. I. uppiluliuma dneminde Hitit mparatorluuna bal vassal krallklar bulunmaktayd. Ve bunlarn grevleri, deyecekleri vergiler ve krala ballklar antlamalarla belirlenmiti. Hitit Devleti, mparatorluk anda, ge bronz ann getirdii yenilik ve deiimlerden olduka etkilenmi ve devletleraras ilikilerde dnemin gl devletleri ile ayn politik sistem ve otoriteyi paylamtr. Bu dnemde devletleraras karlkl kardelik esasna dayanan bir dnce sistemi kendini gstermeye balamtr. zellikle devletleraras mektuplamalarda bu kavram srarla tekrar edilmektedir221. I. uppiluliumann daha sonra ayrntlar ile

219

Liverani, 1987, 66 vd. Yakar, 2007, 46. Liverani, 1987, 66 vd.

220

221

60

vereceimiz Msr ile olan bir ka yazmasnda da kardelik kavram ve bu kavramn ihlali aka gzlenmektedir.

61

2) I. uppiluliuma Dneminde Suriye le Olan likiler

I.

uppiluliumann

saltanat,

Amarna

ana

tekabl

etmektedir.

Uluslararas mnasebetlerin dorua ulat bu dnem, zamann gl devletlerinin hepsi iin ayr ayr nem tekil etmektedir. I. uppiluliumann Suriyeyi fethi, Mitanni devletini bir vassallik antlamas ile kendine balamas, Hitit Devletinin imparatorluk seviyesine ulamas, Asurda gzlenen byme, Msrda yaanan dini reform ve karklklar, Babilde yaanan sosyal ve kltrel gelime, devletleraras siyasi ve askeri ortaklk ve bununla birlikte kanlmaz olan rekabet ve btn bu deiim ve geliimler Amarna anda kendini gstermektedir. I. uppiluliumann Suriye seferlerinin222 srasn belirlemek olduka zordur. Knala gre I. uppiluliuma, Suriyeye sefer dzenlemitir. I. uppiluliumann ilk Suriye seferi Nuhaeye yardm amal ve hazrlksz bir seferdir. kinci sefer ise Mitanni Devletinin Hitit hakimiyetine getii Byk Suriye seferidir. nc sefer de, Kuzey Suriye beyliklerinin ayaklanmalarn bastrmak iin dzenlenmitir. Ayaklanan beylikler iinde, Kargam, Halap ve Amurru vardr223. Kitchen ve Astoura gre ise iki Suriye seferi dzenlenmi ve I. uppiluliuma, Amurruyu kontrol altna almak iin 6 yl uram224 ve bu ikinci Suriye seferinden ksa bir sre sonra da I. uppiluliuma lmtr225.

222

uppiluliumann ilk Suriye harekat saltanatnn ilk ylnda olmutur. Anadolu ve Suriyedeki

savalar ayn zamanda meydana gelmitir. Astour, 1989, 6 ; Wilhelm, 1991, 472.
223

Knal, 1947, 2 vd. III. Hattuili dnemine ait bir metinde Kraln Amurru lkesinde 6 yl oyalandndan bahseder. ;

224

KUB XIX 9 st. 6-25 (= CTH 83) ; Transkripsiyon ve Tercme iin bak. Riemschneider, 1962, 119.
225

Kitchen, 1962, 5- 49. ; lk Suriye sava M.. 1366 ylnda balamtr. Astour, 1989, 6.

62

Gnmze kadar ulaan, Hitit kral I. uppiluliuma ile Mitanni kral Mattiwaza arasnda yaplan antlama metninde de226 kraln ilk olarak Iuwa lkesini yendikten sonra, Mitanni Krallnn bakenti olan Waukanniye saldrdndan, ama kimsenin ona kar kmadndan, daha sonra Halap ve Muki lkelerini yendiinden bahsetmektedir. Kral bu blgelere yapt saldrnn bahanesi olarak da Nuhae, Niya ve Muki krallklarnn Hitite kar birleerek Ugarit Kralln sktrmalarn gstermitir. Ugarit kralnn I. uppiluliumadan yardm istemesi zerine de buraya bir askeri giriimde bulunduunu ifade etmitir. Daha sonra Alalaha227 gelen I. uppiluliuma, Ugarit kral II. Niqmadunun balaklk teklifini kabul eder. Ayn zamanda Hitit kral, Niya kral Takuwann kendisinden bar dilemek zere Muki lkesine geldiinden de bahsetmektedir. Fakat bu srada Niya lkesi tahtn ele geiren Aki-Teupun, Arahti lkesi kral Akiya ile birlikte ittifak kurarak Hitit kralna saldrmaya karar verdiklerini fakat kraln onlar Arahtide yendii ve isyan edenleri varlklar ile birlikte Hattiye gtrd antlama metninde belirtilmitir. Ayn zamanda I. uppiluliuma, Qatna lkesini de varlklar ile birlikte alp Hattiye gtrdnden bahsetmektedir. Daha sonra Nuhae lkesine gittiinden bahseden Hitit kral, Nuhae blgesinde bulunan btn topraklar fethettiinden, sadece Kinza (Kade) ile savamak istemedii halde, Kinzann Hitit askeri birliklerine doru bir saldr dzenlemesine karlk olarak Kinzay da Hitit topraklar iine kattndan sz etmitir. Birinci sefer olarak nitelendirebileceimiz bu askeri giriim sonucunda Hitit lkesi

226

KBo I 1 (= CTH 51) ; Weidner, 1923, 2 vd. Hitite ivi yazl metinler ve literatrde Alalahn getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

227

1978, 5 ; del Monte, 1992, 2.

63

snrlarn Lbnan Dalarna kadar geniletmitir. Ama nemli bir Mitanni kalesi konumunda olan Kargam henz Hitit egemenliine girmemitir. I. uppiluliumann Suriyeye dzenledii bu birinci seferden daha nce bir sefer dzenleyip dzenlemedii henz bilinmemektedir228. Fakat Klengele gre daha nce yaplm bir sefer sz konusudur229. KBo I 1in (Mattiwaza Antlamas) balang ksmnda anutti-u230 szcnn kullanlm olmas ikinci bir sefere klm olduunu gstermektedir. Byblos (Gubla) kral Rib-Addinin Msr firavununa yazd EA 75 nolu Amarna mektubunda, Hatti kral, Mitanninin btn lkelerini ald denmektedir. Mektupta ayn zamanda Amurru kral Azirunun babas Abdi-Airtadan bahsedildii iin de vassal mektuplar arasnda olduka erken bir dneme tarihlenmektedir. Mektubun bizi ilgilendiren satrlar u ekilde tercme edilmitir: EA 75231 35 36 37 38 39 40 41 42 43
228

Efendim, kralm bilin ki, Hatti kral ele geirdi. btn lkeleri ki onlar Mitanni kralna ya da Nahma kralna aittiler. Byk krallarn lkesi Abdi-Airta, kle onunla birlik oldu. Okular gnder.
Wilhelm Boese, 1987, 84-85 Klengel, 1970, 220. (t)anittum (ndu D) hakknda ayrntl bilgi iin bak. Von Soden, 1979, 1319. Tercme iin bak. Moran, 1987, 253.

229

230

231

64

44

Bana kar dmanlk ok byk.

Mektuptan anlald zere, byk krallarn lkesi olarak adlandrlan Mitanni lkesine ait btn yerler Hitit Devletinin eline gemitir. Bu durumdan olduka rahatsz olan Rib-Addi Msr firavunundan yardm talep etmektedir. Ayn zamanda Abdi Airtann Hatti kralnn yannda yer almasndan da bahsedilmi, bu da Knaln idda ettii gibi Amurru lkesinin Hitit egemenliine kraln Byk Suriye seferinden daha nce girmi olabileceini dorulamaktadr. Nitekim Knal, kraln Byk Suriye seferinden sonra nc bir sefer dzenlediinden ve bu sefere bahane olarak da Amurru lkesinin de iinde bulunduu baz Kuzey Suriye beyliklerinin Hitit kralna kar ayaklanmalarn gstermitir232. Fakat Amurru kral Aziru dneminde Msr ile olan yazmalarndan ve I. uppiluliuma ile olan mnasebetinden dolay Amurrunun Birinci Suriye seferinde ve Byk Suriye seferinde henz Hitit hakimiyetinde olmad anlalmaktadr. EA 75 nolu mektup, Klengelin ortaya att tezi dorular niteliktedir. Yani I. uppiluliumann Birinci Suriye seferi olarak adlandrlan seferinden daha nce de, Suriyeye ayn Hitit kral tarafndan bir sefer dzenlenmi ve sefer sonucunda Amurru da ele geirilmi olabilir. Yine de aratrmaclar bu konuda bir gr birliine varamamlardr233. I. uppiluliuma, ilk Suriye seferinden sonra Anadoluya dnm ve Byk Suriye seferi iin hazrlklara girimitir. Anlalan kral lkeden uzak olduu zaman, Anadolu iindeki Kakal dman rahat durmam her zamanki gibi Hitit Devletini zor durumda brakmay baarmtr. Amarna mektuplarnda kraln ilk

232

Knal, 1947, 13. Wilhelm-Boese, 1987, 84.

233

65

Suriye seferi ile Byk Suriye seferi arasnda en az iki ya da yl kesinti olduu vurgulanmaktadr234. I. uppiluliuma Anadoluda bulunduu srada Mitanni Devleti, Kuzey Suriyede Murmuriga kentinde bulunan Hitit kuvvetlerini bozguna uratmtr. Ayrca Msr da bo durmayarak, Kadee kar bir saldr dzenlemitir. Bu gelimelerin yaand srada, Turattann lm ile, Mitanni Devletinde oluan i karklklar ve komplolardan istifade eden I. uppiluliuma, Hurri topraklarna snr olan, Tegarama blgesindeki Talpa kentine ynelik bir saldr balatmtr. Fakat bu saldrdan sonu alamayan Hitit kral, Kargam kuatmak zere harekete geer235. Bu esnada Msr snrlar iinde yer alan Amka lkesine de, intikam amal, askeri bir birlik gndermi ve buray Hitit nfuzuna katmtr. Kargamn fethinden sonra kral olarak atad olu Piyailiyi, kendisine snan Mitanni kral, Turattann olu Mattiwaza ile birlikte Mitanninin bakenti Waukanniye236 gnderen I. uppiluliuma, Suriye ve Mezopotamyadaki Hitit genilemesine byk engel oluturan, Mitanni Devletini kendine balamtr. Bu olaylar vukuu bulurken, Halap lkesine de rahip-kral olarak olu Telepinuyu grevlendirmitir. Bu gelimeleri dikkatlice gzlemleyen Amurru kral Aziru ise, I. uppiluliuma ile daha yakn ilikiler iersine girmenin akllca olduunu dnm olmal ki, Hitit kral ile bir balaklk antlamas imzalamtr. Ayrntlarn daha sonra vereceimiz III. Hattuili dnemine ait bir metinde I. uppiluliumann son yllarnda Amurru blgesinde 6 yl oyalandndan bahsedilmektedir237. Bu da I.
234

Altman, 2004, 86. Gterbock, 1956, 93. Hitite ivi yazl metinler ve literatrde Waukanninin getii yerler iin bak. del Monte-

235

236

Tischler, 1978, 479.

237

KUB XIX 9 st. 6-25 (= CTH 83) ; Transkripsiyon ve tercme iin bak.Riemschneider, 1962, 119.

66

uppiluliumann Amurruyu kendine balamadan nce epeyce uratnn bir gstergesi olabilir. Knal tarafndan, 3. Suriye seferi olarak da nitelendirilen238, kraln Amurru blgesindeki giriimleri, Azirunun Msr ile Hitit arasnda ikili oynamasnn bir neticesi de olabilir. Blgedeki tm bu Hitit lehine olan gelimeler, glenmekte olan Asur Devletini, Babil ve Msr olduka etkileyecek ve bu devletlerin blge zerinde izledikleri politikalarn deimesine yol aacaktr. Amarna mektuplarndan Mitanni ve Msr Devletlerinin byyen Hitit tehlikesi karsnda politik balaklklarn uzun bir sre devam ettirdikleri

anlalmaktadr239. Tezimizin ilerideki ksmlarnda yukarda ksaca zetini verdiimiz I.

uppiluliumann Suriye ve Mezopotamya zerindeki askeri giriimlerini ayrntl bir ekilde ele aldk ve blgede bulunan Hitit Devleti ile ayn statde olan lkeler ile zaman zaman taraf deitiren yerel krallklar, belirli bir sra ve birbirleri ile olan ilkileri erevesinde incelemeye altk.

238

Knal, 1947, 7 vd. Singer, 1991, 69.

239

67

A Nuhae 240

I. uppiluliumann Suriye seferine balamasnn nedenlerinden biri olarak, Mitanni kral Turattann Nuhae lkesi zerine yapt saldrnn byk pay vardr. Nuhae lkesi kral arrupi ile Hitit kral I. uppiluliuma arasnda yaplan olas bir mttefiklik antlamasndan hareketle yola kan Hitit kral, arrupiyi desteklemek iin Nuhae lkesine bir kuvvet gnderir ve kendisi de Ale lkesine241 snr olan Iuwa lkesini fethetmek zere harekete geer242. Anlald zere, I. uppiluliuma, Ale kral Antaratlinin rzasn alarak, bu lkenin topraklar zerinden geer ve Iuwaya saldrr243. Halapn gneyinde, Ugarite ait olan blgenin de gneydousunda, Asi nehri ile Suriye l arasnda bulunan ve M.. 15.yy.da politik bir g olarak kendini gsteren Nuhae244, I. uppiluliumann Suriye seferleri srasnda nemli bir rol oynamtr. I. uppiluliuma dneminde arrupi tarafndan ynetilen bu devlet, Mitanni ittifakn brakmaya ve Hitit Devletinin korumas altna girmeyi

240

Hitite ivi yazl metinler ve literatrde Nuhaenin getii yerler iin bak. del Monte-Tischler,

1978, 291-292. ; del Monte, 1992, 116.

241

Asur ve Hitit kaynaklarnda Alzu, Boazky arivlerinde ise Ale formunda karmza kan

krallk, Iuwa lkesinin gneyinde bulunmaktayd. Ayn zamanda sz konusu krallk gneyde TurAbdin dalarna kadar uzanmaktayd. Alenin, Turattann urad suikast sonrasnda oluan i sava dneminde, Mitanni ve Asur ile birleerek bir komplo kurmu olmalar, bu lkenin Hanigalbat ile snr bulunduunu desteklemektedir. Harrak, 1987, 15 vd. ; Hitite ivi yazl metinler ve literatrde Alenin getii yerler iin bak. del Monte-Tischler, 1978, 10 ; del Monte, 1992, 3.
242

Bryce, 1998, 175 vd. Weidner, 1923, 8-9. Karauuz, 2002, 632.

243

244

68

kabul etmitir245. I. uppiluliumann Nuhaeye gnderdii askeri yardm, Mitanni kral Turattann bu blgeyi zaptetme emellerini sonusuz brakmtr246. I. uppiluliumann birinci Suriye seferine ilk balad tarihte Hitit saffnda yer alan arrupi ksa sre sonra hayatn kaybetmitir. Hitit kral, bu gelime zerine Takipari isimli bir ahs, Nuhae snrlar iindeki bir kent olan Ukulzat kentine247 yollayarak vassal kral olarak tayin eder248. Msr firavununa gnderilen EA 51 nolu mektubun konusu olduka ilgi ekicidir. Mektupta Nuhae kral Addu-Nirari, I. uppiluliumann kendisine bir antlama nerdiinden ve bunu red ettiinden bahsetmekte ve Msr firavunundan askeri yardm talep etmektedir249. Bu konu hakknda, daha sonra ayrntlarn vereceimiz, I. uppiluliumann Ugarit kral II. Niqmadu ile yapt anlamann nsznde de bahsedilmitir. Antlamada I. uppiluliuma, Nuhae kral AdduNirari, Muki kral Itur Addu ve Niya250 kral Aki Teupun kendisine dmanca tavrlarndan sz etmi ve Hitit kuvvetlerine kar oluturulan askeri koalisyona katlmas iin Ugarit kral II. Niqmaduya bask yaptklarn dile getirmitir251. Ugarite yaplan basknn benzer

245

Beckman, 1999, 54. Wilhelm, 1989, 36. Hitite ivi yazl metinler ve literatrde Ukulzatn getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

246

247

1978, 451.
248

Beckman, 1999, 43. (El-Amarna Mektuplar),EA 51 ; Moran, 1987, 221-222. Hitite ivi yazl metinler ve literatrde Niyann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

249

250

1978, 281; del Monte, 1992, 111.

251

Beckman, 1999, 88. ; Altman, 2004, 88

69

ekilleri, Amurru ve Tunipe de yaplmtr. Hatta Altmana gre Kadee de diplomatik bir bask yaplm olmas muhtemeldir252. Nuhae kral Addu-Nirarinin isminin bir ok kaynakta gemesine ramen, arrupinin ad Nuhae kral olarak hibir belgede gememektedir. Belki de arrupi, yerel kraliyet aile yelerinden biri ya da taht ele geirmek ve Nuhae kraln tahttan indirmek iin Hitit Devletinin ilerleyen gcn kullanmaya alan Addu-Nirarinin kardeiydi. Bu zamanda Nuhaenin Mitanni buyruu altnda olabileceini gz nnde bulundurarak, Mitanni harekatnn Nuhae kral AdduNirariyi, arrupi ve onun taraftarlarndan korumaya ynelik olmas ve arrupinin de bu zor durumda I. uppiluliumadan yardm istemesi ihtimali akla uygun gelmektedir253. arrupinin torunu olan Nuhae kral Tette ile I. uppiluliuma arasnda daha sonra yaplm olan antlama metninde, Nuhae ile olan ittifak pekitirilmi ve Tetteye gemite dedesinin zamannda yaplan Hitit yardm hatrlatlarak sadakat yemini ettirilmitir. Antlama metninin birinci stununda, I.

uppiluliumann ilk Suriye seferinin anlatld kabul edilmektedir254. Nuhae ve Hitit Devletleri arasnda yaplan bu antlamaya ramen Tette, II. Murili dneminin ilk on ylnda Hitit Devletine kar karlan bir isyanda, Hitit Devletinin dmanlar ile birlemi ve tahttan indirilerek, ldrlmtr.

252

Altman, 2004, 89. Altman, 2004, 85. Knal, 1947, 3.

253

254

70

I. uppiluliuma ile Tette arasnda yaplan antlaama metni u ekilde tercme edilmitir: KBo I 4 + KUB III 10 255 Vs. I 1-2 Frtna Tanrsnn Sevgilisi, kahraman, Hatti lkesinin kral, Byk Kral,

Majestem uppiluliuma yle der: 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Mitanni lkesi kral arupiyi ldrmeye kast ettii zaman gl Mitanni lkesi kral, yaya ve arabal savalaryla Nuhae lkesine saldrd ve onu istila ettii zaman, arupi habercilerini Hatti lkesi kralna gnderdi. Ve yle dedi: Ben Hatti kralnn emri altndaym, beni kurtarn! Ve ben Majeste onun yardmna yaya ve arabal savalar gnderdim. Ve o, Mitanni lkesi kraln, yaya ve arabal savalar ile birlikte Nuhae lkesinin dna attm. (onlar

kovdum). ___________________________________________________________________ _ 12 13 14 15 16 Ve ben Byk Kral bu konuya sessiz kalmadm. bilakis arupiyi korumaya aldm. ve Iuwa lkesi o zamanda Hatti lkesi kralna dman olduu iin ben Hatti lkesi [kral] Iuwaya gittim. [. Ben I]uwa lkesini

255

Tercme ve transkripsiyon iin bak. Weidner, 1923, 58 vd. ; del Monte, 1985, 263-269. ;

Karauuz, 2002, 234 vd. ; Beckman, 1999, 54 vd.

71

17 18 19 20 21 22 23 24

yok ettikten sonra, arupiyi korumak iin Mitanni lkesine kar gittim. Kaiyara dalk blgesine [vardmda256 A]ntaratli, Ale lkesi kral Majesteme [saldrd?257.] Kaiyara dalk blgesini [ [ [ [ ] ] mahvettiim zaman ] benim ] saldrd.

Antlamann giri ve artlar ksmnda I. uppiluliuma yle devam etmektedir: KBo I 4 + KUB III 10 Vs. II 1-3 phesiz onun yllk erguvan rengi, ve arlk talaryla Hatti lkesi

tccarlar onu tartmak isterler. 4-5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tette, Majestesine, yl iinde Hatti lkesine gelmek isterse ve o benim dostumla dost, dmanmla dman olsun. Eer Hatti lkesi kral, Hurri lkesinde, ya da Msr lkesinde, ya da Kara-Duniya (Babil) lkesinde ya da Atata veya Ale lkeleriyle dahi dmansa, snrlar senin lkene snr olan ve Hatti lkesi kral ile dman olan ve snrlar sana komu olan Hatti lkesi kral ile dost olan btn lkeler Muki lkesine kar, Halap, Kinza lkelerine kar o dnmeli.

256

Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 234. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 234

257

72

15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32

nk onlar Hatti lkesi kral ile dmandr. Ben Hatti lkesi kral ganimetleri alr almaz Tette, eer askerleri ve arabalaryla gnlden (iten) ya da istemeden (kanmadan) savamaz ise, ya da ben bir prens ya da byk beyi askerleri ve sava arabalar ile Tetteyi korumas iin [ sevk etmezsem] ve bir baka lkeyi yamalamaya gnderdikten sonra eer Tette gnlden isteyerek yaya ve arabal savalaryla nbet durmazsa ya da dmanla savamazsa ve eer herhangi bir hainlik yaparsa ve yle sylerse ben bir yemin ve antlama adamym ama dman m onu ldrd, o mu dman ldrd bilemem eer sen dmana kar gerekten gndermezsen bak gr! eer Hatti askerleri, yamacla gelirse ve zorla onlar onu kuatrsa , bylece o yemini bozmu olur258.

258

Karauuz, 7-32 satrlar arasn u ekilde tercme etmitir: Eer Hatti lkesi kral, Hurri, Msr,

Babil, Atata ve Ali lkesine kar giderse, senin snrnn yaknndaki hangi yabanc lke ve Hatti lkesi kralna dman hangi lke olursa olsun ya da Hatti lkesi kral ile bar halinde olan snrnn yaknndaki Muki, Halep, Kinza lkesi olursa olsun ya da dnen ve Hatti lkesi kralna dman olan hangi lke olursa olsun, ben Hatti lkesi kral, saldrmak iin ileri gittiimde, eer Tette, <tam> bir samimiyetle hareket etmezse ya da eer tam bir samimiyetle dvmezse, o, tanr yeminini bozacak. Ya da eer ben, bir prens veya yksek rtbeli bir memuru, yaya ve arabal savalarla birlikte, Tettenin yardmna ya da baka bir lkeye saldrmak iin gnderirsem, eer Tette, samimi bir

73

Metnin devamnda Hitit kral, Tetteye, eer dmana Hitit askerlerinin geldiini haber verip, hainlik yaparsa da yeminin bozulacan dile getirmitir. Bu satrlar olduka krk olarak gnmze ulat iin burada satr satr veremiyoruz. Yine antlama metninin ilerleyen satrlar yle devam etmektedir:

KBo I 4 + KUB III 10 Vs. II 48 49 50 51 52 53 54 55 56 [Eer] Hatti kralna kar herhangi bir dman ayaklanrsa, [ve Hatti lkesine] saldrrsa ya da eer Hatti kralna kar [bir isyan] karrsa ve Tette onu iitirse [ ]bylece o yaya ve arabal savalaryla (krall korumak iin)

[derhal] gelsin. Fakat eer Tette kendi gelemiyorsa, prensi veya onun olu, veya erkek kardei ya da onun mariyannular (yksek rtbeli subaylar) yaya ve arabal savalar (ile) birlikte Hatti kralnn yardmna derhal gelsin. Grld gibi I. uppiluliuma, Hitit Devletine kar bir ayaklanma ya da

saldr durumunda krall gvence altna almak istemitir. Ayn zamanda Tettenin bu saldr ya da isyandan haberi olduu halde yardma gelmemesi veya askeri birliklerini gndermemesi durumunda antlamann bozulacan da dile getirmitir.
ekilde yaya ve arabal savalaryla hareket etmezse ve dman dvmezse, o, tanr yeminini bozacak. Ya da eer o, gnah ilerse ve yle sylerse: Her ne kadar yemin altnda isem ve antlamaya konu isem de ya dman onu yensin ya da o, dman yensin. Ben onun hakknda herhangi bir ey bilmek istemiyorum. O, tanr yeminini bozacak. Ya da eer o, dmana yazarsa (ve yle) sylerse: Hatti lkesinin askerleri imdi saldrmaya geliyor. Tetikte ol! O, tanr yeminini bozacak. Karauuz, 2002, 235.

74

Antlama metninin ilerleyen satrlarnda ayn durum Tette iin de tekrar edilmitir. Yani Nuhae lkesine olas bir saldr ya da isyan halinde Hitit kralnn ya da askeri kuvvetlerinin yardma gelecekleri belirtilmitir. Metnin ilgili satrlar yledir:

KBo I 4 + KUB III 10 Rs. III 259 1 2 3 4 5 6 7 8 [veya Eer] biri Tetteye saldrrsa [ ve eer] o da Hatti kralna

[ bana yardma gelin] diye yazarsa kral [ [ ] onu korumaya ya]da bir prensi ya da yksek rtbeli bir beyi

[askerleri ve arabal savalaryla birlikte gnde]recek ve dman bu [ [ ]ve imdi Tette ] Hattinin vassal krallna dnt260. Ve onun

cesaretsizlii 9 [ ]onu klelie geri getirir.

259

Transkripsiyon ve Tercme iin bak. Weidner, 1923, 64-65. ; Antlamann devam ok krk

olduundan net okunmamaktadr. Fakat Beckman, bu satrlar ve geri kalan satrlar u ekilde tercme etmitir. Ben Hattinin Yksek rtbeli subaylarn orduyla birlikte, Nuhae blgesine gnderirsem, onlar onun ehrine girecek ve onu koruyacak, dmanlar yenecek. Onun ncesinde onlar karde gibi yryecek. (Tette uppiluliuma) O, Hattinin kraln korumal. Ve daha fazlas Hitit, Tetteye kar kt bir ey yaparsa veya ehri veya lkeyi yok etmeye alrsa, yemini bozmu olacak. bak. Beckman, 1999, 54 vd.
260

Kr. Beckman, 1999, 54 vd.

75

Antlama metninde kaaklarla ilgili olarak da u maddeler sralanmtr: KBo I 4 + KUB III 10 Rs III 261 19-28 Hatti lkesinin kralnn, Eer Nuhae lkesinden, Hurri lkesinden, Kinza, Niya, Muki blgelerinden sivil esirlerin arasndan bir kadn veya bir erkek [Hatti lkesinden kap] ve [senin blgene] girerse, ve [sen yle syleme]: yemin altnda olmama ve antlamann emri altnda olmana ramen, [bunun hakknda bir ey bilmek] istemiyorum onlarn [benim blgemde kalmasna izin verin.] Tette, onlar [yakalasn ve] onlar [Hatti lkesi kralna] geri versin. ___________________________________________________________________ _ 29-32 Eer birisi Tetteyi [bir Hititli] veya onun kendi emri altndakilerle ilgili kt bir ey yapmaya tevik ederse, ve sen onu yakalamayp, Hatti lkesi [kralna]

gndermezsen [tanr yemini] bozulmu olacak. ___________________________________________________________________ _ 33-40 Eer Nuhaenin bir klesi, soylu ya da kz kle gibi vatandalar Hattide yayorsa ve Tettede [onlar isterse, eer Hatti kral] onu verirse, Tette onu alr.

261

Tercme iin bak. Beckman, 1999, 54 vd. ; Karauuz, 2002, 236-237

76

Ama [Hatti lkesi kral] onu vermezse, [o da Hattiden kap Tetteye snrsa] ve Tette onu kabul ederse [o tanr yeminini bozmu olacak]. ___________________________________________________________________ _

41-52 [Eer birka topluluk yola kp,] Tettenin [lkesine gelirse] ve [Tette onlara uygun olmayan eyler syleyip onlar, dalara veya] baka [lkelere ya da Hattiye ynlendirirse (isyana tevik ederse) yemini bozmu olacaktr. Eer Hurri lkesinden] veya baka bir [lkeden bir ]kaak kii [Nuhae lkesine gelirse, Tette onu alkoymayacak] ve [Hatti lkesine] brakacaktr. [Eer onu alkoyarsa] o [tanr yeminini] bozmu olacaktr. ___________________________________________________________________ _ Vergi ile ilgili satrlar krk olarak elimize getii iin sadece verilen verginin altn cinsinden olduu ve Hattili tccarlar tarafndan tartlaca dile getirilmitir262. Antlamann devamnda ilahi tanklar ksm yer almaktadr. Burada tanr isimleri sralanr ve antlama metni tanrlarn huzurunda yemin altna alnr. En son ksmda ise dua ve lanet ksm yer almaktadr. Bu ksmda ise, bu antlamann artlar Tette tarafndan yerine getirilii mddete, onun, ailesinin ve lkesinin refah iin dua edilmektedir. Antlama artlarna uymamas halinde ise, tanrlar tarafndan lanetlenecei ve ailesi, mallar ve lkesi ile yok edilecei dile getirilmitir. Antlama metninin ilgili satrlar u ekildedir:

262

Tercme iin bak. Beckman, 1999, 54 vd.

77

KBo I 4 + KUB III 10 Rs. IV 263 44 45 46 47 48 49 50 51 52 Dalar, nehirler, pnarlar, byk deniz, yer, gk, rzgarlar bulutlar. Onlar bu antlama ve yemine ahit olsun. Antlamann ve yeminin btn szleri bu tablet zerine yazlm olsun. eer Tette bu antlama ve yeminin szlerine riayet etmezse yemini bozacak olursa sonra bu tanrlar Tetteyi bayla [bizzat kendi] 264 karsyla, oullaryla, torunlaryla, eviyle, ehriyle, lkesiyle mal ve mlkyle birlikte onu mahvetsin.

53-54 Ama eer Tette bu antlama ve yeminin szlerine (bu tablet zerinde yazan) 55 56 57 riayet ederse (sadk kalrsa), Tetteyi bu tanrlar bayla, karsyla, oullaryla, torunlaryla, hayvanlaryla, eviyle, ehriyle, lkesiyle, mal ve mlkyle birlikte korusun. Grld gibi Tette ile yaplan bu antlama ile Nuhae Krall, siyasi, askeri ve ekonomik anlamda Hitit Devletine balanmtr. Ve Hitit Devleti Kuzey Suriyede kendine sadk bir mttefik edinmitir.

263

Tercme ve transkripsiyon iin bak. Weidner, 1923, 69. Karauuz, 2002, 239.

264

78

B Halap (Halep) 265

Halap (Halpa), sadece Kuzey Suriyede nemli kilit ehirlerden biri deil ayn zamanda I. Hattuili zamanndan beri, Hitit bakenti Hattuadaki hava tanrsnn klt merkezi olmutur. Halap ehri, Hitit Devleti iinde, siyasi bir rol oynamasndan ziyade, dini bir merkez olmas asndan da byk nem arz etmektedir. Ve ehir, bu zellii ile Suriyedeki Hitit stnlnn devamn salamtr266. I. uppiluliuma, Iuwann fethinden ve Nuhae Kralln Mitanni saldrsndan kurtardktan sonra, Mitanni bakenti Waukanni nlerine kadar

gelmi fakat buray almadan geri dnmtr. uppiluliuma bu durumu, daha sonra Mitanni ile yapt antlama metninde, savaacak bir ordu karsnda bulamad iin geri ekilerek, Frat nehri zerinden Halapa geldii ynnde aklamtr267. Daha sonra ayrntlarn aklayacamz EA 17 nolu mektupta Turattann, Msr firavununa bahsettii Hitit saldrsnn hezimete uramas, belki de Hitit kralnn geri dn ile dorudan balantl olabilir. Yine de bu konuya zaman gelince tekrar deineceiz. I. uppiluliuma Halapdan sonra da Muki Krallna268 yrmtr. Bahane olarak da Mukiin Niya ve Nuhae ile birleerek Ugarit Krallna bask yapmalarn gstermitir269.
265

Hitite ivi yazl metin ve literatrde Halapn getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978,

71 ; del Monte, 1992, 24.

266

Klengel, 1992, 114. Klengel, 1999, 151 vd. Hitite ivi yazl metin ve literatrde Mukiin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978,

267

268

275. ; del Monte, 1992, 106.

79

Baz belgelerde Halap ve Mukiin adlar arka arkaya gemektedir. Bu durum sadece corafi alanlarda bu ekilde geliir. Siyasi mahiyet asndan ayn durum geerli deildir270. II. Murili ile Talmi-arruma arasnda yaplan antlama metninin nsznde, Halapn Eski ve Orta Hitit dnemlerinden balayarak Halap-Hitit ilikileri hakknda bilgi verir ve Kuzey Suriyenin I. uppiluliuma tarafndan fethi, I. uppiluliumann, Halap, Kargam ve Nuhae topraklarndaki direniinin nasl stesinden geldii, Atata, Halap ve Nuhae snrlarn yeniden nasl izdii anlatlr ve nsze bu szlerle son verilir. Bu antlama metninin ilgili satrlar yledir:271

KBo I 6 272 Vs 15 16 17 Byk Kral Tudhaliya, [Kralln] tahtna oturduunda Halap lkesi kral onunla bar yapt ama sonra Halap lkesi kral dnd. Ve Hanigalbat lkesi kral ile (bar) yapt ve Hanigalbat lkesi kral ve

Halap lkesi kral 18 sonra bu sebepten O (Tudhaliya) onlar lkeleri ile birlikte mahvetti ve

Halap ehrini yerle bir etti.

269

Klengel, 1999, 151 vd. Astour, 1989, 51 vd. Astour, 1989, 39 vd. II. Murili ile Halap kral Talmi-arruma arasnda yaplan antlama metninin 15-32 satrlar aras

270

271

272

tarihi takdim blm Naaman tarafndan yeniden dzenlenmitir. Naaman, 1980, 35 vd. ; II. Murili ve Talmi-arruma arasnda yaplan antlama metninin tercmesi ve transkripsiyonu iin bak. Weidner, 1923, 80 vd. ; Karauuz, 2002, 228.

80

__________________________________________________________________

19 20

Halap lkesi kral, Hanigalbat lkesi kralnna [kar] bir su iledi. ve ayn ekilde Hatti lkesi kral Hattuiliye kar da su iledi.

___________________________________________________________________ 21 22 Atata halk ve Nuhae halk, Halap lkesinin snrlarn Mitanni lkesinin kralndan (sordular) istedi.

___________________________________________________________________ 23 24 Mitanni lkesi kral gitti ve Atata halk ve Nuhae halkna bu ehirleri ve snr blgelerini dostluk ilikileri iin hediye olarak verdi.

___________________________________________________________________ 25 26 27 ve o bu ehirlerin ve snr blgelerinin senetlerini yazd ve onlar mhr ile mhrledi. Halap halk Hatti kral Hattuiliye kar su ilediler.

___________________________________________________________________ 28 29 Atata halk ve Nuhae halk Hatti kral Hattuiliye gittii zaman, onlar Halap lkesinin snr blgelerini ve ehirlerini sordular.

(istediler) 30 31 32 [Hatti lkesi kral] gitti ve Halapn ehirlerini ve snr blgelerini Atata ve Nuhae halkna onlar hediye olarak verdi. O bu ehirler ve snr blgeleri ile ilgili senetler yazd ve mhr ile onu

mhrledi. Onlar hala onlarn mlkdr273. ___________________________________________________________________ 33 Babam Hatti lkesi kral, [Byk Kral uppiluliuma] kralln [tahtna

273

Kr. Karauuz, 2002, 230.

81

34

oturduunda o Mitanni lkesi kralna kar gitti.] Kargam lkesi, Ha[l]ap

lkesi ve Nuhae lkeleri 35 36 [ona kar isyan etti.] Ama O onlar [ald.] [ fakat Kinza lkesini ve Amurru lkesini, Msr lkesi] kralnn

[mlknden] ald. Ve onun snr olan [Ni]blani [dalar]n snr yapt274. ___________________________________________________________________ 37 38 [ [ v]e Atata lkesi halk ve Nuhae lkesi halk[na] ] Hatti lkesi kral [Byk Kral Hattuili, Halap

lkesinin snr blgeleri ve ehirleri] 39 [ ] [ba olarak] verdi. Halap lkesinin [snr

blgelerini ve ehirleri] 40 41 [ [ ] Nuhae [lkesi] [ ] . [ ] ] .. [ ]

___________________________________________________________________

Hitit kral II. Murilinin Halap kral Talmi- arruma ile yapt antlamann tarihi hatrlatma blmnde, II. Muriliye kadar Halap ile olan siyasi hadiselerin tasviri verilmi ve daha sonra metnin artlar blmne geilmitir275. Antlama metninde I. uppiluliumann tahta getikten sonra Mitanniye kar dzenledii seferden bahsedilmitir. Anlalan bu sefer, kraln ilk Suriye seferidir. nk ilerleyen satrlarda, I. uppiluliumann snrlarn Lbnan dalarna kadar genilettiinden bahsedilmektedir. Bu da birinci Suriye seferinden sonra
274

[Ve] onun snr olarak Niblani dan tesis etti. tercme iin bak. Karauuz, 2002, 230. Hitit Krallarnn yapm olduklar devlet antlamalarnda daima gemite yaanlan siyasi olaylara

275

deinilmesi, Hititlerdeki tarih yazclnn da bir baka boyutunu oluturmaktadr. Gterbock, 1943, 179.

82

gereklemitir. Antlama metninde Hitit kralna kar isyan eden lkeler arasnda Kargam, Halap ve Nuhae lkeleri saylmtr. Yine metinde daha sonra I. uppiluliumann Msrn vassali durumunda olan Kinza ve Amurru lkelerini aldndan da bahsedilmitir. Bu antlama metninin vassal devlette bulunan nshas daha sonra kaybolmu bunun zerine antlama nshas, tahta geen Muwatalli tarafndan mhrlenerek Halapa gnderilmi ve II. Murili dneminde imzalanan antlama artlar teyit edilmitir276. I. uppiluliuma daha sonra, Kizzuwatnada rahip olan olu Telepinuyu Halapa rahip-kral olarak atam ve Halapn ynetimini oluna brakmtr. Ayn zamanda I. uppiluliuma tarafndan, Hitit Devletine katlan Kuzey Suriye dzlklerinin ynetimi ve kontrol de Telepinunun idaresine verilmitir277. Telepinunun gerek idari gerek yasal anlamda erkek kardei Piyailinin tabiyeti altnda olup olmad kesin olarak bilinmemekle birlikte, Kargam prensinin konumunun, Halap prensine gre daha fazla nem tad bilinmektedir278. Telepinunun, ge dneme ait metinlerde kral nvan ile anlmasna karn, genelde birok metinde Telepinudan rahip olarak bahsedilmitir. Rahiplik makamnn olduka nemli bir yere sahip olmas bu nvann gerekesini aklayabilir. Fakat Telepinudan sonra Halap tahtna geen Talmi- arruma babasndan ok daha farkl olarak, Halap kral nvan ile karmza kmaktadr279.

276

Dinol, 2005, 32. Klengel, 1992, 114. Klengel, 1999, 156 vd. Klengel, 1992, 114 vd.

277

278

279

83

C Qatna 280 M.. 1800-1600 yllar arasnda byk bir ehir devleti olarak karmza kan Qatnann (Gnmzde Mirife) bilinen ilk hkmdar Ihi-Adaddr281. Qatna, ayn zamanda nemli bir ticaret blgesidir. Nitekim Suriye ve Filistinden getirilen mallar Qatna ve Mari arasnda uzunan gzergahtan Frata tanyordu. Frattan da Yukar ve Aa Mezopotamyaya naklediliyordu282. I. uppiluliuma, Mattiwaza ile yapt antlamada, Qatnay da

yamaladndan bahseder. Bu durum antlama metninde u ekilde ifade edilmitir: Qatnay da varlklar ile (alp) Hatti lkesine gtrdm 283. Bu dnemde tahtta bulunan Qatna kral Akizzi, ayn Kade kral uttarna gibi, Mitanni ve Msr firavununu destekler ve Hitit kartdr. Akizzi, firavuna yazd EA 55 nolu mektupta, Hatti kral uppiluliumann, Suriyede Qatna blgesini atee attna dair ikayetlerini dile getirir284. Ayn zamanda Akizzi, EA 53-54 nolu mektuplarda, Kade kral Aitakamann Hitit tarafna gemesi iin Akizziye bask yaptndan bahsetmi ve Hitit kral uppiluliuma ile Kade kral Aitakamadan korktuunu dile getirmitir. Akizzi, mektupta, yaad bu durumun onun yaamna mal olabileceine dair firavuna dert yanmaktadr 285. EA 52 nolu mektupta Akizzi, Msr firavununa sadakatini belirtmek iin yle demektedir: [O] Qatnadaki evlerin [sadece] efendime ait olduunu [grecektir].

280

Hitite ivi yazl metin ve literatrde Qatnann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978,

203.
281

Klengel, 1969, 98. Durand, 1987, 159 vd. Alp, 2002, 94. EA 55 ; Moran, 1987, 226. EA 53; EA 54 ; Moran, 1987, 224-226.

282

283

284

285

84

Kral, bu satrda, firavuna balln ispat etme abasndadr. Yine ilerleyen bir satrda Akizzi yle devam eder: (Getiimiz) yl iinde ayet ben efendimden [ayrlmak] isteseydim, eliler (Msra giden) bir tek kervandan (bile) haberdar olmazlard286. Grld gibi Akizzi, kendi istei ile Msrn yannda yer aldndan bahsetmektedir. Anlalan Msr firavunu, Akizziye olduka bask yapm ve Hattinin yannda yer almakla sulam olmaldr. Nitekim Qatna kral mektupta, bunu yalanlam ve firavuna balln bildirmitir. Suriyede nemli bir siyasi g olan Qatna, I. uppiluliumann Suriye seferinden sonra etkisini kaybetmitir. Bu yer, Nuhae blgesinin bir paras haline gelmitir287.

286

EA 52; Moran, 1987, 223. Klengel, 1992, 114.

287

85

D Kade (Kinza) 288

I. uppiluliuma, ilk Suriye seferinden sonra Frattan Akdeniz kylarna kadar olan btn yerel krallklar kendine balam fakat Msr lkesine kar yrtt barl politika gerei, Kade Krallna saldrmay dnmemitir. Asi nehri zerinde bulunan Kade Krall, balangta Mitanni mttefiki olarak kendini gstermi fakat Msr firavunu III. Tutmosis zamannda Msr egemenlii altna girmitir. Bu durum Mitanni ve Msr arasnda bir gerginlie sebep olmusa da IV. Tutmosis zamannda her iki lke arasndaki ilikiler dzelmi ve Kade hem Msrn resmi buyruu altnda, hem de Mitanninin etkisi altnda Orta Suriyede anahtar bir kale olmutur. Bu durum III. ve IV. Amenofis dnemlerinde de devam etmitir289. I. uppiluliuma, Kade Krallna saldrmamasna karn, Kade kral uttarna birliklerini Hitit birliklerinin karsna srm ve bu durum Hitit Kralnn duruma mdahale etmesine yol amtr. Bunun sonucunda, Kade kuvvetleri bozguna uratlm ve kral uttarna ile olu Aitakkama tutsak edilerek, bakent Hattuaya getirilmitir. Daha sonra ise Hitit kral, Aitakkama ile bir antlama imzalayarak onu Kadein bana getirmitir. Kade, artk bir Hitit vassali olmu ve Msr ile olan balarn koparmtr. Bununla ilgili Qatna kral Akizzi, IV. Amenofise bir mektup gnderir ve Kadeli (Kinza) Aitakkamann Hatti tarafna getiini bildirir290. Bu durumun Hitit ve Msr arasnda belirgin bir gerginlie yol am olmas muhtemeldir. Fakat Msrn o srada urat dini reform ve
288

Hitite ivi yazl metin ve literatrde Kadein getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978,

209.; del Monte, 1992, 79.

289

Kitchen, 1962, 13 vd. EA 53 ; Moran, 1987, 224 vd.

290

86

deiiklikler belki de bu konu ile etraflca ilgilenmelerini engellemitir. Aitakkamann, snrlarn geniletmek ve blgesel ittifaklar kurmak amac ile Amurru kral Aziru ile de baz ilikiler iersinde olduu bilinmektedir291. EA 189292 nolu metinde Aitakkama kendisini Msrn hizmetkar olarak belirtmitir. Tarihi belli olmayan bu mektubun, uppiluliumann Kadei Hitit vassali yapmasndan sonraki bir dnemde kaleme alnm olmas muhtemel gzkmektedir293. Aitakkamann hem Msr hem de Hitit ile kurduu dostane ilikilerden u nemli sonulara varmak doru olur: 1 2 3 Yerel zerkliin korunmas Kendi kiisel ynetiminin glenmesi Kendini ve halkn ekonomik anlamda gvenceye almak iin, Msra kar

olan sadakatli grnmenin sreklilii. 4 artlara gre Hititlere kar koymak, ya da yakn durmak294. Grld gibi, Suriyede bulunan Hitit ve Msr vassallerinin izledii politika, kendi yresel ynetimlerini geniletmek ve bu konuda engel tekil edecek rakiplerini bozguna uratmaktr. I. uppiluliumann bir yllk seferi ile Kargam kuatmasnn balad tarih arasndaki zaman diliminde kral Kuzey Anadoluda Kakal dman ile uramak zorunda kalm295, bunu frsat bilen Msr kuvvetleri, Kadein taknd

291

EA 140; Moran, 1987, 369-370. Moran, 1987, 468. Kitchen, 1962, 14 vd. Kitchen, 1962, 14. Schuler, 1965, 18 vd.

292

293

294

295

87

asi ve Hitit yanls tavrdan dolay Kadee bir saldr dzenlemilerdir296. Bu saldr daha sonra I. uppiluliuma tarafndan Msr blgesinde bulunan, Amkaya dzenlenecek saldrnn bir bahanesi olarak karmza kacaktr. Aitakama, I. uppiluliuma dneminde sadk bir vassal gibi grnmeye devam etmi, fakat II. Murilinin 9. saltanat ylnda dier Kuzey Suriyeli yerel krallklarla birleerek Hitite kar isyan kartmtr. Kade, daha sonra nl Hitit ve Msr savann ve bu sava sonras imzalanan dostluk antlamasn yapld yer olarak karmza kacaktr.

296

Klengel, 1999, 163.

88

E Ugarit297

Suriyenin batsnda Lazkiyenin 11 km. kuzeyinde bulunan Ugarit (Gnmzde Ras amra)
298

M.. 2 bin yln ortalarnda, Hitit hakimiyetine

girmeden nce, Msrn bir vassaliydi299. Ugarit, Mezopotamya ve dounun uzak blgeleriyle, Msr, Ege ve Hitit kontrolndeki Kilikya ile ve gneye dek uzanan Suriye-Filistin kylaryla istikrarl bir ekilde ticari iletiim kuran, Kuzey Suriyenin nemli bir ticaret merkezi, ayn zamanda belli bal limanlarndan biriydi300. kinci bin yln balarnda Asur kenti Yakndou ticaretinin arlk merkezi iken, ikinci bin yln ortalarnda bu arlk, Dou Akdeniz kysnda bulunan Ugarite kaymtr301. Bu balamda, Anadoluda bulunan Ergani bakrnn, Ugarit zerinden, Akdenizdeki tketicilere ulatrlm olmas, yaplan aratrmalar nda olas gzkmektedir302. Nitekim I. uppiluliumann izleyecei aklc politika ile Hitit vassali olacak olan Ugaritin, Anadolu balantl ticaret yapmas ve Anadolulu tccarlarn dnemin uluslararas ticaret an iyi bir ekilde deerlendirmeleri akla uygun gelmektedir. Ugaritin altn, tekstil ve iyi cins ynden oluan deerli vergileri, Hitit ekonomisi iin byk nem tayordu. Ayrca kaliteli gemilerden oluan filosu,

297

Hitite ivi yazl metin ve literatrde Ugaritin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler, 1978,

451 ; del Monte, 1992, 177.

298

Alp, 2002, 90. Knal, 1970-1974, 1 vd. Beckman, 1992, 43. Aktre, 1997, 140 Yakar, 1976, 121.

299

300

301

302

89

hem askeri amalar iin hem de ktlk zamannda yiyecek arzn gemi tamaclyla temin etmek iin olduka nemliydi303. Bu nedenle Ugarit ile oluturulacak dostane ilikiler, Hititlerin ekonomik anlamda rahatlamalarna ve blgede uzun sre tutunabilmelerine byk katk salayacakt. Ugaritin Msr ile dostane ilikileri M.. 1340larda I. uppiluliumaya boyun eiine dek devam etmitir. Ugarit kral II. Niqmadunun tahta knn kesin tarihi bilinmemektedir, fakat Msr firavunlar Akhneton ya da Tutankamon ile ada olmaldr304. II. Niqmadu Msra olan sadakatini EA 46 nolu mektupta net bir ekilde dile getirmitir305. Ayn zamanda Msrl bir prenses ile de evlenerek, Msr ile dostluunu akrabalk balar ile pekitirmitir306. Gnmze ulaan bir vazoda bulunan yazl fragman zerinde, Msr tarznda giyimli bir hanmn huzurunda Ugarit lkesinin Ulu Kiisi Niqmadu tasvir edilmitir. Sanat, Msr gelenekleriyle ok yakn bir akrabalk sergiledii halde, ikonografideki kk detaylar ve Msr yazt, vazonun byk olaslkla yerel bir atlyeye, zellikle de Msr prototipini taklit eden bir atlyeye ait olduunu aa vurur. Ne yazk ki bir dn pozunda resmedilen Msrl hanmn ad korunamamtr. Msr krallarnn kendi kzlarn yabanc hkmdarlarla evlendirme alkanlklar yoktu. Ancak onlar, asil snftan baka hanmlar, yabanc hkmdarlarla evlendirmek zere gnderebiliyorlard307. Bir Babil kralnn istei buna tam olarak aklk getirir:

303

Beckman, 1992, 44. Singer, 1999, 624 vd. EA 46 ; Moran, 1992, 118. Knal, 1970-1974, 5. Singer, 1999, 625.

304

305

306

307

90

Bana [seni]n kzna benzeyen gzel bir kadn gnder308. Buradan da anlald gibi Msrl firavunlar kendi kzlarn yabanc lkelere gndermektense, kraliyet soyundan olan baka kadnlar yabanc hkmdarlarla evlendirmeyi tercih ediyorlard. Yukarda bahsettiimiz, vazo zerinde tasvir edilen Msrl hanm gerekten Niqmadunun evlendii gelinse, genellikle Niqmadunun ei olarak tespit edilmi olan kralie Pisidqi ile ne alakas olduu ve Msrl gelinin ikinci bir gelin olarak m Ugarit sarayna gnderildii sorusu ortaya kmaktadr. Fakat Msrl geline Ugarite geldii zaman Sami ismi verildii farz edilirse, iki hanmn da ayn kii olmas mmkn olabilir309. Amarna anda Msr ve Ugarit arasndaki politik balar incelendiinde, bilim adamlar farkl gr ayrlklar ile karmza kmaktadr. rnein Klengele gre Ugarit, bu dnemde Msrn vassali deil, bunun aksine tam bamszlna sahip bir devlet konumundayd310. Buna karlk olarak Kitchen ise, Ugaritin bir Msr vassali olduu grn savunmutur311. Singer ise her iki grten farkl olarak, Ugaritin I. uppiluliumaya boyun eiinden nce gl bir Msr etkisi altnda zerk bir devlet olduunu, Msrn Ugarit limanlarna ve dolaysyla oradan da Kuzeydou Akdenizin geri kalanna giriinin serbest olduunu ifade ederek, Msrn bu karl deniz ticaretini ar bir mdahele ile sekteye uratmak istememi olabileceini dile getirmitir312. Msrn Ugarit zerinde izledii bu aklc politika, daha sonra Hitit kral I. uppiluliuma dneminde de kendini gstermitir. Fakat
308

Moran, 1992, 9. Singer, 1999, 625. Klengel, 1992, 133. Kitchen, 1962, 35. Singer, 1999, 626.

309

310

311

312

91

Msr ile olan bu dostane ilkilerin nasl bozulduu ve Ugarit Kralnn dmanlar tarafndan istilas srasnda neden Msrdan deil de Hititten yardm istedii bir muammadr. I. uppiluliuma, ordular Mitanni Krallna ve onun Suriyedeki vassallerine kar baar kazanmadan nce, Ugarit kral II. Niqmaduya bir mektup gndermitir. Mektupta, onu esir yapmaya alan ve topraklarn ele geirmeye alan Nuhae ve Mukie kar saldrmas iin tevik etmeye almtr. Gnderilen mektup I. uppiluliuma tarafndan u ekilde dile getirilmitir: RS 17132 (CTH 45)313 1 2 Byk kral, Majeste Niqmaduya yle syler:

___________________________________________________________________ 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Nuhae ve Muki lkeleri Benimle savata olduklar halde, sen Niqmadu, onlardan korkmayacaksn kendini gvende hisset! nceden Senin atalarn Hatti ile dost idiler ve dman deildiler. imdi sen Niqmadu ayn ekilde dmanmla dman ol! Dostumla dost ol! ayet sen Niqmadu

313

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 35 vd. ; Beckman, 1999, 125 vd.

92

15 16 17 18

efendin, Byk Kraln szlerine kulak verir ve sadk kalrsan Sen, efendin, Byk Kraln (sana) destek vereceini bil.

___________________________________________________________________ 19 20 21 22 Bu yzden sen Niqmadu Hattinin dostluk antlamasna sadk kalmalsn. Gelecekte sen, Nuhae ve Muki krallarn

23-24 Hatti ile dostluk antlamalarn reddeden 25 26 27 28 29 ve Byk Krala dman olan (ki onlar) Byk Kraln nasl yendiini ve onlara nasl davranacan greceksin. Sen Niqmadu gelecekte efendin, Byk Kraln szlerine itimat etmelisin. (gvenmelisin).

___________________________________________________________________ 30 31 32 33 34 Eer btn dman krallar askerlerini senin lkene saldrmak iin gnderirse Sen Niqmadu onlardan korkma ve derhal gelmem iin bana haberci gnder!

___________________________________________________________________ 35 36 37 Eer sen Niqmadu, ordunla birlikte Muki ve Nuhae askerlerinin (ordusunun) nne kar ve onlara saldrrsan

93

38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52

hi kimse elinden onlar alamaz. Eer Nuhae ve Muki lkelerinden askerler kaak gibi senin lkene gelirlerse hi kimse, elinden onlar alamayacak. Eer senin snrlarndaki ehirler senin dmann olursa, sen onlarla savaarak onlar yenersen gelecekte hi kimse, elinden onlar alamayacak. Ve eer gelecekte Byk Kral, bu krallar yenerse ve Byk Kral sana mhrl bir (antlama) tableti verecek.

Grld gibi I. uppiluliuma, antlama yapmadan nce de niyetini belli etmek ve bir gven oluturmak iin Ugarit kralna mektup yazmtr. Nitekim kral bu mektubu gnderirken asl amac, Ugarit gibi zengn bir liman ehrini kendi yannda ittifaka davet etmek ve ilerde Hitit vassali olacak bu devletle siyasi balarn temelini oluturmak istemesidir. Nuhae kral Addu Nirari, Muki kral Itur Addu ve Niya kral Aki Teupun Ugarit kral II. Niqmadunun topraklarna saldrmalar ve kendi ittifaklarna katlmas iin bask altnda tutmalar zerine II. Niqmadu, I.

94

uppiluliumadan yardm talebinde bulunmutur314. Ve

I. uppiluliumann

Alalahta bulunduu srada II. Niqmadu, Hitit kralna giderek, Hitit Devletine sadk kalacan ve ittifak kabul ettiini belirtmitir. Bu gelime Hitit ordusunun Ugarit topraklarna girmedii eklinde de yorumlanabilmektedir315. Fakat Beckmana gre, Ugarit kral, uppiluliumaya bir mektup yazarak yardm istemi ve Hitit kral da Ugarite gelerek dman askerleri Ugarit lkesinden kovmutur316. Bu durumda Hitit kuvvetleri Ugarit topraklarna girmitir. Ugarit ehrinde yaplan arkeolojik almalar sonucunda, ehrin I. uppiluliuma tarafndan M.. 1365 ylnda fethedildii anlalmaktadr317. Ugarit gibi nemli bir Suriye liman kenti, zel konumundan tr Hitit Devleti iin ok nemli bir vassal devlet konumundayd. Nitekim I. uppiluliuma ile II. Niqmadu arasnda yaplan antlamada da Ugaritin konumu gz nnde tutulmutur. Yaplan bu antlama, gelecek nesillerde de Hitit Devletinin siyasi stnl ve vassal devletlerle olan ilikilerinde bir gvence vermektedir. Hitit kral I. uppiluliuma ve Ugarit kral II. Niqmadu arasnda yaplan vassal balaklk antlamasnda u nemli satrlara yer verilmitir:

RS 17.340 (+) 369 A (CTH 46) 318 Vs 1 Hatti lkesinin kral, kahraman Byk Kral Majeste uppiluliuma yle (der):
314

Klengel, 1992, 106 vd. Klengel, 1999, 138 vdd. Beckman, 1999, 34. Pedersen, 1998, 68. RS 17.340 (=CTH 46) ; Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 48-52. ; Beckman,

315

316

317

318

1999, s. 34-35 ; Alp, 2002, 90 vd. ; Karauuz, 2002, 166 vd.

95

2 3 4 5 6 7 8

Muki kral Itur Addu, Nuhae kral Addu Nerari ve Niya kral Aki Teup efendileri, Byk Kral Majestemden (vassallikten) ayrldklar zaman319 Onlar askerlerini topladlar ve Ugaritin baz kentlerini ele geirdiler. Ugarit lkesini sktrdlar? Ugarit kral Niqmadunun (tebaasn) yamalayarak gtrdler. Ugarit lkesini tahrip ettiler. (yakp yktlar)320.

___________________________________________________________________ 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 Bunun zerine Ugarit lkesi kral Niqmadu Byk Kral uppiluliumaya ba vurdu (dnd)321 ve (yle) yazd: Efendim, Byk Kral, Majeste beni dmanmn elinden kurtar! Ben efendim Majeste Byk Kraln hizmetkarym. Efendimin dmanna kar dman, efendimin dostu ile bar iindeyim. (Bu) krallar beni sktryorlar. Byk Kral, Niqmadunun bu szlerini iitti. Byk Kral uppiluliuma bu yzden prensleri ve bykleri, yaya (ve) (arabal sava)lar ile birlikte Ugarite gnderdi. (sevk etti). Ve onlar dman askerlerini Ugaritin [dana] kovdu. [ve] onlar (dmandan) aldklar [btn] ganimetleri Niqmadu[ya] sundu. (verdi). [ve Ug]arit [lkesi kral Niqma]du

319

Kr. Alp, 2002, 90. Tamamlama ii bak. Karauuz, 2002, 167. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 167.

320

321

96

23

] prensleri ve bykleri (ileri gelenleri) ereflendirdi.(byk

sayg gsterdi.) 24 [ ] o onlara kendisine (ait) altn, gm ve bakr [ve ] sundu.

(verdi). Daha sonra o 25 [ ] efendisi, Byk Kral, Majestenin huzuruna

Alalaha322 gitti. 26 [ ] ve o efendisi, Byk Kral, Majesteye []yle

[syledi]: 27 28 29 30 31 32 [ efendisine kar (sylenen) ] dmanca szler yznden [ ] Niqma[du] kendisini kaybet[mesin]?.

[ Daha sonra] Byk Kral [uppilulium]a [Niqmadu]nun sadakatini grd. [Ve] Ugarit [her ne olursa olsun], [ ? ]

[Byk Kral uppiluliuma ] (ona) [dokun]mad.

RS 17.340 Rs 9 10 imdi Hatti lkesi kral, kahraman, Byk Kral uppiluliuma bu [snr blgelerini] ehirleri ve dalar, sonsuza dek Ugarit lkesi [kral]

Niqmaduya onun oullarna ve torunlarna 11 12

322

mhrl bir belge ile verdi323. imdi Niqmadu benim dmanmla dman, dostumla dosttur.
Alalahta yaplan kazlarda karlan ivi yazl arivler yak. 1350-1180 dnemlerine

tarihlenmektedir. Bu da I. uppiluliumann hkmdarl dneminden imparatorluun son dnemlerine kadar olan sreci iermektedir. Pedersen, 1998, 42
323

Kr. Karauuz, 2002, 168.

97

13 14 15

O kendisini, efendisi, Byk Kral Majesteye adad.324 Ve Hattinin dostluk antlamasn korudu. (antlama artlarna uydu). imdi Byk Kral, Majeste, Niqmadunun sadakatinin farknda.

___________________________________________________________________ 16 17 Bu tabletin szlerini her kim deitirirse, Bin tanrlar (bu szleri) tansnlar (tanklk etsinler):325 Gn Frtna

Tanrs, 18 19 20 21 Gn Gne Tanrs, Hattinin Frtna Tanrs, Arinnann Gne Tanras, Kizzuwatnann Tanra Hepat, Alalahn Itar, Nubanninin Tanra Ningali, Hazzi dann Frtna Tanrs. Hitit kral, Niqmadunun kendine sadk kaldn antlama metninde dile getirerek, Ugarit kral Niqmaduyu onore etmek ve yapt iyilik ve sadakatin farknda olduunu belirtmek istemi, bu davrannn da mkafatlandrlacan iaret etmitir. RS 17.369A Vs 3-4 5-6 7 8 9
324

imdi Hatti lkesinin kral, kahraman Byk Kral uppiluliuma Ugarit lkesi kral Niqmadu ile yle bir antlama yapt: buna gre eer gelecekte Nuhae ve Muki lkeleri

Karauuz, bu satr u ekilde tercme etmitir: O, beyi Majestem Byk Krala bizzat kendi,

byke bir zahmete girdi. Karauuz, 2002, 168 ; Alp, ayn u ekilde tercme etmitir: O, efendisi Majestem Byk Kral iin ok aba harcad. Alp, 2002, 91.
325

Tercme iin bak. Alp, 2002, 91.

98

10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ya da dier lkelerden (gelen) kaaklar lkelerinin dna kp Ugarit lkesine giderse ve Ugarit lkesi kralnn hizmetine girerse o vakit dier lkelerin krallar onlar sonsuza dek Ugarit lkesi kral Niqmadunun elinden (kontrolnden) ve oullarnn ve torunlarnn kontrolnden almasn326. Byk Kral, Majestem (uzun zaman yrrlkte kalmak zere)327 bu antlamay yapt.

___________________________________________________________________ 21 22 23 Ayrca Ugarit lkesinin tamam Snr blgeleri, dalar ile birlikte, topraklaryla birlikte [ ] ile birlikte [

Grld gibi, I. uppiluliuma, antlama metninde kaaklarla ilgili olarak, Muki, Halap ve dier lkelerden Ugarite gelen kaaklarn Ugarit Kralnn emri altnda kalacann garantisini vermitir. Anlalan kral, bu maddeyi antlama metnine eklerken Ugarite nemli bir ltufta bulunmutur. Nitekim kral blgede bulunan dier yerel krllklar ile yapt vassal antlamalarda kaaklar maddesine zellikle nem vermi ve vassal antlama yapt yerel kralln lkesine gelen herhangi bir kaan Hititlere iade edilmesini art komutur.

326

17- 18 satrlarnn tercmesi iin bak. Karauuz, 2002, 167. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 168 ; Alp, 2002, 90.

327

99

Daha ncede bahsettiimiz gibi Ugarit zengin bir ticaret kentidir. Bundan tr I. uppiluliuma hara ve denecek vergiyi belirlerken bunu da gz nnde bulundurmutur. Antlama metninde denecek verginin saptanmas ile ilgili ksmlar u ekilde ifade edilmitir: RS 17.227 ( CTH 47)328 1-2 (der): ___________________________________________________________________ 3 4 zaman 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Ugarit kral Niqmadu Efendisi, Byk Kral ile dosttu. (mttefik kald). Nuhae krallar ve Muki kral, Ugarit kral Niqmaduyu sktrdlar. Ve yle (dediler): Neden bizimle birlikte Majesteye kar isyan etmiyorsun? fakat Niqmadu efendisi Majesteme Byk Krala kar savamak istemedi. Majeste Byk Kral Nuhaenin btn krallar ve Muki kral efendileri, Byk Kral Majesteme kar ba kaldrdklar Hatti lkesinin kral, kahraman Byk Kral Majeste uppiluliuma yle

328

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 40-44. ; Alp, 2002, 91. ; Ugarite versiyonu

iin bak. RS 11.772 (+) 780 (+) 782 (+) 802 Ugarite versiyonunun transkripsiyon ve tercmesi iin bak. Nougayrol, 1956, 44-46.

100

16 17

Niqmadunun sadakatini grd. imdi Hatti lkesinin kral Byk Kral uppiluliuma

18-19 u szlerle Ugarit kral Niqmadu ile yle bir antlama yapt: 20 Efendin Majestem Byk Krala (deyecein) hara (olarak) b(yk ekel

lsnde)329 21 22 23 24 12 Mana 20 ekel altn, 1 Mana arlnda bir altn kupa balca haratr. 4 keten giysi, bir byk keten giysi, 500 ekel mavi erguvan yn, 500 ekel krmz erguvan yn efendisi Byk Kral Majestem iin.

___________________________________________________________________ 25 30 (ekel) arlnda bir altn kupa, bir keten giysi, 100 (ekel) mavi

erguvan yn, 26 100 (ekel) krmz erguvan yn kralie iin.

___________________________________________________________________ 27 30 (ekel) arlnda (bir) altn kupa, bir keten giysi, 100 (ekel) mavi

erguvan yn, 28 100 (ekel) krmz erguvan yn veliaht iin.

___________________________________________________________________ 29 30 (ekel) arlnda (bir) gm kupa, bir keten giysi, 100 (ekel) mavi

erguvan yn, 30 100 (ekel) krmz erguvan yn bayazc iin.

___________________________________________________________________

329

Kr. Alp, 2002, 91.

101

31

30 (ekel) arlnda (bir) gm kupa, bir keten giysi, 100 (ekel) mavi

erguvan yn, 32 100 (ekel) krmz erguvan yn byk binici iin.

___________________________________________________________________ 33 ve ikinci byk biniciye ayn ekilde

___________________________________________________________________ 34 35 Bir keten giysi 100 (ekel) mavi erguvan yn, 100 (ekel) krmz erguvan yn vezir iin

___________________________________________________________________ 36 37 Bir gm kupa, bir keten giysi, 100 (ekel) mavi erguvan yn, 100 (ekel) krmz erguvan yniin.

___________________________________________________________________ 38 39 40 41 42 efendisi kraln, Majestemin bykleri arasnda (baka hara kabul edecek) 330 kimse yoktur. Niqmadu haracn getirdii gn (baka) bir hediye getirmekle ykml deildir.

___________________________________________________________________ 43 44 45 Majestem Byk Kral, Niqmadunun sadakatini grd. O kendisi gelip efendisi, Byk Kral Majestemin ayaklarna kapand331.

330

Tamamlama iin bak. Alp, 2002, 91.

102

46 47 48 49 50

Efendisi, Byk Kral Majeste ona bu antlamay yapt. Bu tablette yazlan szleri, bin tanrlar tansnlar. (tanklk etsinler). Gn Gne tanrs, Arinnann Frtna

Tanrs, 51 52 Gn Frtna Tanrs, Hattinin Frtna Tanrs (onu) tansnlar. Kim bu tabletin szlerini deitirirse, (ona lanet olsun!)332.

Ugarit kral Niqmadu, 500 ekellik ar altndan oluan (Aziruya dayatlan sadece 300 ile karlatrldnda) ana vergiye ilaveten krala, kralieye ve bundan baka alt tane Hititli yksek memura altn ve gm kupalar gndermitir. Gelecekteki askeri yardm iin Aziruya denmi 5000 gm ekelle birlikte, komularyla yapt anlamalarn Ugarit kralna olduka ar geldii

anlalmaktadr. Bu da Ugaritin konumu gerei zengin bir ticaret kenti olmasnn, evre lkeler tarafndan Ugaritin aleyhine kullanlyor oluunun bir

gstergesidir333. I. uppiluliuma ve Aziru ile yaplan antlamalar nedeniyle, II. Niqmadunun altna girdii ekonomik ykmllkler, bir ekilde Niqmaduya sadakatinin bir

331

43-45 satrlar aras Alp, u ekilde tercme etmitir: Majestem, Byk Kral, Niqmadunun

kendisi gelip efendisi Byk Kral Majestemin ayaklarna kapand zaman onun sadakatini grd. Alp, 2002, 92.
332

Tamamlama iin bak. Alp, 2002, 92. ; Antlama mhrlerinin zerinde: Frtna Tanrs sevgilisi,

Hatti lkesinin kral Byk Kral uppiluliumann mhr. Babil Kralnn kz, Byk Kralie Tawanannann mhr yazlar bulunmaktadr. Alp, 2002, 92.
333

Singer, 1999, 635.

103

dl

olarak

blgesel

hedeflerini

gerekletirme

frsat

salamtr.

I.

uppiluliuma tarafndan Ugarite verilen yerlerin listesi, Mukiin protestosuna ramen, II. Murili tarafndan Niqmepa ile yaplan antlamayla yeniden teyit

edilmtir. Antlama metninde geen 42 yer ismi, Muki zerindeki snr blgesine ve kralln en kuzeyindeki blme yerletirilmektedir. Ve bu yerleimler, Asi rmandan Akdenize kadar yaylr334. Bu yerlerden bazlarnn Asinin dousuna, hatta Halapn gney blgesine kadar ulat da sylenmektedir335. Bu topraklara, kuzeyde Jebel al-Aqra (Sapa/unu/Mt. Casius) ile douda Alawite sradalar (Jebel Ansariyah veya Mt Bargylus) arasndaki blge ve eski Siyannu krallnn adn muhafaza eden gneydeki Nahr es-Sinn dhildir. Buras byk lde modern ehir Lazkiye ile denk dmektedir336. Ugaritin Hitit vassali olmas ile ilgili Byblos (Gubla) kral Rib-Addinin Msr firavunu IV. Amenofise gnderdii EA 126 nolu mektupta Rib-Addi, artk Ugarite gemi gnderemediinden yaknmaktadr. Ayn zamanda mektubun ilerleyen satrlarnda da Hititlerin btn memeleketleri yaktklar Byblosu da almak istedikleri belirtilmitir337. IV. Amennofise yazlan bu mektup ile, I. uppiluliumann Ugariti, Suriyeye dzenledii ikinci seferinde vasal bir antlama ile kendine balad dnlebilir338. Ugarit kral II. Niqmadunun arivleri arasnda, Amurru kral Aziru ile yaplan bir antlama da dikkat ekmektedir. Bu antlamada, Niqmadu ile Ammistamru, Baaluya, Abdi-Hepa ve Siannu arasndaki eski dmanlklar
334

Singer, 1999, 635. Astour, 1969, 404. Singer, 1999, 635. Moran, 1987, 339-340. Knal, 1947, 7.

335

336

337

338

104

unutulacak, Aziruya 500 ekel altn karlnda Azirunun askerleri ve arabalar Ugariti koruyacaklardr. denilmektedir. II. Niqmadunun bu antlamay I. uppiluliumann Byk Suriye seferi esnasnda yapm olmas muhtemeldir339. Anlald zere Ugarit kral, Aziru ile anlaarak kendisi gibi nemli ve kilit noktada bulunan bir lke ile iyi ilikiler iersinde olmann daha yararl olacan dnmtr. Ugaritin vassal bir devlet olarak Hitit Devletine balanmasndan sonra I. uppiluliuma, Mukiin byk bir ounluunu Ugarite takdim etmi ve Ugaritin kendisine olan balln teminat altna almak istemitir. Fakat II. Murili zamannda krala kar gerekleen Suriye isyanna Ugarit kralnn da bizzat katlmas, iki devlet arasndaki dostane ilikileri olduka sarsm ve gneyde Ugarite bal olan Siyannu ve Unatunun egemenlii Ugarit kralndan alnarak Kargam kralna balanmtr340. Kargam kral arri-Kuuh tarafndan Ugarit kral Niqmaduya gnderilen ve Nuhae kral Tette ile ilikili bir mttefiklik nerisinin konu edilldii bir metin gnmze ulamtr. Bu metin krlm ya da tahrip olduundan Kargam kral Ini- Teup zamannda tekrar hazrlanm ve onun tarafndan bir kopyas mhrlenmitir. lgili metin u ekilde tercme edilmitir: RS 17.334341 1 Kral yle (dedi): Nuhae kral

339

Burada geen Ammistamru, byk ihtimalle Niqmadunun babas olan ahstr. Bu da bize

Niqmadunun tahta baz entrikalar sonucunda geldiini ve babas ile arasnda dostane ilikiler olmadn gstermektedir. Ayn zamanda burada geen Baaluya adl ahsta EA 170 nolu Amarna mektubunda geen Azirunun abisi olma ihtimali yksektir. Knal, 1970-1974, 6.
340

Beckman, 1992, 46. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 54-55

341

105

2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

benimle savat iin, ben Niqmaduya arda bulundum: E[er] sen Tette ile savaa girersen ve ben kendim Nuhaeye gelmeden nce sen Niqmadu, nce davran ve saldrya ge Tettenin lkesine saldr. Daha sonra Niqmadu kendi silahlaryla Nuhaeyi alsn veya onun lkesine kaaklar gibi girsin. lerleyen gnlerde Tettenin uyruunu yola getirdiini dnerek

14-15 Niqmadu bazlarnn kendisine geri dnmesi iin hi birey yapmasn. 16 17 18 19 (Fakat) bu yzden Niqmadu Tette ile savaa girmesin ve benim sylediim eyi yapsn. Bu tabletteki neriye uyacak.

___________________________________________________________________ 20 21 22 23 Kral, byk babam tarafndan imzalanan bu tablet krlmt. imdi kral Ini- Teup onun kopyasn mhrledi.

Metinden anlald zere, Nuhae kral Tette, Kargam kral arriKuuha ya da Hitite kar bir su ilemitir. Bunun zerine arri-Kuuh, Ugarit

106

kral Niqmaduya gnderdii metinde kendisine yardm etmesini ve o gelene kadar Nuhaeye saldrarak onu yenmesini istemitir. Metindeki durumun ne zaman olduu ve I. uppiluliumann tahtta olduu zamanda m yoksa ondan hemen sonraki bir dnemde mi olduu maalesef aydnlatlm deildir. Yalnz belirtilmesi gereken bir husus udur ki, bu dnemde Kargam kral, blgede Hitit Devleti adna Byk Kraln bir temsilcisi konumundadr. Nitekim I.

uppiluliuma, Kargam kentine olunu kral olarak atayarak, yokluunda blgenin gvenliinin salanmasn ngrmtr. II. Niqmadudan sonra tahta geen ve muhtemelen Msrl kralie arellinin olu olan Ara-Halpa zamannda Ugarit zerindeki Hitit etkisi yava yava kaybolmu ve yerini Msr etkisine brakmtr342. Nitekim bu durum II. Murili dneminde fazlasyla etkin olmu bu yzden Ara-Halpa tahttan uzaklatrlarak yerine Niqmepa getirilmi ve vassal bir antlama ile Hitit Devletine sadakat yemini ettirilmitir. II. Murili tarafndan, Ugarit kral Niqmepaya yazlm ferman niteliinde bir tablet bulunmaktadr. Metinde, I. uppiluliuma ile II. Niqmadu arasnda imzalanan antlamann II. Murili tarafndan onayland belirtilmitir. Metnin tarihsel giri ksmnn bizi ilgilendiren satrlar u ekilde tercme edilmitir: RS 17.237343 1 2 Kahraman, Byk Kral uppiluliuman[n olu], [Hatti] lkesi k[ral], Byk Kral, Majeste Murili [yle (der)]:

___________________________________________________________________ 3 4
342

Muki kentlerinin snrlar ile [ile ilikili olarak] kral uppiluliuma

Knal, 1970-1974, 7. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 53-63

343

107

5 6 7 8 9 10 11 12 13

Ugarit kral Niqmadu iin mhrl bir tablette hkm vermiti. Bu yzden Niqmepa, Niqmadunun olu, Byk Kraln huzuruna kt: Mukiin oullar bu kentler ile ilgili karar bana, Niqmepaya braktlar. Ve Byk Kral Murili bu meseleyi rendii vakit bu kentlerin uzun bir zaman boyunca Ugarite ait olduunu (yazd).

Metinden de anlald gibi, I. uppiluliuma ile II. Niqmadu arasnda yaplan antlama, II. Murili dneminde de kabul grm ve o da Muki lkeleri ile ilgili baz ayrcalklar Ugarit kral Niqmepaya vermitir. Anlalan Hitit Devleti, Ugarit gibi nemli bir ticaret kentini kendine bal vassal bir devlet olarak tutmaya niyetliydi. Bu yzden I. uppiluliuma dneminden sonra da bu lkeye kar ayn politika devam ettirilmitir. M.. 1258 ylnda III. Hattuili ve II. Ramses arasnda imzalanan HititMsr bar antlamas, Dou Akdeniz ticaretinde nemli bir merkez olan Ugarit ehri iin ok faydal olmutur. Kade Savann hemen sonrasnda baz problemler yaanm olsa da Ugaritin Msr ile olan geleneksel balarn hibir zaman koparmad anlalmaktadr. Bu antlama ile Ugarit ehri Hatti ve Msr arasndaki ticaretin odak noktas haline gelmitir344.

344

Singer, 1999, 646-647.

108

F Kargam Mnasabetler 345

ve Kargamn Kuatmas Esnasnda Msr ile olan

Dou Anadolu dalarndan doan Frat rma, Emara (Meskene) kadar alak tepelik sralarn arasndan gneye doru akar ve daha sonra gneydouya Mezopotamyaya doru kvrlr. Kargam, Fratn bat snrnda yer alr346. Kuzey Suriye ve Anadolu arasndaki yollarn kesime noktasnda bulunan Kargam kenti, bugnk Cerablus347 tren istasyonu yaknnda yer almaktadr. Gneyinde verimli Suriye ovalar, kuzeyinde ise hammadde zengini dalk blgeler bulunmaktadr348. Kuzey ve Orta Suriyeye Mitanninin ynetiminde bulunduu sre boyunca gl bir kale olarak hizmet eden Kargam ehrinde, yerel yneticilerin isimlerini

345

Hitite ivi yazl metin ve literatrde Kargamn getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 181 ; del Monte, 1992, 67 ; Kargamn yazl metne dayanan tarihi takriben M.. 2500-600 yllarn iermektedir. Kargam ehrindeki arkeolojik aratrmalar, ounlukla M.. 1000-600 yllarn kapsayan dneme tarihlenen binalar, oyma eserleri ve yaztlar aa kartlmtr. Hawkins,1976-1980, 426 vd.
346

Hawkins, 1976-1980, 435 Modern kyn adnn daha doru biimi, Jerablusdan ok Jerabis olarak deerlendirilmektedir

347

(byk olaslkla daha sonraki klasik Hierapolisden gelmektedir). Yzeyi kaplayan klasik dneme ait kalntlarn olduu site ve ayn yerde tahrip olmu durumda Erken Demir a tabakalar, klasik dnem topografya verileri temel alnarak, byk olaslkla Evropos ile zdeletirilmektedir. Evroposun, Suriyece syleni ekilleri Aghropos/Aghripos aras bir ey olduu, Jerabisin oradan kt ve daha speklatif bir ekilde btn syleni biimlerinin Kargamn eski adn yanstyor olabilecei de nerilmektedir. Hawkins, 1976-1980, 435 vd.
348

Dinol, 2004, 50.

109

ieren bir kaynak bulunmad iin, bu ehrin Mitanni kralnn yksek rtbeli adamlar tarafndan ynetildii dnlebilir349. I. uppiluliuma, Kargam lkesini kuatmas esnasnda, Lupakki ve Tarhundazalma adl ahslar Lbnan ile Biga arasnda bulunan Amka lkesine350 gnderdi. I. uppiluliumann Amka lkesine saldr nedenini II. Murili, babasnn icraatn kaleme ald metinde, babasnn Msr elisi Haniye syledii szleri ile yle aklamaktadr:

KBo XIV 12351 Rs IV 1 2 3 4 [Ben] iyi niyetli idim. [Bana] siz ktlk yaptnz. [Geldi]niz? Benim Hurri lkesinin kralndan [ald]m Kinza adamna saldrdnz. Msrn Kinzaya saldrmas zerine, I. uppiluliuma Amka lkesine bir intikam seferi dzenlemitir. Bu lke, Suriyenin Msr blgesine aitti ve Hitit harekat Msrn savunmas ile byk bir savaa dnebilirdi352. Fakat o srada Msr firavununun lmesi ve Msrn iinde bulunduu durum Hitit glerinin kolaylka Amka lkesini ele geirmelerine olanak tanmtr. I. uppiluliuma, Amkann igalinden nce, Tunipin iilerine de mdahale etmitir353. Amka
349

Klengel, 1992, 120. ; Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bak. Knal, 1958, 69-77. Klengel, 1999, 153. ; Hitite ivi yazl metin ve literatrde Amkann getii yerler iin bak. del

350

Monte- Tischler, 1978, 13.

351

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Gterbock, 1956, 97. Klengel, 1992, 111. Astour, 1989, 7

352

353

110

lkesinden elde edilen ganimet, (sivil halk, sr ve koyunlar) kral uppiluliumann huzuruna getirilmitir354. II. Murilinin yllklarnda anlatld gibi, Msrllar Amka lkesine yaplan bu saldry duyunca korkmu355 ve Msr kral Niphururiyann da (Tutankamon?)356 lm olmasndan dolay, Msr kraliesi
357

Hitit kral I.

uppiluliumaya Hani adl bir eli ile bir mektup gndermi ve kocasnn ldn, olunun olmadn ve kendi tebaasndan olan birini de kendisine e olarak almak istemediini, ona oullarndan birini gndermesini istemitir. Mektubun bu ksm u ekilde ifade edilmitir:

KBo V 6 358 Rs III 10 11 12 13 14 15 ve ona yle yazd: Benim kocam ld. Olum yoktur. Senin ise oullarnn ok olduunu sylyorlar. Eer sen bana bir olunu verirsen, o kocam olacak. Asla (hibir zaman) bir hizmetkarm alp onu kocam yapmayacam. Bundan ok korkarm.

354

Knal, 1998, s. 106 ; Alp, 2002, 97 lmiye , 2006, 125. Baz aratrmaclar, I. uppiluliumaya oullarndan bir ile evlenmek iin mektup yazan

355

356

Tutankamonun dul kars Ankhesamun olduunu kabul ederler. Astour, 1989, 6-7 ; Wilhelm ve Boesee gre, bu mektup, Semenkharenin dul ei Meritaten tarafndan yazlmtr. Wilhelm- Boese, 1987, 104.
357

Dahamunzu adl bir Msr Kraliesinden mektup alnmtr. Gterbock, 1956, 94 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Gterbock, 1956, 94.

358

111

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

Babam bunu duyduunda [ (ve) ] o toplant iin bykleri artt (dedi ki): asla hayatm boyunca byle bir ey bama [gelmedi]. ve [(geldi) bu yzden babam] Msra [(mabeyinci)] Hattuazitiyi gnderdi. (ve yle syledi): Sen git, ve doru haberi bana getir! belki beni aldatyorlar. belki efendilerinin olu var. Ve bana doru haberi sen geri getir.

___________________________________________________________________

I. uppiluliuma, Msr kraliesinden gelen mektup zerine olduka arm ve bunu duyunca Hitit lkesinin ileri gelenleri ile bir toplant dzenlemitir. Daha sonra kesinliinin anlalmas iin de Msra byk odac ba Hattuaziti adl bir eliyi gnderen Hitit kral, Hattuazitiye, kendisine doru haberi getirmesini ve Msr Kraliesinin drst olup olmadn renmesini sylemitir359. Bu srada kral, Kargam 7 gn kuatmadan sonra 8. gn ele geirir360. Kral, yukar kalede bulunan Tanr Kubaba ve koruyucu tanr heykellerine hibir ey yapmam ve onlar koruyarak Hitit panteonuna almtr. Yine yllklardan rendiimize gre bakent Hattuaya gm, altn ve bronz ganimetler dnda,

359

Gterbock, 1956, 94 vd. ; Alp, 2002, 98 Suriyede bulunan dier yerel krallklar iinde kuatma sonucunda ele geirilen, en ok dayanan

360

ve Hitite kar koymay baaran krallk Kargamtr. Klengel, 1992, 120.

112

 bin yz otuz kii gtrmtr. Kargam ynetmesi iin de kral olarak olu Piyailiyi (Hurice ad: arri-Kuuh)361 grevlendirmitir362. arri-Kuuhun Kargama kral olarak atanmas, 6 yllk Hurri savann ortalarna yani M.. 1325 ylna denk gelmektedir363. Kargam kral arri-Kuuh, dier yerel krallklar arasndaki zel konumunu, I. uppiluliuma ile yapt ve resmi bir anlamadan ok, bir mutabakat niteliinde olan belge sayesinde kazanmtr. Bu durum daha sonra II. Arnuwanda ve II. Murili dnemlerinde de onaylanmtr364. Anlald zere, Kargam ynetecek kii, blgenin konumu itibari ile de ok nemli bir mevkiiyi stlenmi olacakt. Bu yzden I. uppiluliuma, Kargam tahtna oturttuu arri-Kuuhu geni yetkilerle donatmt. arri-Kuuh ile yaplan antlamann gnmze ulaan kk bir parasndan, Kargamn toprak btnl ve snrlarnn gvence altna alnd anlalmaktadr. Bu belge ile Kargam taht, arri-Kuuh (Piyaili), ve ondan sonra onun soyunda olanlara garanti edilmi ve antlama tanrlarn huzurunda yemin altna alnmtr365. . I. uppiluliuma dneminden, II. uppiluliuma dnemine kadar (8 Hitit

kralna karlk) Suriyedeki Hitit egemenlii dnemi boyunca Kargam tahtna babadan oula toplam yalnzca 4 kral gemitir: arri-KuuhahurunuwaIni361

Buradaki yerli halktan uzak olamamas ve yerli halka iyi grnmek amal Piyailinin ismi, Hurri

kkenli bir isim olan ari-Kuuh ile deitirilmitir. Dinol, 2004, 51.
362

Gterbock, 1956, 120. Murray, 2001, 56. Klengel, 1992, 120. Dinol, 2005, 33.

363

364

365

113

TeupTalmi-Teup. Onlarn kraliyet sreleri yaklak olarak Hitit krallar ve dier krallarla denk dmektedir ve 4 nesillik hanedan 150 yl boyunca hkm srmtr366. arri-Kuuh tahta getikten sonra, I. uppiluliuma tarafndan ona yklenen balca grev, Mitanni lkesinin fethiydi. arri-Kuuh, Hitit askeri ordusunun kumandan olarak baa gemi ve I. uppiluliumaya snan Turattann olu Mattiwaza ile birlikte Waukanni ehrini ele geirmi ve Mitanni lkesinin Hitit vassali olmasn salamtr367. arri-Kuuh, Kargam kral olarak, hem Fratn batsnda, Kuzey Suriyedeki topraklar denetleyecek, hem de Mattiwaza ynetimindeki Mitanni Kralln kontrol altnda tutacakt368. Kargamn Hitit hakimiyetine gemesi ile birlikte, Hitit Devletinin, Kuzey Suriyede bulunan Ugarit, Nuhae ve Amurru gibi bir ok vassal devleti, egemenlii altnda tutmasna yardmc olmutur. Ayn zamanda bu blgedeki yasal ve politik sorunlarn zm de Kargam Krallna braklmtr. Kargamn Hitit Devleti iinde nemli bir role sahip olduunu, yaplan siyasi antlamalarda Kargam kralnn da ahit olarak bulunmasndan ve Kargam krallarnn, Hitit Devleti iinde de eitli grevler almalarndan anlamaktayz369. 14. ve 13. yylar boyunca Kargam kral Suriyede Hitit genel valisi konumunda idi. Bar zamanlarnda Kargam kral, Toros dalarnn gneyindeki

366

Hawkins, 1976-1980, s. 429. Klengel, 1992, 120-121. Klengel, 2002, 416. Dinol, 2004, 51.

367

368

369

114

politik otoritenin bayd ve sava zamannda blgedeki en yksek askeri komutand370. Hitit kraliyet evine kardelik zinciriyle bal olan Kargam Krall371, II. uppiluliuma Dneminde Talmi-Teup ile yaplacak yerel bir antlamaya kadar Hitit Devletinin Suriyedeki idare merkezi olmaya devam edecektir372. Mitanninin arri-Kuuh komutanlnda ele geirilmesinden sonra Fratn dousunda bulunan Atata lkesi373 dorudan Kargam ehrine balanmt. Atata lkesi iinde bulunan Emar ehri ise yerel aileden gelen bir kral tarafndan ynetiliyordu. Oligarik bir dzen zerine kurulmu olan Emar ehri, blgenin soylu tabakasnn karlarn koruyan Yallar Heyeti ve kral tarafndan idare ediliyordu374. I. uppiluliuma, Kargamn fethinden ve oray dzene koyduktan sonra, Hitit lkesine geri dnmtr. Kral k lkesinde geirir. lkbaharda Msra gnderdii eli gelir. Bu durum, Gterbock tarafndan, KBo XIV 12 ve KBo V 6 nolu metinler birletirilerek tercme edilmitir: KBo XIV 12375 Rs III 24 lkbahar geldiinde

370

Beckman, 1992, 43. Beckman, 1992, 43. Klengel, 1992, 120. ; Bu dnem hakknda ayrntl bilgi iin bak. Hawkins, 1988, 99-108. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Atatann getii yerler iin bak. del Monte-

371

372

373

Tischler, 1978, 48; del Monte, 1992,16.

374

Beckman, 1995, 19-37 KBo XIV 12 ve KBo V 6 nolu metinlerin transkripsiyon ve tercmesi iin bak. Gterbock, 1956,

375

96.

115

25

ve Hattuaziti Msr lkesinden [geri dnd].

KBo V 6 Rs III 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 Rs IV 1 2 3 4 5 6 7 8 9 kendimin ve lkemin aybn baka bir lkeye yazarmydm? Sen bana inanmadn. ve bana byle syledin. Kocam ld. Olum (da) yoktur. Asla bir hizmetkarm almayacam. Ve onu kocam yapmayacam. Ben baka bir lkeye yazmadm. (Yalnz) sana yazdm. Senin oullarnn O Msr lkesinin habercisi Hani ile birlikte geldi. Babam Hattuazitiyi Msr lkesine gnderdiinde ona buyruklarn verdi ve ona yle (dedi): Belki efendilerinin bir olu vardr. belki beni aldatyorlar ve krallk iin benim olumu istemiyorlar. Bu yzden babama Msr lkesi kraliesi bir tablette yle yazd: Neden yle syledin? Onlar beni aldatyorlar Eer olum olsayd, ben

116

10 11 12

ok olduunu sylyorlar. Bana bir olunu ver, senin olun benim kocam, Msr lkesinin (de) kral (olsun)!

II. Muriliye gre babas kralieye acm ve bir olunu gndermitir376. Gurney ise, I. uppiluliumann byle bir frsat karamayacak kadar akll biri olduu iin oullarndan birini gnderdii yorumunu yapmtr. Bylelikle Msr zerinde bir hakimiyet kurabilecekti377. Msr kraliesi, I. Nibhururiyann einin, Hitit kral I. uppiluliumaya gnderdii mektubun Babil dilinde kaleme alnm olan nshas u ekildedir:

KBo XXVIII 51 378

Vs. 1 2 [ a]tlar, [. [ .u anda erkeim (kocam) ld ve bir oula] sahip

deilim; ne[den (?)] 3 4 5 6 7

376

[ . ] o mem[nun olur]. [ ] bir oul [krall] gerekletirecek. [ .. ] Bak ben aile[mi kaybetmi bir durumda]ym! [sen bana bir oul gnder, ve iki lke] bir lke [olsun], ve sen b[ana] [hediye gndereceksin, ve ben onlara sevineceim], ve ben de [sana]
Alp, 2002, 97-98 ; Gterbock, 1956, 97. Gurney, 2001, 37 Bu Metin Akkadann Babil lehesinde yazlmtr. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Edel,

377

378

1994, 15.

117

[hediye gndereceim, ve sen onla]ra [sevineceksin]! Ve ben elilerim

vastasyla s[ana gzel bir mal gnderdiim vakit], mutlu olacam 9 [ve sen elilerin vastasyla bana gzel bir hediye gn]derdiin [vakit, mutlu

olacaksn! ] 10 11 12 [ . 13 [ . ] .. [ . [bu yzden ben sana yazdm. O halde Hattuazitiyi gnder [ . [ .. bir el]i nasl o [ [ .b]u [szler en ufak ayrntsna kadar] doru

Tabletin kenar ksm Rs. 1 [ ]. bunu sen

aratrrsn [ . 2 3 4 [ .. b]u [ .. o] ve sen .. [ [ .,] [benim] [sana] eli [ ] ve (?) sen getireceks[in

[sfatyla] [gnderdiim] [Pap]u 5 6 [ nerimi (?)] reddet[me]zsin [ [ ] benim sana

gnderdiim.[Haniy]a (?) [ . 7 [ ..] sen sa[ray memuru

PNyi] [ o]larak gnder [ .. 8 [ ben olunu] lkemdeki [kral]la

[oturtacam .

118

]imdi

ve g[nder (?) . 10 [ .]

dura[n (?) . 11 12 [ .] . [ [ .] . [

Olduka krk ekilde gnmze ulaan tabletten, grld gibi Msr kraliesinin istei ak olarak anlalmaktadr. Aslnda yaplan teklif fazlasyla nemli ve ilgi ekicidir. nk kralie Msr ve Hitit lkelerinin bir olmasndan bahsetmektedir. Msrn bir Hititli hkmdar tarafndan ynetilecek olmas ve Hitit Devleti ile srekli dostane bir iliki iersine girecek olmas herhalde I. uppiluliumay da olduka etkilemi olmaldr. Fakat yine de bu cazip teklif karsnda Hitit kral, aceleci davranmam ve bu teklifin ardnda yatan baka niyetlerin olup olmadn da aratrmay ihmal etmemitir. Yine II. Murili zamannda kaydedilmi, I. uppiluliumann

kahramanlklarnn anlatld baka bir tablette, I. Haniye yle sylemektedir: KBo XIV 12379 Rs IV 1 2 3 [Ben] iyi niyetli idim. [Bana] siz ktlk yaptnz.

uppiluliuma, Msr elisi

[Geldi]niz? Benim Hurri lkesinin kralndan [ald]m Kinza adamna

379

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Gterbock, 1956, 97-98.

119

4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

saldrdnz. Ben iittiim zaman kzdm. Askerlerimi, arabal savalarm ve komutanlarm [dar] sevk ettim. Onlar geldiler. sizin [Sn]rnz Amka lkesine saldrdlar. [Amk]a [lke]nize saldrnca, belki korktunuz. Benden srekli olarak olumu istiyorsunuz. Belki de [o, elinizde] rehine olacak. Onu [ kral] yapmayacaksnz. Hani babama [yle] (syler): Efendim [ ] bu lkemiz iin utantr.

Eer[ bir prense sahip] olsaydk yabanc bir lkeye gelir miydik? Kendimize bir efendi ister miydik? Efendimiz olan Niphuririya ld. Olu yoktur. Efendimizin zevcesi kimsesizdir (ocuu yoktur). (Siz) efendimizin olunu Msr lkesinde Krallk iin istiyoruz. Behicemiz iin de onu kocas olarak istiyoruz. Ayrca baka hibir lkeye gitmedik. Yalnz buraya geldik. Efendimiz bize olunu ver! Sonra babam bizzat kendisi (onlarn lehine olacak ekilde)

bu oul meselesini 26 ele ald. Sonra babam antlama tabletini

120

27-28 istedi. Eskiden nasl Frtna Tanrs Hatti oullar (olan) Kurutama halkn alp Msr lkesine 29 30 31 32 gtrd ve onlar Msrl yapt ve Frtna tanrsnn nasl Msr ve Hatti lkeleri arasndaki bir antlamay karara baladndan ve nasl o zamandan beri aralarnda dostluklar

33-34 olduu yazldr. Antlama tableti (Hattinin) ileri gelenlerinin nnde babam onlara yle dedi: 35 36 37 38 39 Eskiden Hattua ve Msr lkesi aralarnda dostluk iinde idiler. imdi ise aralar byle oldu. Hatti lkesi ile Msr lkesi sonsuza dek aralarnda dost olarak (kalacaklar).

Metinde, I. uppiluliuma, Msrn Kinzaya (Kade) saldrmas zerine Amka lkesine sefer dzenlediinden ve Msrn, bu Hitit ilerleyiinden korktuu iin Hitit kralnn bir olunu istediinden bahsedilmitir. Bunun zerine I. uppiluliuma kendisine mektup yazan Msr kraliesinin asl niyetini merak etmi ve Msr elisi Haninin szlerinden sonra da Hattinin ileri gelenlerini bir araya toplayarak durum deerlendirmesi yapmtr. Anlalan kral, Hattinin ileri gelenleri ve prenslerini toplayarak Msr ile olan ilikilerinin ncesini ve sonrasn gzden geirmi ve olunu Msra gndermeye karar vermitir. Nitekim metnin sonunda iki lkenin gemite dost olduklar ve bundan sonra da sonsuza dek dost kalacaklar vurgulanmtr. Metnin 27-29 satrlar arasnda dikkati eken nokta, Kurutama halkna Hatti oullar denmesidir. Bu da Kurutama ehri ve

121

insanlarnn Hattinin ynetimi ve snrlar altnda olduunun bir gstergesi olarak kabul edilebilir. Yine II. Murili dneminde kaleme alnm bu metinden anlald gibi, Hitit ve Msr arasnda yaplm olan ve Kurutama halknn konu edildii bir antlama sz konusudur. Bu antama ile iki devlet arasnda nemli dostluk ilikileri kurulmu ve bu dostluun korunmas ngrlmtr. Msr kraliesi ile evlenmek zere yola kan Hitit prensi Zannanza, daha Msra varmadan Msrda bir karklk olmu ve kralienin dmanlar tarafndan yolda ldrlmtr380. I. uppiluliuma, Zannanzann lm haberi zerine, henz muhatab tam olarak bilinmeyen fakat Tutankamonun dul ei veya tahta yeni geen firavun olduu zannedilen bir kiiye cevap niteliinde bir mektup gndermitir. Olduka krk olarak gnmze ulaan metnin bizi ilgilendiren satrlarnn tercmesi yledir: KUB XIX 20 (= CTH 154)381 Vs. 2 3 4 [ [ [ ] Hayaadan, [ ] lkesin[den]

] ve Alziden ben onlar geri getirdim. ]Ben [btn lkeleri] hepsini bir araya getirdim. [Fakat]

Kakalar 5 6 7 [ o alm]t (tutmutu). Fakat Frtna Tanrs efendim beni ] O dmanlar benim elime verdi. (koydu). ] Ben [onlar] ?[Hattuaya] getirdim. Ve btn Kakay

[ yalnz brakmad [

kle yaptm.

380

Gurney, 2001, 37 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Hagenbuchner, 1989, 304-309. ; Van den Hout, 1994, 60-88.

381

122

__________________________________________________________________ 8 9 10 11 12 13 14 15 [ ] kzgnlklarn gsterdiler. (Fakat) ben gitmedim.

[Mala nehri lkesi ki o ] Hurri lkesi kralnn yannda yer alyordu. [ben sivil tutsaklar, srlar], koyunlar ve mallar ele geirdim. [ve onlar Hattuaya ] sevk ettim.Ve [Hurri lkesi kral] yannda olanlar da [ben] Hattiye [getirdim.] [ve] ben [onlar Hattiye] yerletirdim. [Btn Ka]rgam [lkesini] de [silahla yendim]. Simdi benim [olu]mun [ls]n [ ] ben brakacam.

___________________________________________________________________ 16 17 [Sen bana yle yazdn iin :] Senin olun sana [ ]b[en meseleyi?] bilmediim iin

18-19 Sen Msr [lkesinin] kral [bana] yazyorsun. 20-21 ben iste[medim. ?] [Benim olumu?] 22 23 [ [ ben onu kralla] gnderdim ] o olmad. [ ]

___________________________________________________________________ 24 25 26 [Fakat] sen [bana yle] yazdn i[in]: Senin olun ld. [ [ kt] oldum. Ve o ] sylyorsun.

Tabletin arka yznde I. uppiluliuma yle devam etmektedir: Rs 4 5 [ [ s]evk ediniz. Ve bana sr ] yaptm.

__________________________________________________________________

123

6 sen 7 8 9 idi). 10

[Ne zamanki bana Msr lkesi kraliesi srekli] yazd zaman bu konuda

[ [ tahta oturmutun. [

] sen fakat sen .d zaman ] sen benim olumu gnderebilirdin. ] senin elin Hani, bize kar sorumluydu. (sulu

] siz benim oluma [ne yatnz?]

___________________________________________________________________ 11 12 Ben 13 14 15 [vasl olacak [ [ ] Eer siz benim (olumun) herhangi bir ekilde ] O zaman benim olum hayatta olacakt. seni ] (ve) arabal savalarn srekli olarak vyorsun. [Bizim aramzda bu] kan dkme meselesi sz konusu olmamt. [ birlikleri] ve arabal savalarn devaml suretle vyorsun.

Benim yaya savalarm 16 17 [(ve) arabal savalarm ver]ler. Ve orduya (ben)? benim iin efendim [lkelerin kral ve Arinnann Gne Tanras] behiem lkelerin kraliesi

onlar gelecekler (ve) 18 bu hukuki meselede efendim Frtna Tanrs] ve behiem Arinnann Gne

Tanras karar verecekler. 19-20 [ bu konu hakknda yaya askerlerinin] srekli ok olduu syleniyor. Ya da 21 22 23 [ senin ordun senin iin o kadar byk deil] [ daima?] bir kartal bir AMARMUEN nasl [ ] kartal yalnz bana kovamaz.

__________________________________________________________________

124

24 sava 25 [

[ Sen bana bu konu hakknda yle yaz]dn: eer savaa gelirsen seninle

] yapmayacam. Sen benimle

savamamalsn. 26 27 28 29 30 [ [ [ [ [ ] ki o [ ] efendim Frtna Tanrs onu al. ] kim benim ardmdan tekrar ] ki o kii (onu) beylik iin reddederse ] ki o zorundadr. (ki o senin huzurunda) ]

___________________________________________________________________ 31 32 33 34 35 36 37 [ Bana sen yle demitin.] fakat sen kardelikle ilgili yazyorsun. [ [ [ [ [ [ ] sana [kardelik]mi yapacam? ni]in srekli bana kardelikle ilgili yazyorsun? ] bizim [ eski]den onlar [ ] bizim aramzda [ ] [ ] ] ]

___________________________________________________________________

KUB XIX 20 nolu metnin byk bir ksmnn krk olarak gnmze ulamasna karn, metinde genel anlamda sert bir tavr sergilenmitir. I. uppiluliuma mektubun giri ksmnda Anadolu iinde ve dnda gereletirdii icraatndan bahsetmi daha sonra ise asl kral zen ve kzdran konuya deinmitir. Kral yapt faaliyetlerden ve ele geirdii topraklardan bahsederken bir nevi g gsterisinde bulunmu olmaldr. Tabletin arka yznde ise Msr kralnn kendisini

125

ve ordusunu vmesini sert bir ekilde dile getirmi ve Msr kralnn btn birliklerini ve ordusunu yok edeceini syleyerek tehdit etmi ve bunu yaparken Hattinin btn byk tanrlarnn da onun yannda yer alacaklarn belirtmitir. I. uppiluliuma mektubun sonlarna doru Msr kralnn kardelikten bahsetmesine bir anlam veremediini de sylemi ve bunu ben sana [ne] sebeple kardee yazacam? diyerek dile getirmitir. Msrn Yakndounun byk krallar zerinde izledii d politikann temelinde, karlkl dostluk durumu arz eden bir iliki yatmaktayd. Birbirlerine kardeim diyerek hitap eden krallar arasnda sorunlar yaansa da, firavun bunu dostane yollardan zerek doal bir stnlk ve hakimiyet kurma yoluna gitmitir. Hitit Devletinin I. uppiluliuma ile Kuzey Suriyede ve Mitanni zerinde kurduu hakimiyet, Msr byk lde rahatsz etmi fakat iki devlet arasnda souk bir sava devam ederken bile resmi anlamda bar iinde kalmlardr382. Bu balamda firavunun Hitit kralna Zannanzann lmne ramen kardeim diyerek hitap etmesi, Msrn izledii d politikann bir gstergesi durumundadr. Ya da I. uppiluliumann olu Zannanza Msra giderken ldrlmemi belki de yolculuu srasnda vebaya yakalanarak hayatn kaybetmitir383. Nitekim o srada Msrda hkm sren bir veba hastalnn olmas ve de I. uppiluliumann intikam seferi sonrasnda, Msrdan Hitit lkesine veba salgnnn bulamas Zannanzann veba sonucu lm olabileceini de olas gstermektedir. Anlald zere olunun lmne ok fkelenen I. uppiluliuma, Msra sadece bir mektup gndermemi ayn zamanda bir intikam seferi de dzenlemitir. Hitit vesikalarnda Msra kar dorudan bir sefer ile ilgili kayt bulunmamakla

382

Murnane, 2000, 110. Murnane, 2000, 111.

383

126

birlikte veba dualarnda Hatti lkesini vuran ve yllarca srecek olan veba salgnnn nedeni olarak Msr ile Hitit arasndaki Kurutama384 antlamasnn bozulmas gsterilmitir385. Kurutama ismi, CTH 134 nolu metinde u ekilde gemektedir: CTH 134 bal altnda snflandrlm fragmanlar, H.G. Gterbock tarafndan JCS 10 (1956), s. 99 vd. de transkripsiyon ve tercmesi ile birlikte verilmitir.

A. KBo VIII 37 + Bo 3508 / B. KUB XXIII 7 / C. KUB XL 28 386 Vs 7 8 9 Ve Kuruta[ma] ehrinin adamlar Bizim (dostlarn) aramzda, biri [dierine nk [bizim aramzda ?] blnen

KBo VIII 37 Rs 5 6 H[atti]nin adamlar, kt niyetle M[sr] lkesine gitmemeli [ve Msrl adamlar da]

384

Hitite ivi yazl metinlerde ve literatrde Kurutamann getii yerler iin bak.; del Monte

Tischer, 1978, 229. ; KBo X 9, 11 ve KBo XIII 175 nolu metinlerde Kurutama halknn Hitit Bayram Ritellerine itirak ettiklerinden bahsedilmektedir. Ayn zamanda Kurutama ehri, Gaziura (imdiki Turhal)nn Kaka blgesi iinde yer almaktadr. del Monte, 1992, 53, 87. ; Schuler tarafndan, Kurutamann Kuzey Anadoluda Kaka blgesinde bulunduu savunulmaktadr. Schuler, 1965, 38. ; Gastrang- Gurney, Kurutamay Tokat iline lokalize etmektedir. Gastrang,Gurney, 1959, 16.
385

Knal, 1998, 106 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Singer, 2004, 591-607.

386

127

7 8 9 10

Hatti lkesi[ne] kt [niyetle] [gitmemeli.] Hattua [lkesi] Msr lkesi ile ittifak yap[mal] Ve siz Msr savunmalsnz! Msr lkesi Hattua ile ittifak yapmal. [Ve siz de Hattuay savunmalsnz!]

Metnin bu satrlarnda Hatti halkna ve Msr halkna karlkl olarak birbirlerini savunma ve mttefik olma arsnda bulunuluyor387. Hititlerin mttefikleriyle yaptklar btn devlet antlamalarnda yardmc kuvvet gnderme ve yardmc kuvvet isteme maddeleri bulunmaktadr. rnek olarak Nuhaeli arupiye ve Ugaritli Niqmaduya gnderilen yardmlar gsterebiliriz. Buradan yola karak, Kurutama adamlarnn, nceden gereklemi Hitit-Msr

antlamasnda ki zel bir artnameyi yerine getirmek iin Msra yardmc bir askeri birlik olarak gnderilmi olduklarn syleyebiliriz388. Nitekim EA 31 nolu Arzawa mektubundan, Msrllarn belirtilmemi sayda Kakal adam talep ettikleri anlalmaktadr389. Yine Kurutama ismi, KBo VIII 37 + Bo 3508 nolu metnin ilgili satrlarnda u ekilde gemektedir: Bo 3508 7 8 ] Kurutamann oullar Msr[n oullar olmal]

387

Singer, 2004, 602. Singer, 2004, 604. Arzawa kral Tarhunnaradu ile III. Amenofis arasnda ki mektuplama evlilik meselesi ile ilgilidir.

388

389

Firavun Arzawa kralna gnderdii nian hediyelerinden sonra Kakal adam talep etmektedir. Knal, 1953, 40. ; EA 31 nolu mektup hakknda ayrntl bilgi iin bak. Hagenbuchner, 1989, 362 vd.

128

Farkl fragmanlardan oluan metinlerde geen Kurutama ile ilgili satrlar bize ok fazla bilgi vermemekle birlikte Kurutama halknn Msr ile olan balantsn aka ortaya koymaktadr. Ayn zamanda Kurutama halknn Msra gnderilmesinin, Msr ile Hitit arasnda ki bir ittifakn sonucu olma olasln da gstermektedir. I. uppiluliumann olunun lmnden sonra, Msra kar kazand intikam zaferi, Hattinin Frtna Tanrs tarafndan hakl grlmtr390. Fakat bu zaferden sonra Hitit lkesine getirilen tutsaklarda veba hastalnn olmas ve de bu salgnn btn Hitite yaylarak yllarca birok kiinin lmne neden olmas, II. Muriliye gre tanrlar tarafndan verilen bir cezann sonucudur. II. Murilinin Veba Dualarnda Hitit ve Msr arasnda gelien ilikileri u ekilde ifade edilmitir:

KUB XIV 8 ( II. Veba Duas) (= CTH 378)391 Vs. I 6 Tanrlar[n] [az sayda kal]m olan kurban ekmei (ve) kurban ikisi

hazrlayanlar (da) 7 8 l[me maruz kald. [mesel]e tekrar (benim iin) nem kazand. Tanr[lar]n [fkesinin nedenini

fal aracl ile aratrdm.] 9 10 [ve] iki eski tablet [buldum.] Bir tablet [Mala nehrinin kurban]na ait idi. Es[ki] krallar gelecek iin Mala nehrinin kurbann sun[mulard.

390

Arkan, 1994, 103. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930, 164 vd. ; Arkan, 1994, 88-109 ; Alp, 2002,

391

131.

129

11

Fakat [imdi], babamn zamanndan beri, Hatti lkesinde [lm hkm

srd] srece 12 13 14 Mala nehrinin [kurbann] hibir zaman yapma[dk]. kinci tablet Kurutama ehri (hakknda idi). Hatti ehrinin Frtna Tanrs Kurutama halkn Msr lkesine gtrd

zaman ve 15 onlarla, Hatti ehrinin Frtna Tanrs, Hatti halknn huzurunda bir antlama

yaptnda ayrca onlar Hatti ehrinin Frtna Tanrs tarafndan 16 17 yemin ettirilmi (idiler). Hattililer ve Msrllar Hatti ehrinin Frtna Tanrs tarafndan yemin ettirilmi idiler. Hattililer

(ykmllklerini bilmezden) geldiler, 18 19 (bu yeminlerinden) dndler. Hattililer tanr yeminini derhal bozdular. Babam yaya ve arabal savalar gnderdi. Msr lkesinin snr

(blgesin)deki Amka lkesine saldrdlar. (Babam) ayrca (yeni kuvvet) gnderdi, 20 21 22 23 24 ve onlar tekrar saldrdlar. Msrllar korktuklar zaman, geldiler ve babamn (bir) olunu kesin olarak kralla istediler. Babam olunu onlara verdii zaman, onu gtrdkleri zaman ldrdler. (Bunun zerine) babam da fkelendi ve Msra gitti ve Msra saldrd. Msr lkesinin yaya ve arabal savalarn

ldrd. 25 26 27 28 29 O zaman, Hattinin Frtna Tanrs, efendim, babam davasnda hakl grd. Ve Msr lkesinin yaya (ve) arabal savalarn yendi. Onlar ldrd. Yakaladklar tutsaklar Hatti lkesine geri getirdikleri zaman, tutsaklarn arasnda veba (salgn) oldu ve onlar lmeye balad(lar). Fakat tutsaklar Hatti lkesinin iine getirdikleri zaman veba (salgnn)

130

30 31

(bu) tutsaklar Hatti lkesinin iine getirdiler. Hatti lkesinin iinde o gnden beri lm hkm sryor.

Grld gibi, II. Murili, veba dualarnda durumu olduka ak bir ekilde dile getirmitir. Dua metninde, veba salgnnn tanrlar tarafndan bir ceza olarak Hitit lkesinin bana musallat edildiini ve bunun da iki nedeni olduunu dile getirmi, fal aracl ile tespit ettii bu nedenlerin de birincisinin, Mala nehrine392 sunulan kurbann babas zamanndan beri ihmal edilmesi, ikincisinin ise Hatti ve Msr arasnda tanrlarn huzurunda, yemin altna alnan Kurutama Antlamasnn babas I. uppiluliuma tarafndan Msrn nfuz sahas iinde bulunan Amkaya saldrmasyla bozulduunu sylemitir393. Metnin devamnda bu durum karsnda korkan Msrllarn bir kardeini kral olarak istediklerini belirtmitir. Daha sonra Msra giden Hititli prensin ldrldn ve babasnn da bu durum karsnda Msra bir intikam seferi dzenlediinden sz eden II. Murili, kardeinin Msrllar tarafndan ldrlmesi sonucu, tanrlarn da babasnn yannda yer aldn, babasn hakl grdklerini ve babasnn Msra dzenledii intikam seferi srasnda, ona yardm ettiklerinden bahsetmitir. Ama ne yazk ki bu saldr sonucunda Hattiye getirilen esirler, lkeye veba salgnn bulatrmlar ve bu salgn ok uzun yllar birok insann lmesine neden olmutur.

392

Frat nehri; ivi yazl metin yerleri ve literatr iin Mala nehrinin getii yerlere bak. del Monte-

Tischler, 1978, 537.

393

Antlamaya ramen Hititler, Msr topra olan Amkaya iki kere saldrda bulunmulardr.

Gterbock, 1960, 57-63.

131

Kurutama Antlamasnn ihlali, II. Murili tarafndan her iki lke arasnda ki barn bozulmasnn en byk nedeni olarak belirtilmitir. Fakat metnin devamnda, Msrllarn kadeini ldrmesinin de affedilemiyecek bir davran olduunu ve bu durum karsnda tanrlarn da babasna hak verdiklerini yazmtr. Anlald zere, Msr ile daha nce imzalanan Kurutama Antlamasnn bozulmasnn, I. uppiluliumann da hayatn kaybetmesine neden olan veba salgnn lkeye sokulmasnda byk pay olduuna inanlmaktadr. Ayrca II. Murili bu metinde, lkeyi krp geiren veba salgnnn, babasnn yapt hatalar yznden tanrlar tarafndan verildiini tekrarlayarak, kendisinin sorumlu tutulmamas gerektiini de vurgulamak istemitir. Dikkat edilmesi gereken nemli bir husus, daha nce de bahsettiimiz, I. uppiluliumann, Msr elisi Haniye syledii szlerdir: [Ben] iyi niyetli idim. [Bana] siz ktlk yaptnz. [Geldi]niz? Benim Hurri lkesinin kralndan [ald]m Kinza adamna saldrdnz. Ben iitince, kzdm. Askerlerimi, arabal savalarm ve komutanlarm [dar] gnderdim. Onlar geldiler. [Sn]r blgeniz Amka lkesine saldrdlar. [Amk]a [lke]nize saldrnca, belki korktunuz, benden srekli olarak olumu istiyorsunuz. Eer I. uppiluliumann dedii gibi ilk olarak Msrn Kinzaya saldrm olduunu kabul edersek, Kurutama antlamasn bozan tarafn Hititler deil de Msr olduu gerei ile kar karya kalrz. Bu durumda Hitit kral Amkaya kar bir misilleme saldrsnda bulunmu olabilir. Tabii bu durum, II. Murilinin Kurutama antlamasnn babas tarafndan bozulmu olduu tezini de ortadan kaldrr. Yine de ortada ihlal edilmi bir Hitit-Msr antlamas ve bunun sonucunda tanrlar tarafndan ceza olarak verilmi bir veba salgn vardr. Ve bu veba salgn Hitit lkesine Msrl esir askerler tarafndan bulatrlmtr.

132

II. Murilinin belirttii gibi babasnn Msra dzenledii intikam seferi srasnda tanrlarn onun yannda yer alm olmas ve Msr yenmesi iin ona yardm etmi olduklar doru ise, neden tanrlar Msrl esirler tarafndan Hitit lkesine veba salgnn gelmesine izin vermilerdir. Bu da olduka ilgi ekici gzkmektedir. I. uppiluliumann kahramanlklarnn anlatld bir metinde, btn su Msr lkesine mal edilmektedir. lgili metin yerinde u ekilde dile getirilmitir: KUB XIX 4 + KBo XIX 45 (CTH 40)394 9 10 11 yl]e syledi: Ey tanrlar Ben [hibir k]tlk yapmadm. [ fakat] Msrllar [bana] [bunu ya]ptlar. (imdi de) lkemin snrna [saldrdlar.] Burada da grld gibi I. uppiluliuma, barn bozulmasnda, Msr sorumlu tutmakta ve ilk olarak Msrllarn Hitit lkesi snrna saldrdklarndan bahsetmektedir. Bu metinde geen ilgili satrlarda da Kurutama Antlamasnn bozulmasnda Hititlerin deil de Msrn byk pay olduu aktr. nk daha nce Kinza lkesinden bahsederken I. uppiluliumann uzak durmasndan ve Msr nfuz sahas iinde yer almasndan dolay, Kinzaya kar sefere gitmediinden fakat Kinzann Hitit askerlerine saldrdklarndan ve bu yzden I.

uppiluliumann Kinza ile savamak zorunda kaldndan bahsetmitik. Ama anlalyor ki Kinzann Hititlerin eline gemesi Msrn pek houna gitmemi ve buraya kar daha sonra bir saldr gerekletirmitir. Ve ok gemeden Hitit kral I. uppiluliuma, Amkaya saldrarak bir karlk vermitir. CTH 379 nolu II. Murili dnemine tarihlenen bir dua metninde de395 Amkaya saldr dzenleyen komutanlarn isimleri verilmi ve de yukarda

394

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Gterbock, 1956, 108 vd.

133

bahsettimiz II. Veba duasn ieren CTH 378 nolu metinde aktarlan baz olaylarn tekrar yaplmtr: KUB XXXI 121 a (CTH 379)396 Vs. II 6 7 8 9 [Hat]t[i lkesinin yaya (ve) ara]bal savalar [ [ [ ]xx[ ]xx [

]Lupa[k]ki ve Tarhunta-zalmay

gnderdi ve ad geen lkelere saldrdlar. ____________________________________________

10 11 12 13 14 15

Msr lkesi kral da o [gn]lerde ld. Fakat ben henz kk idim ve Msr lkesi kral [baba]ma bu lkelerle ilgili olarak [(bir rica) ]

yapt m ya da hibirey yapmad m bilmi(yor)dum.

____________________________________________ 16 17 18 Msr kralnn kars muh[ta] olduundan, o babama yazd [ kadnlarla konumak iin [

Metinin dier satrlar krk olduu iin tercmesi anlalr deildir. Yine de Amkaya giden komutanlarn isimlerinin Lupakki ve Tarhundazalma olduu net bir ekilde grlmektedir.

395

Bu metinle ilgili ilk alma Forrer tarafndan yaplmtr. Forrer, 1926, 23 vd. Trankripsiyon ve tercme iin bak. Gterbock, 1960, 57-63.

396

134

Kurutama ismi III.

Hattuilinin otobiyografisinde de karmza

kmaktadr. III. Hattuili, kardei tarafndan tahsis edilen ehirleri sralarken yle demektedir:

KBo VI 29 (CTH 85)397 26 27 28 ve bana Hakpia lkesini, Itahara lkesini Tarahna lkesini Hat[ina] lkesini ve Hanhana lkesini verdi; ve bana Kuru[tama] ehrini snr yapt.

III. Hattuili zamannda, II. Ramses ile imzalanan Msr-Hitit bar Antlamasnn, II. Ramses tarafndan gnderilen ve Boazkyde bulunan Akada metninde, Kurutama Antlamasn ima ederek yle sylenmektedir: Hattinin Byk Prensi uppiluliuma zamannda var olan antlama ile kardeim (!) Muwatalli zamannda var olan antlamay yeniden balattm398. Burada III. Hattuili, Byk Prens uppiluliuma dediine gre I. uppiluliumann henz tahta gemedii anlalmaktadr. Bu yzden Kurutama antlamasnn III. Tuthaliya zamannda ve I. uppiluliumann devlet ilerinde nemli rol ald, babasnn hasta olduu dnemde yaplm olmas muhtemel gzkmektedir. Maalesef daha nce bahsettiimiz CTH 134 nolu metnin muhafaza edilmi ksmlarnda ve II. Murilinin gemiten bahseden belgelerinde Kurutama antlamasn karara balayan krallarn ad verilmemitir. Bununla birlikte I. uppiluliumadan nceki dnemlerdeki tarihi koullar gz nnde

397

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1925, 47 vd. CTH 91; Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 112 vd. ; Alp, 2002, 120.

398

135

bulundurulduunda antlamann byk olaslkla I. uppiluliumadan nceki bir dnemde yaplm olmas mmkndr. Singere gre Hitit ve Msr arasnda yaplm olduu varsaylan Kurutama antlamas, Hitit Devletinin Suriye iinde nfuz etmeye balad ve blgede Msr menfaatleri ile atmaya balad bir srada gereklemi olabilir399. Nitekim Hititin Suriyede genileme gstermesi Msr olduka rahatsz etmi olmaldr. I. uppiluliumadan nce bu durum yalnzca iki kere olmutur. lki eski krallk dneminde I. Hattuili ve I. Murili dnemlerinde, ki Msr bu dnemde Asya zerinde henz st seviyede bir genilemeye ulamamt, ikincisi ise, I. Tuthaliyann saltanat dnemindedir. Bu durumda Kuzey Suriyede Hitit

otoritesini yeniden salayan, Halap, Tunip ve Atata ile vassallik anlamalarn karara balayan I. Tuthaliya, Kurutama Antlamasn yapan Hitit kral olabilir400. Baz uzmanlar, Kurutama Antlamasna I. Tuthaliyay en iyi aday olarak gstermektedir401. Gnmze ulaan metinlerden Msr blgesinde bulunan Amka lkesine Hititler tarafndan iki askeri giriimde bulunulduu ortaya kmaktadr. Wilhelme gre bu iki saldr arasnda dokuz yl fark bulunmaktadr ve her iki saldr da Lupakki adl komutan tarafndan idare edilmitir. Ayn zamanda Amkaya yaplan ikinci saldr, Msr firavunu Semankarenin nc ylna tekabl etmektedir402.

399

Singer, 2004, 605. Singer, 2004, 605 vd. Bryce, 1998, 129 ; Klengel, 1999, 106. ; Klengel, 2002, 415. Burada I. Tudhaliya olarak

400

401

bahsedilen ve Halap ile antlama akteden Hitit kralnn, II Tuthaliya olduuna dair bak. Knal, 1998, 95, Beal, 1986, 55. ; Halap fatihi olarak nitelendirilen Tudhaliyann I ya da II. olmasna ynelik tartmalar iin bak. Carruba, 1998, 93. ; Wilhelm, 1991, 471. ; Astour, 1987, 39 vd.
402

Wilhelm-Boese, 1987, 104.

136

Bu konuyla ilgili olarak birinci ve ikinci saldrlarn Tutankamonun saltanat sresi boyunca olduu da ileri srlmtr403. Msr kraliesi tarafndan I. uppiluliumaya gnderilen izdiva mektubu ikinci saldrdan sonra gnderilmi olmaldr404. Anlald zere, Msrllar ve Hititler arasnda dzenlenen ve Hatti ehrinin Frtna Tanrs huzurunda yemin altna alnan fakat ne zaman dzenlendii henz net olarak bilinmeyen Kurutama Antlamas ile, Anadoluda ve byk bir ihtimalle de Kaka yresinde olduu dnlen Kurutama ehri halk, Msr blgesinde bulunan Amkaya gnderilmitir. II. Muriliye gre babas tarafndan, Amka lkesine yaplan Hitit saldrlar ile Kurutama antlamas yok saylm, ve tanrlar da ceza olarak Hitit lkesinin bana veba salgnn musallat etmilerdir. II. Murili veba dualarnda tanrlara yle demektedir:

KUB XIV 8 ( II. Veba Duas) (=CTH 378)405

29 30

Ben babamn gnahn itiraf ettim: (gerek) budur, ben bunu yaptm. [Ee]r tazminat demek gerekli ise bu veba salgnndan dolay eskiden

(verilmi olan) bir ok 31 [hediyeler ile] Msr lkesinden getirilmi olan askeri ve sivil tutsaklarla

32-33 byledir. Hattuann bu vebadan dolay vermi olduu tazminat ile o zaten yirmi tazmin etti. Efendim Hatti ehrinin Frtna Tanrsnn

403

Houwink ten Cate, 1963, 275. Arkan, 1994, 186. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930,164 vd.

404

405

137

Yukardaki veba duasndan da anlald gibi, II. Murili, Hitit lkesinin zerindeki veba salgnndan dolay babas I. uppiluliumay sulamaktadr. Yine II. Murili bir dier veba duasnda da yle devam etmektedir:

KUB XIV 13 + KUB XXIII 124 (IV. Veba Duas) (= CTH 378)406 Vs. I 36 37 38 39 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 Fakat babam krallk tahtna oturduu zaman, siz tanrlar, beylerim, onun yannda yer ald[nz]. [Bo] lkeyi, ikinci kez, tekrar iskan etti. Sizin iin tanrlar, beylerim, mabedin [ (dini) eya]s yoktu. Hangi tanr (heykeli)

tamamen mahvolmu ise, babam yapabileceini tekrar yapt. Yapamadn tekrar yapmad. Siz tanrlar, beylerim, babama hibir zaman ikazda bulunmadnz. Bana da hibir zaman ikazda bulunmadnz. Fakat imdi bana ikaz ettiniz. (yle) oldu; babam Msr lkesine gittii zaman Msr (seferi) gnnden beri veba (salgn) [Hatti] lkesinde yerleti. Ve o gnden beri Hatti lkesi lmektedir. Babam

406

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Goetze, 1930, 164 vd.

138

Metinde, I. uppiluliumann tahta ilk kt zaman hakknda da bilgiler verilmektedir. III. Tuthaliya zamannda dman lkeler tarafndan drt bir yandan igal edilen Hitit Devletini tanrlarn da yardm ile yeniden iskan ettii belirtmitir. Ayn zamanda babasnn tanrlarn mabetlerini yeniden ina ettiini ve onlara sayg gsterdiini de dile getirmitir. Metnin devamnda, daha nce de deindiimiz gibi, I. uppiluliumann Msra olan intikam seferinden sonra veba salgnnn Hattiye geldiinden ve birok insann bundan dolay ldnden bahsetmitir. Yani sonu olarak II. Muriliye gre veba salgnn Hattiye gelmesinin en nemli nedeni, babasnn bata Amkaya olan saldrs ve Kurutama Antlamasnn ihmali, sonra da Msra gnderilen kardeinin ldrlmesi zerine babasnn Msra intikam seferi dzenlemesidir. Bu sefer sonucunda da Hattiye getirilen Msrl tutsaklar veba salgnn Hatti lkesine getirmilerdir. Msr ve Hitit arasndaki dostluk balar I. uppiluliumann Ugarit ve Kadei daha sonra da Amurruyu ele geirmesi ile olduka sarslm, olu Zannanzann ldrlmesiyle ise tamamen bozulmutur. Bu olaydan sonra Msr ve Hitit arasndaki ilikiler, M.. 1295 ylnda yaplan Kade savana kadar sren bir dmanla dnmtr. III. Hattuili dneminde Msr ile yaplan bar antlamas ile de iki lke arasnda uzun sre devam eden dmanlk, yerini tekrar dostane ilikilere brakmtr407. Btn bu olaylardan yani Hitit kuvvetlerinin Amkaya saldrlarndan ok daha nceye tarihlendii varsaylan ve I. uppiluliuma tarafndan, henz kimlii

407

III. Hattuili dneminde Msr ile olan ilikilerin dzeldiine ve dostane bir ekilde devam ettiine

dair Msr firavunu II. Ramsesin kars Naptera tarafndan, III. Hattuilinin kars Puduhepaya yazlan Akada mektup kant olarak gsterilebilir. Transkripsiyon ve tercme iin bak. n, 1989, 67.

139

bilnmeyen bir Msr firavununa gnderilen bir mektup elimize gemitir. EA 41 nolu belgenin tercmesi yledir: EA 41 (=CTH 153)408 1-3 [Bu yzden] [Hat]ti [kral], B[yk] Kral, [Majestem] uppiluliuma,

kardeim [Ms]r [kral] Niphuri[ya]ya der ki: 4-6 [benim iin herey yolund]a gidiyor. Senin iin de herey yolund[a] gitsin. askeri birliklerin, sava arabala[rn ve]

[Sen]in [elerin], oullarn, ev halkn, lkendekiler iin her ey ok iyi gitsin. 7-13

Ben ne senin babana gnderdiim mesajlar, ne de babann aramzda en

dostane ilikileri kuralm eklindeki temennisini kab[ul etmiy]orum. Babann bana syledii hereyi, ben eksiksiz olarak yerine getirdim. Ve benim babana ilettiim istekleri, o hibir zaman geri evirmedi; o her eyi eksiksiz olarak verdi. 14-15 O ha[yat]ta iken, babann benim iin yapt hediyeleri sen niin alkoydun? 16-22 imdi, erkek kardeim, [se]n babann tahtna ktn ve senin baban ve ben aramzda bar tesis etmek iin nasl arzu duduysak, o halde sen ve benim birbirimizle dost olmamz gerekir. Babana ilettiim istei [ben] erkek kardeime de [ifade etmeliyim]. Birbirimize yardmc olalm. 23-28 Erkek kardeim [benim] babandan [istediim] hibir eyi alkoyma. Bunlar biri [ayakta duran] dieri oturur vaziyetteki [2] altn [heykel(dir)]. Ve erkek kardeim [bana] 2 [gm] kadn heykel ile byk bir Lapislazuli paras ve byk bir [ ] kaidesi [yolla]. 29-38 [..] ayet erkek kardeim (onlar vermek isterse), erkek [karde]im on[lar] versin. [Fakat] erkek kardeim onlar vermek istemezse, sava arabalarm hazr olduu vakit . Huzi kuma , ben onlar erkek kardeime

408

Moran, 1992, 114-115.

140

dndreceim. Sen erkek kardeim benden istediin her ne olursa, ben sana gndermeye hazrm. 39-43 Ben selamlama hediyesi olarak sana unlar gnderiyorum: 5 mana arlnda 1 gm geyik ritonu; 3 mana arlnda gm 1 gen ko ritonu; 10 mana arlnda 2 gm disk; 2 byk nikiptu-aac.

Mektubun muhatab Msr kralnn, IV. Amenofis, Tutankamon veya Semenkareden biri olmas gerekmektedir409. Bryce, mektubun muhatabnn Semenkare olduunu belirtmitir410. Grld gibi I. uppiluliuma firavuna kardeim diye hitap ediyor ve mektubun ba ksmnda iyi dileklerini saydktan sonra, ilerleyen satrlarda Msr firavununa sitemlerini bildiriyor. Mektubun asl konusu uppiluliumaya Msrdan gelmesi gereken hediyelerin gnderilmemesi. Mektubun muhatab firavunun babas zamannda, Hitit kralna gnderilmesi gereken hediyelerin, babasnn lmnden sonra tahta geen olu tarafndan al konmas ve gnderilmemesi, anlalan Hitit kraln olduka kzdrmtr. Buna istinaden dzenlenen mektupta, I. uppiluliumann, firavunun hediyeleri gndermemesi durumunda sava arabalarnn hazr olduunu belirterek, Msr kralna rest ekmesi olduka ilgi ekicidir. Ele geen bu mektup sayesinde, Hitit Devletinin I. uppiluliuma dneminde Msr ile ekiecek kadar gl bir devlet olduunu ve Hitit kralnn, Msr kral ile eit bir mevkiide olduunu anlyoruz.

409

Moran, 1992, 114. Bryce, 1998, 172. vd.

410

141

G Tunip411 Hama kenti ile zdeletirilen Tunip412, Suriyenin orta kesiminde bulunmakta ve Alalah tarafndan kontrol edilen blgenin iinde yer almaktayd. Astoura gre, I. uppiluliuma ile Tunip kral Labu arasnda M.. 1368 ylnda yaplan antlama metninde, Tunip Hitit vassal sistemi iersinde yerini almtr413. Hitit kral ile yaplan antlama metni olduka krk olarak gnmze ulamasna ramen Tunip ile ilgili nemli bilgiler sunmaktadr.

KBo XIX 59 + KUB III 16 (+) 21 (=CTH 135)414 Vs I 9 10 11 12 13 14 15 Bundan baka, o lkesine kle oldu. dmanlar bu ile [ yemin etsinler![ bana snr olan ehirler daha sonra . Ilim-ilim-maya nasl .. [ Iripa ehri, Haaar ehri415, a [.. ehri bu ehirler.. den [

411

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tunipin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 440 ; del Monte, 1992, 174. ; Tunip, Orta Bronz anda, Altn Tunip ve Konaktu bitkisinin Tunipi olarak anlmaktayd. Tunipteki Hurri etkisinin glenmesi ile, Tunipin Amatu ya da Hamatu ismini ald grlmektedir. Ayrntl bilgi iin bak. Astour, 1977, 54.
412

Astour, 1969, 55-57. Astour, 1989, 70 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 136-147. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Haaarn getii yerler iin bak. del Monte-

413

414

415

Tischler, 1978, 94.

142

16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29

bunlar [

] ehirler ile [

daha sonra lkenin kral [ [ ] . kudretli ile [

verdi ve babam [ Ilim-ilim-ma [ onlar yaptklar zaman [ Alalah lkesine, [ yemin sz[ Bithana ile.. [ byle syler; ehirler ki onlar [ Ilim-ilim-ma, hangi [ [ mstahkem mev]kii irina ehri416.. [ [ [ ] Ihanigga ehri.. [ ] silahlarla [

Vs II 3 4 5 6 [ [ [ [ ] dman ile savamak istiyoruz. Benim ya[ya] askerlerim il[e sen L]abu ve Tunip ehri onlarn [y]aya [askerleriyle] birlikte ] sava kardei, olu, dostu.[ ].. ve (kim) aileye aitse

onlar ] onun cann balasn. Eer o bir muhafz yakalarsa,

ama onu saklar[sa, ] 7 bylece [Hattinin savalar] savata o dman yakalayamayan biri gibi

grnrler.

416

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde irinann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 360.

143

8 9 [

ya tahrik eder] O onun cann balar, kim bu meseleyi ki]m bu konuyu iletirse, insa[n] tanrlar majestenin nnde

soruturma yapt zaman 10 bylece [ ] yapacam ve dmann lkesini mahvedeceim Sen,

Lab[u ve Tunip eh]ri siz kendinize dman ehrini yaknlatrmayn. 11 [ Bu kadar ye]ter siz telef olmakta ve [.] de [onu te]rk etmeyin.

Dmann ganimeti, srlar, dii koyunlar ve mal mlk ne varsa 12 [ Hattinin savalar]nn yakalad ne varsa Hattili savalar almal.

Ganimet, srlar, ynl koyunlar, dmann mal mlk. 13 [Tunipin savalar]nn yakalad ne varsa Tunip savalar alsn.

Majesteye kar bir ehir isyan ederse 14 [Sen L]abu, senin yaya ve yksek rtbeli askerlerin ile beni korumaya

gelmelisin. Bu ehir 15 [savaa gitmek is]tiyoruz. Bu ehri (lkeyi) mahvettiimizde dmann

srlar, dii koyunlar, mal mlk nesi varsa benim savalarm 16 yakalamal, benim savalarm almal. Dmann srlar, dii koyunlar ve

mal mlk nesi varsa, Tunipin savalar 17 yakalasn, onu alsn. Gneim majestenin bulunduu blge eer

byk Hatti lkesine kar 18 ayaklanan bu ehirleri sen Labu [ senin savalarn esir etsin.

Olduka krk olduu iin anlalmas g olan baz satrlardan sonra yle devam etmektedir: 27 28 [ [ Aki]-Teup, Takunun olu, [ o ih]mal etti. Ben Majeste yakalayacam. ]

144

29 30 31 32 33 34 insan [ [ [ [ [

] sen ldrrsn. ] Hurri lkesinin SG-insan ] Halap lkesi ve [ ]o[ ] savata iken

] savaa gider [ onlar onun can]n balar, Mariy[annu]

Rs I 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 seninle olanile dost olmak istiyor musun? onun gnah olmayanlar seninle [ eer o benim selamlama hediyemden memnun[sa onunla bu yzden gerekten [ ya yabancya ya da krallara [ Sen Labu, kimin aznn [ sen, bu kralla dman[lk sen onu senin huzuruna kabul etme [ dmann hangi sz sana gelir[se eer Hatti lkesinden bir kaak [ firar eder[se senin huzurunda kt bir sz [ sen onu gizleme, onu yakala ve benim nmde [ birisi benim huzurumda seninle ilgili kt bir sz [ bu insan ben gizlemeyeceim. Ben onu yakalayacam. [

145

Gnmze kadar ulaan bu antlama metninde Tunip kral Labu ile antlama yapan Hitit kralnn ismi maalesef gememektedir. Laroche, katologda417 Hitit kralnn ismini vermemitir. Aslnda metin incelendiinde tarihsel baz karmlar yaplabilmektedir. Metnin nyznde ikinci stunun 27. satrnda Takunun olu Aki-Teup ismi gemektedir. Bu ahsn, Niya kral Aki Teup ile ayn kii olduu varsaylrsa, Tunip kralnn I. uppiluliuma ile ada olduu dnlebilir. Yine antlama metninde Hurri ve Halap lkelerinin isimlerinin de ard arda sralanmas bize baz ipular vermektedir. ok krk olarak gnmze ulamasna ramen (arka yzn 30. satrndan itibaren) Hurri ve Halap lkesi savata iken Tunip kralndan, yardma gitmesi isteniyorsa eer, Tunipin Hitit lkesi ve Hitit vassalleri ile dost olarak kalmas ve herhangi bir sava durumunda yardma komas sz konusu olabilir. Antlama metninde, Alalah kral olduu bilinen Ilim-Ilimmann baz Tunip kentlerini ele geirdii yer almaktadr. Yine Astourun dediine gre, IlimIlimmann hkmdarl Hitit kral Tudhaliya Iin hkmdarlnn son yarsyla ayn dneme rastlyorsa eer418, bu antlaama I. uppiluliuma ile yaplmamtr. Ama antlama giriinde tarihi bir hatrlatma yaplm olmas da muhtemeldir. Nitekim Alalah tarafndan kontrol edilen bir blgede bulunmas asndan Tunip ile aktedilen bir antlamada, Alalah kral ile ilgili tarihsel bir hatrlatmann olmas olduka akla uygun gelmektedir.

417

CTH 135; Laroche, 1971, 20. Astour, 1989, 60.

418

146

H Amurru 419

M.. 2. binyln banda Amurru ifadesi ile Mezopotamya topraklarnn batsnda bulunan, Suriye topraklarnn ve bu blge sakinlerinin kastedildii kabul edilmektedir. Yani I. uppiluliumann hkmdarlna dein, Mitanni tarafndan kontrol edilen blgeye verilen bir isim olarak bilinmekteydi. M.. 14 yyn ortalarnda ise Amurrunun orta Asi havzas ile Dou Akdeniz kylar arasndaki corafik bir alan tanmlamak iin kullanlmaya balanmtr. Yani Akdeniz ky eridi zerinde yer alan Ullaza, Sumur ve Orta Asi blgesinde bulunan Tunip yerleimlerinin oluturduu gen biimli bir alana karlk gelmektedir420. Beckmana gre Amurru, Lbnann kuzey sahil blgesinde bulunmaktadr421. Suriye sahillerinin bandaki ticari rotay kontrol etmesi asndan Msr hakimiyet sahas iinde yer alan ve Kuzey Suriyedeki Hitit vassalleri ile snr bulunan Amurrunun zel bir rol vardr422. Msr ve Hitit arasnda tampon bir lke konumunda olmasndan dolay Amurru krallar, bu zel konumlarn her iki lke ile de iyi geinerek kullanmlar ve ikili bir politika izlemilerdir. Ama bu her iki lke arasndaki dmanln krklenmesine yol am ve blgede kalc bir bar ortamnn salanmasn zorlatrmtr.

419

Hitite ivi yazl metin ve literatrde Amurrunun getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 14 ; del Monte, 1992, 5.

420

Singer, 1991, 69. Beckman, 1999, 36. Klengel, 1992, 113.

421

422

147

Msrllar, Asya topraklarnda uyguladklar genel stratejiye uygun olarak, ncelikle Akdeniz kysnda bulunan deniz stlerinin ve Orta Suriye blgesinden Frat vadisine uzanan stratejik blgenin gvenliini salamay vazife edinmilerdi. Bu balamda bu blgede kurulan ve jeopolitik neme sahip olan Amurru Devleti, Msrn blgede gelitirecei strateji iin byk nem tekil etmekteydi. Bu devletin bilinen ilk hkmdar Abdi-Airta isimli bir krald. Amarna mektuplarnda adndan sk sk bahsedilen bu kraldan sonra tahta becerikli olu Aziru kmtr. Aziru, Msr tarafndan Amurrunun bykleri sfatyla anlmak iin ok ura vermitir. Ayn zamanda Azirunun politik stratejileri sayesinde kralln nemli kazanmlar elde ettii de anlalmaktadr423. Amurru lkesi, nceleri Msra bal kk bir yerel krallk konumunda iken, Abdi Airta ve olu Aziru dneminde hzla bym ve etrafndaki kk vassallerin de katlmyla gl bir blgesel beylik kurma yolunda ilerlemitir. Amurrunun Msrn kuzey snrnda bir g olarak ortaya kmas, Msr iin en azndan bir sreliine nemli bir tehdit olarak grlmemitir424. Kuzey Suriyede beliren ve hzla ilerleyen Hitit tehditine kar Msr firavunu, kendi iinde byk karklklar yaayan ve Hitit tarafndan zayflatlm olan Mitanni Devletinden umudunu kesmiti. En nemli mttefiini kaybeden Msr iin, kuzey snrnda byk bir g olarak ortaya kan Amurru lkesi yeni ve gl bir balak olabilirdi.

423

Singer, 1991, 70 vd. James, 2000, 120-121.

424

148

Amurrunun bymesi, Msr iin olumlu bir durum yaratabilir ve kuzey snrn kuvvetlendirmeye yardmc olabilirdi. Fakat Amurru, blgenin yeni hakimi konumuna ykselen Hitit Devletinin birleme teklifiyle batan kabilirdi425. I. uppiluliumann bir yllk Suriye seferi srasnda Lbnan Dalarna kadar ki alan Hitit hakimiyeti altna almas ve Msr Krallnn nfuz sahas iinde bulunan Amurru Krallna kadar olan blgeyi igal etmi olmasndan dolay426, Aziru, Msr firavununa gndermi olduu EA 157 nolu mektupta, yaklamakta olan Hitit tehlikesine kar kendisine yardm gnderilmesini talep etmitir. Ayn zamanda EA 164 ve 167 nolu mektuplarda da Nuhaedeki Hitit varlna iaret edilmektedir. Aziru her frsatta firavuna sadakatini dile getirmi ayn zamanda byk olaslkla Amurrunun ilerleyii srasnda tahrip edilmi olan Sumuru427 yeniden ina etme szleri vermitir. Aziru tarafndan Msr firavununa gnderilen mektuplarn tamam, Hititlerin bir yllk Suriye seferi esnasnda ya da bu seferden ksa bir sre sonraya tarihlenmektedir428. Bu da ilerlemekte olan Hitit askeri gcnn Amurruda byk bir rahatszlk uyandrdnn bir gstergesidir. Daha nceki blmde de deindiimiz ve III. Hattuili dneminde kaydedilmi olan CTH 83 nolu metinde I. uppiluliumann Amurru blgesinde 6

425

James, 2000, 122. Klengel, 1969, 272. Byk olaslkla Amurru lkesinin bakenti olduu dnlen Sumur (Tell-Kazel)da yaplan

426

427

kazlarda, Hitit imparatorluk dneminde bu blgede Hitit ynetiminin varl ortaya karlmtr. Beckman, 1992, 42.
428

Klengel, 1969, 272 vd.

149

yl oyalandndan bahsedilmitir. Kitchen, KBo XIX 9 nolu metni u ekilde yaynlamtr429: Dedem uppiluliuma Hurri Blgesine girdii zaman, btn Hurri blgelerini yendi. Hem Kade hem de Amurruya snr koydu ve Msr kraln yendi. Fakat bu taraftanda Irrita lkesini, uta lkesini mahvetti. Ve Mala nehrini kendine snr yapt. Onlar yerlerinde kle yapt. Oullarn kral yapt. Telepinuyu Halap (Alleppo) blgesine, Piyailiyi Kargama kral yapt. Dedem uppiluliuma Amurru blgesinde bir sre oyaland. nk buradaki lkeler gl idi. Ve onlar dzene sokmas 6 yln ald. Arkasndan Ihupitta430 dman oldu ve btn lkeleri kartrd. Ve tm blgeler ona dman oldu. Burada I. uppiluliumann 6 yl oyaland Amurru blgesi denilirken, Singerin ifade ettii gibi, Amurru ifadesi ile Mezopotamya topraklarnn batsnda bulunan, Suriye topraklarnn ve bu blge sakinlerinin tmnn kastedilmi olmas olas gzkmektedir. nk daha nce de bahsettiimiz gibi, ikinci bin yln ikinci yarsna ait kaynaklardan derlenen veriler, 13. ve 14. yyda Amurru teriminin daha dar bir alan kapsarken, daha ge dnemlerde sz konusu ifadeyle btn Suriyeyi kapsayacak ekilde geni bir mana karld, hatta zaman zaman btn Yakndouda kullanldn ortaya koymaktadr431. III. Hattuili dneminde yazlm olan metinden ayn zamanda I. uppiluliumann Byk Suriye seferindeki askeri faaliyetlerinin sras ksaca verilmitir. Yine kraln Suriyede kazand zafer sonucunda Anadoludaki

429

Kitchen, 1962, 3. Hitite ivi yazl metin ve literatrde Ihupittann getii yerler iin bak. del Monte, 1992, 53. Singer, 1991, 72 vd.

430

431

150

hupittal dmann ayakland ve Anadoludaki lkeleri Hitit Devletine kar ayaklandrd anlalmaktadr. I. uppiluliuma, Amurru kral Aziru ile vassal bir antlama yapmadan nce, Aziru Tunipe gitmi ve bu kentten dn yolculuu srasnda, henz Amurru snrlar iine girmeden, I. uppiluliuma ile temasa gemitir. Bu varsaym II. Murili ile Amurru kral Duppi-Teup arasnda yaplan antlama metninin prolog ksmnda dorulanmaktadr. Antlamann prolog ksmnda, I. uppiluliuma nn bir yllk Suriye seferi srasnda Aziru ile Hatti kral arasnda kurulduu anlalan sz konusu mnasebetin balangc ile ilgili bir takm bilgiler verilmitir432. Azirunun Hatti kral I. uppiluliuma ile temasa gemeyi kabul etmesi, Msrda byk bir endie yaratm olmal ki, Msr Krall, Aziruyu acil olarak davet etmitir. Azirudan talep edilen ve acilen yaplmas istenen seyahat, Msr tarafndan srarl bir ekilde birka defa tekrarlanmtr433. Yaplan davetlere kar belirgin bir isteksizlik gsteren434 Aziru, sonunda Msr firavununa sadakatli

oluunu kantlamak iin Msr saray tarafndan srekli tekrarlanan istei kabul etmi ve Msra gitmitir435. Azirunun Hitit ile kurduu temaslar Msrn nasl rendii net olarak bilinmese de bu bilgiyi Suriyede ki iletiim kanallarndan renmi olduu tahmin edilmektedir. Kesin bir yargya ulaamayacamz kadar kt korunmu olan, EA 129 nolu mektupta Rib-Addi, Abdi-Airtann olunun Hitit ile bir mttefiklik anlamas yaptna iaret etmitir436. Aziru, Msra giderek hem Msr ile olan balarn glendirmeyi planlam hem de Bybloslu Rib432

Klengel, 1969, 273 vd. Klengel, 1969, 272 vd. James, 2000, 123. Klengel, 1992, 111. Moran, 1987, 344-345.

433

434

435

436

151

Addinin ne srd sulamalar aslsz karmak istemi olmaldr. Rib- Addi kendi karlar iin, Amurru kral Azirunun, Hitit kart olmas ve Msr yannda yer almasn daha uygun bulmu olmaldr ki, Azirunun Hitit ile olan

yaknlamasn derhal Msra bildirmitir. Dier taraftan Hitit Devleti ile Amurru arasnda kurulan temaslar ve olumlu ilkiler Azirunun Msra gitmesi sonucu sekteye uram olabilir. Fakat Msrn tm abalarna ramen Amurru lkesi, Hitit Devleti ile mttefik olmay tercih etmitir. nk Amurrunun politikas her zaman gl olan tarafn yannda yer almakt. Nitekim daha sonra bahsedeceimiz gibi Kade savanda Msrn yannda yer almas bunun en belirgin gstergesidir437. Amurru kral Azirunun Hitit ve Msr arasnda izledii bu ikili politika, kendi gcnn ve konumunun farknda olduunun da bir gstergesidir. Aziru, Hititler ile kurduu temasn ardndan, blgedeki en byk rakibi olan Rib-Addiye kar da kendisini daha emniyette hissettii muhtemeldir. nk Byblos (Gubla) kentinin yneticisi Rib-Addi ile Aziru arasnda bu dnemde srekli bir ekime ve rekabet ortam mevcuttur. Rib- Addi ile Aziru arasndaki dmanlk, Msr firavununa gnderilen bir mektupta aka dile getirilmitir. Muhtemelen Azirunun Hitit vassali olduu dneme denk gelen mektupta, Rib-Addi Msra bir eli gndermek istemi ama Msra giden deniz rotas Aziru tarafndan tutuduu iin, Rib-Addi gemilerinin Aziru tarafndan ele geirilmemesi iin, elisi Amanmaa ile birlikte Alaya (Kbrs) zerinden Msra ulamalarn salamtr. Bu durum EA 114 nolu Amarna mektubunda u ekilde dile getirilmitir:

437

Klengel, 1995, 163.

152

EA 114 438 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Kral, efendim, Aziru bana dman olduundan ve benim halkmdan oniki kiiyi yakaladndan ve (onlar iin) 50 [ekel] gm fidye deeri bitiinden haberin olsun. Ve benim umuraya gnderdiim insanlar o Wahliyada yakalad. Ty[re], Beruta [ve] Sidon halkna ait gemilerin tamam Amurrudadr.

Rib-Addinin mektubu 49. ve 53. satrlar arasnda yle devam etmektedir: 49 50 51 52 53 Bu koullar altnda herey gittike ktleiyor. te, Amanmaa ona, benim onu size Alaya yolu ile gnderip gndermediimi sorun. Bu metinden de anlald zere Amurru lkesi, Msra giden kara ve deniz gzergahnn zerinde bulunmasndan dolay ok nemli bir konumdayd. Ve I. uppiuliuma, buray vassal devlet olarak kendine balamas ile Msra giden yollarn rotasn da kontrol altna alm oluyordu. Tabii bu durum Msr ile birlikte blgede bulunan dier devletleri de olduka rahatsz ediyordu. Nitekim Amurru konumu nedeniyle ve Hitit Devleti ile olan yakn mnasebetleriyle bu blgede olduka sz sahibi olmutur.

438

EA 114 , 6-14 satrlar aras, Transkripsiyon ve tercme iin bak. Moran, 1987, 196-210. ;

Wachsmann, 1986, 37 vd. ; Knudtzon, 1915, 498 vd.

153

I. uppiluliuma, Aziru ile kurduu temaslar sonucunda, Amurru Devleti ile bir antlama yapm ve bu antlama sonucunda Amurruyu kendine bal vassal bir devlet konumuna getirmitir. Bylelikle III. Tuthaliya zamannda snrlar olduka klen Hitit Devletinin gney snr, I. uppiluliuma zamannda am civarndaki Abina ehrine kadar ulamtr439. I. uppiuliuma ile Amurru kral Aziru arasnda yaplan antlama metninin gnmze ulaan satrlar u ekilde tercme edilmektedir:

KBo X 13 (+) 12440 Vs I 1 [Frtna Tanrsnn] sevgilisi, [Hatti lkesi kral, kahraman, Byk Kral,

Majestem uppiluliuma yle (syler): Ben] Majestem, 2 3 4 5 6 7 8 9 [ [ ve ] sen [Aziru efendin Hatti lkesi kral [ Nasl [senin cann, ban, bizzat kendini] ve lkeni, ehrini korursan [ayn ekilde] kraln cann, ban, kraln bizzat kendisini ve [Hatti lkesini koru]. Gelecekte [sen Aziru Hatti lkesi kraln] ve Hatti lkesini [ benim oullarm, benim torunlarm] koru. Ve birinci ] [

snf [ilenmi]441 300 ekel [altn] 10 deerli talarla birlikte Hatti lkesi kralna [yllk olarak] deyecein

439

Knal, 1998, 106 Transkripsiyon ve tercme iin bak. Freydank, 1960, 358 vd. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 179.

440

441

154

11 ile ]442 12 13

vergi olsun [ve deerli talar] [Hatti lkesinin] tccarlarnn [tart sistemi

tartlsn. Ve sen [

A]ziru Majestemin yanna

Hatti lkesine yllk olarak [gel]443.

___________________________________________________________________ 14 15 kral, 16 Niya lkesi kral, x lkesi kral, x lkesi kral, Halpa lkesi kral, eskiden anszn [ ] Msr lkesi kral lke]si kral, Nuhae lkesi

Hurri lkesi kral, [Kinza lkesi kral], [ x

Kargam lkesi kral 17 18 19 20 21 22 23 24 25 bu krallarn hepsi, Majesteme Byk Krala dman oldular. Ancak [Amurru] lkesi kral Aziru, Msr lkesi snrlarndan geti444. ve o Hatti lkesi [kral], Majestemin klesi (tebas) oldu445. ve ben bu nedenle Byk Kral, [elimi] ona doru..tum. Ben Byk Kral Majeste ayn ekildemadm. nasl ben Aziruya kar[ ]

Aziru, [Byk Kral, Majestemin ayaklarna kapand iin] ve O Msr lkesi kapsndan geldii iin ve [Byk Kral, Majestemin] ayaklarna kapand. Ve ben Byk Kral, Majestem Aziruyu, [aldm]

442

Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 179. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 179. Tercmesi iin bak. Karauuz, 2002, 179.: Fakat [Amurru] lkesi kral Aziru, Msr lkesi

443

444

kapsndan kt.
445

18-21 satrlar aras kr. Karauuz, 2002, 179.

155

26

ve kardeleri arasnda? onu (kral olarak) atadm.(ycelttim)446.

___________________________________________________________________ Bu paragrafn dier ksmlar tercme edilemeyecek kadar tahrip olmutur. KBo X 13 (+) 12 Vs II 1 2 3 4 5 6 7 8 [ Ben Majeste] B[yk Kral [ ] o beni [ ]

ve [Majestem] [Byk] Kral, Ha[tti] lkesi kral Aziruya elini, [ oullaryla birlikte [ gelecekte bir sabah o lr?[ ve onun oullar , torunlar [ hangi adam ona [

___________________________________________________________________ 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Her kim Majestemin [dostu] ise senin de dostun ol[sun]. Her kim Majestemin dman ise [senin de] dmann [olsun]. Eer Hatti lkesi kral, Hurri lkesine, Msr lkesine Babil lkesine Atata lkesine ve Ali lkesine [ (kar sefere giderse)447 sa]na snrlar yakn olan dman lkeler [ Majesteme] dmandr. Dost olan [lke]ler ki

[ sana snr yakn olan]

446

Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 179. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 180.

447

156

18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 yensin. 35 36 37 38 39

[ x lkesi

Nuha]e lkesi (antlamadan) dnerse ve

[ Majesteme kar dman]lk yaparsa [ [ ] o dmana kar ] [E]er sen Aziru

[ Yaya] ve arabal savalarnla can gnlden harekete ge[mezsen] ve onunla [can] gnlden savamazsan, [ve e]er ben Majeste, ya bir prensi ya da yksek rtbeli bir memuru [Yaya] ve arabal savalarla birlikte sen [Az]iruya [yardm iin] gnderirsem ya da dier lkelere [saldr]mak iin gnderirsem [ve e]er sen Aziru can [gnl]den [Yaya] ve arabal savalarn harekete geirmezsen [ve] dmana saldrmazsan [ herhangi]bir ey yaparsan

[ve yle sylersen: Be]n yemin [antlamas altnda bir insanm ister] o dman yensin isterse dman onu

[Ben bu konu hakknda hibirey] bilmek istemiyorum [ve eer ]sen dmana yazarsan: [ te bak!] Hatti lkesinin [yaya ve arabal savalar] [saldrmak iin geliyor]lar. Dikkatli ol! [Bu durumda bak! sen] tanr yeminini bozmu olacaksn.

___________________________________________________________________ 40 [Ve Eer ] Hatti lkesi yaya ve arabal savalar

157

41 42 43 44 45 46 [ [

] Hatti lkesinin tek bir kiiyi ] yakalarlar. ] can gnlden sen

[. yapmaz]san ve onu Hatti lkesi kralna [geri gnder]mezsen [ve ite bak! ] tanr yeminini bozmu olacaksn.

___________________________________________________________________ 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 [ Eer] Hatti lkesi kralna [ ] baka bir dman isyan ederse ve [Hatti] lkesi

ya da Hatti [lkesi kralna kar] herhangi biri isyan eder[se] [Eer sen] Aziru bunu iitirsen [ve ca]n gnlden [ ] yardma gelmezsen448

[ ve eer ] sen [A]ziruya .mezsen [ senin olun] ya da erkek kardein yaya ve [arabal savalarn Hatti lkesi [kral]na yardm [iin gnder]449. [ ] Eer k[ral

___________________________________________________________________ KBo X 13 (+) 12 Rs III 2 3 [ Ben Majeste] yaya ve arabal savalarla yar[dma

[ ve senin iin] o dman ldreceim.

448

Tercme iin bak. Karauuz, 2002, 180.: [Majestemin] yardmna [yaya ve arabal savalarnla]

gelmezsen.
449

Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 180.

158

__________________________________________________________________ 4 5 6 [ [ ve [ ] imdi Aziru kendi isteiyle ] tekrar kle olarak ben Majesteye geldiinden ] Ben Majeste Hatti lkesi beyleri, benim yaya ve ara[bal

savalarm] 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 Hatti [lkesinden] Amurru lkesine gn[dereceim]. [Eer ] onlar senin mstahkem ehirlerinden geeceinden [onlar ko]ru. Ve onlara ltufkar davran. [ ] onlar karde gibi (senin) nnde yrsnler.

Hat[ti lkesini] koru. [eer] Hatti lkesinden herhangi bir adam [gelirse], sen Aziruya ktlk planlarsa [o sizin] ehrinizde ya da lkenizde onu [ldrmek iin] plan yaparsa te bak! tanr yeminini bozmu olacak.

___________________________________________________________________ 17-18 [Majestemin ] alp gtrd Hurri lkesinin NAMRAlar 19 20 21 22 23 24 25 26 Kinza lkesinin [NAMRA]lar, Niya lkesinin NAMRAlar [ve] Nuhae lkesinin [NAMRA]larndan [ve e]er bir erkek ya da bir kadn Hattua ehrinden kaarsa ve senin lkene gelirse, sen yle syleme: [Ben] yemin antlamas altnda isem de, bu konuda herhangi bir ey bilmek istemiyorum. [ ] benim lkemin iinde onlarolsun.

159

27 28

[ve onu se]n Aziru yakalayp onu Hatti lkesi [kralna] sevk et.

___________________________________________________________________ 29 30 31 32 33 34 [Eer se]n Aziruya [ ] Ben Majestenin huzurunda herhangi bir kimse sylerse ] ister o senin [k]len olsun

ste[r o

Eer sen [Aziru] onu yakalmazsan ve onu Hatti lkesi kralna sevk etmezsen te bak! tanr yeminini bozmu olacaksn.

___________________________________________________________________ 35-37 Hatti lkesinde yaayan Amurru lkesi halkndan her kim olursa olsun Azi[runun] lkesinin ister bir klesi, ister bir beyi olsun 38 39 40 41 42 43 44 45 Eer onu sen Hatti lkesi kralna [kle] olarak verdiysen eer onu Hatti lkesi kral tekrar sana geri verirse ve onu al. Fakat eer onu sana [Hatti lke]si kral [geri] vermezse ve o kaarsa [ve o sen]in yanna gelirse [ eer [ se]n Azi[ru] onu kabul edersen (tutarsan) ] [ ]

[ te bak! sen tanr yeminini bozmu olacaksn.]

___________________________________________________________________ KBo X 13 (+) 12 Rs IV 1 2 [ [ ] [

] x [Hatti] lkesi kralna

160

3 4 5 [

] Eer sen [Aziru ] x Hat[ti] lkesi kralna

[ ve] ite bak! tanr yeminini boz[mu olacaksn]

___________________________________________________________________ 6 7 8 9 10 11 [E]er Hatti lkesinin bir adam kaak olarak gelirse ve senin yanna dnerse [ Hatti lke]si kralna onu Fakat [eer] sen Hatti lkesi kralna [ ] [

___________________________________________________________________ 12 13 14 [ [ ] se[n

] Hattiyi terkeder[se

ite bak! tanr yeminini boz[mu olacaksn]450

___________________________________________________________________ 15 16 17 18 Ve eer sen [Aziru Hatti lkesi kralna [ her ne olursa olsun onu al. sen onu alma.

___________________________________________________________________ 19 20
450

Sen Aziru [ ve sana

yukar aldm.

Beckman, (KBo X 12 + 13 + 12a nolu metin Rs IV) 6-11 satrlar arasn u ekilde tercme

etmitir: Eer bir Hititli [Hattiden] bir kaak olarak gelir ve senden yardm isterse, [sen Aziru ] onu [yakala ve] onu [Hatti] kralna gnder. Fakat [sen (onu) gndermezsen, o vakit yemini] bozmu ola[caksn]. Beckman, 1996, 96-97.

161

21 22 23 24 25 26

ve eer sen [Aziru uppiluliumann elinden iyiliini ve baka bir iyilii ya da baka bir lkenin iyiliini ve Msr lkesinin istersen, ve eer (baka) bir bey tanrsan ve] ite bak! tanr yeminini boz[mu olacaksn]

___________________________________________________________________ 26. ve 29. satrlar aras evirilemeyecek kadar tahrip olmutur. ___________________________________________________________________ 30 31 32 Bak bu mesele iin ben bin tanrl meclisi ardm. Onlar grsn ve de iitsinler. ve ahit olsunlar.

___________________________________________________________________

Grld gibi Amurru kral Aziru ile yaplan antlamada, Hitit kral Amurru lkesini kendine sadk bir devlet konumuna getirmeyi baarmtr. Antlamada Azirunun Msr boyunduruundan karak nasl Hitit egemenlii altna girdiinden bahsedilmitir. Ayn zamanda her yl ilenmi yz ekel altn vergi demesi gerektii ve bu verginin Hatti lkesi tccarlarnn tart sistemleri ile hesaplanmas da istenmitir. Hitit kral, daha nce etrafta bulunan tm krallklarn kendisini yalnz braktn ama Azirunun Hitite sadk kaldn bundan sonra da herhangi bir saldr karsnda Hitit Devletinin yannda yer almasn, yaya ve arabal savalar ile birlikte yardma gelmesini ve Hititin dmanlarn, Amurunun da dman olarak grmesini belirtmi, eer aksini yaparsa tanr yeminin bozulacan sylemitir.

162

Aziru ile yaplan antlama metninde ayn zamanda kaaklarla ilgili bir madde de bulunmaktadr. Maddeye gre, eer bir kaak Hitit lkesinden kaarak Amurru lkesine gelirse, onu Hitit lkesine geri vermesini, fakat eer Amurru lkesinden bir kaak Hitit lkesine gelirse onun geri verilmeyeceini nk bunun Hitit lkesi kral iin uygun olmad dile getirilmitir451. Bu antlama ile Hitit Suriyesinin gney snr Amurru kral Azirunun sadakatine balyd452. I. uppiluliumadan sonra tahta geen olu II. Murili, babasnn Kuzey Suriye ve Mezopotamyada izledii politikaya devam etmi ve Amurru lkesi ile babas zamannda yaplan antlamay yenilemitir. II. Murili, Amurru kral Azirunun halefi Duppi-Teup ile yapt antlama metninin tarihsel giri ksmnda I. uppiluliuma dnemindeki Hitit-Amurru ilikilerine de yer vermitir. Antlama metninin bizi ilgilendiren satrlar u ekilde tercme edilmitir: KUB III 14 (CTH 62)453 Vs 1 Kahraman, Hatti lkesi kral, byk kral uppiluliumann olu, Frtna

Tanrsnn Sevgilisi, Hatti lkesi kral, byk kral, Majeste Murili yle der: 2 Duppi- Teup, Aziru ki o senin byk baband. O benim babama kar isyan

etti. Fakat 3 benim babam onu, onun kleliine geri getirdi. Nuhae lkesi ve Kinza

lkesi krallar benim babama kar 4 ayaklandnda, orada Aziru senin byk baban benim babama kar

451

Karauuz, 2002, 178 vd. Klengel, 1992, 112. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 77 vd.

452

453

163

ayaklanmad. 5 6 Her dost gibi o da dost idi. Benim babam onun dman ile savatnda Aziru, senin byk baban ayn ekilde benim babamn dman ile savat. ]

Orada Aziru [ 7

o korudu ve babam hibir surette kzdrmad. Benim babam Aziruyu lkesi

ile birlikte 8 korudu. Aziruya kar lkesi ile birlikte bir iftira sz konusu olduunda hi

kimse ona kar cephe almad. 9 300 ekel arlkl birinci kalite altn harac benim babam senin byk

babana ykledi. 10 zaman 11 12 13 O onu gcendirmedi. Babamn akbetine gelince, ben babamn tahtna oturdum. Aziru, senin byk baban benim babamn huzurunda nasl durduysa o da Yllarca o onu (harac) ona verdi. Hibir zaman o onu reddetmedi, hibir

benim huzrumda ayn ekilde durdu. Nuhae kral 14 baban 15 [ 16 17 18 19 20 ve Duppi-Teup senin baban Nuhae kral ve Kinza kral ile.] beraber ] korusun onlar ve bunlar ayn ekilde korudu. [ ] Az[iru] yalannca ] ., o dmanla ve Kinza kral onlar bana kar isyan ettiklerinde orada Aziru senin byk

(ve) dmana kar artk (kl) ekmeyince [

savatnda orada Duppi-Teup ile birlikte Amurru lkesi dmanla ayn ekilde savat. [ [ ] babam [ ] Aziru ] o ona vermedi.

164

21

Grld gibi II. Murili, Duppi- Teup ile yapt antlamada, Amurru ve Hitit Devletlerinin birbirleri ile olan ilikilerinin tarihsel boyutuna da deinmi, Amurru kral Azirunun babas zamannda Hitit Devletine kar ilk bata ayaklandndan, daha sonra ise Hitit boyunduruuna girince sadk bir vassal devlet olarak, Hitit Devletine kar olan herhangi bir saldrda Hitit kralnn yannda yer aldndan bahsetmitir. Daha sonraki bir dnemde, III. Hattuili ile Amurru kral Benteina arasnda yaplan antlama metninde de, Amurru kral Azirunun uppiluliumann boyunduruu altna girdiinden bahsedilmektedir. Bu antlama metninin bizi ilgilendiren satrlar u ekilde tercme edilmitir: KBo I 8 + KUB III 8 ( =CTH 92) 454 Vs. I 1 3 [Kahraman, Byk Kral] Ku[ar]l adam, [Hattuilinin soyundan], kahraman, Hatti lkesinin kral, uppilul[ium]ann [toru]nu [kahraman, Hatti lkesinin kral, Murilinin olu, kahraman, Hatti lkesinin] kra[l By]k [kral Hattuili, Majeste (der ki)]:

___________________________________________________________________ 4 Byk babam, uppiluliumadan [n]ce, [Amurru lkesinin] kra[l] Aziru

[] 5 Msr lkesi[ni]n deitirdi. Ve [byk]babam, uppiluliumann ayaklarna

[kapand]. [B]ykbaba[m] ona [merhamet] 6 etti. O bir antlama tableti yazd ve babasnn (izdii) Amurru lkesinin

454

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 124-127.

165

snrn tekrar kaleme ald ve ona. [ ] verdi. ___________________________________________________________________ Antlama metninden de anlald zere, III. Hattuili, bykbabas I. uppiluliumann ayaklarna kapanmas zerine Amurru kral Aziruya merhamet ettiini dile getirmitir. Hitit kral tarafndan yllar nce yaplm bu iyi niyetli davran, Benteinaya hatrlatlarak, Hitit lkesine sadk kalmas ve dman karsnda karasz kald anlarda vicdan muhakemesi yaparak Hitit Devletinin yannda yer almas istenmi olmaldr. IV. Tudhaliya dneminde ise Amurrulu augamuwa ile imzalanan antlama metninde Amurrulu Azirunun uppiluliuma ile olumlu bir diyalog iinde olduundan bahsedilmitir. Antlama metninin bizi ilgilendiren satrlar yledir: KUB XXIII 1 (CTH 105) 455 Vs. I 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 [nceleri] Amurru lkesi Hatti lkesinin silah gcyle yenilmemiti. [(o zamanlar)Aziru] benim byk babam Majestem uppiluliumaya Hatti lkesine [geldiinde] Amurru memleketleri henz [dma]n (lke durumunda) idi. Hurri kralnn kleleri (vasalleri) [idiler]. Aziru ona (kar) ayn ekilde [(sadk id)]i. Fakat o onu silah gc ile yenmemiti. Bykbaba Aziru uppiluliumay hkmdarl (konusunda) korudu.

455

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Khne Otten, 1971, 6-7.

166

Antlama metninden de anlald gibi, Amurrunun ilk zamanlar dman lke konumunda olduu ve Hurri vassali olduu belirtilmitir. Ayn zamanda Amurru lkesinin Hatti lkesinin askeri gleri tarafndan yenilmedikleri, yani aralarnda bir sava yapmadklar, Azirunun kendi rzas ile I. uppiluliuma ile irtibat kurduu ifade edilmi ve Azirunun Hitit kralna sadk kalarak onu dmanlarna kar koruduu antlama metninde belirtilmitir. Herhalde Azirunun Hitit Devletine kar olan bu olumlu tavr ve davranlarnn, bu antlama metninde tekrarlanmas, dnemin Amurru kral olan ve Azirunun torunu olan

augamuwaya rnek olmas iindir. Grld gibi, Aziru ile I. uppiluliuma arasnda yaplan antlama, kendinden sonraki nesillerde de tekrarlanm ve her iki lke arasnda kalc dostluk balarnn kurulmas amalanmtr. Ayn zamanda IV. Tudhaliyann I. uppiluliuma ile olan jenealojik ilikisi, augamuwann Aziru ile olan ilikisi ile ayndr. IV. Tudhaliya, I. uppiluliumann torununun olu, augamuwa da ayn ekilde Azirunun torununun olu idi456. Burada dikkat eken nokta, Amurru ile Hitit arasndaki dostane ilikilerin miras yoluyla kendinlerinden sonraki nesillere de aktarlm ve bu gelenein bozulmam olmasdr. Amurru lkesi, Hitit kral II. Muwatalli ve Msr firavunu II. Ramses arasnda yaplan Kade savanda Msr saflarnda yer alm ve Hitite kar savamtr457. Fakat daha sonra III. Hattuili dneminde Benteina ile ve IV. Tuthaliya dneminde augamuwa ile yaplan antlamalardan Amurru ile Hitit arasnda tekrar bir balaklk kurulduu gzlenmektedir.

456

Klengel, 1995, 162. Klengel, 1995, 162 vd.

457

167

Ayn zamanda III. Hattuili ve II. Ramses arasnda yaplan Msr-Hitit bar antlamasndan sonra Amurru, iki byk g arasndaki diplomasinin ve ticari ilikilerin merkezi olarak hizmet etmi ve Amurrunun banda bulunan yerel ynetici, gidip gelen eliler, deerli hediyeler ve gelinlerden oluan trafiin baaryla idare edilmesinden sorumlu olmutur458.

458

Beckman, 1992, 45.

168

3) I. uppiluliuma Dneminde Mezopotamya le Olan likiler

Mezopotmaya, meso-potamios iki nehrin aras anlamna gelen blge, aa yukar gnmzdeki Irak topraklarn kapsamaktadr. Dicle ve Frat nehirleri arasnda kalan blge, kuzeyde Dou Anadolu blgesi ve onun kuzeyinde de Kafkasya, batda Suriye, gneyinde Suriye ve Arap lleri dousunda ise gnmz ran snrlar iinde kalan Byk Tuz l ile kuatlm bir konumdadr. Orta ve Yukar Frat vadisi ile Suriye, Filistin, Anadolu ve Akdenize alan Mezopotamya459 tarih boyu ilk medeniyetlerin olutuu ve hayat bulduu bir corafya olarak nem arz etmektedir. Mezopotamya, Asya ve Akdeniz arasnda bulunmasndan dolay, kuraklk nedeniyle Asya steplerinden kaan ve sulak topraklar arayan kavimlerin ilk hedefi olmutur. Bu durum Mezopotamyada kurulan devletlerin uzun sreli ve kalc olmalarna byk engel tekil ediyordu460. I. uppiluliumann Hitit Devletinin bana getii srada,

Mezopotmayada, Mitanni, Asur ve Babil devletleri bulunmaktayd. Asur, bu dnemde Mitanniye bal, gelimekte olan bir devlet konumundayd. Mitanninin Hititler tarafndan ele geirilmesi ile de blgedeki dengeler Asur lehine geliti. Ve Asurda gzlenen bu hzl byme blgedeki dier devletlerin nlem almalarna ve birbirleriyle ittifakta bulunmalarna neden oldu. Nitekim Asur daha sonra gl ve byk bir devlet olarak karmza kacaktr. Babilde yaanan toplumsal geliim ise Babilin byk bir g olarak blgede tutunmasna olanak tanmtr. Mitanninin ele geirilmesi ile Asur ve Babil Mezopotamyann hakimiyetini Hitit Devleti ile paylamak durumunda kalmlardr.

459

Bottro, 2006, 14. Memi, 2007, 14.

460

169

A) Mitanni 461 I. uppiuliuma tahta getii srada, Diclenin dou kollarndan olan Byk Zab Suyu ile Kuzey Suriyenin Akdeniz kylar arasnda kalan blge Mitanninin kontrol altndayd. Dicleden Asi nehrinin azna kadar olan blge Verimli Hilal olarak adlandrlyordu. Ve bu blgeyi Mitanni lkesi egemenlii altnda tutuyordu462. Bu blgenin verimlilii ve ekonomik adan zenginlii Hititlerin blge zerindeki arzularnn temelini oluturuyordu. Mitanniler, Amarna anda ok iyi bir feodal tekilat kurmulard463. Fakat Hitit Devletinin byyen gc ile bu feodal yapya sekte vurulmutur. Ayn zamanda yerel krallklarn glenmesi de merkezi otoritenin zayflamasna olanak tanmtr. Daha sonra Hitit ve Asur arasnda skp kalan Mitanni, bir tampon devlet grevi grerek Hitite tabii bir yerel karallk statsne brnmtr. Bu blgede Hitit hakimiyetinin salanmas iin, Mitanninin ele geirilmesi byk bir zorunluluktu. Mitanninin iinde bulunduu siyasi durum ve taht kavgalar ise I. uppiluliumann harekete gemesinde byk etken oldu. Bu problemli dnemde Mitanni tahtnda I. Artatamann torunu II.

uttarnann olu Artaumara bulunuyordu. Fakat Artaumara, kraliyet ailesi

461

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Mitanninin getii yerler iin bak. del Monte -

Tischer, 1978, 272. 1992, 105 ; Muhtemelen M.. 16. yyn sonlarna doru Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriye blgesine gelen indo-ari kkenli olan sava ve ynetici bir snf, buradaki Hurri prensliklerinin bir devlet rgt kurmalarn salam ve ortaya kan devlete resmi bir ad olarak Mitanni denilmi, yalnz halkn ounluuna bakarak Hurri ad da kullanlmaya devam edilmitir. Dinol, 1982, 34.
462

Klengel, 2002, 415. Knal, 1943, 100.

463

170

yelerinden olmayan Uthi adl bir ahs tarafndan ldrld. Bu ahs Artaumarann kk kardei II. uttarnann olu Turattay tahta geirdi. Bu srada Mitanni Krallnn kuzeydousunda bulunan Hurri Kralln ynettii dnlen II. Artatamann ise isminin kraliyet ailesinden olup olmad ya da bu blgede ynetici olarak sz sahibi olup olmad kesinlik kazanmamtr. Fakat bilinen bir ey vardr ki I. uppiluliuma, Mitanninin iinde bulunduu kriz durumundan yararlanmak iin II. Artatama ile bir antlama yapmtr. Ayn zamanda Yukar Tigris blgesinde bulunan Ale kral ile de bir ittifak kurmutur. Hatta Asur ile yaplan olas bir ittifak da sz konusu olabilir464. Fakat Ale ile kurulan ittifak I. uppiluliumann lm ile fesh edilmi olsa gerektir ki II. Murilinin Ugarit kral Niqmepa ile yapt vassal antlama metninin banda Hitit lkesinin dmanlar arasnda Ale de saylmtr465. Ayn zamanda daha nceye tarihlenen, Mattiwaza antlamasndan da Ale lkesinin Asur ile birleerek Mitanni topraklarna saldrdklarn biliyoruz466. Fakat Hitit kral I. uppiluliumann Artatama ve Ale kral ile kurduu ittifak Mitanninin yeni kral Turattay olduka kzdrm olmal ki Turatta, Mitanni tahtna geii ile ilgili durumu Msr firavunu III. Amenofise yazd bir mektupta Hititlerin Mitanni Blgesine saldrmak istediklerini bildirmi ve bunun kendisi tarafndan engellenerek Hititleri yendiini ifade etmitir. Hititlerden ald ganimetlerin bir parasn da Msra yollamtr467. EA 17 nolu metinde bu durum yle anlatlmaktadr: Dman benim lkeme geldii zaman, efendim Frtna
464

Altman, 2004, 82. CTH 64; transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 71 vd. Matiwaza antlamas iin bak. Weidner, 1923, 2 vd. Burada Turattann bahsettii baar I. uppiluliumann Iuwa fethindeki baarszl olabilir ve

465

466

467

bu abartlarak Msra aksettirilmi olma ihtimali yksek bir durum. Bryce, 1998, 120 vd.

171

Tanrs onu benim insafma brakt. Ve ben onu yendim. lkesine dnen hikimse olmad. Ben imdi sana bu mektupla birlikte Hatti lkesinin ganimetinin bir paras olarak bir sava arabas, iki at, bir erkek ve bir kadn hizmetkar yolluyorum 468. Turatta ayn zamanda Hitite kar Msr gibi gl bir mttefik kazanmak ve her trl yardm alabilmek iin daha nce byk babas zamanndan beri devam eden bir gelenei srdrmtr. EA 19 nolu metinde bahsedildii gibi, kzkardei Taduhepay Msr firavununa gelin olarak gndermitir469. Msr, Mitanni Devleti gl olduu mddete onun yannda yer alm, zayfken ise onun dmanlar tarafndan yok edilmesine gz yummutur. III. Amenofis dneminde Mitanni- Msr ilikileri baarl bir ekilde idare edilmi fakat IV. Amenofis dneminde470 Msrda yaanan dini reform ve kargaadan da kaynakl Mitanni ile olan ilikiler sadece diplomatik yollarla srdrlmtr471. Bylelikle Msrn nasya politikas ihmal edilmitir. Bu durum Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan ustalkla deerlendirilmitir. Turattaya kar yenilgiden sonra I. uppiluliuma, lke iinde ve dnda bir dizi nlem alr ve Byk Suriye seferine kmak iin hazrlklar yapar. I. uppiluliuma, Nuhae lkesinden gelen yardm talebinin zerine blgeye bir askeri kuvvet gnderir, kendisi de Iuwa lkesini Hitit snrlar iersine katar.

468

EA 17 ; Moran, 1987, 110 vd. EA 19 ; Moran, 1987, 113 vd. III. Amenofisten sonra Msr Firavunu olan IV. Amenofisin (Akhenaten), saltanat boyunca isel

469

470

anlamazlklar iinde bulunmas nedeniyle, nasya blgesinde sz sahibi olan Msr Firavununun gc sekteye urad. Gnmze ulaan Amarna mektuplar IV. Amenofis ve ardllarnn, Suriyedeki yerel krallklara yeterince askeri destek vermediini dorulamaktadr. Klengel, 1992, 108-109.
471

Knal, 1943, 106.

172

Kral daha sonra, gneyden devam ederek Mitanni topraklarna girer, bakent Waukanniyi yamalar472. Fakat fazla bir direnile karlamamasna ramen neden Waukanniyi ele geirmediini bilmiyoruz. Belki de Turattann yukarda bahsettiimiz ve Msr firavununa gndermi olduu EA 17 nolu mektupta Hitite kar kazand zafer, I. uppiluliumann Waukanniye kadar gelip geri dnmmesini aklayabilir. Yine de Turattann bu zaferi abartarak firavuna bildirmi olabileceini varsayarak, konu hakknda net bir fikir bildirememekteyiz. I. uppiluliuma, daha sonra tekrar Frat nehrini geerek batya ynelir ve Frat nehrinden Akdeniz kysna kadar uzanan alandaki yerel krallklar Hitit boyunduruuna alr. Gneyde de Aba lkesine kadar uzanan topraklar snrlar iine katar. Hititler snrlarn Lbnana kadar geniletirler473. Bu sefer sonunda sadece Mitanniye bal olan Kargam ele geirilememitir474. Bu byk zaferle I. uppiluliuma, Mitanni Krallna bal bir ok yerel devleti topraklarna katm ve Mitanninin gcn byk lde zayflatmtr. Daha nce de bhsettiimiz, Bybloslu Rib-Addinin Msr firavunu III. Amenofise gnderdii EA 75 nolu metinde, Hatti kral, Mitanninin btn lkelerini ald denilmektedir475. Bu mektup ile, I. uppiluliumann snrlarn Niblani (Lblan) dalarna kadar genilettii ve Mitanni topraklarn ele geirdii dorulanmaktadr.

472

Waukkanni ehri, Harranla Ninova arasnda, bat Habur nehrinin kaynaklarna yakn olduu

bilinse de henz kalntlarna rastlanmamtr. Lloyd, 2003, 37.

473

Kitchen, 1962, 4 vd. Bryce, 1998, 176. EA 75; Moran, 1987, 253-254.

474

475

173

Bu esnada Mitanni Devletinde nemli bir gelime meydana gelir. Mitanni tahtnda yaanan kriz sonucu, Turatta olu Mattiwaza tarafndan ldrlr476. Fakat yaanan bu taht kargaasndan yararlanan, II. Artatamann olu III. uttarna olur. III. uttarna, Asur ve Ale lkelerinin de yardm ile Mitanni tahtn ele geirir477. Bunun karlnda III. uttarna, Mitanni saraynn hazinelerini, Asur Devletine hediye olarak verir478. I. uppiluliuma, git gide glenen Asur tehlikesine kar Mitanni lkesini tampon devlet konumunda tutmak iin Babil zerinden kaarak I. uppiluliumaya snan479, Turattann olu Mattiwazay bakent Waukanninin bana geirmeyi dnm ve daha sonra Mattiwaza ile bir antlama yaparak Mitanniyi kendisine tabii bir vassal kral haline getirmeyi planlamtr. Mattiwazay tahta oturtmak grevini olu Piyailiye vermitir. nk Mitanni lkesinin son kral olan Artatamann olu III. uttarna, Waukannide Asurlu savalarla birlikte Hitit askerlerine kar hazr bir ekilde bekliyordu. Piyaili ile Kargamta buluan Mattiwaza kuvvetleri ilk olarak Kargam ile Harran yerleimlerinin arasnda olduu tahmin edilen Irrite kentine480 bir eli gnderirler. Fakat diplomatik yollardan kendi taraflarna ekmeyi baaramadklar Irrite ve Harran blgesi, askeri bir sefer sonucu Hitit hakimiyeti altna alnr481. Daha sonra Waukanniye doru

476

Altmana gre Mitanni tahtnda yaanan bu kriz I. uppiluliumann bir yllk Suriye seferinden

ksa bir sre nce gereklemitir. Altman, 2004, 82-83.

477

Klengel, 1999, 156. vd. Wilhelm, 1989, 37. Karauuz, 2002, 204. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Irritenin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

478

479

480

1978, 144 ; del Monte, 1992, 52.

481

Klengel, 1999, 155.

174

hareket eden Hitit kuvvetleri, Asurlu ve Mitannili gleri yenerek, Waukanni yi ele geirirler. Bu gelime zerine Piyaili, Mattiwazay da Mitanni tahtna oturtmutur482. Aradaki balar pekitirmek ve akrabalk ilikisiyle de Mitanniyi kendisine balamak isteyen I. uppiluliuma, kzn Matiwazaya e olarak vermi ve onunla bir antlama yapmtr. I. uppiluliuma ve Matiwazann kendi anlatmlaryla antlama iki versiyonlu olarak gnmze ulamtr. Yaplan Antlamann I. uppiluliumann anlatmndan olan versiyonu u ekilde tercme edilmitir: KBo I 1 (= CTH 51)483 Vs. 1 Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral,

Majeste u[pp]i[lu]liuma ve Hurri lkesinin kral Art[atam]a, 2 onlar birbirleri arasnda bir antlama imzaladlar, Mitanni lkesinin kral,

Turatta, [Byk] Krala, 3 Hatti lkesinin kralna, kahraman Byk Krala kar kt davrand

vakit484 (Ben), Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral, Mitanni lkesinin kral Turattaya kar 4 ktlk yaptm. Ve ben (Frat) nehrin bu tarafndaki lkeleri yama [et]tim

ve Niblani dan ise kendi topraklarma kattm. 5 Kral Turatta beni ikinci kez arkamdan vurdu ve yle dedi: Sen niin

Fratn bu tarafndaki topraklar

482

Bryce, 1998, 189 vd. ; Klengel, 1995,159 vd. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 2- 37 ; Karauuz, 2002, 206 vd. ; Alp, 2002,

483

s. 93 vd.
484

Mitanni lkesi kral Turatta, Hatti lkesi kral, kahraman Byk Kraln ilgisini ekti. tercme

iin bak. Karauuz, 2002, 207.

175

yamalyorsun? Daha sonra kral, Turatta unu da (syledi): Fratn bu

tarafndaki lkeleri 7 sen yamalarsan, ben de Fratn dier tarafndaki lkeleri

yamalayacam. 8 Kral Turatta bu blgeyi kontrol altna almak istiyordu485. Sen

yamaladn vakit, ben ne yapacam? 9 lkemin bir kei veya kuzusuna zarar bile gelse, o vakit ben Fra[t]n dier

tarafna geeceim486. 10 Hatti lkesinin kral, Byk Kral (bunun zerine) ona kar g kullandm.

Hatti lkesinin kralnn babas dneminde Iuwa lkesi ayakland. 11 Hatti lkesinin askerleri Iuwa lkesine yrd. Gurtalia ehri askerleri,

Arawanna ehri askerleri, Zazia lkesi, 12 Kalama lkesi, Timmina lkesi, Haliwa dalk blgesi, Karna dalk

blgesi, Turmitta ehri askerleri, Alha lkesi, Hurma lkesi, Harana d[alk blges]i 13 Tegarama lkesinin yars, epurziya ehri askerleri, Hazga ehri askerleri

ve Armatana ehri askerleri babamn zamannda ayakland.

485

Kr. Beckman, 1999, 41. Kral Turatta onu kontrol altna(?) almay arzulad: Eer sen onlar yamalarsan, ben onlara ne

486

yapacam? Eer bir kuzu ya da lkemin ola -dr. Ben Frat nehrinin bat kenarndan karya geeceim 8 ve 9. satrlar kr. Karauuz, 2002, 207. ; Turatta, der Knig trgt nach seiner Vollkommenmachung Verlangen. Wenn Du sie Plnderst, was soll ich dann mit ihnen machen? So werde ich das diesseitige Ufergebiet des Eufra[t] berschreiten, wenn ein Lmmlein oder ein Zicklein meines Landes wahrlich zu Schaden kommt 8. ve 9. satrlarn tercmesi iin bak. Weidner, 1923, 35.

176

14

Fakat Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk

Kral Majeste uppiluliuma onlar yendi. 15 imdi benim elimden kaan askerler, Iuwa lkesine girmiti. Ve btn bu

askerler 16 ve babamn zamannda ayaklanan bu lkeler, onlar Iuwa lkesinde geici

olarak dmann yannda yaadlar487. 17 Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, ka[hra]man Byk Kral

ben Majeste uppiluliuma yola ktm. 18 Turatta[n]n byklk taslamas yznden Frat atm ve Iuwa lkesine

yrdm. Ve ikinci kez, 19 ben, Iuwa lkesini yendim. Ve onlar ikinci kez hizmetkarlma getirdim.

(ynetimim altna aldm)488 Babamn zamannda 20 Iuwa lkesine geen Gurtalia askerlerini, Arawanna askerlerini, Zazia

lkesini, Tegarama lkesini, 21 Timmina lkesini, Haliwa dalk blgesini, Karnann dalk blgesini,

Turmitta askerlerini, Alha lkesini, Hurma lkesini, Harana dalk blgesini, 22 Tegarama lkesinin yarsn, Tepurziya askerlerini, Hazga askerlerini,

Armatana askerlerini, bu askerleri ve bu lkeleri 23 yendim. ben onlar Hatti lkesine geri kattm489. Ben onlar, ele geirdiim

lkeleri, serbest braktm.

487

Ve babamn zamannda, dman olmu olan bu lkeler ve askerler, dman arasnda (ve) Iuwa

lkesinin ilerisinde oturuyordu. tercme iin bak. Karauuz, 2002, 207.

488

Tamamlama iin bak. Alp, 2002, 93. oralar Hatti lkesi iin tekrar fethettim. Tercme iin bak. Alp, 2002, 93.

489

177

24

Onlar yerlerinde yaamaya devam ettiler. Serbest braktm btn insanlar

halklarnn yanlarna tandlar ve (imdi) Hatti lkesi onlarn yerlerini ald490. 25 Ve Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman Byk Kral,

ben Majeste uppiluliuma, Ale lkesine ulatm ve blgenin merkezi491 26 Kutmar ehrini, zaptettim Ben Ale lkesinden Antarataliye (buray)

hediye olarak verdim. 27 Ben blge merkezi utaya492 gittim ve utay yamaladm. Daha sonra

yama etmek amacyla Waukanniye vardm. Blge merkezi utadan 28 sr, koyun (ve) a[t]larn yan sra, blge sakinleri ve mallaryla birlikte alp

onlar Hatti lkesine getirdim. 29 Fakat Kr[al] Turatta kat. O benimle savamak iin karma gelmedi.

30 Ben geri dndm ve (tekrar) Fra[t getim]. Ben onlar, Halap lkesi ile

Muki lkesini, yendim. Niya kral Takuwa bar iin 31 Muki lkesinde [benim] huzuruma [k]t. Takuwann yokluunda493

kardei Aki- Teup Niya lkesi ve Niya kenti halkn 32 isyan etmeleri iin kandrd. Ve [Aki-Teup], Mariyannular ile birlikte

olarak Himiya, Airi, 33 Zulkiya, Habahi, Birriya ve Niruwabi araba savalar ve piyade askerleri

ile birlikte, Arahti494 kral Akiya ile

490

Ve Hatti lkesi onlar snrlarna katt. Tercme iin bak. Karauuz, 2002, 208. Kr. Alp, 2002, 93. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde utann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

491

492

1978, 370 ; del Monte, 1992, 149.

493

Alp, 2002, 93.

178

34

ibirlii yapt495. (onlar) Arahtiyi igal ettiler (ve bana kar) ayaklandlar.

Ve yle (sylediler): Hatti lkesinin kral, Byk Kral ile, 35 savaalm. (Ben) Hatti lkesinin kral, Byk Kral, onlar, Arahtide

yendim. Arahti kral Akiyay, Takuwann erkek kardei Aki-Teupu 36 37 ve onlarn mariy[a]nnular, [ma]llar ile birlik[te] hepsini ele geirdim. Ve onlar Hatti lkesine getirdim. Ayrca ben, Qatna kentini, mal ve

varlkl[ar] ile birlikte, Hatti lkesine getirdim.

38

Nuhae lkesine yrdm vakit, ben onlarn btn topraklarn ele

geirdim. arrupild.496 Annesini, erkek kardeini, 39 (ve) oullarn ben tutsak aldm ve (onlar) Hatti lkesine getirdim.

arrupinin hizmetkar, Takip-arriyi 40 ben onu Ukulzat ehrine kral yaptm. Ve ben Apina497ya gittim. Fakat ben

K[i]nza lkesi ile savamay dnmedim. (Fakat) utatarra, olu 41 Aitakama, arabal savalar ile birlikte, benimle savamaya geldi. Ben onu

yendim ve

494

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arahtinin getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 28 ; Monte, 1992, 9

495

Kr. Karauuz, 2002, 208. (Onun Kral) arupi tek bana kat. Tercme iin bak. Karauuz, 2002, 209. ; arupiyi

496

kt bir lm buldu Tercme iin bak. Alp, 2002, 94.

497

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Abinann (=Upi) getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 457.

179

42

onlar Abzuya kentine saldrdlar.(geri ekildiler.)498 Ben onu, Abzuya

kentini, kuattm. Ve utatarra olu, 43 mariyannular, kardeleri ve [mallar ile birlikte tutsak al]dm, onlar Hatti

lkesine gtrdm. (daha sonra) ben Apina lkesine gittim499 ve 44 Apina lkesi kral Ariwana (ve bu lkenin) ileri gelenleri Wambadura,

[A]kparu ve Artaya benimle savamak iin geldiler. 45 Ben bunlarn [ta]mamn lkele[r]i ve sahip olduklar herey ile birlikte

(tutsak aldm) ve onlar Hatti lkesine gtrdm. 46 Kral Turattann byklk taslamas yznden, bu lkelerin tamamn bir

yl iinde yama ettim. Ve onlar Hatti lkesine 47 gtrdm. Ben Nib[l]ani [da] ile Frat (nehrinin) te tarafndan itibaren

onlar topraklarma kattm.500 48 O zaman o[lu], hizmetkarlar ile birlikte komplo hazrlad ve babasn, Kral

Turattay ldrd. Ve Kral Turatta (imdi) l olduuna gre, 49 Frtna Tanrs Artatamann meselesini karara balad. Ve o onu, l olu

Artatamay, hayata dndrd. Fakat Mitanni lkesinin 50 tamam yamaland. Asur lkesi ve Ale lkesi onu aralarnda paylatlar.

Ben Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral 51 imdiye kadar nehrin kar kysna (dou kysna)501 gemedim. O Mitanni

lkesinin kam ve hurma dallarn alp getirmemiti502.

498

Tamamlama iin bak. Alp, 2002, 94. Sonra Apina lkesine yneldim Tercme iin bak. Alp, 2002, 94. Bir yandan Niblani (Lbnan) dan, dier yandan (da) Frat rman snr yaptm. Tercme iin

499

500

bak. Alp, 2002, 94. ; Niblani dandan ve Frat nehri kysndan, onlar iin snrm izdim. Tercme iin bak. Karauuz, 2002, 209.

180

52

Hatti lkesinin kral, Byk Kral Mitanni lkesinin son bulduunu duyar

duymaz, Hatti lkesinin kral saray halkn, 53 54 onlarn srlarn, koyunlarn (ve) atlarn getirdi. uttatarna, mariyannular ile bir olup kraln olu Mattiwazay ldrmeye alt503.

(Fakat) o kat ve Majeste uppiluliumaya 55 Frtna Tanrsnn sevgilisi, kahraman, Hatti lkesinin kralna geldi (snd).

Byk Kral da yle dedi: Frtna Tanrs senin meseleni karara balad. 56 Bu yzden ben kral Turattann olu Mattiwazay elimde tuttuumdan,

onu babasnn tahtna oturttum. 57 Ancak Mitanni lkesi, byk lke, yok olmad. Hatti lkesini kral, Byk

Kral kznn istei zerine Mitanni lkesini 58 yaama dndrd. Ben Turattann olu, Mattwazay elimde tuttum ve

ben kzm ona zevcelie verdim. 59 Ve Mattiwaza, kraln olu, o Mitanni lkesinde gerekten kral(dr) ve Hatti

lkesinin kralnn kz Mitanni lkesinin zerinde 60 gerekten kralie(dir)! Ey Mattiwaza, sen saray kadnlarn kabul etme

mecburiyetinde olsan da, [benim] kz[mn] zerine baka bir kadn

501

Kr. Karauuz, 2002, 209. Ve bir saman sapn ve Mitanni lkesinin bir aa kymn bile almadm. bak. Karauuz,

502

2002, 209.
503

Hatti lkesinin kral ben byk kral, Mitanni lkesinin yoksulluunu iittim. Ben Hatti lkesi

kral sr, koyun ve atlar, saray memurlarna getirtmitim. Ancak Hurrililer arasnda karklk vard. Ve utatarna atl birlikleriyle birlikte prens attiwazay ldrmeyi arzulad. 52-54. satrlar iin bak. Karauuz, 2002, 210.

181

61

getiremezsin504 (ykseltemezsin). Sen baka bir kadn zevce olarak kabul

edemezsin ve onun yanna hi kimse otu[ra]maz. 62 Ve sen benim kzm ikinci dereceye indirme. O Mitanni lkesinde

kralielik yap[acak]. 63 Mattiwazann oullar ve (benim) kzmn oullar, onlarn oullar ve

erkek torunlar gelecekte Mi[ta]nn[i] lkesinde [denk olacaklar]. 64 Mitanni lkesinin halk gelecekte prens Mattiwazaya kar, benim kzm

krali[e]ye kar, [onun oullarna kar] 65 ve erkek torunlarna kar ayaklanmay dnmeyecek. Ve prens Mattiwaza

gelec[ekte] benim oullarma 66 eit ve karde olsun. Ve gelecekte prens Mattiwazann oullar onun ]

ocuklar ve torunlar [ 67

benim erkek torunlarmla gerekten eit ve karde olsun.

68 Hatti lkesinin halk ve Mitanni lkesinin halk gelecekte [birbirlerine]

kt[] gzle [bakmayacaklar] 69 Hatti lkesinin halk, Mitanni lkesinin halkna asla [k]tlk yapm[ayacak

ve [Mitanni lkesini halk,] 70 71 Hatti lkesinin halkna kar asla ktlk ya[pm]ayacak. Hatti lkesinin kral savamak zere yola kt vakit, Mitanni [lkesinin]

kra[l] (da) [savamak iin yola kacak ]

504

Kumalar, sen attiwaza iin ho karlansn. Fakat hibir kadn benim kzmdan daha byk

olmasn. bak. Karauuz, 2002, 210.

182

72

Her (kim) Mitanni lkesinin dmanysa, o vakit (o) [Hatti lkesinin] de

dman [olsun] 73 Hatti lkesinin kral[n]n [dostu] M[itanni] lkesinin kralnn (da) dostu

[olsun]. 74 ] 75 76 77 78 Benim, Byk Kraln, imzalad [antla]ma ve . [ [ [ [ ] .. Mit[a]nni lkesi . [ ] ii[nde . ] [ ] ] ] [S]en, prens Mattiwaza, Byk Kral, Hatti lkesinin kral, deil [

Rs. 9 Eer bir kaak Hatti lkesinden ka[arak, Mittani lkesine geldii vakit,

Mitanni lkesinin halk onu yakalasn ve] onu 10 vakit, 11 Hatti lkesinin kral onu tutuklamaz, onu teslim etmez, Bu uygun deildir. [teslim etsin]. Mitanni lkesinin bir kaa [kaarak, Hatti lkesine geldii]

Ari[nna] ehrinin Gne Tanrasnn hibir emri [ .. ] 12 13 O Hatti lkesinde, Prens Mattiwazann evini hazrlar, kaa[ ]

Prens, Mattiwaza onu (ba)kentte oturtsun. [O] (artk) Hatti lkesine

(aittir)505.

505

Hatti lkesindeki prens attiwazann evi, kaan [sorumluluunu alsn?]. attiwaza, ehirde

onu yerletirsin. O Hatti lkesine ait olsun. 12-13 satrlar iin bak. Karauuz, 2002, 211.

183

14

Ben, Hatti lkesinin kral, Byk Kral, Mitanni lkelerini, fethettim. Prens

Mattiwaza zamannda, 15 ben onlar fethetmemitim, ben onlar Turat[t]a zamannda fethettim. Ve

Fra[t benim snrmdr?]506. 16 Geride snrm olarak, Niblani dan tesis ettim. Ve [Kargam lkesinin

tm ehirleri olan ]507 btn kentleri, 17 Murmurikka508, ipri509, Mazuwati510, ve urun511 (gibi) bu mstahkem ] merkezlerini ben [Piyaili]ye

ehirleri [ 18

oluma verdim. Mitanni lkesinin sahil kesiminde kurulan Atata lkesinde

bulunan Ekate, [.] 19 Ahuna512 ve Tirga513 (gibi) btn kentler Atata lkesine aittir. [Prens]

Ma[ttiwaza] ile prens Piyaili

506

Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 211. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 211. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Murmurikann getii yerler iin bak. del Monte-

507

508

Tischler, 1978, 276.

509

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde iprinin getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 359 ; del Monte, 1992, 146.

510

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Mazuwatinin getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 267.

511

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde urunun getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 369.

512

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Ahunann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 3.
513

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tirgann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 428.

184

20

onlar Frat atlar ve Irriteyi istila ettiler, [olum] Piya[ili]nin nehrin

kenarnda [kurduu] btn kentler 21 muhafaza edildi. Onlar Piyailiye (aittirler).

22 Ve ben, Byk Kral, Hatti lkesinin kral, l Mitanni lkesini yaama

dndrdm, ben (onu) tekrar vcuda getirdim. 23 Bundan byle (o) artk (ne) klsn, (ne de) paralansn! Ne sizin

antlamanz inensin, ne de sizin topraklarnza kastedilsin!514 24 Piyaili bir prens(dir) ve Mattiwaza da bir prens(dir). Topraklarnz

birbiriniz iin [olsun]. Eer prens Piyailinin bir ehri 25 Mattiwazaya gizlice (bir mesaj) yazd [va]kit, Mattiwaza onun srrna

ortak olursa, o zaman o onlarn e[lilerini] tutsak alsn ve 26 erkek kardei, Piyailiye teslim etsin. Ve Mattiw[a]za da tepki olarak

Piyailinin kentine hibir (mesaj) gndermesin. 27 28 Piyaili ve Mattiwaza birbirlerine kardelikle bal olsunlar! ve Eer Mattiwaza Piyailiyi Irrite [ya da] Taite ehrine konumak iin

davet ederse, o vakit Mattiwaza erkek kardei Piyailiye kar 29 kt bir plan kurmasn. Ve (de) bir komployla [b]aka bir a[dam]

Piyailiye kar kkrtmasn. 30 Ve Mattiwazann Piyailiye devrettii kentler hibir ktlk (komplo)

planlamasnlar. Ve hi kimse

514

Hatti lkesi kral, ben Byk Kral, len Mitanni lkesini yeniden dirilteceim. Ve onu, onun

yerine koyacam. Sen bamszca hareket etme. Antlamay bozma. Ne de bizzat kendin iin uzak blgeleri arzulama.22-23. satrlar iin bak. Karauuz, 2002, 211.

185

31

[Piy]ailiye kar herhangi bir komplo ve kt sz tertiplemesin. Erkek

kardei Piyaili Mattiwazay 32 Kargama konumak iin davet ederse, o vakit P[iy]a[ili] Mattiwazaya

kar kt bir plan kurmasn ve kt sz 33 tertiplemesin. Ve Frat nehri kys zerinde bulunan Mattiwaza(ya ait)

btn kentler muhafaza edilsin, 34 fakat o [F]ratn kenarndaki baka bir kenti igal etmesin515.

35 Bu tabletin bir nshas Arinnann Gne Tanras krall ve kralieliini

ynettii iin, Ari[nn]al516 Gne Tanrasnn nne kondu. 36 Dier bir nshas Mitanni lkesinde Kahat517 kentinin kur[i]nnunun

(tapna ?)518 efendisi, Frtna Tanrsnn nne kondu. Mitanni lkesinin kral ile Hurri lkesi halknn nnde (o) tekrar tekrar 37 okunsun. Ve [her k]im Kahat kentinin kurinnunun efendisi, Frtna

Tanrsnn nnde bu tableti deitirir ve 38 gizli bir yere koyarsa, veya (onu) krarsa, v[ey]a tabletin iindeki szleri

deitirirse, bu antlama yznden biz 39 sr tanrlarn ve yeminin efendisi (olan)519 tanrlar buraya ardk. Onlar

buraya ksnlar, onlar iitsinler ve onlar ahit (olsunlar)520.

515

Frat nehri kys zerinde bulunan attiwazann hangi ehri olursa olsun, alkonulsun. Fakat

Frat nehri kysndaki baka bir ehri alnmasn. 33- 34 satrlar iin bak. Karauuz, 2002, 211.
516

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arinnann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 32-33 ; del Monte, 1992, 10-11.

517

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kahatn getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 160 ; del Monte, 1992, 59.

518

Kr. Alp, 2002, 94.

186

40

Hatti lkesinde Krallk ve Kralielii yneten Arinnann Gne Tanras,

Gn efendisi, Gne Tanrs, Hatti lkesinin efendisi Frtna Tanrs, (Frtna Tanrsnn kutsal boalar) eri ve 41 Hurri521 Nanni522 ve Hazzi dalar523, Panayrn524 efendisi Frtna Tanrs,

ynlerin efendisi Frtna Tanrs, [Orduga]hn efendisi Frtna Tanrs, yardmn efendisi Frtna Tanrs, Pattiyarik kentinin525 Frtna Tanrs, 42 Nerik kentinin Frtna Tanrs, Harabenin? efendisi Frtna Tanrs, Halap

kentinin Frtna Tanrs, Lihzina kentinin526 Frtna Tanrs, amuha kentinin Frtna Tanrs, Hurma kentinin Frtna Tanrs, area527 kentinin Frtna Tanrs, apinuwa528 kentinin Frtna Tanrs,
519

yeminin teminats olan tercme iin bak. Karauuz, 2002, 212. lgili satr Alp tarafndan u ekilde tercme edilmitir: bu antlamann yaplnda tanrlar

520

toplanmalar ve taraflarn tanrlarnn hazr bulunmalar, iitmeleri ve tanklk etmeleri iin ardk. Alp, 2002, 94.
521

Kr. Alp, 2002, 94. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Nanninin getii yerler iin bak. del Monte-

522

Tischler, 1978, 280 ; del Monte, 1992, 109.

523

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hazzinin getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 106. ; del Monte, 1992, 38

524

Kr. Karauuz, 2002, 212. ; Alp, Panayrn efendisi yerine KI.LAMn efendisi (Pazar yeri)

olarak tercme etmitir. Alp, 2002, 94.

525

Kr. Alp, 2002, 94. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Lihzinann getii yerler iin bak. del Monte-

526

Tischler, 1978, 247 ; del Monte, 1992, 95.

527

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde ariann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 351-352 ; del Monte, 1992, 141.

528

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde apinuwann getii yerler iin bak, del Monte-

Tischler, 1978, 347 ; del Monte, 1992, 139.

187

43

Hiashapa529 kentinin Frtna Tanrs, Tahaya530 kentinin Frtna Tanrs,

Kizzuwatna lkesinin Frtna Tanrs, Uda531 kentinin Frtna Tanrs, Hattinin Koruyucu Tanrs, Kara[hna]532 kentinin Koruyucu Tanrs, 44 Tanr Zithariya, Tanr Karzi, Tanr Hapant[aliy]a, [K]rlarn Koruyucu

Tanrs, Tanra Lelwani, Tanr Ea, Tanra Damkina, 45 Tawiniya533 kentinin Tanr Telipinusu, Turmitta534[ kentinin Tanr

Telipinusu], Hanhana kentinin Tanr Telipinusu, Gl Itar, 46 Tanr Akaipa, Halki535, yeminin efendisi Ay Tanrs, yeminin [kra]liesi

Tanra Ih[ara], gn kraliesi Hepat, Halpa kentinin Hepat, Uda kentinin Hepat,

529

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hiahapann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 111 ; del Monte, 1992, 40.

530

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tahayann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 375.

531

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Udann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 466 ; del Monte, 1992, 182.

532

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatr iin Karahnann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 178 ; del Monte, 1992, 66.

533

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tawiniyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 416 ; del Monte, 1992, 167.

534

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde D/Turmittann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 442 ; del Monte, 1992, 175.

535

Kr. Alp, 2002, 95. ; Karauuz, Halki yerine Hububat Tanrs olarak evirmitir. Karauuz, 2002,

213.

188

47

Kizzuwatna lkesinin Tanra Hepat, Sava Tanrs Zababa, Hatti[nin]

Sava Tanrs Zab[aba], Illaya536 kentinin Sava Tanrs Zababa, Arziya537 kentinin Sava Tanrs Zababa, 48 Tanr Yarri, Zappana, Haa[mili], Hurma kentinin Tanr Hantedauu,

amuha kentinin Tanr Aparas, 49 A[nkuwa]538 kentinin Tanra Katahhas, Kata[pa]539 kentinin Kraliesi, Hallaras,

Tahurpa540 kentinin Tanra [M]ammas, Dunna541 kentinin Tanr Hupina542 kentinin Tanr Huwaanas543, 50

Land[a]544 kentinin Hanm, Landa kentinin [Kun]iyawannii, Lulahhi (ve)

Hapiri tanrlar,

536

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Ilayann getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 138 ; del Monte, 1992, 49

537

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Arziyann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 45 ; del Monte, 1992, 14.

538

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Ankuwann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 19 vd. ; del Monte, 1992, 6.

539

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Katapann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 197 vd. ; del Monte, 1992, 75.

540

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Tahurpann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 380 ; del Monte, 1992, 153.

541

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Dunnann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 439 ; del Monte, 1992, 173.

542

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Hupinann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 117 ; del Monte, 1992, 42.

543

Karauuza gre Tanra Huwaanna. Karauuz, 2002, 213. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Landann getii yerler iin bak. del Monte-

544

Tischler, 1978, 242 ; del Monte, 1992, 93.

189

51

[Hatt]i lkesinin btn erkek tanrlar ve dii tanrlar, Kizzuwatna

lkesinin erkek tanrlar ve dii tanrlar, yeralt dnyasnn tanrlar, 52 Tanr Nara, Tanr Namara, Tanr Minku, Tanr Am[minku], Tanr Tui,

Tanr Ammizzadu, Tanr Alalu, Tanr Anu, Tanra Antu, Tanr Enlil, 53 Tanra Ninlil, Belat-ekalli, dalar, rmaklar, [Dicle ve] Frat, gk ve yer,

rzgrlar (ve) bulutlar. 54 Gn ve yerin efendisi Frtna Tanrs, Ay Tanrs ve Gne Tanrs,

[Harrann Ay Tanrs, yer] ve gk, Kahat kentinin Kurinnusunun efendisi Frtna Tanrs, Gurta kentinin srlerinin Tanrs545, 55 Uhuuman546 kentinin efendisi Frtna Tanrs, Bilge[li]in efendisi Ea-arru,

Tanr Anu, Tanra Antu, Tanr Enlil ve Tanra Ninlil, ikiz tanrlar Mitra ve 56 Uruwana (Varuna)547 Indar, Nasa[tiya]na tanrlar, Yeralt sular, Tanr

ama[n]minuhi, Wauakkani kentinin efendisi Frtna Tanrs, 57 Irrite kentinin (tapnan?)548 kamarrinin efendisi Frtna Tanrs, [u]ta

kentinin Tanrs Part[ahi], Tanr Nabarbi, Tanr uruhi, Yldz Tanr Aur, Tanr ala, Tanra Belat-Ekalli, 58 Tanra Damkina, Tanra Ihara, dalar ve rmaklar, [Gn] tan[rlar] ve

Yerin [tanrlar], onlar antlamadaki bu szler yznden buraya ksnlar, 59 onlar iitsinler ve onlar tank (olsunlar). Eer [se]n, prens Mattiwaza, ve siz

Hurrililer bu antlamann szlerini

545

Kr.. Karauuz, 2002, 214. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Uhumann getii yerler iin bak. del Monte, 1992,

546

177
547

Tamamlama iin bak. Alp, 2002, 95. Tamamlama iin bak. Alp, 2002, s. 95.

548

190

60

inerseniz, o vakit sen, Mattiwaza ve Hurri halkn, lkeniz, karlarnz ve

mallarnz ile birlikte 61 yeminin efendisi tanrlar sizi yok etsinler, onlar sizi tohumlu m[al]t nasl

(ekiliyorsa yle) eksinler549. Nasl pupuwahiden (ksr bir kiiden?)550 62 bitki (tohum) kmazsa, (kzmn yerine) aldn dier [e]lerin ile birlikte

sen, Mattiwaza, ve Hurri halk eleriniz, oullarnz 63 ve lkeniz ile birlikte sizin tohumunuz olmasn ve yeminin efendisi (olan)

bu tanrlar 64 size sefalet ve fakirlik versinler! (Senin) Mattiwazann tahtn devirsinler!

Ve bu tanrlar sen, Mattiwazay, 65 lken ile birlikte kam gibi krsn, senin ismini ve aldn dier kadnlardan

olma neslini 66 yeryznden kazsnlar!551 Ve Sen Mattiwazann, lken iin herhangi bir

Hurri halk arasnda arayacan merhamet552 ve srekli bar yollar 67 tkansn. Yeryznde souk bir rperti (olsun) ve sen (souktan) uyuya

kalasn. sizin kknz kaznsn553. lkenizin topra bir amur deryas batakl olsun.

549

Alpe gre bu satrn tercmesi : (Sizleri) Malt (bitkisini) kabuundan (eker gibi)

eksinler!Alp, 2002, 96.

550

Kr. Alp, 2002, 96. Kr. Karauuz, 2002, 214. ; Alpe gre : Senin adn ve alacan ikinci bir kadndan (doacak)

551

tohumu (ocuunun adn) yeryznden kazsnlar! Alp, 2002, 96.

552

Kr. Karauuz, 2002, 214. Kr. Alp, 2002, 96. ; Karauuz ayn satrn tercmesini u ekilde vermitir: lken ile birlikte

553

yok ol. Sen kayasn diye yer buz olsun. Karauuz, 2002, 214.

191

68

Siz yukar kmadan (bunun iinde) kaybolun554. Sen, Mattiwazaya, ve

Hurri lkesine, bin tanrlar, 69 dman olsunlar. Onlar sizi takip etsinler. (sizleri kovalasnlar)555.

70 Sen, prens Mattiwaza, ve siz [Hurrililer] bu [ant]lamay ve yemini

muhafaza ederseniz, 71 o vakit seni, Mattiwazay, Hatti [lkesinin kralnn kz] olan eini, onun

oullar, erkek torunlar ile birlikte, ve siz Hurrilileri 72 lkesi 73 74 eski durumuna geri dnsn, bysn, genilesin. Sen, Mattiwaza, Hatti lkesinin [Byk] Kra[l]nn kznn oullar ve erkek torunlar eleri, oullar ve [topraklar ile birlikte] tanrlar sizi korusunlar. Ve Mitanni

Hurrilere ebediyen krallk (yapsn)556. 75 [Babann] taht [srsn], Mittani lkesinin mr uzun olsun.

I. uppiluliuma ile Mitanni kral Mattiwaza arasndaki antlamann banda, dier antlamalarda olduu gibi tarihi bir giri ksm bulunmaktadr. Bu blmde, I.

554

Alp tarafndan u ekilde tercme edilmitir: sen iine desin ve hibir zaman (oradan)

kamayasn! Alp, 2002, 96

555

Kr. Alp, 2002, 96 lgili satr, Alp tarafndan u ekilde tercme edilmitir: Hatti lkesinin byk kralnn kzndan

556

gelen oullarn ve torunlarn ve siz Hurililer ebedi bir kralla sahip olasnz! Alp, 2002, 96. ; ayn satr Karauuz tarafndan u ekilde tercme edilmitir: Hatti lkesi kral Byk Kraln kzndan olma ocuklarnz ve torunlarnz, Hurrililer sonsuza kadar kral olarak tansn. Karauuz, 2002, 215.

192

uppiluliuma ile Turatta arasndaki mcadeleler anlatlmaktadr557. I. uppiluliumann Mitanni kral Turattann olu Mattiwaza ile yapt antlama, Hitit kralnn Suriye seferleri hakknda bize olduka nemli bilgiler sunmaktadr. Grld gibi I. uppiluliuma, Suriyeye gerekletirdii sefere bahane olarak Mitanni kral Turattann kendisine byklk taslamasn ve kendisine kt davranmasn gstermitir. Bunun zerine harekete geen kral Frat nehrini aar ve Mitanni ynetiminde bulunan Kuzey Suriyedeki bir ok yerel krall Hitit hakimiyetine alr ve snrlarn Lbnan dalarna kadar geniletir. Antlamann tarihsel giriinde Mitanni Devletinin nasl ele geirildii ayrntl olarak ele alnmtr. Antlamann artlar blmnde ise dier devlet antlamalarndaki benzer maddeler sralanm ve her iki devletin biribirine herhangi bir sava ya da isyan durumunda yardmc kuvvet gndermeleri ve sadk kalmalar belirtilmitir. Ayrca antlama metninde Mitanni Devletinin, Hitit Devletinin dostu ile dost, dman ile de dman olmas gerektii vurgulanmtr. Kaaklarla ilgili olarak da, Hitit Devletinden kaarak Mitanniye snan herhangi bir kiinin tutuklanarak Hitit Devletine teslim edilmesi gerektii fakat Mitanni lkesinden kaan herhangi bir kaan Hitit kral tarafndan iade edilemeyecei, bunun uygun olmad dile getirilmitir. Kaaklarla ilgili olan bu madde, dier vassal krallklarla yaplan antlamalarda da ayn ekilde vurgulam olmasndan dolay, Hitit Devletinin, Mitanni Devletini vassal bir krallk olarak grd ve kendine eit tutmad olduka net olarak anlalmaktadr. artlar ksmnda dikkati eken ve zerinde durulmas gereken nemli bir nokta ise, I. uppiluliumann, Mattiwazaya, Kargam kral olan olu Piyaili (arri-Kuuh) ile iyi ilikiler iinde bulunmasn tlemi olmasdr. Antlamadan

557

Knal, 1941, 1030.

193

bilindii zere, Hitit kral I. uppiluliuma, Mitanni Devletini ele geirmesi ve Mitanni tahtna Mattiwazay oturtmas grevini olu Piyailiye vermitir. Buradan yola karak Mattiwazann Mitanni tahtna oturmasnda byk emei olan Kargam kral Piyailiye minnet duymas ve her konuda birbirlerine destek olmalar gerektii vurgulanmak istenmitir. Anlalan I. uppiluliumaya gre, Kargam kral ile Mattiwazann birbirlerine dostane ilikilerle balanmas, blgedeki Hitit stnlnn kalc ve salam olmasnn nemli artlarndan biridir. Antlamann devam eden satrlarnda yemin tanrlarnn listesi verilmi ve antlama maddeleri tanrlarn huzurunda yemin altna alnmtr. Son olarak da antlama artlarna uyulmamas durumunda lanetler ksm yer alm, uyulmas halinde ise iyi dilekler sralanmtr. Daha nce Hitit ve Mitanni arasnda yaplan antlamann iki versiyonu olduundan bahsetmitik. Antlamann Mattiwaza tarafndan kaleme alnm versiyonunun tercmesi u ekildedir:

KBo I 3 (+) KUB III 17 (=CTH 52)558 Vs 1 Mitanni [lkesi] kra[l], Turattann olu Mattiwaza [yle der]: nceleri

[Hurri lkesinin kral] Artatamann olu []uttarna, 2 Mitanni lkesinin [ ] deitirdi. (ncesinde) babas kral Artatama,

yanl biimde davrand. 3 O krallarn sarayn mallar ile (hazineleri) birlikte yok etti. O Asur lkesi ve

Ale lkesine hediye olarak [onu] yol[lad]559.

558

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 36-57. O, Asur lkesinin ve Ali lkesinin bedeli olarak onlar harcad. bak. Karauuz, 2002, 216.

559

194

Babam kral Turatta bir saray ina etti. Ve (iini) zenginlikle doldurdu.

Fakat uttarna onu tahrip etti ve o ykld560. Ve 5 krd. 6 o babasnn ve erkek kardelerinin hibireyini [ve]rmedi, ayrca babasnn o evin banyosundaki ritel kaplarn,561 altn ve gmten krallarn [ ]

klesi olan ve artk vergi demeyen Asurun nnde 7 bizzat kendi hereyi alt st etti562. Ve kralln ona hediye etti.

___________________________________________________________________ 8 Kral Turattann olu Matiwaza yle (der): Benim byk byk babam

kral autatar gm ve altndan (yaplm) bir kapy A[sur] lkesinden 9 10 g kullanarak getirdi. (ve) onu Waukkanni ehrindeki sarayna koydu. utancndan563 uttarna imdi Asur lkesine onu (geri) verdi. O gm ve

altndan (yaplm) tm kapkacaklar Ale lkesine verdi. 11 Ve o Mitanni lkesinin kralnn evini, hazinelerini ve zenginlikleri ile

birlikte yok etti. (tketti). Ve zerini toprakla rtt564. 12 O saray tahrip etti ve Hurrilerin evlerini yok etti. Ve o ileri gelenleri Asur

lkesi ve Ale lkesine 13 gtrd. Ve onlar verdi. Onlar teslim edildi ve onlar Taite ehrinde kaza

geirildiler565. (Bu yzden) o onlar

560

Fakat uttarna onu mahvetti ve onu fakirletirdi. bak. Karauuz, 2002, 216. Kr. Karauuz, 2002, 216. 6-7. satrlar kr. Karauuz, 2002, 216. kr. Karauuz, 2002, 216. O oraya amur doldurdu. bak. Karauuz, 2002, 217.

561

562

563

564

195

14

Hurrileri tamamen yok etti. Fakat Aki-Teup onun nnden kap, Babil

lkesine gitti. 15 onunla birlikte 200 atl araba kat. Ve Babil lkesinin kral bizzat kendi

iin 200 atl araba ve 16 Aki- Teupun beraberinde getirdii tm malna el koydu. Ve Aki- Teup u

onun mariyannular566 ile ayn mevkiye koydu567. 17 onu lmle cezalandrd. Daha nce o beni, kral Turattann olu

Mattiwazay da ldrmeye kast etti. Ancak ben onun elinden kurtuldum. 18 Ben, Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk

Kral, Majestem uppiluliumann tanrlarna arda bulundum. Bir yolun zerinde 19 [ ] onlar bana klavuzluk ettiler. Hatti lkesinin kralnn tanrlar

ve Mitanni lkesinin kralnn tanrlar 20 Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral,

Majestem uppiluliumaya, onlar beni ulatrdlar. ___________________________________________________________________ 21 [ve] ben Maraantiya [rm]ann [kenarnda] Frtna Tanrsnn sevgilisi,

Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral, Majestem uppiluliumann ayaklarna kapandm. 22 [Byk Kral] beni elimden tuttu. Ve benden memnun kald. Ve o bana

Mitanni lkesinde btn olup bitenleri sordu.

565

12-13 satrlar Karauuz tarafndan u ekilde tercme edilmitir: O saray mahvetti ve

Hurrililerin evini boaltt. O, soylular getirtmiti. Asur ve Ali lkesine sulular geri iade ettirtmiti. Onlar teslim edildi. Ve Taite ehrinde (ikence) ile ldrld. Karauuz, 2002, 217.
566

Karauuza gre, Mariyannu : Atl savalar. Karauuz, 2002, 217. Kr. Karauuz, 2002, 217.

567

196

23

v[e o

] Mitanni lkesinde olup bitenleri eksiksiz olarak iittiinde,

kahraman Byk Kral yle dedi: Ben uttarnay 24 ve Mitanni [lkesi]ni malup ettiim zaman seni boyunduruk altna

almayacam. Ben seni olum olarak (oullua) kabul edeceim. 25 ben sana yardm etmek iin buraya geldim ve seni babann tahtna oturtmak

istiyorum. Ve Majestem uppiluliuma, Byk kral, Hatti lkesinin kral, 26 kahraman, Frtna Tanrsnn sevgilisi, tanrlar onu bilirler. O, azndan

kan szlerinden dnmez. 27 Ben Turattann olu Mattiwaza, efendim kraln szlerini iittiimde

sevindim. Ben prens Mattiwaza, 28 efendim Byk Krala yle dedim: Eer efendim sen bana yaam verirsen

ve tanrlar bana yardma gelsin. 29 Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral

krallk tahtndaki kral Artatamay kaldrmasn. Fakat ben onun atad halef 30 olaym ve Mitanni lkesinde hkm sreyim568. uttarna lkelere kt bir

ekilde muamele etti. Ancak ben bu yzden ktlk yapmayacam. ___________________________________________________________________ 31 Ve ben prens Mattiwaza, Byk Kraln huzuruna geldiimde benim sadece

atl arabam, iki Hurri insan, benimle yola kan iki hizmeti 32 (ve) zerimde bulunan tek bir elbise (parasndan) baka bireyim yoktu. Ve

Byk Kral bana acd. Ve bana altnla kapl arabalar, zrhl atl birlikler 33 [ ] ketenden bir adr, evinin hizmetilerini, iki tane [gm]

ve altndan (yaplm) kap, altn ve gmten (yaplm) kaseler,

568

29-30 satrlar iin bak. Karauuz, 2002, 218.

197

34

gmten hamam kaplar, bir tane gmten banyo kab, ynden yaplm

ihtiaml bir elbise, bunlar ve hayal edilebilen ss paralarnn hepsini 35 o [tamam]n bana verdi569. O beni [olu] Piyaili ile bir araya getirdi. Ve

kral Piyailiye, arabal 36 [ve] yaya savalarna beni emanet etti. Vardmz Kargam ehrinde biz

Irrite ehri halkna bir eli yolladk. 37 (Fakat) uttarna Turattann zenginliini Hurri halkna verdi ve onlar

kendinden yana yapt570. 38 Biz Irrite ehrinde onlara gnderdik. Ve bu Hurri halk Piyailiye (cevap)

gnderdiler: Siz niin geliyorsunuz? Eer siz savamaya 39 geliyorsanz, haydi gelin. Fakat siz Byk Kraln lkesine dnmeyin! Biz

Irrite halknn szlerini iittiimizde 40 bizler prens Piyaili ve prens Mattiwaza, Frat nehrini atk ve savamak

zere Irriteye ulatk. ___________________________________________________________________ 41 42 Ve Hatti lkesinin kral, Byk Kraln tanrlar bizi korudular. Ve Irriteyi korumak iin uttarnann gndermi olduu Hurrililer ve Irrite

blgesinin yaya ve arabal savalar bizi beklemek iin toplandlar. 43 Biz Irrite ehrine vardk. Ve ehirde toplanm yaya ve arabal savalar

bizim zerimize yrd. 44 [ ]Biz hereyi esir ettik [ ] ve yamaladk. Irrite

ehri halk

569

Zanaatkarlarn yapt tm bu eyleri verdi. bak. Karauuz, 2002, 218. Fakat uttarna, Turattann serveti ile Hurrileri etkilemiti. Ve onlar birletirdi. bak.

570

Karauuz, 2002, 218.

198

45

] onlar toplandlar. [

] Irrite ehrinde (ve) Irrite

blgesinin tamamnda onlar bar iin huzurumuza geldi[ler]. 46 [ ] Harran ehri [halk] ve Harran [blgeleri]topland ve bize

[gel]diler. 47 [ ] Harran ehrinde [ ] biz

onlar [yer]letirdik571. ___________________________________________________________________ 48 [ Waukkanni]yi kuatmak iin, o onu gnderdi. O onlara

nder olarak tek bir mariyannu-adam verdi. 49 [ Wa]ukkanni halk bar yapmay reddetti. Sava

arabalar 50 [ ] ben prens Mattiwaza ve prens Piyaili, Irrite

ehrindeydik. 51 [ ] Asurlu[ya] [ ]yaya ve arabal

savalar 52 [ ] [ ] ve bir eliyi

bizim nmzde 53 [ ] [ ]

arabalar ve savalar 54 [ ] [ ] Waukkanni [ken]ti, biz

oraya hareket ettik. 55 [ savalar ve

arabalar Metnin dier satrlar, tercme edilemeyecek kadar krktr.

571

44-47 satrlarn tercmesi iin bak. Karauuz, 2002, 219.

199

Akkad dilinde yazlm antlamann Hitite kaleme alnm paras olduu dnlen bir metin daha bulunmaktadr. KBo I 3 (+) KUB III 17 nolu metnin nyz 48-65 satrlar aras olduka krk olmasna karn hitite kaleme alnm HT 21 + KUB VIII 80 nolu bu metin ile tamamlandnda anlalr bir antlama metni karmza kmaktadr. lk olarak bu metinin Friedrich tarafndan tercme edilmi olan ksmn verelim.

HT 21 + KUB VIII 80 (= CTH 52)572

5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
572

[Fakat (?)] Pakarr[ipa]573 kentinin halk dner ve onlarla [bir]leirler. [Ve (?) biz] Wauganniden [yola ktk] ve biz Pakar[ripa]ya yrdk. Ve bize haber verildi: Asurlular sizinle arpmaya geldiler. Fakat Pakarippa civarnda bir l vard ve bu birliklerin a kalmasna neden oldu. Fakat Asurlular geri gelmediler, onlar bizimle savamak iin geri dnmediler. Ve biz Ni(?)lapi574 kentindeki Asurlularn zerine yrdk ve oradaki Asu[rl]ular da bizimle [sava]maya gelmediler. [ .. ] .. ieri[ye (?) . ] onlar. Daha sonra utttarna kentleri doldurdu [ .]. Batan aa malla [ ] o dzenledi ve bize aada
Friedrich, 1924-25, 119-124. Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Pa-ka-r[i-pa]nn getii yerler iin bak. del Monte-

573

Tischler, 1978, 296 ; del Monte, 1992, 118.

574

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Nilapininin (N[i-?]la-ap-i-ni) getii yerler iin

bak. del Monte- Tischler, 1978, 282

200

17 18 19 20 21 22

[ . ] ve ben, Mattiwaza, yle dedi: Byk ehirler [ .. ] birliklerde bir ktla nede[n oldu]. [ .. ] biz gasp ettik [ .. ] dosta [ ] [ .. ] [Hatti] lkesinin Byk [Kral] [ ]

Elimizdeki tablet paras iyi korunmu olmamasna karn, ierik bakmndan, KBo I 3 nolu tabletteki ilgili antlama metini ile byk benzerlikler gstermektedir. Metinde Asurlularn, savamak iin beklemeleri fakat bunun daha sonra aslsz kmas, yine Asurlularn zerine yrmelerine karn Asurlularn savamak iin gelmemeleri KBo I 3 nolu metini bize hatrlatmaktadr. Antlama metninin 14-20 satrlar arasnda sona erdirilmek zorunda kalnan bir savatan bahsedilmektedir. Anlald zere Pakarripa arazisinin verimsiz olmasndan dolay, Hitit ordusu zor durumda kalm ve bu durum askerlerin alktan lmelerine neden olmutur. Yine antlama metninin 14-15 satrlar, uttarnann ihtiya duyulan hereyi kendi kontrol altndaki yerlere doldurduuna iaret etmektedir. uttarnann kuatmas altndaki bu ehirler ile a kalan bir ordunun durumu seferin devam etmesini anlamsz klmaktadr575. Buradan yola karak daha nce de deindiimiz gibi, KBo I 3 (+) KUB III 17 nolu metnin nyz 48-65 satrlar aras ve HT 21 + KUB VIII 80 nolu metnin 129 satrlar aras Karauuz ve Beckman tarafndan u ekilde tamamlanarak birletirilmitir: KBo I 3 (+) KUB III 17 Vs. 48-65

575

Altman, 2005, 46.

201

HT 21 + KUB VIII 80

Vs. 1-29 576

Bu ksmn tercmesi olduka zor yapld ve iki metin birletirilerek, tamamlamalar yapld iin satr satr veremiyoruz. [Asurlular, Waukanni ehrini] kuatmak iin ona .gnderdi. ve onlara nder olarak tek bir arabal sava verdi. Fakat o, [Waukanni ] ehrine [geldi]inde, Waukanni ehri halk bar yapmay reddetti. Fakat [Asurlu] yaya ve arabal savalar Waukanni ehrini kuattnda, prens Piyaili ve ben prens Mattiwaza, Irrite ehrinde idik. Bir eli Waukanniden bize geldi. [ve yle] syledi: Asurun yaya ve arabal savalar, Hatti lkesinin yaya ve arabal savalarna kar] savamak iin geliyor. [Sonra] biz askeri yrye getik [ve] onlarn ehrin [bizimle] bulumak iin geldi. (yle) sylyor: [ katibinin [huzurunda] [ savalar [ ]. ]-dnda, biz Waukanni ehrine gittik. ] dnd. Ve [Pakarripa ehri halk] [prens] ]nn ehrin kapsnn ]. Ve Asuun yaya ve arabal

O, alp gtrd. Fakat bize[ [Fakat] Pakarripa ehri [

Piyaili ve [prens] Mattiwazann ve Hatti lkesinin yaya ve arabal savalarnn Waukkanni ehrine geldiini iittiinde, Pakarripa halk ekip gitti. Ve [Hatti lkesi] ile birleti. Ve biz Waukkanni ehrinden [ktk]. Ve biz Pakarripa ehrine gittik. Bize haber getirildi.: Asurlular savamaya sana kar geliyor. Pakarripa ehri civar yakp ykld ve alk askerleri yakalad. Ancak Asurlular tekrar grnmedi. Onlar savaa bize kar gelmedi. Ve biz Nilapini ehrine, Asurlularn arkasndan gittik. Fakat Asurlular orada savamaya bize kar gelmedi. Metinden anlald zere, prens Piyaili ve prens Mattiwaza, Waukanni gzergahnda bulunan yerleimlerde askeri bir direnile karlamlar ve

576

Tercme iin bak. Karauuz, 2002, 219-220 ; Beckman, 1994, 54.

202

Waukanniyi olduka g koullarda ele geirmilerdir. Asurun yaya ve arabal savalarn gndererek Mitanniyi korumas, Asurun giderek byyen gcn de bize kantlamaktadr. Mattiwaza tarafndan yazlan antlama metninin devam, CTH 52 nolu metnin arka yz u ekilde tercme edilmitir:

KBo I 3 (+) KUB III 17 (=CTH 52)577 Rs 7 [Bu tabletin bir kopyas Mitanni] lkesinde Kahat kentinin kurinnunun

efendisi Frtna Tanrsnn huzuruna brakld]. Daimi suretle 8 bu tablet [ Mitanni lkesi kralnn huzurunda ve Hurri lkesinin halknn

huzurunda okunsun]. [Ve her kim Kahat kentinin kurinnunun efendisi Frtna Tanrsnn huzurunda] 9 bu tableti [deitirirse ya da gizli bir yere (onu) koyarsa ya da onu krar ve

tabletin iindeki szleri deitirirse], 10 [bu] ant[lama] ile ilgili olarak [biz srlarn tanrlar ve yeminin

teminatlar578 (olan) tanrlar buraya ardk. 11 Onlar] birlikte [buraya gelsin, iitsin ve ahit olsunlar. Hatti lkesinde

Krallk ve Kralielii] yneten Arinna ehrinin Gne Tanras, 12 [Gn efendisi Gne Tanrs, Hattinin efendisi Frtna Tanrs, erri ve

Hurri, Nanni da, Hazzi da, Pazar yerinin Frtna Tanrs], 13 [ordugah]n efendisi Frtna Tanrs, [yardmn efendisi Frtna Tanrs,

577

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Weidner, 1923, 36-57. Tamamlama iin bak. Karauuz, 2002, 220.

578

203

Pattiyarik kentinin579 Frtna Tanrs, Nerik kentinin Frtna Tanrs, Harabenin? efendisi Frtna Tanrs, Halap kentinin Frtna Tanrs, Lihzina kentinin Frtna Tanrs,] 14 a[muha] kentinin Frtna Tanrs, [Hurma kentinin Frtna Tanrs, area

kentinin Frtna Tanrs, apinuwa kentinin Frtna Tanrs, Hiahapa kentinin Frtna Tanrs, Tahaya kentinin Frtna Tanrs, Kizzuwatna lkesinin Frtna Tanrs], 15 Uda kentinin Frtna Tanrs, [Hattinin Koruyucu Tanrs, Karahna kentinin

Koruyucu Tanrs, Tanr Zithariya, Tanr Karzi, Tanr Hapantaliya, Krlarn Koruyucu Tanrs], 16 Av antasnn Koruyucu Tanrs580, [Tanra Lelwani, Tanr Ea, Tanra

Damkina, Tawiniya kentinin Tanr Telipinusu, 17 Turmitta kentinin] Tanr [T]eli[pinu]su, [Hanhana kentinin Telepinusu,

Gl Itar, Tanr Akaipa], 18 [Halki, yemin]in [efendi]si [Ay Tanrs, yeminin kraliesi Tanra Ihara, Hepat],

gn kraliesi Hepat, Halpa kentinin Hepat, Uda kentinin Kizzuwat[na] lkesinin Tanra [Hepat], 19

Sava Tanrs [Zababa], Hat[ti]nin Sava Tanrs [Zababa, Illaya kentinin

Sava Tanrs Zababa, Arziya kentinin Sava Tanrs Zababa], Yayn efendisi [Tanr Yarri, Tanr Zappana], 20 [Tanr Haamili], [Hurma] kentinin [Tanr Hantedauu, amuha kentinin

Tanr Aparas, A[nkuwa] kentinin Tanra Katahhas], [Ka]tapa kentinin Kraliesi, [Tahurpa kentinin] Tanra Mammas,

579

Kr. Alp, 2002, 94. Kr. Karauuz, 2002, 221.

580

204

21

Dunna kenti[nin] [Tanr Hallaras, Hupina kentinin] Tanr Huwaanas,

[Landa kentinin Hanm, Landa kentinin] Kuniyawannii, Lulah[hi] ve 22 Hapiri [tanrlar], [Hatti lkesinin btn erkek tanrlar ve dii tanrlar,

Kizzu]watna581 lkesinin erkek tanrlar ve [di]i [tanrlar], Ereki[gal] 23 [Eb]edi [tanrlar], Tanr Nara, [Tanr Namara, Tanr Minku, Tanr

Am[minku], Tanr Tu]i, Tanr Ammizz[adu, Tanr Al]alu, Tanr Anu, Tanra [Antu], 24 [Tanr Enli]l, Tanra Ninlil, Belat-ekalli, [dalar, rmaklar, Dicle ve Frat,

gk] ve yer, rzgrlar [ve] bulutlar. ___________________________________________________________________ 25 Antlamann bu [szl]eri [nedeniyle] onlar buraya gelsinler, iitsin ve []ahit

(olsunlar). Eer sen Mattiwaza ve siz Hurrililer 26 bu antlamann szlerine sadk kalmazsanz, seni, Mattiwaza, ve Hurri

halkn lkenizle birlikte, karlarnzla, ocuklarnzla 27 ve mallarnzla birlikte yeminin efendisi tanrlar sizi tohumlu [mal]t nasl

ekiliyorsa yle eksinler. 28 [Na]sl pupuwahi[d]en bitki (tohum) kmazsa: Eer Mattiw[aza ]

[ seninle ilgili meseleye gelince, Mattiwaza, kendine aldn dier ein ile birlikte, 29 ve Hurri halk, karlar, oullar ile birlikte [(sizin) hibirinizin tohumu

olmasn ve yeminin efendisi b[u] tanrlar 30 size sefalet ve fakirlik versinler. Sen Mattiw[aza]nn tahtn devirsinler. Ve

bu tanrlar 31 seni lkenle birlikte kam gibi krsn, senin ismini ve dier kadnlardan

581

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Kizzuwatnann getii yerler iin bak. del Monte-

Tischler, 1978, 211 vd.

205

olma neslini yeryznden kazsnlar. 32 Sen Mattiwazann, lken iin herhangi bir Hurri halk arasnda arayacan

merhamet ve srekli bar yollar tkansn. Yeryznde souk bir rperti (olsun) ve sizin kknz kaznsn. 33 lkenizin topra bir amur deryas batakl olsun. Siz yukar kmadan

(bunun iinde) kaybolun. Sen Mattiwaza ve Hurri halkna 34 size bin tanrlar dman ol(sun), onlar s[i]z[i] takip etsinler.

___________________________________________________________________ 35 Eer sen Mattiwaza ve Hurrililer bu antlama ve yemine sadk kalrsanz, o

vakit bu tanrlar sen Mattiwazay 36 Hatti lkesinin kral, Byk Kraln kz olan eini, onun oullar ve

torunlaryla birlikte, ve siz Hurrilileri eleri, oullar ve lkenizle birlikte korusunlar. 37 Ve Mitanni lkesi eski durumuna geri dnsn. Bysn ve genilesin. Sen

Mattiwaza 38 Hatt[i] lkesinin kral Byk Kraln kznn oullar ve torunlar Hurrilere

daima krallk (yapsn). Babann taht 39 srsn. Mit[anni] lkesinin mr uzun olsun.

___________________________________________________________________ 40 Yerin ve gn Frtna Tanrs, Ay tanrs ve Gne Tanrs, Harran ehrinin

Ay Tanrs, Yer ve Gk, Kahat ehri[nin] kurinnusunun efendisi Frtna Tanrs, Uhuman ehrinin efendisi Frtna Tanrs, Bilgeliin efendisi EA, 41 Kurta ehrinin srlerinin Tanrs, Anu, Antu, Enlil ve Ninlil, Mitra-Wuruna

Tanrlar, Ind(a)ra Tanrlar, Naatiya Tanrlar, 42 Yer alt kaynaklar?, Tanr amanminuhi, Waukkanni ehrinin efendisi

206

Frtna Tanrs, Irrite tapnann efendisi Frtna Tanrs, Tanr Nabarbi, Tanr uruhi, Itar, Itar Yldz, 43 Tanr ala, Tanra Belet-Ekalli, Tanra Ihara, uta ehrinin Tanr

Partahisi, dalar, nehirler ve pnarlar, yerin ve gn Tanrlar. 44 Eer ben prens Mattiwaza ve Hurriler bu antlamann ve yeminin szlerine

sadk kalmazsak, 45 Bu takdirde ben Mattiwaza, dier karmla birlikte ve Hurrililer karlarmz,

ocuklarmz ve lkemizle birlikte 46 nasl bir sedir aac582 ykld zaman artk srgn vermezse, ben

Mattiwaza aldm dier kadnlarla birlikte 47 ve biz Hurrilileri, karlarmz, ocuklarmz ve lkelerimiz ile birlikte, sedir

aac gibi tohumumuz olmasn. 48 Bir kaynak suyu (kt) yere nasl geri akmyorsa, bizde kaynak suyu gibi

yerimize geri dnmeyelim. Ben Mattiwaza, 49 aldm elerle birlikte ve biz Hurrililer mallarmz ile birlikte, gkyzne

duman gibi ykselelim. Tuzun 50 nasl tohumu yoksa ben Mattiwazay aldm dier elerimle birlikte ve

Hurrililerin karlarmz, ocuklarmz ve topraklarmzla birlikte 51 tuz gibi tohumumuz olmasn. Biz bir tuz ktlesi gibi yerimize dnmeyelim.

Ben Mattiwaza Eer 52 aldm dier eleri, ( ) onlar tahtm devirsinler. Eer biz bu

antlama ve yemini muhafaza etmezsek 53 o vakit yeminin efendileri tanrlar bizi yok etsinler. Prens Mattiwaza ve

Hurrililer yle dedi: Eer biz bu antlama

582

Karauuza gre Kknar aac. Karauuz, 2002, 223.

207

54

ve yemini Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesi kral, kahraman Byk

Kral, Majeste uppiluliumann bu antlama ve yeminine uyarsak, 55 bu takdirde ismini ardmz tanrlar, bizimle gelsin, bizi ykseltsin, bizi

korusun 56 ve bize iyi davransn. Efendimiz Mattiwaza nde yrsn. Ve biz onun

himayesinde bol rne 57 sahip olalm. yilik ve Bar iinde yaayalm583. Gn ve Yerin efendisi

Frtna Tanrs sonsuza kadar 58 bizim koruyucumuz olsun. Mattiwazaya, biz Hurrililere ve Mitanni

lkesine kalp ferahl ve dinginlii 59 versin. Sonsuza dek bamz din olsun. Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti

lkesi kral, kahraman Byk Kral, Majeste uppiluliuma 60 nasl lkesini, askerlerini, oullarn ve torunlarn, sofra (arkadalarn?)

seviyorsa 61 o ben Mattiwazay, Hatti lkesinin kral, Byk Kraln kz ve dier eim

ile birlikte biz Hurrilileri 62 sevsin. ___________________________________________________________________ 63 aittir. lk tablet tamamdr. Antlama ve yeminin (ilendii bu tablet) Kili-Teupa (ve) Mitanni lkesinin topraklar ve mallaryla birlikte, o bizi ayn ekilde

CTH 52 nolu belge, CTH 51de belirtilen antlama koullarna uyulmas iin bir yemini kapsamaktadr. Byk ihtimalle bu belge Mattiwaza tarafndan

583

56-57 satrlar iin bak. Karauuz, 2002, 223.

208

deil, Byk Kral adna Hititli katipler tarafndan kaleme alnmtr. nk antlamadaki dua ve lanetlerin ilk rnekleri ve ilahi tanklar ksm, CTH 51 nolu metnin kopyas grnmndedir. Mattiwazann konumac olarak grnd blmlerde dahi onun lehine olan maddelerin bulunmamas da olduka ilgi ekicidir584. Antlamann nsznde CTH 51 nolu belgeye ek olarak baz detaylarn bildirildii gze arpmaktadr. zellikle Mattiwazann ka ve uppiluliumaya teslim olmas, Artatama ve uttarna hakknda verdii bilgiler, Mattiwazann uppiluliumaya verdii szler ve uttarnaya kar yaplan Hitit mcadelesinin ayrntlar ve daha sonra I. uppiluliumann iyilikleri ayrntlaryla

anlatlmaktadr585. I. uppiluliumann yapt iyilik ve yardma kar duyulan minnettarlk metnin her blmnde kendini gstermektedir. Bu da I.

uppiluliumann uygulad stratejik bir yaklam olabilir. Kral, Mattiwazadan sonra Mitanni tahtna oturacak olan krallarn kendisini ve Hitit Devletini tanmas ve gemii hatrlayarak sadk kamalarn ngrm olabilir. Nitekim Hitit kral, Mitanni kral tarafndan kaleme alnm ve I. uppiluliumaya olan balln dile getiren bir belgenin daha etkili olabileceini dnm olmaldr. CTH 51( KBo I 1 ) ve CTH 52 ( KBo I 3 (+) KUB III 17 ) nolu metinlerde ele alnmas gereken dikkat edilecek bir husus Hurri kral Artatama meselesidir586. CTH 51 nolu metnin nyz 1. ve 2. satrlarnda Hitit kral uppiluliumann Hurri lkesi kral Artatama ile yapt bir antlamadan bahsedilmitir. Yine ayn metnin
584

Altman, 2005, 43 vd. Altman, Mattiwaza antlamasn tekrar ele almtr. CTH 52 nolu metin hakknda yaplan

585

yorumlar iin bak. Altman, 2005, 44 vd.

586

Wilhelme gre, Artatama, Mitanniye dahil olan Hurri blgesinin szde kraldr. Wilhelm, 1989,

37-38.

209

48-50 satrlar arasnda Mitanni kral Turattann, olu ve hizmetilerinin komplosu sonucunda ldrldnden ve Frtna Tanrsnn Artatamann meselesini karara baladndan bahsedilmitir. Metnin ilerleyen satrlarnda Mattiwazann kendisine sndn ve Frtna Tanrsnn onun durumunu karara balad ve Mattiwazay Mitanni tahtna oturtmak iin olu Piyailiyi grevlendirdiinden bahsetmitir. Burada bata Frtna Tanrsnn Artatama meselesini karara balamasndan bahseden Hitit kralnn, devam eden satrlarda, Frtna Tanrsnn Mattiwaza meselesini karara baladndan da bahsetmesi ad geen her iki ismin farkl blgelerde krallk yapacak olmasnn bir gstergesi de olabilir. CTH 52 nolu metnin n sznde 1-3 satrlar arasnda ise Mattiwaza, Artatama ve uttarnay Mitanni lkesini mahvettikleri iin sulamaktadr. Fakat olduka ilgi ekici olarak Karauuz tarafndan tercme edilmi olan 29. ve 30. satrlarnda587 Mattiwaza yle sylemektedir: Frtna Tanrsnn sevgilisi, Hatti lkesinin kral, kahraman, Byk Kral Krallk tahtndaki kral Artatamay kaldrmasn. Fakat ben onun atad halef olaym ve Mitanni lkesinde hkm sreyim. uttarna lkelere kt bir ekilde muamele etti. Ancak ben bu yzden ktlk yapmayacam. Antlama metninin banda Artatamay sulayan Mattiwazann neden daha sonra uppiluliumaya Artatamay Kralln tahtndan kaldrmamasn istedii olduka artcdr. Bu durumda Mattiwaza Artatamann stnln yasal olarak kabul etmi olabilir588. Btn bu yazlanlardan yola karak CTH 51 ve CTH 52 nolu belgelerde Artatama ile ilgili olan satrlarda bir tutarszlk dikkat ekmektedir. Altmana gre

587

Karauuz, 2002, 218. Wilhelm, 1989, 38

588

210

Hititler baba katili olan kral Mattiwazaya yeteri kadar gvenmiyorlar ve bu yzden Artatama ile olan antlaamay da yedekte tutuyorlard. Ayn zamanda Frtna Tanrs Mattiwazann durumunu karara balad derken Mattiwazann iledii su kastedilmekte ve antlama metninde bunun belirtilmesi ile de ilerde Mattiwazay halka ve tanrlara kar sulu gstermek iin bir kant elde etmek istenmi olabilir589. I. uppiluliumann Artatama ile yapt antlamann Mattiwaza ile yapt antlama srasnda hala geerli olmas Altmann grn dorulamaktadr. Ayn zamanda I. uppiluliuma, Artatama ile daha nce imzalad antlamay yok sayarak, ilahi cezaya maruz kalmak istememi de olabilir590. II. Murili yllklarnda babas Mitanni lkesindeyken Hitit lkesi iindeki baz dini grevlerini ihmal ettiinden bahsetmektedir. Yllklarda ilgili satrlar u ekilde verilmektedir:

KBo III 4 + KUB XXIII 125 591 Vs I 16 17 18 Fakat Babam Mitanni lkesinde uzun sre kaldndan ve o garnizona gecikti. Sahibem Arinnann Gne Tanras bayramlarn geciktirdiler.

Hititlerde dinsel riteller olduka nem arz etmekteydi. zellikle lkenin refah ve ordunun dmanlar yenebilmesinde tanrlarn byk pay vard. Bu nedenle metinden de anlald gibi I. uppiluliumann Mitannide uzun sre oyalanmas, anlalan lke iinde nemli aksaklklara yol amtr. Metnin

589

Altman, 2005, 44 vd. Wilhelm, 1989, 38 Howink ten Cate, 1966, 162 vd.

590

591

211

devamnda II. Murili, babasnn ihmal ettii Gne Tanras Arrinnann bayramlarn dzenli olarak yaptndan bahsetmekte ve buna karlk olarak da tanrlardan, dman lkelere kar kendisine yardm etmelerini istemektedir. Burada II. Murilinin, babas tarafndan yaplan bir hatay tanrlara itiraf etmesi ve bu hatay kendsinin yapmadn belirtmesi olduka ilgi ekici gzkmektedir.

212

B) Asur592 Mitanni devletine tabii vassal bir krallk durumunda olan Asur Devleti, Mitanninin Hitit kral I. uppiluliuma tarafndan igalinden sonra g kazanm ve kuvvetli bir devlet konumuna gelmiti. I. uppiluliuma dneminde, Assur-Uballit593 tarafndan ynetilen Asur Devletinde balayan kalknma, byk Asur Devletinin temellerini oluturmu ve kendisinden sonra Asur tahtna kan Enlil-Nirari, I. Adad-Nirari ve I. TukultiNinurta dnemlerinde Asur gl bir devlet haline gelmitir594. zellikle I. AdadNirariden itibaren hem Kuzey Suriye hem de Gney Mezopotamya ilerine doru genileyerek, blgenin en gl devleti olmutur595. Asurlular, Din ve edebiyat alanlarnda Babil kltrnn tesirinde kalmalarna karn hukuk alannda nemli admlar atmlardr596. Asur Kral Assur- Uballit zamannda Asur lkesinin geliimine bir kant olarak, Asur Kralnn Msr firavununa gnderdii EA 7 nolu mektubu gsterebiliriz. Mektubun evirisi u ekilde verilmitir: EA 7597 1-2 Msr Memleketi kralna syle,

592

Hitite ivi yazl metin yerleri ve literatrde Asurun getii yerler iin bak. del Monte- Tischler,

1978, 51 ; del Monte, 1992, 16.

593

Amarna Arivinde mektubu bulunan Asur kral Asur-Uballit, Firavuna Kardeim diye hitap

ederek kendisini devrin Byk Krallarndan biri olarak grdn ifade ediyordu. Knal, 1943, 104.
594

Sever, 1987, 423. Memi, 2007, 190 Knal, 1943, 100. Transkripsiyon ve tercme iin bak. Yalva, 1974,62-63.

595

596

597

213

3 4 5 6-7 8-9 10 11 12 13 14

Assur Memleketi kral yle der: Sen, senin evin, senin karn senin harp arabalarn iyi olsunlar. Seni ve memleketini grmek iin habercimi gnderdim. imdiye kadar babalarmn gndermediini Bugn ben sana gnderiyorum. ki atl iyi bir arabay Lacivert tandan yaplm ilenmemi ta sana selam hediyesi olarak gnderiyorum.

Bu metinden de anlald gibi, Asur kral, Msr firavunu ile ayn statde olan bir kral edas ile konumaktadr. Gnderdii hediyeler onun ekonomik boyutta da rahat olduunu ve konumunu glendirmek iin Msra kar dostane bir tavr sergilediini gstermektedir. Amarna anda kendini gsteren, devletleraras rekabet ve g dengeleri, Hitit Devletini de fazlasyla etkilemi olmaldr ki, Asurun bymesinden korkan ve Hitit Devleti iin byk bir sorun olacan dnen I. uppiluliuma, aklc bir politika ile Mitanni Devletini Asur ve Hitit arasnda tampon bir devlet konumuna getirmi, ayn zamanda Kargam ve Halap gibi Suriyenin can alc noktalarnda bulunan iki merkeze oullarn kral olarak atayarak bu blgedeki dier yerel krallklarn da Hitit denetimi altnda kalmasn salamtr. III. Hattuili veya IV. Tudhaliya olduu sanlan bir Hitit kral tarafndan Asur kral Salmanassara gnderilen mektupta, uppiluliumann kazand zafere dikkat ekilmitir. Metnin bizi ilgilendiren ksm u ekildedir:

214

KBo XVIII 24 (=CTH 187)598 Rs. IV 4 5 6 7 8 9 10 Fakat sen Frtna tanrs kadar [glsn]. Sen gn douuna en yakn olansn. [ ] da

Sen snra en yakn (olansn). Sen gn batna en yakn (olansn). uppiluliumann silah ile malup edilen ehirler Tanrlarn trbt (harac) olsun. onlar Sen yukar aldn. (Bu) senin bana srekli olarak yazdn (meseledir).

Cevap niteliinde kaleme alnm olan bu mektup, Asur kral I. Salmanassara gnderilmitir. 7. ve 8. satrlarda bahsedilen ve I. uppiluliuma tarafndan malup edilen yerleimler byk olaslkla kraln Mitanni topraklar zerinde fethettii kentlerle zdeletirilmektedir599. I. uppiluliumann

saltanatndan uzun yllar sonra yazlm olduu tahmin edilen ve Asur Kral I. Salmanassara gnderilen mektupta, I. uppiluliumadan bahsedilmesi olduka ilgi ekici olmasnn yannda, I. uppiluliumann Kuzey Suriye ve zellikle Mitanni zerinde gstermi olduu baarnn izlerinin, uzun yllar etkisini koruduu ve Hitit lkesi iin byk nem tekil ettii anlalmaktadr.

598

Transkripsiyon ve tercme iin bak. Hagenbuchner, 1989, 241-245. Hagenbuchner, 1989, 245.

599

215

C) Babil

Babil lkesi, Mezopotamyann (bugnk Irakn) gneyini tanmlamak iin kullanlr ve kabaca kuzeyde Badattan, gneyde Basra Krfezine kadar olan blgeyi kapsamaktadr. Babil lkesi topraklar, Dicle ve Frat nehirlerinin meydana getirdii dz bir alvyon ovasdr. Tarm rnleri asndan zengin olan blgede, ticaret ok nemli bir yere sahipti. ok erken dnemlerden itibaren Babil lkesi ile Yakn Dounun dier blgelerini birbirine balayan geni bir ticaret a olumutu. Frat balca olmak zere Mezopotamya ve Suriyede bulunan dier nehirler ve kollar balca ticaret yollar olarak kullanlmaktayd600. Amarna devrinde, Babilde Kaslar bulunmaktayd. Bu dnemde Babilde edebiyat, din ve idari tekilat byk bir geliim gstermitir. zelikle Akada yazclk ikinci genileme safhasn bu devirde Babilde yaamtr601. Amarna arivinde ele geen mektuplardan, blgenin zengin tccarlarnn Suriye, Dou Akdeniz Blgesi, Anadolu ve Msr ile youn ticaret ilikisi iinde olduklar anlalmaktadr. Babil bu dnemde, Doudan gelen mallarn Frat zerinden, bat dnyasna ve Msra aktarlmasnda nemli bir grev stlenmiti. Msra kaliteli tekstil rnleri, iyi cins atlar, zmrt, akik ve lapislazuli gibi deerli talar gnderilmekte, karlnda altn ve baka rnler alnmaktayd602. Bu dnemde I. uppiluliuma, Babilde hkm sren Kassit hanedanlndan bir kralieyi e olarak alm ve bylelikle Babille olan politik dostluu akraba

600

Oates, 2004, 11 Knal, 1943, 100. Memi, 2007, 135.

601

602

216

ilikileri ile glendirmitir. Bu dnemde Babilde I. uppiluliumann ada olarak

II. Burnaburia hkm srmekteydi603. II. Burnaburian kz olan Malnigal adndaki Babilli Kralie, I. uppiluliuma ile gerekletirdii izdiva sonras, Hitit lkesinde Tawananna ismini kullanmtr604. Hitit ve Babil devletleri arasndaki yaknlamann nedeni olarak, 14. ve 13. yyda Mitanni boyundurluundan kurtulan ve yetenekli krallar tarafndan ynetilen Asur lkesinin hzla byyen gc gsterilebilir605. Nitekim Asurun bymesi blgede byk bir tedirginlik ve kayg uyandrmaktayd. II. Murilinin Ugarit kral Niqmepa ile yapt antlama da dman lkeler arasnda III. Babil Slalesini de (Kardunia) saymas606, I. uppiluliuma zamannda alkrabalk balar ile glendirilen Hitit-Babil dostluunun bozulduunu bize gstermektedir. Ayn zamanda daha nceki blmlerde de bahsettiimiz Tawananna olarak anlan Babil Kraliesi ile II. Murili arasnda ki ilkilerin bozukluu da buna delalet olabilir.

603

Murray, 2001, 56. Bryce, 172-173 Oates, 2004, 97. CTH 64; transkripsiyon ve tercme iin bak. Nougayrol, 1956, 71 vd.

604

605

606

217

SONU
I. uppiluliumann tahta geer gemez, Anadolu odakl bir siyaset izledii ve Anadoluda merkezi otoriteyi kurduktan sonra da Mezopotamya ve Kuzey Suriyeye yneldii grlmektedir. Nitekim kral, merkezi Hattuada olan Hitit Devletini gvence altna almadan Anadolunun gneydousunda uzun sreli askeri seferleri gze alamazd. Blm III de deindiimiz gibi kral, ilk olarak Hitit merkez alannn kuzeyinde yaylm olan Kakal dmanla ilgilenmi ve Kaka ile zaman zaman birlikte hareket eden Hitit Devletinin kuzeydousunda bulunan Azzi-Hayaa lkesi ile bir antlama yaparak Kakay yalnz brakmay planlamtr. Kzkardeini Azzi-Hayaa lkesi kral Huqqana ile evlendirerek Hititlerin kuzeydou snrlarn akrabalk balar ile gvence altna almtr. I. uppiluliuma ayn zamanda Hitit Devletinin batsnda bulunan ve babas zamannda ayaklanan Arzawa Memleketleri ile de mcadele etmitir. Bu zamanda Mira-Kuvaliya, Hapalla, Wilua ve eha Nehri lkesi olarak ayrlm durumda olan Arzawa Memleketlerini teker teker kendine balamay baarmtr. I. uppiluliuma Hitit Devletinin gneyinde bulunan ve babas zamannda Armatanal dman tarafndan igal edilmi olan Kizzuwatnaya da bir sefer dzenlemi ve ilerki yllarda olu Telepinuyu buraya rahip kral olarak grevlendirerek, Kizzuwatna Memleketi ile bir nevi vassal antlama niteliinde bir kararname imzalamtr607. Nitekim Suriye seferleri srasnda Kilikya kaplarn elinde tutan608 Kizzuwatna ile dostane ilikiler iersinde olmas, Hitit lehine ok nemli sonular dourmutur.

607

Goetze, 1940, 12-16. Knal, 1998, 102.

608

218

I. uppiluliuma Anadoluda izledii aklc politika sayesinde Suriye ve Yukar Mezopotamya zerinde kalc ve istikrarl bir yaylma gsterebilmitir. Kral, Anadolu iindeki vassalleri evlilik balar ya da politik stratejiler ile kendine balam, fethettii yerlerde garnizonlar oluturmu, dman devletlere kar tampon devlet uygulamasn baarl bir ekilde gerekletirmi ve olumlu sonular ald bu siyasi politikay Yukar Mezopotamya ve Suriye zerinde de uygulayarak byk bir baar gstermitir. I. uppiluliuma, Byk Suriye seferine hazrlk olarak ilk bata Hurriler ile snr olan ve babas zamannda Hitit Devletine kar ayaklanan Iuwa lkesine sefer dzenlemitir. Iuwa konumu itibari ile Hitit Devleti iin olduka nem tamaktayd. Nitekim olas Hurri saldrlarna kar Iuwann ele geirilmesi ve Hitit Devletinin bu gneydou snrnn gvence altna alnmas artt. Hitit Devletinin kuruluundan itibaren byk sorun oluturan Hurriler, Hitit Devletinin iinde bulunduu zayf anlardan her zaman yararlanmlardr. I. uppiluliuma dnemine kadar Anadoluya srekli aknlar dzenleyerek Hititlerin Anadoludaki merkezi otoritesini tehdit etmilerdir. I. uppiluliuma dneminde, Hurriler tarafndan muhtemelen 16. yyn sonlarnda kurulmu olan, Mitanni Devletinin609 Yukar Mezopotamya ve Kuzey Suriyedeki gl etkisi, Hitit Devletinin bu blgede tutunmasna ve gl bir siyasi birlik kurmasna byk engel tekil etmekteydi. Bu yzden Mitanni Devletinin ele geirilmesi ok nemliydi. Fakat bu olduka g ve zahmetli i iin ok iyi ve istikrarl bir plan yaplmalyd. Zira Mitanni yalnz deildi. evresinde ona bal her an yardm edebilecek yerel krallklar bulunmaktayd. Ayrca Msr da, bu gl mttefiine kar her zaman yardma hazrd.

609

Popko, 1995, 84.

219

I. uppiluliuma Anadolu iindeki hazrlklarn tamamlayp, gzn Kuzey Suriyeye evirdii zamanlarda Mitanni Krall iinde byk karklklar ve taht kavgalar yaanyordu. Bu da Hitit kralnn biran nce harekete gemesini tetikleyen nemli nedenlerden biri olmutur. lk olarak Mitanni Devleti kontrol altndaki yerel krallklar ele geirmek bylece Mitanniyi izole ederek yalnz brakmay amalamtr. I. uppiluliumann Suriye seferi ncesinde blgede bulunan yerel krallklar dnemin gl devletleri arasnda el deitiriyordu. Bu dnemde, Byk Krallar yksek snftan kabul edilirken, yerel krallarn ise Byk Krallarn boyunduruu altndaki vassal gler olduu dikkat ekmektedir610. Blgedeki yerel krallar konumlar ve zenginliklerinin farknda olduklar iin dnemin Byk Krallarna kar farkl stratejiler gelitiriyorlar, genellikle ikili bir politika izleyerek kendilerini gvence altna alyorlard. Msr ve Mitanninin ortak karlarnn bulunduu bu blge bu iki byk gcn kontrolndeydi. Suriyede bulunan yerel krallklarn Hitit hakimiyetine gemesi ile, blgedeki gler dengesi deimi, I. uppiluliuma, Yakndounun gl ve byk krallar arasnda anlmaya balamtr. Bu durumdan olduka rahatsz olan Msr, herhalde yaad dini reform ve karklklardan tr olsa gerek herhangi bir mdahelede bulunmamtr. Fakat Suriyede bulunan baz yerel krallklarn hzla byyen Hitit gcnden endie ettikleri ve dnemin Msr firavununa ikayetlerini bildirerek, yardm talep ettikleri gnmze kadar ulaan Amarna mektuplarndan renilmektedir.

610

Liverani, 1987, 66.

220

Suriyede politik bir g olarak beliren ve politik oyunlarla evre krallklar arasnda sz sahibi olmay baaran Nuhae Krallnn Hitit hakimiyetine gemesi ile I. uppiluliuma Nuhaenin evresinde bulunan Muki ve Niya gibi krallklar zerinde de sz sahibi olabilmitir. Tette ile yaplan antlamadan sonra ise kral, Nuhaeyi resmen Hitit vassali durumuna getirmeyi baarmtr. I. uppiluliuma zamanna kadar Msr etkisi altnda bulunan ve blgenin en nemli ticari merkezi konumunda olan Ugaritin II. Niqmadu dneminde evre krallklar tarafndan sktrlmas sonucu Hititlerden yardm istemesi ve Hitit vassalliine girmesi Hitit Devleti iin karlamayacak kadar nemli bir frsat olmutur. Nitekim Ugarit, ticari faaliyetlerde stlendii araclk misyonu ile zengin ve nemli bir ticaret liman ehriydi. Ugarit ile yaplan vassallik antlamasnda istenilen verginin dier vassal devletlerden farkl olmas, Ugaritin konumu ile dorudan alakaldr. Ugaritin Hitit Devletine balanmas ile Hititlerin blgedeki ticaret yollarna hakim olmas ve ekonomik ynden byk bir g kazanmasna neden olmutur. Nitekim Kargamn ele geirilmesiyle de Frat kysndaki Kargam da iine alan ticaret rotas ele geirilmi ve blgeyi nemli klan ticaret yollar Hitit kontrol altna girmi oluyordu. I. uppiluliuma, Kargamn kuatmas srasnda ciddi bir direnile karlamtr. Blgenin gvenliinin salanabilmesi iin kilit bir noktada bulunan Kargam ehri, ayn zamanda Anadoludan Kuzey Suriyeye gei gzergahnda bulunan yollarn da kesime noktasnda bulunmaktayd. Kargamn fethi, Mitanninin ele geirilmesi iin en nemli admlardan biri olmutur. I. uppiluliuma, olu Piyailiyi, Kargama kral olarak atam ve ismini Hurrice bir isim olan arri-Kuuh olarak da deitirerek, ehirde bulunan Hurrili halk ile kaynaamasn ve kltrel bir yaknlamay hedeflemi olmaldr. Kral,

221

Mitanninin ele geirilmesi grevini de oluna vererek Kargam kralnn blgede sz sahibi olmasn ve blgedeki gvenlikten sorumlu olmasn salamtr. Mitanninin Kargam kral arri-Kuuh tarafndan ele geirilmesiyle blgedeki Hitit hakimiyeti garantilenmitir. Mitanninin bana kral olarak grevlendirdii Mattiwazaya kzn e olarak vererek, Mitanniyi kendine akrabalk balar ile balayan I. uppiluliuma, ayn zamanda Mitanniyi ykselen Asur gcne kar tampon bir devlet olarak da kullanmtr. Mitanniden ayrldktan sonra hzl bir byme gsteren ve blgedeki Hitit hakimiyetini tehdit eden Asur Devletine kar I. uppiluliuma, Babil Devleti ile de bir anlama yapm ve Babilli bir kralieyi kendine e alarak aradaki balar kuvvetlendirmitir. I. uppiluliuma, Suriyede dini bir merkez olan Halap ehrine de olu Telepinuyu kral olarak grevlendirmitir. Anlalan o siyasi adan byk nem arz eden bu ehrin, dini nemini de muhafaza ederek blgedeki Hitit stnlnn uzun mrl olmasna katk salamay amalamtr. I. uppiluliuma Suriye ve Yukar Mezopotamyada izledii bu yaylma politikasnda esas olarak Msra kar dostane ilikiler sergilemi ve Msr ile olan balarn kopmamas iin Msr kontrolnde bulunan yerlere saldrmay dnmemetir. Fakat Msr kontrolnde bulunan Kadein Hitit askeri birliklerine saldrmas zerine Kadei de Hitit hakimiyetine alm ve Hitit vassali ilan etmitir. Anlalan bu olaydan sonra zayflayan Hitit- Msr ilikileri I. uppiluliumann Kargam kuatmas srasnda Amka blgesine saldrmasyla iyice bozulmutur. Msr kraliesi tarafndan I. uppiluliumann bir olunun Msra kral olarak istenmesi ve kraln bu artc istek zerine ounu

222

gndermesinden sonra olunun lm haberinin gelmesi zerine ise iki lke arasndaki gerginlik iyice artmtr. Suriyede Msr ile snr bulunan ve bu krallk ile Hitit arasnda srekli bir ekime konusu olan Amurru Devleti Aziru zamannda I. uppiluliuma ile yaplan balaklk antlamas sonucunda Hitit vassali olmutur. Bu durum Msr deniz ticaretinin byk lde sekteye uramasna neden olmutur. Nitekim Amurru, bu dnemde Msr, Dou Akdeniz limanlar, Alaya ve Ege kylar arasndaki ticaretin odak noktasnda bulunmaktayd. Hitit hakimiyetine gemesi ile Amurru zerinden Msra gei yapan ticaret gemileri, rotalarn Alaya zerinden Msra evirmek zorunda kalmlardr. Grld gibi Hititlerin blgedeki ykselen gc hem yerel krallklarn hem de blgede kar olan dier gl devletlerin farkl politikalar izlemelerine yol amtr. Fakat I. uppiluliumann akll ve istikrarl bir ekilde uygulad genileme siyaseti karsnda dnemin en byk gc diyebileceimiz Msr dahi baa kamamtr. I. uppiluliuma, yerel krallklar ile yapt balaklk antlamalar sonucunda bu krallklar birer Hitit vassali yapm ve herhangi bir sava ya da isyan durumunda Hitite yardmc askeri g oluturmutur. Yine vassal yapt bu yerel krallklarn zenginlii ve dedikleri vergiler, blgeden kazanlan sava ganimetleri, verilen hediyeler, Hitit Devletinin Anadolu iinde ve dnda gl bir ekilde varln srdrmesini salamtr. I. uppiluliuma, Anadoluda izledii tampon devlet uygulamasna Suriye ve Mezopotamyada da devam etmi, Asura kar Mitanniyi, Msra kar da Amurruyu tampon devlet yapmtr. Kargam ve Halapa oullarn kral olarak atayarak, kendisinin Anadoluda olduu zamanlarda da Suriye ve Yukar Mezopotamyadaki Hitit karlarnn birinci elden

223

korunmas ve blgede gvenliin salanmasn amalamtr. Babilden bir e alarak, iki lke arasndaki balar akrabalk balar ile glendirmi ve Asurun hzl bymesine kar nemli bir mttefik kazanmtr. Ayn ekilde Mitanninin bana kukla bir kral olarak atad Mattiwazaya da kzn e olarak vererek Mitanninin sadakatini garanti altna almak istemitir. Nitekim I. uppiluliuma, Msr kraliesinden gelen izdiva mektubuna karlk da olunu, Msr Kraliesine e olarak gndermi fakat olunun lm haberi zerine byk bir hayal krklna uramtr. Anlalan kral, olunu Msra gnderirken Msr zerinde de sz sahibi olmay ve byk bir g elde etmeyi dnmt. I. uppiluliuma dneminde izlenen d politika ile Hitit Devleti, kuruluundan beri arzulad, Mezopotamya, Anadolu ve Msr Medeniyetlerinin kesime noktasnda bulunan, ticaret yollarnn merkezi, zengin doal kaynaklar bnyesinde barndran Suriye ve Yukar Mezopotamya idealine ulamtr. I.

uppiluliuma, bu blgede kazand askeri ve diplomatik baarlar sayesinde adnn dnemin Byk Krallar arasnda anlmasn salam ve Hitit Devletini imparatorluk snrlarna kavuturmutur.

224

B BL YOGRAFYA L STES
Akurgal E. 2003 Aktre S. 1997 Alp S. 1949 Hititlerde Sosyal Snf NAM.RAlar ve deogramn Hitite Karl, Belleten XIII, Say: 50, 245-270. 1974 Eski nasyada Siyasal likilerden Blmler, Anadoluda Bronz a Kentleri, stanbul. Anadolu Kltr Tarihi, Ankara.

Cumhuriyetin 50. Yldnmn Anma Kitab, 425- 436. 1977 Maat-Hykte kefedilen Hitit Tabletlerinin altnda Yukar Yeilrmak blgesinin Corafyas hakknda,

Belleten 41, Say: 164, 637-652. 1999 Hititlerde ark, Mzik ve Dans. Hitit anda

Anadoluda zm ve arap, Ankara. 2001 2002 Alpman A. 1982 1986 Hurriler, TAD XIV/ 25, 283-313. Nuzi Adoption Metinlerinin Ortaya Koyduu SosyoEkonomik Sonular, IX. Trk Tarih Kongresi Bildirileri I. 1998 Anadoluda Hurriler, III. Uluslararas Hititoloji Kogresi Bildirileri, Alp, S. Sel, A. (Eds.), 27-37. Altman A Hititlerin Mektuplamalar, stanbul. Hitit anda Anadolu, Ankara.

225

1977

The Apologetic Motif in the Historical Prologue to the Treaties of uppiluliuma I , Shnaton 2.

1987

One Some Assertions in the Historical Prologue of the augamuwa Vassal Treaty and their Assumed Legal Meaning, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, 610/VII .

2004

The Historical Prologue of the Hittite Vassal Treaties, Ramat-Gan.

2005

attiwazas Declaration (CTH 52) Reconsidered, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, Alp, S. Sel, A. (Eds.), 43-48.

Arkan Y. 1986 Hitite ivi Yazl Kaynaklara Gre I. Murili Devri, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. 1994 II. Murilinin Veba Dualar (CTH 378), Yaynlanmam Doktora Tezi. Astour M. C. 1969 The Position of the Confederacy of Muki-Nuhae-Nii by uppiluliuma. A study in Political Geography of the Amarna Age: Or 38. 1977 Tunip-Hamath Its Region, A Contribution to the Historical Geograph of Central Syria, Orientalia 46. 1989 Hittite History and Absolute Chronology of the Bronze Age, Partille. 1992 Mari in Retrospect. Fifty Years of Mari and Mari

Stusies, Edited by Gordon D. Young, Winona Lake, Indiana.

226

Bahar H. Karauuz G. Koak . 1996 Eskia Konya Aratrmalar 1, (Phrygia Paroreus Blgesi: Antlar, Yerlemeler ve Kk Buluntular), stanbul. Balkan K. 1957 Mama Kral Anum-Hirbinin Kani Kral Waramaya Gnderdii Mektup, Ankara. Beal R.H. 1986 The History of Kizzuwatna and the Date of unaura Treaty, Or 55, 424 445 . Beckman G. M. 1992 Hittite Administration in Syria in the Light of the Textes from Hattua, Ugarit and Emar Bibliotheca Mesopotamica 25, New Horizons in the Study of Ancient Syria, eds. M.W. Chavalos - J.C.V. Hayes, 41- 49. 1994 Some Observations on the uppiluliuma-attiwaza

Treaties, The Tablet and the Scroll. Near Eastern Studies in Honor of William W. Hallo, M.E. Cohen, D.C. Snell, D.B. Weisberg (Eds.) 1995 Hittite Provincial Administration in Anatolia and Syria, the View from Maat and Emar, Atti del II. Congresso Internationale di Hittitologia, 19-37. 1996 1999 New Joins to Hittite Treaties, ZA 86, 96-100. Hittite Diplomatic Textes, Harry, A.-Hoffner, Jr.(eds.), Atlanta.

227

Bottro J. 2006 Bryce T. 1987 The Bounderies of Hatti and Hittite Border Policy, Tel Aviv, XIII- XIV/1, (1986-1987), 85-102 1998 2003 Kingdom of the Hittites, Oxford. Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, ev. Mtif Gnay, Ankara. Burry J. B.- Cook S.A.- Adcock F. E. 1940 Carruba O. 1998 Hethitische Dynasten Zwischen Altem und Neuem Reich, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri, Alp, S. Sel, A. (Eds.), 87-107. Cokun Y. 1990 Hititlerin dari Yaps Uluslararas 1. Hititoloji Kogresi Bildirileri. del Monte G. F. 1985 Nuovi Frammenti di Trattati Hittiti, OA 24, 263269. 1992 Die Orts und Gewssernamen der Hethitischen Texte, RGTC 6/2. del Monte G. F.-Tischer J. 1978 Die Orts und Gewssernamen der Hethitischen Texte, RGTC 6. The Egyptian And Hittite Empires to c. 1000 B.C., CAH 2. Kltrmzn afa Babil, ev. Ali Berktay, stanbul.

228

Dinol A. 1982 Anadolu Uygarlklar I, Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi, stanbul. 2004 Hititler, Son Tun a, Arkeo-Atlas Dergisi, Say: 3. 2005 3300. Ylnda Kade Sava Dnyann lk Yazl Bar Antlamas, Bilim ve topya Dergisi, say: 138. Drower S. Margaret. 1968 Durand J. M. 1987 Documentes Pour Lhistorie Du Royame De HauteMesopotamie I, MARI 5, 159-167. Edel E. 1994 Die gyptisch-Hethitische in Babylonischer Korrespondenz und aus Ugarit, CAH II, Chapter XXI (b), Cambridge.

Boghazki

Hethitischer

Sprache HK 1, 15-17. Ertem H. 1973 Boazky Metinlerinde Geen Corafya Adlar Dizini, Ankara. 1980 Hitit Devletinin ki Eyaleti: Pala- Tum(m)ana ile Yakn evrelerindeki Yerlerin Lokalizasyonlar zerine Yeni Denemeler, Ankara. 1990 Korucutepenin Hititler Devrindeki Ad Hakknda, X. Trk Tarih Kongresinden Ayr Basm.

229

Freydank H. 1960 Eine hethitische Fassung des Yertrages zwischen dem Hethiterknig Suppiluliuma und Aziru van Amurru, MIO 7, 356-381. Friedrich J. 1924 1926 1930 1952 Forlanini M.- Marazzi M. 1986 Forrer E. 1926 Gastrang J.-Gurney O.R. 1959 Giorgadze G.G. 1969 Goetze A. 1925 Hattuili, Der Bericht ber seine Thronbesteigung nebst den Paralleltexten, MVAeG 29/3. 1930 Die Pestgebete des Murili, KIF 1, F, Sommer- H, Ehelolf 1940 (eds.) Hittites and Hurrians in Old Hittite Texts, VDI 1. The Geography of the Hittite Empire, London. Forschungen I-II, Erkner bei Berlin. Anatolia: LImpero Hittita Atlante, ASVOA 04/3. AfO 2, 119-124. SV I. SV II. HW, Heildelberg.

Kizzuwatna and the problem of Hittite Geography, New Haven.

1952

Hittite Courtiers and Their Titles, RHA 12/54.

230

1967 1975

Die Annalen des Mursilis, Darmstadk. The Struggle for the Domination of Syria (14001200 B.C.) Anatolia From Shuppiluliumash to the Egyptian war of Muwatallish, the Hitittes and Syria (1300-1200 B.C.) in: CAH, II Park 2 A, Cambridge usw, 117-129.

Gonnet H. 1968 Les montagnes dAsie Mineure dapres les textes hittites, RHA 27. Gurney O.R. 1970 2001 Gnbatt C. 1997 Kltepeden Akadl Sargona Ait Bir Tablet, Archivum Anatolicum 3, (Emin Bilgi An Kitab), 131 155. Gterbock H.G. 1943 Etilerde Tarih Yazcl, Trk Tarih Kongresi IX /2, 177-181. 1956 The Deeds of Suppiluliuma as Told by His Son Mursili II, JCS 10. 1960 Mursilis accounts of Suppiluliumas dealings with Egypt, RHA 18/66 (Fs.E. Cavaignac) Hagenbuchner A. 1989 Die Korrespondenz der Hethiter, Teil: 2 THeht 16. Anatolia, CAH 3, II/1, Chapter XV, Cambridge. Hititler, ev. Pnar Arpaay, Ankara.

231

Hardy R. S. 1941 Harrak A. 1987 Assyria and Hanigalbat, Texte und Studien zur Orientalistik 4. Harry A.- Hoffner J. R. 1997 Perspectives on Hittite Civilization, Selected The Old Hittite Kingdom, AJSL 58, 190-216.

Writings of Hans Gustov Gterbock, Chicago. Havare N. 2003 M.. II. Bin Antakyasnn En nemli Kenti Alalah Ankara, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi. Hawkins J. D. 1967 Mursilis North- Western Compaigns- A Commentary Anatolica I, Leiden. 1976-1980 Kargam, Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archologie, Fnfter Band, IaKizzuwatna. 1988 Kuzi-Tesub and the Great Kings of Kagamis, AnSt 38. 1998 The Land of Isuwa: The hieroglyphic

Evidence, III Uluslararas Hititoloji Kongresi. Bildirileri. Alp, S. Sel, A. (Eds.) Houwink ten Cate Ph. H. J. 1963 Liverpool Monographs in Archaeology and Oriential Studies, BiOr XX, 270-276.

232

1966

A New Fragment of the Deeds of Suppiluliuma as Told by his Son, Mursili II JNES 25.

1979

The Mashuiluwas Affair: A Join (KBa XIX 46 And Duplicate (KBo IX 77) to Mursiliss Comprehensive Annals, Studia Mediterranea.

lmiye M. 2006 Imparati F. 1964 James A. 2000 Egypt and Her Vassals: The Geopolitical I Hurriti, G. C. Sansoni, Firenze. Ortadou Uygarlk Miras, stanbul.

Dimension, Amarna Diplomacy, The Beginnings of International Relations, R. Cohen R.

Westbrook (eds.), Baltimore and London, 112- 124. Kale H. 1999 Anadolunun Kayp Medeniyetleri / Wilua-2, Bilim ve topya Dergisi, Say: 61, 70-73. Kammenhuber A. 1973 Materialien zu einem hethitischen Thesaurus, Lief 1-2 Karauuz G. 2002 Boazky ve Ugarit ivi Yazl Belgelerine gre Hitit Devletinin Siyasi Antlama Metinleri, Konya. 2005 M.. II. Binde Orta Anadolunun Gney Kesimi, Konya.

233

Knal F. 1941 Amarna anda Hurriler, ADTCF Dergisi 1.saysndan ayr basm, 1021-1041. 1943 Amarna anda Msrn n Asya Mnasebetleri, ADTCF Dergisi II/ 1, 99-106. 1947 1953 1958 Suppiluliumann Suriye Seferleri, Belleten 11/41, 1-13. Arzawa Memleketlerinin Mevkii ve Tarihi, Ankara. Kargam ehri Tarihi Hakknda, ADTCF

Dergisi XVI, 3-4, 69-77. 1967 1973 Yamhad Krall, TAD V/ 8-9, 193-211. Hitit Devletleri in Kuzey Suriyenin nemi,

Atatrk Konferanslar IV, 3-13. 1974 Eski Anadolu Tarihinde Baz Deimeler,

Cumhuriyetin 50. Yldnm Anma Kitab, 415-424.

1975 1998 Kitchen K.A. 1962 Klengel H. 1964a

Ugarit Krallarnn Tarihi, TAD VIII-XII, 14-23. Eski Anadolu Tarihi, Ankara.

uppiluliuma and the Amarna Pharaos, Liverpool.

Ein neues Fragment zur historischen Einleitung des Talmiarruma-Vertrages, ZA 56.

1964b

Aziru von Amurru und seine Rolle in der Geschichte der Amarnazeit MIO 10, 57-83. 1965 Geschichte Syriens I, Berlin.

1968 1969

Die Hethiter und Iuwa, OA 7 Geschichte Syriens II, Berlin. 234

1970 1976 1992

Geschichte Syriens III, Berlin. Nochmals zu Iuwa, OA 15, 85-89. Syria 3000 to 300 B. C., A Handbook of Political History, Berlin.

1995

Historischer

Kommentar

zum

augamuwa-

Vertrag, Studio historiae ardens. Ancient Near Eastern Studies Presented to Philo H.J. Howink ten Cate on the Occasion his 65th Birthday. T.P.J. van den Hout, J.de Roos (eds.), stanbul-Leiden. 1999 2002 Geschichte des Hethitischen Reiches, Leiden. Hitit Tarihi, Hititler ve Hitit mparatorluu, 1000 Tanrl Halk, Kunst-und Ausstellungshalle der

Bundesrepublik Deutschland. Knudtzon J. A. 1915 Khne C. Otten O. 1971 Der augamuwa-Vertrag (Eine Untersuchung zu Sprache und Graphik), StBoT 16, 1-50. Kmmel H.M. 1985 Laroche E. 1966 1969 Les Noms des Hittites, Paris. Fragments Hittites du Traite Mitannien de Suppiluliuma Ier, Ugaritica IV, 369-373. 1971 CTH, Paris. Die Annalen Hattuili I, TUAT I / 5, 455-563. Die El-Amarna Tafeln, Neudruck.

235

Lebrun R. 1980 Lehmann J. 1981 Liverani M. 1962 1987 Storia di Ugarit, Roma. The Collapse of the Near Eastern regional system at the end of the Bronze age the case of the Syria, Centre and Periphery in the Ancient World, Cambridge University Pres, 66-73. 1991 Lyoyd S. 2003 Macqueen J. G. 2001 Mcevedy C 2004 Memi E. 1998 Asur Devletinin Anadolu Politikas, XII. TTK Bildirileri. 2007 Eskiada Mezopotamya, En Eski alardan Asur mparatorluunun Yklna Kadar, Bursa. Meier S. A. 2000 Diplomacy and International Marriages, Amarna Diplomacy, The Beginnings of International lka Tarihi Atlas, ev. Ayen Anadol, stanbul. Hititler ve Hitit anda Anadolu, Ankara. Trkiyenin Tarihi, ev. Ender Varinliolu, Ankara. Antico Oriente, Storia Societa Economia, Bari. Gli Ittiti, Venezia. Hymnes et prieres (Homo Religiosus 4), Louvain.

236

Relations, R. Cohen R. Westbrook, (eds.), Baltimore and London. Moran W. L. 1987 1988 Murat L. 1998a Hitit Corafyasnda Yukar lke ve Tarihi nemi, Trkiyede Sosyal Bilimlerin Gelimesi ve DTCF Sempozyumu Bildirileri, 175-188. 1998b Hitit Dnyasnda Gagalarn Yeri, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri. Alp, S. Sel, A. (Eds.), 435-443. Murnane W. J. 2000 Imperial Egypt and the Limits of Power, Amarna Diplomacy, The Beginnings of International Les Lettres Del- Amarna, Paris. The Amarna Letters, London.

Relations, R. Cohen R. Westbrook, (eds.), Baltimore and London, 101-111. Murray R. A. 2001 Late Hittite Emar, Ancient Near Eastern Studies 8, 56-60. Nakamura M. 2002 Naugayrol J. 1956 Oates J. 2004 Babil, ev. Fatma izmeli, Ankara. PRU IV. Das hethitische nuntarriyaha- Fest, Oosten.

237

Otten H. 1951 Ein Althethitischer Vertrag mit Kizzuwatna, JCS 5, 129-132. 1993 Zu einigen Neufunden Hethitischer Knigssiegel,
Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Jahrgang.

1995

Die

Hethitischen

Knigssiegel

der

frhen

Groreichszeit, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Jahrgang. zg T. 2002 Anadolu ehir Devletleri Eski Tun andan Assur Ticaret Kolonilerine, Hititler ve Hitit mparatorluu, 1000 Tanrl Halk, Kunst-und

Ausstellungshalle der Bundesrepublik Deutschland. Pederson O. 1998 Archives and Libraries in the Ancient Near East, Maryland. Popko M. 1995 Redford D. B. 2001 The Oxford Encyclopedia of Ancient Egypt Religions of Asia Minor, Warsaw.

2, Oxford. Riemschneider K. K. 1962 Hethitische Fragmente Historischen Inhalts Aus Der Zeit Hattuili III. JCS 16. Rster C.

238

1972

Hethitische Keilschrift- Palographie, Mit einer Einleitung von H. Otten, StBoT 20.

Sava . S. 2006 ivi Yazl Belgeler Inda Anadoluda ( .. 2. Bin ylnda) Madencilik ve Maden Kullanm, Ankara. Schuler E. Von 1965 Sever H. 1987 Asur Siyasi Tarihinin Ana Devreleri, ADTCF Dergisi XXXI 1-2 Cumhuriyetin 60. Yldnm Armaan, 422-423. Sevin V. 2004 Dou Anadolu Orta ve Son Tun a, Arkeoatlas 3, stanbul. Singer I.- Izreel S. 1990 The Generals Letter from Ugarit, A Linguistic and Historical Reevaluation of RS 20.33 (Ugaritica V, No. 20), Tel Aviv. Singer I. 1991 The Land of Amurru and the Lands of Amurru in the augamuwa Treaty, IRAQ 53, 69 74 1999 A Political History of Ugarit, Handbook of Ugarit Studies, Brill. Die Kaker, Berlin.

239

2001

The Treaties between Karkami and Hatti, Akten des IV. Internationalen Kongresses fr Hethitologie, StBoT 45, 635 641.

2004

The Kurutama Treaty Revisited, Sarnikzel: Hethitologische Studien zum Gedanken Emil Orgetorix Forrer (DBH 10), D. Groddek- S. Rle (eds.), 591 607.

Speiser E. A. 1941 Stefano De Martino 2006 Sel A. 1990 Hitit Kadnnn Hukuki Durumu, Uluslararas 1. Hititoloji Kongresi Bildirileri. 2001 Ortaky Tabletleri Inda Bat Anadolu le lgili Baz Konular zerine, Akten des IV Internationalen Kongresses fr Hethitologie, StBoT 45, 670-678. n G. 1989 Mzemize Londradan Satn Alnarak Getirilen Bir Tablet Paras, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1988 Yll, 3-7 nal A. 1974 2002 2003 Hattuili III, THeth 3/1. Hititler Devrinde Anadolu I, stanbul. Hititler Devrinde Anadolu II, stanbul. Hititler, ev. Erendiz zbayolu, Ankara. Introduction to Hurrian, New Haven.

240

Van Den Hout TH. 1994 Der falke und das Kcken: der neue Phorao und der Hethitische Prinz?, ZA 84, D. O. Edzard - U. Seidl G. Wilhelm (eds.), 60-88. Virolleaud ch. 1940 Suppiluliuma et Niqmad dUgarit RHA 5. fasc.38, 173-174. Von Soden W. 1979 Yalva K. 1974 Smer-Babil ve Assurda Mektup eidi rnekleri, Anatolia XVI, 27-63. Yakar J. 1976 2007 Hittite involvement in Western Anatolia,Anatolian Studies 6 Anadolunun Etnoarkeolojisi, Tun ve Demir alarnda Krsal Kesimin Sosyo-Ekonomik AHw 3

Yaps, ev. Selen Hrn Riegel, stanbul. Yiit T. 1994 I. Hattuili ve Dnemi, Yaynlanmam Doktora Tezi. 1996 Tarih ncesi ve Hitit Dneminde uwa Blgesi, TAD XVII 28, 233-251. 1998 M.. II. Binyl Anadolu Kentlerinden amuhann Tarihi ve Lokalizasyonu zerine, TAD XIX, 274287.

241

Yoshida D. 1996 Untersuchungen zu den Sonnengottheiten bei den Hethitern, Schwurgtterliste, helfende Gottheit,

Feste, Heidelberg. Wachsmann S. 1986 Is Cyprus Ancient Alashiya? New Evidence from an Egyptian Tablet, BA 49. Weidner E. 1923 Westbrook R. 2000 Internatianal Law in the Amarna Age, Amarna Diplomacy, The Beginnings of International PD

Relations, R. Cohen R. Westbrook, (eds.), Baltimore and London, 28- 41. Wilhelm G.- Boese J 1987 Chronologie und die hethitische Geschichte des 15 und 14 Jahrhhunderts v. Chr. Haigh, Middle or Lous haz. P. Astram, Gteborg. Wilhelm G. 1989 1991 The Hurrians, Warminster. Probleme der hethitischen Chronologie, OLZ 86, 5/6, 470-475.

242

ZET

Bu

alma

I.

uppilulima

dneminde

kraln

Suriye

ve

Mezopotamya ile olan ilikilerini esas alarak, Hitit Devletinin blgedeki yerel krallklar ve dnemin gl devletleri zerindeki etkisini gstermeyi amalamtr. Anadoluda merkezi otoriteyi kurmay baaran Hitit Devleti, I. uppiluliumadan itibaren imparatorluk dzeyine ulama amacyla, gzn Suriye blgesinde bulunan dnya ticaret yollarnn en nemlilerinden biri olan ana artere dikmitir. zellikle Msrda ortaya kan ve devletleraras ilikilerin nemli boyutlara ulat, Amarna andan itibaren Mezopotamya ve Suriye blgesine olan youn ilgi, dnemin gl devletleri olan Msr, Hitit, Mitanni, Asur ve Babil arasnda srekli ekimelere konu olacak ve bu blgede bulunan yerel krallklarn deiik stratejiler ile bu devletlerle kurduklar ilikiler n plana kacaktr. I. uppiluliumann gerekletirdii Suriye seferleri sayesinde blgede sz sahibi olan Hititler, izledikleri aklc politika ile de uzun sre gvenlii salamay baarmlardr. I. uppiluliuma dneminde ele geirilen yerel krallklarla yaplan ballk antlamalar ve kilit blgelerin ynetimlerinin Hitit kralnn oullarna tahsis edilmesi, yaplan politik evlilikler ve tampon devlet uygulamas Hitit Devletinin blgedeki kalcln arttrm ve dnemin byk devletleri arasnda nemli bir yere ykselmesine olanak tanmtr.

243

I. uppiluliumann izledii askeri ve diplomatik yaylma politikas, kendinden sonra Hitit tahtna oturan krallar tarafndan da benimsenmi ve benzer ekillerde uygulamtr. Hitit Devleti kuruluundan bu yana hakimiyet kurmay arzulad Kuzey Suriye ve Yukar Mezopotamya topraklarna I. uppiluliuma ile sahip olmu ve bu topraklar, Hitit Devletinin siyasi ve ekonomik adan imparatorluk seviyesine ulamasn salamtr.

244

ABSTRACT

In this thesis, it intends to point out the influence of the Hatti Kingdom above the local states and the powerful kingdoms, based upon the relations between uppiluliuma I and Syrian-Mesopotamian states. In order to reach the imperial stage, the Hatti Kingdom which achieved to establish central authority in Asia-Minor, fixed his eyes upon the main artery as one of the most important trading-routes in Syria, from the reign of Suppiluliuma I. Especially from the Amarna-period in which the international relations gained an important acceleration, the intensive concerns above the Mesopotamian- and the Syrian-territory would bring face to face Egypt, Hatti, Mitanni and Babylon with each other, and those would also cause to be developed the different strategies by local kingdoms and to establish relations between those kingdoms and powerful states. The Hittites which used their influence in North Syria by the Syriacampaigns of uppiluliuma I, achieved to secure the safety of that region for a long time by their rationalist politics. Some politics, like concluding vasal treaties with local kingdoms which were dominated in the reign of uppiluliuma I, being assigned the control of key-zones to the offspring of Hatti King, the dynasty-marriages and the practices of buffer-states, strengthened the permanence of Hatti Kingdom into that region, and made possible that the Hatti kingdom raised to an important position among the other powerful states.

245

The military-diplomatic expansion politics which were carried out by uppiluliuma I, were also appropriated and practiced in the same way by his successors. The Hatti Kingdom which aimed to rule over North Syria and Mesopotamian territory from the beginning of his existence, dominated that area in the reign of uppiluliuma I, so it caused that Hatti Kingdom raised up the imperial-stage socio-economically.

246