DVAN R'NE MODERN METN ZMLEME YNTEMLERNDEN BAKMAK Dursun Ali TKEL * ZET Edebiyatn bilimsel keif ve teknolojik

varlklarn seyrini takip eden bir yn vardr. On dokuzuncu yzyldaki byk edebi deiimler dil ve edebiyat almalarn da derinden etkilemitir. Saussureden sonra Bat dnyasnn dil ve edebiyata bak deimitir. Bu bak yapsalclkla beraber dil almalarn, dilsel varlklarn alglann ve deerlendiriliini toptan deitirmitir. Modern alarda, modernizm, yapsalc akmlar, post-modernizm, gstergebilim, anlambilim gibi dil ile dorudan veya dolayl ilgisi olan btn bilimsel anlaylar, edebiyat biliminin edebi metinlere bakna yepyeni boyutlar getirmektedir. 20. yzyln son eyrei, Divan iiri metinlerini asrlar boyu yorumlama abas saylan geleneksel erh metodu yannda modern zmleme yntemleri ile de anlamaya alma gayretlerinin grld dnem olmutur. Bu tebli, btn bu modern zmleme yntemlerinin divan iiri zerindeki uygulamalarnn panoramasn vermektedir. Anahtar Kelimeler: dil, edebi metin, edebiyat bilimi, metin zmlemeleri, modern yntemler LOOKNG OUT CLASCAL TURKSH POEM ACCORDNG TO MODERN ANALYSS METHODS ABSTRACT Literature has a characteristic of following the changes of investigations and technology. The great literal changes n 19th century, effected deeply literature studies. After Saussure, the view of the Occident on language and literature changed. This view changed not only structuralism but also linguistic studies, perceiving and utilizing the linguistic existence. In modern terms, all scientific toughts as modernism, structuralism, post-modernism, seemeiology, semantics bring up new points of view to literary texts. The last quarter of 20th century has been the term of understanding Classical Ottoman Poems not only with the view of traditional commentary methods but also modern analysis methods. This paper gives the panorama of all these analysis, methods of Classical Ottoman Poems. Key Words: Language, literary text, literature, text analysis, modern methods

Yrd. Do. Dr., Ondokuz Mays niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi, dursunt@omu.edu.tr

536

Dursun Ali Tkel

19 ve 20. yzyllarda bilimsel keif ve icatlarn ba dndrc seyri insanln hayatn, hayata bakn, madde ve manay deerlendiriini kkten etkilemi ve insanl, bilimsel anlamda yaplarn czlerine gtren bir baka srklemitir. Pozitif bilimlerdeki byk keif ve deiimlerin edebi akmlar etkilemediini kim iddia edebilir? Madde zerinde insanln byk keif ve icatlar pozitivist akmlar dourmu ve bunun neticesi realizm ve naturalizm gibi akmlar ortaya km ve bu akmlar edebiyat dnyasn kkten etkilemitir. Bu dnem, edeb eletiride esere dnk eletirilerin gelitii alardr: Eletiride eserin nedenlerine eilen yntemin ondokuzuncu yzylda rabet grmesi bir rastlant sanlmamaldr. Unutmamal ki ondokuzuncu yzyl bilim alannda byk baarlarn saland ve bilimsel yntemlerin byk hayranlk ve sayg yaratt bir dnemdir. Eletiri tarihileri ondokuzuncu yzylda gelien bu eletiri eidinin bilim alanndaki baardan esinlendiini ve edebiyat tartmalarndaki bitmez tkenmez anlamazlklardan ve znelcilikten kurtularak salam sonulara varmak ihtiyacndan doduunu sylerler. 1 Edebiyatn bilimsel keif ve teknolojik varlklarn seyrini takip eden bir yn vardr. On dokuzuncu yzyldaki byk edebi deiimler dil ve edebiyat almalarn da derinden etkilemitir. Saussureden sonra Bat dnyasnn dil ve edebiyata bak deimitir. Bu bak yapsalclkla beraber dil almalarn, dilsel varlklarn alglann ve deerlendiriliini toptan deitirmitir. Modern alarda, modernizm, yapsalc akmlar, post-modernizm, gstergebilim, anlambilim gibi dil ile dorudan veya dolayl ilgisi olan btn bilimsel anlaylar, edebiyat biliminin edebi metinlere bakna yepyeni boyutlar getirmektedir. Ontoloji, estetik bilimin en temel grlerini yanstan anlaytr. Bizim iin nemli olan yn burasdr. 19. yzylda Baumgarten, ngarden ve Hartman gibi filozoflar, sanat metinlerinin ontolojik yaps zerine nemli almalar yapmlar ve btn sanat metinlerinin ontolojik adan belirli varlk tabakalarndan olutuunu sylemilerdir. Edebiyat metinlerinde ontoloji, metni oluturan anlam katmanlarn inceleyen ve metnin bysn aratran bir yaklamdr. Bu anlay tarafmzdan Divan iirine uygulanm ve ortaya bu iirin iddialarnn hakkyla anlalmasn salayan nemli bir bak as teknii kmtr. Ancak, ontolojik yntemin hakkyla kavranmas iin yukarda adlarn verdiimiz modern eletiri, inceleme ve bak as tekniklerinin de iyi bilinmesi gerekmektedir. iir ve onu oluturan her bir eleman bir gsterendir ve bunun gsterilenleri vardr. iir tmyle anlam bilimin bir yansma alandr. Divan iirini hl Tanzimatlarn bak alaryla renmeye mecbur braklm insanmzn bu edebiyatmzn varlk alanlarna modern zamanlarn bilimsel terminolojisiyle bakmaya ihtiyac vardr. ahs kanaatim ve tecrbelerim bu
1 Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, 4. bask, Cem Yay., stanbul, 1981, s. 62-63.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

537

metodik bakla bu edebiyat ok daha iyi anlalr olmakta ve renci karsnda gemi alarn sz ynlarn deil, kendisine hl en derinden seslenen ve kendisini epeevre anlatan ebed bir hakikatin deien dil ve yapya ramen deimeyen bak ve yorumunu bulmaktadr. Bu almada tarafmdan divan iirine bahsettiim bu bak asndan baklmaya allacaktr. iir gibi ona bakan gz ve bak as da insanln zihni seyrini takip etmektedir. Ve iir iin sarf edilecek hi bir sz nih sz olmayacaktr. Anlama Kendisine ynelinen bir metin balamnda anlama, o metni ortaya koyann niyetini zme ve metin kurucu ile okuyucu/bakc arasnda sorulardan arndrlm bir iletiim kurma demektir. Her metin kurucusu tarafndan bir niyeti gerekletirmek iin var edilmitir. Edebi metin anlamnda yazar veya irin niyeti ise kurmu olduu metin iinde gizlidir ve bu metinler sanat yn olduklarndan ak deil kapal birer yap gsterirler ve adna imge dediimiz sistemin zlmesiyle anlalr hale gelirler. Her iir bir niyetle yazlmtr, iir sz sanatlarnn en karma olduundan anlalmas iin en etrefil uralar gerektirir. Bir iirin ierik ve ekil yaps irin niyetini gerekletirmek amacyla dzenlenmitir. Yani msra biimi, kafiye yaps, vezin veya vezinsizlii, iirde kullanlan kelime kadrosu, ses sistemi, biim tercihleri tamamen irin niyeti ile alakaldr. Ve bu niyette bir eyler syleme tela vardr. Sylenmek istenen o ey ise kendisi o ey olmayan baka bir eyle (sembollerle) dile getirilir. Okuyucu bu sembolleri zmek zorundadr. Heidegger bunu yle dile getiriyor: Eser kendisinden baka bir eyi aleniletirir; o, baka bir eyi aa vurur; o bir alegoridir. Sanat eserinde baka bir ey yaplm (imal edilmi) olan ey ile bir araya getirilir. Bir araya getirmek Grekede sumballeindir. Eser bir simge, (sembol) dr. 2 Bu anlamda bir iiri zmeye yarayan sistemin dier bir iirde pek de ie yaramayaca rahatlkla sylenebilir. Amma genel geer kurallar balamnda sylemek gerekirse hi bir iir bir emek vermeden kendisini anlamak isteyene sunmaz. Bir iirin nasl anlalaca meselesi asrlar boyunca her zaman kafalar megul etmitir. Bazen iirin yazar bile kendi iirini aklama bakmndan zor durumlara dmtr. Zira anlama hem epistemolojik ve hem de ontolojik yn olan bir fenomendir. 3 Anlamak isteyenler epistemolojinin ve ontolojinin kapsn aralamak zorundadrlar. Btn bir mrn metinlerin anlalmasna adam nemli bir ahsiyet olan ve her gayretiyle insan beyninin yaratma sistemini anlamaya almak olarak zetleyen Roland Barthes metinlerin anlamla olan ilikisini yle aklyor. Anlat ya olaylarn sradan ve anlamsz dile getirilmesidir ya da baka anlatlarla ortak olan, zmlemeye ak bir yap ierir; bunu dile getirmek iin ok sabrl olmak gerekir;
2 Martin Heidegger, Sanat Eserinin Kkeni, (ev: Ahmet Aydoan), Merdiven-iir S. 7, ubat-Mart 2006, s. 72. 3 Richarde E., Palmer, Hermentik, (ev: brahim Grener), Anka Yay., stanbul, 2003, s. 37.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

538

Dursun Ali Tkel

nk en karmak rastlantsal olanla en yaln dzenli olan arasnda bir uurum vardr ve hi kimse; birim ve kurallardan olumu rtk bir dizgeye bavurmadan bir anlaty dzenleyemez. 4 Buradan da anlalmaktadr ki, metin, zmlemeye ak bir yap ierir ve bu zmleme hi de kolay deildir. Bylesi bir zmlemede ise anlam edilgen, statik, duraan bir yap gstermez aksine: Bir metnin anlamlandrlmas, edilgin bir i deil, metinle karlkl bir szlemedir; kuru bir canlandrma deil, yeni bir yaratdr, anlamda yeni bir olaydr. 5 Yine Roland Barthesin deyimiyle benim iin anlam bir olaslk deil, bir olas durum deil, olasnn ta kendisidir, oulluun da ta kendisidir. 6 Anlama zerine bunlar syleyenler ve bir metinin anlamn bulmaya mrn adayanlar ve anlamn her halkarda bulunacan syleyenler olduu kadar metinde anlamn imkanszln savunanlar da vardr. Yap bozumculara gre metnin bir anlam yoktur, her kelime anlalmak iin yeni bir kelimeye ihtiya gstermekte ve her gsterilen, bir adm sonra kendisi bir gsterene dnmektedir. Anlam yoktur, asl anlam asla yakalanamayacaktr, bu nedenle bir metnin kesin bir anlam olmayacak, anlam srekli askya alnacaktr. 7 Walter Andrews de anlama hakknda unlara deiniyor ve adeta o da metnin anlamnn imkanszlna iaret ediyor: "Metinleri tandka, daha rahat okuduka, metinleri anladma daha ok inandka, bir gazelin dorusal, kesin bir okumasnn veya yorumunun varlna -hatta teorik varlna- daha az inanr oldum." 8 Btn bunlardan sonra unu demek gerekiyor: anlamak iin bir ynteme bavurmak elzemdir. Bilhassa klsik metinler sz konusu olduunda anlam karsndaki en byk engel udur: Bir klasiin etrafn kaplayan hayranlk bulutlar bizi tarihsel amalar adna kabul edilemez olduu kadar edebiyatn gelecei iin de tehlikeli olan bir sisin iine srkler 9 Anlam ve Evrensellik Sanat eserlerinin doasnda zaman ve mekann dar kalplarn aan bir yap vardr. Bu aamada sanatkrn niyet ve gayreti byk rol oynar. Byk sanatkrlar eserlerine zamanla snrl olmayan ve insan neslinin sonuna kadar baki kalacak insan bir z, insan bir ierik koyma tela ekerler. Bu eserler her devirle deimeyen insan z yapsyla yeniden yorumlanrlar ve yeni anlamlar doururlar. Aralar, yaplar, deiirler ama amalar ve ierikler deimezler. Eski alarda
4 Roland Barthes, Gstergebilimsel Serven, (ev: M.Rifat-S.Rifat), YKY, stanbul, 1984. 5 Gadamerden aktaran: Akit Gktrk, Okuma Ura, nklap Kitabevi, stanbul, 1988, s. 70. 6 Roland Barthes, age., s. 124. 7 Hasan Akay, iiri Yeniden Okumak (Bir Yapzmleme Giriimi), Kitabevi, stanbul, 2003, s. 1-5. 8 Walter G. Andrews, iirin Sesi, Toplumun arks, (ev: Tansel Gney), letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 23. 9 Matthew Arnold, iir ncelemesi, (ev: Ahmet Aydoan-Blent zsoy), Eletiri: Anlam ve levi, (Yayma Hazrlayan: Ahmet Aydoan) z Yay., stanbul, 2002, s. 82. Bu sz M. Charles dherricaulta aittir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

539

olaanst kahramanlarn olaanst atlar, silahlar vardr. Yani bir kahraman iin binit ve silah nemlidir. Zalolu Rstemin mehur atnn ad Rahtr, Krolunun Krat vardr. Bugn modern dnyada olaanst kahramanlar ise olaanst arabalara binerler, herkeste olmayan olaanst silahlar kullanrlar (spermen ve Badman rnek verilebilir.). Yani kahraman-vasta ilikisi deimez. Deien vastann ekli emailidir. Sanat eserlerinde de byledir. Sanatkrlar eserlerine deimeyen zler brakr. Bizler bu zleri anlamakla metni anlam oluruz. Byk eserlerin tamamnda bu evrensel olma; zamanla baml olmama; her an insanna ayn deimez zle hitap etme ve sonsuza kalma tela vardr. Hi bir byk metin kendi yazld a ile snrl tutulamaz. Dolaysyla bir eletirmen metin zm esnasnda buna dikkat etmelidir. Sadece yazarn dncesinin tutarll veya geree uygunluu adna yarglanan, mesela iire iir olduu iin yaklamay reddeden nihayet ksaca evrenselcilikle hi ilgilenmeyen bir eletiri ok dar grl olurdu. 10 Edebi eserle ilgili olarak bunlar diyen yazarlar eletirmene bir zel grev daha verirler ve yle derler: Eletirmenin grevi her eyden nce zel bir eserin insan dnyasnn srekli veya geici bir yapsn okuyucularna nasl anlattn kesin olarak belirlemek olacaktr. 11 Yani eletirmenin zel grevi bir edeb eserde insan dnyasnn srekli veya geici yann ortaya koymak olacaktr. Bu da phesiz belirli bir yntemi gerekli klacaktr. Bizler nasl bir yol izleyeceiz de bir edeb eseri laykyla anlam olacaz? Veya unlar sormak gerekir: Edeb eser anlalmal mdr? Anlalabilir mi? Anlalmak zorunda mdr? Yap bozucularn edeb eserin anlalamayacayla ilgili grlerine yukarda deinmitik. Anlalmaz olduu sylenilenin anlalmas iin bunca aba niin sarf edilmektedir? Anlama ve Yntem Ne olduu hususunda bir kanaat hasl edemedii bir varlk karsnda insanolu anlama tela yayor demektir. Objeyi evirip evirmek, birilerine sormak, srmak, koklamak, tadna bakmak, incelemek, tahlil etmek, laboratuara gtrmek, testlere tabi tutmak, paralara ayrmak, btnnden bakmak, paralardan bakmak vb. yntemler bizim anlam yollarmz gsterir. Anlalan bir varlk karsnda insann memnuniyeti, hazz, sevinci ve merakn tatmini vardr. Tabiidir ki, her tr varln anlalma ekli farkl olacaktr. Maddenin anlalmasnda bilimin eitli yntemleri vardr. Dil ve dile dayal sanatlarn anlalmasnda da insanolu eitli yntemler gelitirmi ve bu yntemler sayesinde dilsel varlklar karsnda anlama igds tatmin edilmeye allmtr. Sadece bu sahaya mahsus Anlambilim adl bir bilim dal bile gelitirilmitir. Bu bilim, dilsel rnlerin anlalmasnda hangi yntemlerin kullanlmas gerektiini en ince ayrntlarna kadar ortaya koymaya
10 J.C. Carlau ve J.C.Fillox, Edeb Eletiri, (ev: Aye Hmeyr akmakl), K.ve Turz. Bak Yay., Ankara, 1985, s. 112. 11 J.C. Carlau ve J.C.Fillox, age., s. 102.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

540

Dursun Ali Tkel

almaktadr. Anlambilimin de kapsam iine girdii dilbilim, dilin bilimidir; dil ad verilen kuruluu her ynyle inceler, onu mercek hatta mikroskop altna getirir. iir sze dayand, iirin gereci szckler ve eitli anlatm biimlerini yanstan tmceler olduu iin iir dilinin incelenmesi her alandan nce dilbilimin grevi ve yetki alan iinde yer alr. 12 iirin de bir dil kulland hesaba katldnda iiri anlamak demek nce dili anlamak demektir: Nasl heykel ta veya bronzun, resim renk ve izginin, mzik tonlarn biimlendirilmesi, dzenlenmesi, bir btn haline getirilmesiyle oluuyorsa, iir de dilden semeler yoluyla ortaya karlr. iir rgsnde kullanlan aralar incelenebilen, aratrlabilen ve kantlanabilen dil eleridir. ir neyin peinde koarsa kosun, neyi amalarsa amalasn, dilden olumu bir yap gerekletirir. 13 Btn bunlardan sonra u denebilir: Anlambilime ba vurmadan bir iirin tam olarak zlemeyecei ortaya km olacaktr. Tarafmzdan bir gazel Anlambilimin yntemleriyle incelenmi ve bu bilim dalna zg terminolojinin en gzel halleriyle divan iiri metinlerinde olduu gzlemlenmitir. 14 Bugn modern eletirmenler, dilsel varlklarn zmlenmesi hususunda Saussureden nce ve sonra olmak zere tarihsel iki dnem belirlemektedirler. Modern dil bilimin kurucusu olan Ferdinand de Saussure tarihsel dilbilim (artsremli) anlayn temelden sarsarak esremli dizge anlayn dile getirmi ve dil-sz ayrmn ortaya koymutur. Saussureden sonra, btn dnyann dile bak deimi, Yapsalc akmlar btn dnyay sarmtr. Gstergebilim, brakn bir kuramsal varoluu, adeta Roland Barthesin deyiiyle bir imparatorluk kurmu, Gadamer hermeneutikle dilsel sanatlarn atomlarna kadar inmitir. bugn Chomskynin dilsel ngrleri, Econun eserleri 15 dnya dillerine evrilir ve bunlarla szn bysnn adeta kimyasal analizleri yaplr ve metinlerin zmlenmesi zerine birbirini destekleyen kadar birbirini tamamen yalanlayan onlarca akm etrafta dolamaktadr. Bunlarn hepsi de phesiz insanolunun ortak birikim ve abalarnn sonucu ortaya kmtr. Bilhassa Rus biimcilerinin iir ve metin zerine almalar uzun yllar pek ok tartmann yannda metinlerin salkl anlalmasnda nemli roller oynamtr. Bugn Rus yapsalcs Vlademir Proppun eserine bakmadan masallar zerine konumak/yazmak her zemin ve zamanda eksik kabul edilecektir. Bu bize unu syler: Modern kuramlar sadece belli bir kltr ve corafyann metinlerine uygulamak iin gelitirilmi deildir. Nasl Fen bilimlerinin

12 Doan Aksan, iir Dili ve Trk iir Dili, s. 17. 13 Tunca Kortantamer, Eski Trk Edebiyat Makaleler, Aka Yay., Ankara 1993, s. 273. 14 Bkz. Dursun Ali Tkel, Bir Gazel Anlambilimle Nasl Anlalr, Dergah Dergisi, S. 150, Austos 2002, s. 10-11, 23. 15 Umberto Econun bilhassa Ak Yapt, Can Yay., 2000, ve Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, Can Yay., adl eserleri edebi metnin ok anlamll iin yararlanlmas gereken en nemli eserlerdir. Eco, bir anlaty ormana benzetir, ancak bu ormana giriin anahtar yazarn elindedir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

541

evrensel ilkeleri varsa dile dayal sanatlarn anlalmasnda da evrensel temel prensipler vardr ve dnyann btn dilleri aa yukar ayn benzer sistemlere sahip olduu gibi dile dayal sanatlar da aa yukar ayn sistemle retilirler dolaysyla incelenmelerinin de ayn yntemlerle olmasnda bir beis yoktur. Rus biimcilerinin iir inceleme yntemi tarafmzdan Divan iirine uygulanm ve biimcilerin bir iirde arad hemen her zelliin divan iirinde fevkalade bir ekilde bulunduu grlmtr. Modern terminolojinin divan iirlerinin anlalmas sadedinde kullanlmas beraberinde baz tartmalar da getirmekte ve baz aratrmaclar buna toptan kar gelmektedir. 16 Bunun ne kadar hatal bir tutum olduu bu tr aratrmalarn artmasyla anlalacaktr. Fakat burada modern terminolojinin divan iiri metinlerine uygulanmasnda baz hassasiyetlerin var olduunu/olmas gerektiini ifade etmek de elzem olacaktr. Divan iiri ve Modern Edebiyat Kuramlar Anlamak iin yntem kanlmazdr. Hangi yntemin kullanlaca ise kafa kartrcdr. Metinlere ancak u veya bu kuramla yaklalmaldr tarzndaki mutlaklatrc, kkten, radikal veya fanatik tavrlar artk geersizdir; nk bilimde de mutlak gereklikler deil, belirsizlikler, fraktal gereklikler, farkl perspektifler sz konusudur. 17 Hakikat bu olmakla beraber bu alanda sren tartmalar da nihayete ermi deildir. Aslnda modern eletiri yntemleri denilince anlalmas gerekenin ne olduu da tartmaldr. Bu tr yntemler var olmazdan nce insanlar edeb metinleri nasl anlyorlard? Hangi yntemi kullanyorlard? Bugn modern dediimiz eletiri yntemleri bu alanda yazlan bir esere gre temel kaynaktan gelmektedir: Kant, (l. 1804), Hegel (l.1831) ve Nietzsche (l.1900) 18 .bunlarn lm tarihleri esas alndnda, btn bu edebiyat teorilerinin 19.yzyl rn olduu anlalacaktr. Yani insanolunun edeb metinleri anlamada bu kadar farkl,
16 Mesela Atilla entrk, Batl kuramlarla divan iiri zmlemelerine btnyle kar kan aratrmaclardandr. Batl ve modern kuramlarla eski metinlere yaklamaya almak, zaten anlalmasnda zorluk ekilen bu metinleri iyice iinden klmaz hale getirmekten baka bir ie yaramaz... zaten olduka zor ve girift olan bu konular ilgisiz bir takm kuramlarla iinden klmaz ve hi anlalmaz hale getirmeyi doru bulmuyorum entrk bu tr bir zmlemeyi imdilik bir lks olarak grmektedir. Bkz: Ahmet Atilla entrkle yaplan sylei, syleiyi yapan Nilay zer, Yasakmeyve Dergisi, Ocak-ubat 2005, S. 12, s. 50,51. entrk, bu syleisinde Walter Andrewsin divan iirini modern kuramlarla okumak gerektii grn de eletirmekte ve yabanclarn bu metinlere nfuzuna pek de inanmadn sylemektedir. Andrewsin bu konudaki grleri iin Yasakmeyve dergisinin 11. says olan Divan iiri zel saysna ve Walter Andrews, Osmanl Gazel Estetiine Yeni Bir Bak, Kagar Dergisi, Haziran 1998, c. 4, adl makalesine, ayrca Andrewsin benzer grleri ve bu konudaki daha geni deerlendirmeleri iin ayrca u eserine baklabilir: Walter G. Andrews, iirin Sesi, Toplumun arks, (ev: Tansel Gney), letiim Yay., stanbul, 2000. 17 Hasan Akay, age., s. XI. 18 Peter V. Zima, Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, (ev: Mustafa zsar), Hece Yay., Ankara, 2004, s. 19.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

542

Dursun Ali Tkel

birbirini destekler veya biri dieri toptan reddeder mahiyetteki metin zmleme yntemleri son yzyln ciddi, tartlabilir yntemleridir. Bir defa u batan sylenmeli kanaatindeyim: Eer edeb metinler okunduklar zaman hemen anlalan eserler olsayd, bunca farkl akm, bunca farkl disiplin ortaya kmaz, bu kadar ayr mekanlarda bu kadar yksek nitelikli insan edeb metinlerin anlalmas iin bu kadar kafa yormazd. Demek ki edeb metinlerin yapsnda bir anlalma yntemi vardr. Ayn problem tabii ki divan iiri metinlerinde de bulunmaktadr. Ali Nihat Tarlan eski erh usullerinin yalnz kelime zerinde kalmak ve dini, felsefi, ilmi metinlerde kelimelerle beraber fikrin ahsi tefsirinden ileri geemeyi bakmndan yetersiz olduunu sylerken muasr Avrupa edebiyat metin inceleme usullerinin de pedagoji ile ok kartrlm ve geni, hayati bir edebiyat incelemek gayesiyle vazedimi bulunduundan burada mtalaa edeceimiz mevzuun hususi cephesiyle mnasebettr olmadn sylemektedir. Ali Nihat Tarlana gre Divan iirini tetkik usulne dair herhangi bir eser yazlmamtr. Kendisi bu yaz ile yeni bir divan iir inceleme yntemi nermitir ve bundan sonra lkemizde de hep onun inceleme yntemi kullanlr olmutur. Tarlan Hocann yukardaki szlerinden onun Avrup inceleme usullerine kar olduu anlalmaktadr. 19 Fakat niin kar olduu tam anlalmamaktadr. Pedagoji ile ok karm olmak ve geni, hayat bir edebiyat incelemek ifadeleri tam olarak ak ifadeler deildir ve tartlmaya muhtatr. Bu balk altnda gnmz aratrmaclarnn durumunu en iyi ekilde bir baka Divan edebiyat uzman olan Tunca Kortantamer zetlemektedir. Ona gre Eski Trk Edebiyat sahasnda alanlarn en byk eksiklii modern terminoloji bilgisinin eksikliidir. Bunun yannda Eski edebiyatn temel kavramlarn bilmeden modern terminolojiyi uygulamann da pek ok mahsurlar vardr: Eski Trk Edebiyat aratrmalar dnyasndaki en nemli eksiklii bu alann gerektirdii n bilgilere sahip olanlarda genellikle teori bilgisinin bulunmay oluturmaktadr. Bu zellik kendisini zellikle dil ve slup incelemeleriyle, metin erhi ve tahlili alanlarnda aka gstermektedir. Sz gelii herhangi bir mesnevideki kk hikyeleri inceleyen bir aratrmac, kk hikye konusunda herhangi bir ciddi yazy bile okumadan bu ie kalkabilmekte, slup incelemecileri, metin tahlil edenler Yeni Eletiri, Biimci veya Yapsalc grlerden veya modern sanat ontolojisinden haberdar olmadklar gibi eski belgatin de men, beyan, bed alanlarnn temel kavramlarndan bile haberdar olmayabilmektedirler. Modern yaklamlarla eski edebiyat incelemeye kalkanlar arasnda ise bu edebiyatn dilini, fikr ve duygusal zeminini doru drst tanyanlar ok az olduu ve bilenlerin bir

19 Ali Nihat Tarlan, Edebiyat Meseleleri, tken Yay., stanbul, 1981, s. 189.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

543

ksm da hl baz saplantlardan kurtulamadklar iin ada Batl anlamda ve seviyede dil ve slup incelemeleri veya metin tahlili yok denecek kadar azdr. 20 Metin erhinde modern terminoloji ve edebiyat kuramlarndan yararlanmann ne kadar gerekli ve hatta elzem olduu bu szlerden anlalmaktadr. Bunun yannda modern kuramlar eski metinlere uygulayanlar bu metinlerini anlamann n art olan temel kavram ve kaynaklar da bilmek durumundadr. Aslnda Tunca Kortantamer meselenin can alc noktalarna deinmi ve bizlerin bak anlamnda bu ii halletmitir. Bugnn eski edebiyat aratrmacs eski edebiyatn temel kaynak ve varlk alanlarn bilmenin yannda modern metin ama kuramlarn da bilecek ve ancak o zaman modern Batl anlamda bilimsel almalar yapm olacaktr. Kortantamerin iaret etmi olduu Yeni Eletiri, Biimcilik ve Yapsalclk vb. modern metin yorumlama tekniklerinin eski edebiyatmz anlamada ne derece baarl olaca bu alanda verilecek rneklerden sonra daha iyi anlalacaktr. Kald ki bu kuramlar sadece domu olduklar corafyann metinlerini anlamak iin var edilmi anlaylar da deildir. Bir gazel zerinde uyguladmz Biimcilerin sanat anlay eski metinlerin bu alanda ne kadar zengin malzeme tadn gstermektedir. Bugn Divan iiri almalarnda bizlerin yaygn olarak Tarihi Eletiri yntemini kullandmz malumdur. Bu eletiri u ilkelerden hareket eder: Okurun gemi yzyllarda yazlm bir eseri anlayabilmesi, tadna varabilmesi ve deerlendirmesi iin eserin yazld adaki koullar, inanlar, dnya gr, sanat anlay ve gelenekleri hakknda bilgi sahibi olmas gerekir. Bundan tr eseri tam anlamyla kavrayabilmek, ona doru adan bakabilmek iin okurun o aa dnebilmesi, yazarn amalarn anlayabilmesi ve o an okurunun gzleriyle bakabilmesi lazmdr esere. Bu imkan salamak iin en ok edebiyat tarihilerine ve aratrmaclarna der... her eyden nce elimizdeki metnin doru ve yanlsz olarak tespit edilmesi nemlidir... tarihi eletiri biyografiye de geni yer verir.tarihi eletirinin hcuma urad bir nokta da bazen edebiyatn zne uzak dmesi, arl eser hakknda bilgi vermesidir. Bu tutumla yazlm edebiyat tarihleri ya da incelemeler tarihi bilgiyle doldurulur fakat eserlerin sanat deeri zerinde durulmaz veya sanat yn, olsa olsa, yuvarlak bir iki lafla geitirilir. 21 Bu yntemin eserin tarihselliine yapt katk inkar edilemez, fakat bu esere tarihsel balamn dnda bakmak zorunda kalan insan iin durum ne olacaktr ve edebi eser var edildii dnemle mi snrldr?

20 Tunca Kortantamer, age., s. IX-X. Bu sahada alma yaynlayanlarn daha ok filoloji blmlerinden olduu bilinmektedir. Divan iiri sahasndaki en bilinen rnek ise Cem Diline aittir: Fuzulnin Bir Gazelinin erhi ve Yapsal Ynden ncelenmesi, Trkoloji Dergisi, c. IX, S. 1, DTCF Yay., Ankara 1992, s. 44-98. 21 Moran, age., s. 61-62.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

544

Dursun Ali Tkel

Btn bunlarn yannda bu iirin zmlenmesinde modern terminolojinin yer almas kanlmazdr. Zira metin eski de olsa ona bakan gz yenidir ve anlalmak isteniyorsa yeniyle irtibata gemelidir. Her ne kadar Sanat biimleri ortaya ktklar dnemle bantldr ve deiik dnemlere ait eserler ayn ekilde yarglanamazlar. 22 ise de Gadamere gre bir metnin anlalmasnda eskilik ve yenilik arasndaki iliki u ekilde olursa anlam mmkndr: Metinle yorumbilimsel syleinin amac, gemii su yzne karmak deil, gemii olduu kadar bugn de ieren gelenein belirledii, ynlendirdii ve Gadamerin olumlu olarak niteledii n yarglar araclyla metne yaklaarak gemi ile bugn, metin ile okur arasnda bir kpr kurabilmek ve bylece anlama srecinin ilk admn atmaktr... grld gibi nyargy ya da daha yaygn bir kavramla nanlamaydaha nce bildiimiz , yani gemi belirliyor. 23 .. metnin ierdii soruyu ancak iinde yaadmz bugne aktardmzda, tarihsel evren ile yorumcunun evreni kaynatnda anlayabiliriz. Gadamere gre, soruyu anladmzda, yani iki evrenin kaynamas sonucu yorumbilimsel syleinin iki ucunda yer alan okur ve metin arasnda konuya ynelik iletiim kurulduunda, yazn metni bize olan uzaklndan, yabanclktan kurtarlarak, yaayan bugne aktarlm olur 24 Fakat burada metnin dokusunu oluturan eskiye ait inan, vurgu, an varlk karsndaki duruu gibi unsurlarn da metinde konuturulmas gerekir. Dil ok ynl bir duruu zorunlu klar ve iirin dili dilin varlk alanlarnn btn snrlarn kuatacak denli geni bir yelpazeyi kapsar: Valery, iir dilinde dilin btn olanaklarnn rgtlendiini belirtir. 25 Doan Aksan iir dilinin ne kadar ok bilimsel alanla ili dl olduunu yle ifade ediyor: Ses ynyle Sesbilimin, szcklerin seimi, ses uygunluklarnn oluturulmas, sz sanatlar asndan anlambilim ve Ruhbilimin ana konular iindedir. letiimin bir tr olarak iletiim ve gstergebilimin kapsam alanna girer. Kiisel bir dil kullanm, bir performans rn olarak stilistik ve szckbilim alanlaryla ili dldr. 26 ir, sevgiliyi aya benzetirken kendisini de keten bir gmlee tebih eder. Sevgili zulm, ak da mazlumu anlattna gre zulmle ayn, mazlumla ketenin ne ilgisi vardr? Bu benzerlikler balangta sama gelecektir. Bu beyte hangi teoriyi uygularsanz uygulayn metin hep kapal kalacaktr. Ancak bu metnin yazld ada ay nn keteni rtt inanc bilindii zaman metin bize alacak demektir. te metnin yazld devrin kurma biimleri ve ierik alanlar vurgulandktan sonra modern terminolojinin devreye girmesi gerekir. Her metin iin sylenemezse de bu genelde byledir. Biz tabi ki klasik metinleri oluturan doal
22 J.C. Carlau ve J.C.Fillox, age., s. 12. 23 ara Sayn, Metinlerle Sylei, Multilingual, stanbul, 1999, s. 17-18. 24 ara Sayn, age., s. 20. 25 Aksan age., s. 19. 26 Aksan, age., s. 19.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

545

yapy inkar etmiyoruz. Sadece teori metni skc klar ve daraltr, sadece metinsel bilgiler de metin-a tesi insan samaya veya anlam karmaasna davet eder. eyh Glibin;

Yine zevrak- dernum krlp kenare dd Dayanr m edir bu reh-i seng-sre dd

beytinde yer alan zevrak- dern tamlamasn nce klasik anlayn metinsel elamanlaryla ele almak lazm. Bu kelimeyi gnlmn kay veya iimin kay diye evirin ama nce tasavvufun gnl teorisini temelden bilmeniz gerekir. Bu bilgi alanndan sonra bu tamlamay gstergebilim asndan inceleyin: Gsteren zevrak, gsterilen gnl deyin. sterseniz bu tamlamay bir de biimcilerin gzyle inceleyin; nk burada onlarn deyimiyle mkemmel bir sapma vardr. Daha da isterseniz bu tamlamaya ontolojinin varlk tabakalar teorisiyle yaklan. Bu tamlama alan ontolojik analizde nc tabaka alannda yer alr. Bir de bu adan bakn. Eer byle yaparsanz bu metni evrensel bir sylemin paras yapm olursunuz (esremli okuma). Aksi takdirde metni ana hapsedip brakm olursunuz. (artsremli okuma). 27 Batl sylem zmleme teknikleri, insan d uygarlklarn dilleri ve sylemleri zerine teori retmiyor ki! ngilizce iir sylemenin veya Franszca hikye yazmann Trke yazmaktan farkl olan yn nedir? Dikkat edilirse edeb olan ey zerine konuuyoruz. Edebiyat ne sylemek deil, nasl sylemektir. Batl kuramclar da bunu aratryor, biz de bunu merak ediyoruz. iiri iir yapan nedir; hikyeyi veya roman roman yapan nedir, neden insanlar bunlar yazmaya gerek duyarlar. Neden bir gazete haberi unutulur gider de bir iir bizi asrlar geer hl bylemeye, etkilemeye devam eder; ksaca sanatsal anlamda szn bys nerden gelir? Bahsettiiniz kiiler veya yntemleri ortaya koyanlar btn bu gizemler zerine mr rtmler. Siz bu birikimlerden ne kadar uzak kalabilirsiniz ki? Bugn masal zerine sylenecek bir sz Proppa gnderme yapmadan yazlamaz. Yazlrsa da yarm kalr. Pospelovun, Wellekin, Todorovun eserlerine gz atanlar szn bysn anlama ve anlatma telana adanm bir mrn izlerini

27 Bu okuma farkllklarnn metnin klasiklii ve evrenselliiyle de alakas vardr. Esremli okuma ile metin ii felsefik ileti her an insannn dnce ve anlam alanna hitap ediyor demektir. Mesela Nbnin bir beytinde geen: sengn hisar tabiri mesela bugn iin kurun geirmez araba ile karlanabilir ve bylesi bir sylem metni tarihsel bir antik eya olmaktan kurtarr ve onu gnmz insannn idrak dnyasna getirir. Burada irin bykl, ifade etmek istedii evrensel gerei ok gzel bir somutlama ile vermesidir. Anlam deimeyecektir ve fakat o anlam tayan d yap, anlam tayan eleman, maddi unsur, somutlayan obje deiecektir. Ama marur insanlarn kendilerine kendilerince gvende zannettikleri yerlerde bir ey olmayaca dncesi, oysa bunun byk bir aldatmaca olduu ve mazlumun ahnn zalimi nerde olursa olsun yok edecei hakikati hi bir zaman deimeyecektir. Her ir bu ebed hakikati kendi ann objeleriyle somutlama yoluna gider. Bizler modern alglama biimi derken bunu kastediyoruz.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

546

Dursun Ali Tkel

greceklerdir; ben bunu grdm. Rus biimcileri iirin tabiatn zmeye almlar vardklar sonu iir zerine uygulandnda yle anlaml noktalara ulalyor ki! Sapmalar iirin esas olarak grmler. Ben bunu eski iire uyguladm; vardm sonucu biimcilerin de grmesini isterdim. Eski iirin sadece yapsal taraf onlarn hayallerini de aacak noktada. Bildungsroman, Almanlarn buluu olan bir roman tr olarak gsterilir. Bu meselede ortada olan ey bunun hi de yeni bir ey olmaddr. Yaptmz alma bunu gsteriyor. Biz bir zorlanma iinde deiliz. Eer batl terminolojik sylem, eski edebiyatn doasna aykr ise bizim yaptklarmz safsata kabilinden olur. Burada bir zorlama yok ki? Ontolojik yntemin sanatsal eserlerin tabakalar zerine gelitirdii kuramsal bak, Baumgartenin, Ingardenin bu hususta syledikleri eer eski iirle rtmez deniyorsa diyecek bir eyimiz yok. Bu kuramlar gelitirenler bunu ne zerinde uygulamlar ki? Fakat burada uyulmas gereken baz tabi kanunlar da zikretmek gerekir. Eski Trk edebiyatnn temel kaynaklarna inmeden, onlara vakf olmadan sadece terminolojik bilgilerle metin incelemeleri yapmaya kalkarsanz o zaman ortaya sadece bir kargaa kar. Divan iirinin dayand onlarca kaynan, bu edebiyatn anlalmasnda belirli bir karl vardr. Bir aratrmac btn bu kaynaklar bildikten sonra terminolojinin sihirli dnyasna dalmaldr. Harflerin tasavvuf boyutunu bilmeden, tarih boyunca harfler zerine oluturulmu saysz teori ve kuramlar hesaba katmadan, harflerin sadece sembolik karakterlerine eilmek insan karmak deil, plak brakr. Mitolojik bir ge sadece mitsel bir figrn iir dilinde sembolik bir rol almasnda kullanlmaz, divan iri iin bunun kutsalla bir alakas da vardr. Ve bu alaka vurgulanmaldr. Btn bu elemanlara vakf bir bakn ardndan modern terminolojinin eski iire uygulanmasna kar kmak dilin doasna kar kmaktr. Ontolojik bak, sanat eserini onu oluturan varlk tabakalarna blm. Divan iiri de bir sanat rndr ve onda da bu tabakalar aramak, var olup olmadn aratrmak neden kar klacak bir i olsun ki? Dilbilimin, dilin artsremden ziyade esremine vurgu yapmas yirminci yzylda dil ve edebiyat aratrmalarnda byk bir r amtr. Bu bak alar sadece dil ve edebiyat deil felsefeyi de derinden etkilemi ve pek ok filozof insanln dilsel varlklar zerine yzyl derinden etkileyen kuramlar gelitirmilerdir. Bu kuramsal baklar Goethe veya Danteye uygulandnda onlarn sanat dehalarna k tutarken ben bunu Fuzlye uygulasam ortaya yabani bir ayrk otu mu kar? karsa siz de reddiye yazarsnz. Benim yapmaya altm bu tr uygulamalara aldm karlklar, brakn karmaa dourmay insanlarn gznde eski iirin ne kadar gl bir yannn olduunu ve fakat bizim bundan tamamen mahrum brakldmz gsterdi. Nihayet bu almalar da ortadadr ve bizler de srekli bu metinlerle har neir olanlarla gryoruz.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

547

Yukarda da iaret ettiim gibi divan edebiyatnn kendisine has kaynaklar vardr. Bata Kuran, Hadis, slam ilimler olmak zere; genel tarih, peygamberler tarihi, efsane, menkbe ve mitoloji, astronomi ve astroloji, eitli spor oyunlar, gndelik hayat, mspet ilimler, simya, esrr- hurf vb gizemli ilimler vs. btn bunlar irin metin kurgusunda nemli rol oynayan gnderme alanlardr. Bu alanlara vukuf kesbetmeyen bir bakta, hangi teknik metotla baklrsa baklsn hep eksik olan bir eyler kalacak demektir. Aslnda modern terminoloji daha ziyade yapsal alanlar hedef almaktadr. Yapsal unsurlar, irin demesi iin birer aratr. ir Yusuf kelimesini kulland anda birinci gsteren Yusuf peygamberdir, fakat benim tespit edebildiim kadaryla bu kelime en azndan on gsterene tekabl etmektedir. Burada hangi gsteren kullanlrsa kullanlsn Yusuf peygamberin hem Tevrat, hem Kuran hem de bu ikisini kaynak ittihaz ederek olumu sonraki a kssalarna bakmak gerekecektir. irler satran oyunun eitli elemanlarn iirlerinde kullanrlar. Hemen btn satran talar ir iin birer gsterene tekabl eder. Fakat satran veya tavlann eski insanlarn inancnda bir oyun olmann dnda felsef bir karl da vardr; bazen bu oyunlar araclyla tasavvuf bir denklie de bavurulur. Klasik iirlerin her zaman az veya ok kutsal olanla bir ba vardr ve bu baa gndermesi olmayan bir zmleme hemen daima bir eyleri eksik brakr. 28 Burada tartmalar nihayete erdirmek iin u hususun altn izmek gerekiyor: Modern edebiyat kuramlar ok karmak bir yap gsteren edeb metinleri daha iyi anlamak iin yaayan okuyuculara yol gstermek iin vardrlar ve bu akmlarn tamam nihayette dilsel malzemeleri yoruma dayandndan ortaya kan sonu dil ve edeb eser ilikisini ok iyi bilmeye dayanmaktadr. Dilin dinle, kltrle, tarihle, dnya gr ve milletlerin tabiatyla ok yakn ilikileri vardr. Metin yorumcularn tabii ki buna da dikkat etmesi gerekir. Modern bilimlerdeki karmak varlk analizi edebi esere de uygulanmakta ve edebi eserin nihayet bir insan eseri olduuna vurgu yaplmaktadr. Yani edeb eser de insan kadar karmak bir varlktr ve anlalmas iin pek ok yan ilim dalnn verilerine ve zm metotlarna ihtiya gsterir. Ontoloji ve Edebiyat Varolan bir varlk olarak sanat eserinin ne olduu veya ne olmas, nereye konmas gerektii hususlarnda pek ok tartmalar olmutur. Sanat nedir, ne iindir, dier varolanlardan fark nedir. nsan-sanat, sanat-hakikat ilikisi nedir?vb. hemen hemen btn toplumlarda bu sorular erevesinde derin tartmalar olmutur. 19. yzyldan sonra bu tartmalarn daha ok metin eksenli olduu grlecektir. Bir sanat yapt olarak metin nedir? Metin kurucusunun niyetini tayan dilsel bir

28 Dursun Ali Tkelle Divan Edebiyat zerine, Yolcu Dergisi, (Syleiyi Yapan: aban Salk), S. 32, s. 10-11.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

548

Dursun Ali Tkel

varlktr. Bu varlk karmak yap gsterir ve insan derinden etkiler. Peki bu etkiye sebep olan nedir? Estetikiler, sanat eserinden, insanda derin etkiler uyandran i ie girmi katmanlar bulunduunu, ite asl olann da bu derin yapnn ortaya karlmas gerektiini sylemilerdir. te Ontoloji (sanat felsefesi) bir sanat yaptn varlk tabakalar asndan inceleyen bir bak as gsterir. smail Tunalya gre Modern ontolojinin (sanat felsefesinin) en nemli keiflerinden biri, hi phesiz var olan tabakalar dzeni iinde ele almasdr. 29 Roman ngarden ve Nikolai Hartman gibi nemli felsefecilerin zerinde ayrntl bir ekilde durduklar sanat eserlerindeki varlk tabakalar bahsine bizde de smail Tunal ok nem vermi ve bu ayrntlar esas alarak edebi eser incelemeleri yolu teklif etmitir. ngarden ve Hartmann varlk tabakalar teorilerinden yola kan smail Tunal, Ontolojik Analiz Metodu adn verdii bir inceleme teknii ileri srer. Hartman, varlk tabakalarn sadece tiyatroya gre rneklendirdii; Ingardende olduu gibi sesi bir varlk tabakas saymad (Hartman kelimeyle balar) ve dili; ta, bronz, toprak ve boya cinsinden bir maddi varlk olarak grd iin eletirir. smail Tunal, Hartman ve Ingardenden yararlanarak kendi grne gre bir sanat eserinde drt varlk tabakas belirler. Bunlar unlardr: 1) Genellikle iirde ses tabakas, 2) Bu tabakadan hemen sonra gelen anlam tabakas. Bu anlam tabakas homojen deil, heterojendir. Tek tek kelimelerin birleerek meydana getirdii anlam, semantik anlamdaki anlamdr. 3) bu tabaka, karakter veya ruh zellik adn alr. Burada sz konusu olan, kiilerin davran ve eylemi deil de, onun arka plannda bulunan ruhi tavr ve karakterleridir. Byk edebiyat eserlerinde bu ruhi tahlillere fazlasyla nem verilir. 4) son tabaka aln yazs, kader tabakasdr. Bununla lm gibi bir tema anlalr.. alnyazsn tek bir kahramann determinasyonu olmaktan karmak ve onu btn insanla yaymak gerekir. Bu tabakay deiik bir sralamayla Hartman da en ne karr ve edebi eserin onsuz olmayacan syler: bu tabaka btnyle eksik ya da onun farkna varlmazsa, o zaman edebiyat eseri s etkisi yapar., onda eksik olan ey, herkese ait olan ve herkes iin nemli olan eydir... bunu ancak halis irler yapabilir. Halis irler onlar, kiilerde ve olaylarda grne karabilirler. 30 smail Tunal sanat eserlerinin bu drt tabaka altnda incelenmesi gerektiini sylemekte ve kendisi tam bir metin rnei ve inceleme yntemi vermekten ziyade neler yaplmas gerektiine iaret etmitir. Biz daha nce 1996

29 smail Tunal, Sanat Ontolojisi, stanbul nv.Yay., stanbul, 1971, s. 19. Sanat Ontolojisinin estetikle ilikisi iin ayrca bkz: smail Tunal, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989. 30 Tunal (1971), s. 117.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

549

ylnda Tunalnn bu yntemini Bknin bir gazeline uygulamtk. 31 Bundan sonra bu zmleme yntemini esas alan pek ok inceleme yaynland. smail Tunalya gre bu zmleme teknii sanat eserine en yakn ve onun btnln bozmayan en ideal tahlil yntemidir. Bize gre de bu yntemin bir sanat eserine uygulanmasyla ulalacak olan sonu sanatnn niyetini en iyi ekilde belirleyici olmaktadr. Zira bu yntemle sonuca ulamak iin btn metin ama kurallarn bilme gereklilie ihtiya vardr. Bilhassa nc tabaka hemen her tr dil kuram ve anlaylarna ak bir yap gstermektedir. Tabakalar asndan bir metne bakmak metin ama kuramlarnn hemen nerdeyse tamamna bavurmak anlamna geliyor. Berna Moran, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri adl kitabnn hemen banda, yani nsznde: Bir sanat olaynda rol oynayan drt unsur vardr: sanat, eser, okur ve bunlarn iinde bulunduu d dnya (toplum).. dikkat edilirse grlr ki sanat kuramlar yukarda yer alan drt unsurdan birine ynelirler demektedir. 32 Yani hemen btn metin ama kuramlar bu drt temel unsur zerine kurulmutur. Ontolojik yntemde ise btn bu yntemleri bilme ihtiyac vardr ve zellikle gstergebilim, yapsalclk, biimcilik, anlambilim ve dolaysyla dilbilim gibi kuram ve bilimsel disiplinler ontolojinin ihtiya duyduu alanlar olacaktr. Bilhassa nc tabakann analizinde bunlara ihtiya vardr ve zellikle de Biimcilerin grleri bu adan fevkalade nemlidir. Ontolojik analizde zellikle nc tabakada allmadk badaklk adn verdiimiz sapmalara dayal tamlamalarn iirde ve irin niyetinde oynad rol tespit iin kanaatimizce Rus biimcilerinin edebi metin anlaynn bilinmesi gerekmektedir. imdi biimcilerin zellikle de Rus Biimcilerinin iire nasl baktna bir gz atalm: Bilhassa Saussureden sonra metin dl terk edip metin iine evrilen gzler Biimcilik ad verilen bir akmla sanatsal metinleri amlamada nemli devrimlere imza atm, yzylmz bir anlamda Yeni Eletiri st balyla da adlandrlan anlaynn hakimiyeti altnda gemitir. Esere dnk eletiri anlaylarndan biri olan Rus Biimcileri de ite bu Yeni Eletiri akmlar arasnda saylan ve rnlerini 1915-1930 arasnda veren bir anlay biimi olarak tarihe gemitir. Viktor iklovski, Osip Brik, Yuri Tinyanov, Boris Eikhenbaum ve Boris Tomaevskiden oluan Rus Biimcileri 1930 sonras Sovyetlerin resmi sanat anlayyla ters dtkleri iin bask altnda kalmlar, kimi susmu, kimi lkeyi terk etmi, kimi de tutumlarn deitirmiti. Sanatsal bir metni zmlemede Rus Biimcileri nasl bir yol takip etmilerdi?

31 Dursun Ali Tkel, Ontolojik Analiz Metodu ve Bu Metodun Bknin Bir Gazeline Uygulan, Yedi klim Dergisi, Mays 1996, s. 53-59. 32 Moran, age., nszden.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

550

Dursun Ali Tkel

Rus Biimcilerine gre edebiyat kurmaca veya dsel oluuna gre deil de dili kendine zg biimde kullanmasyla tanmlanabilir. Edebiyat diline zg olan, onu dier sylem biimlerinden ayran ey, gndelik dili eitli yollarla deforme etmesiydi: edebi aygtlarn basksyla gndelik younlayor, vurgulanyor, arptlyor, ii dna kartlyor ve ba aa evriliyordu. Bu yabanc klnm bir dildi ve bu yabanclatrmadan tr gnlk dnya aniden farkl bir grnm kazanyordu. Gnlk konuma alkanlnda alglarmz ve geree tepkilerimiz krleir, eskir ve Biimcilerin deyiiyle otomatikleir. Biimciler yabanc klmann edeb olann z olduunu dnyorlard. 33 Onlara gre sanatsal bir metin karsndaki duruumuzu belirleyen esas faktr eser d unsurlar deil bizzat eserin kendisi olmalyd. Yani Rus Biimcileri edebiyatla deil de edeb olanla ilgilendiler. Bir eseri edeb klan neydi, biz bir esere niin bu bir edeb metindir diyoruz? Ona bu zellikleri veren nedir? Rus Biimcileri yaznsall (edeblii) ostranenie kavramyla aklamlar. ngilizlerin defamiliarization szc ile karladklar bu kavram dilimize alkanl krmak olarak evrilmi. Onlarn temel iddias u: Biz d dnyaya, nesnelere, davran ve dn biimlerine baka baka bunlar kanksarz. iir ise kendine zg dili sayesinde bu kanksamay sarsarak, nesneleri, davranlar, dnceleri ve duygular taze bir bakla yeniden grmemizi, yeniden alglamamz salar. nk bu dil, altmz kullanmalk dilden farkldr. 34 Gndelik hayat ak iinde insanlar varlklarn doalar gerei yapagelmekte olduklar eylem biimlerini gre gre kanksarlar, bu eylem biimlerine alrlar; tpk bunun gibi gndelik olu ierisinde dilleri de artk kanksanm, otomatiklemi ve statiklemitir. Belli seslerin yan yana gelmesiyle olumu szckler artk hemen herkesin alg dzleminde ayn deerlerle karlk bulur. ok nadiren szckler farkl bir anlam dairesine sokulur; bu da genellikle atasz ve deyimler araclyla olur. Rus Biimcilerinin ayrc zelliklerinden biri de udur: Onlar iin nemli olan irin gereklik karsndaki tutumu deil, dil karsndaki tutumudur. Bir dier deyile edebiyatn yapt, gereklii yanstmak deil, onu deiik bir ekilde alglatmak 35 te ir, herkesin alageldii bu dilsel ve algsal dzlemi bozan insandr. Rus Biimcileri iir dilinin gndelik dilden tamamen bamsz, baka bir dil olduunu sylyorlard. Ayrc zellii de iir dilinin mutlaka iermesi gereken
33 Terry Eagletonun Edebiyat Kuram, (ev: Esen Tarm) adl eserine yazm olduu Sunutan, Ayrnt Yay., stanbul, 1990, s. 27-28, 30. 34 Moran, age., s. 169-172. Latfnin u beyti Biimcilerin grlerini daha ayor gibidir. Latf, sz hrszlarnn ok olduunu, ama asl irin szde icad sahibi olan kii olduunu sylyor: Dzme koma sz urusu ok olur ir oldur suhanda mcid ola bkz. Latf, Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam, (Haz: Rdvan Canm), AKM Yay, Ankara, 2000, s. 103. 35 Moran, age.,s. 179.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

551

yadrgatma esiydi. Yadrgatma ya da yabanclatrma etkilerinin kastl kullanl , bir metni edebi yapmaya, yani ona edebilik kazandrmaya yetiyordu. Bu edebilik metnin mesaj ya da anlamyla deil, yalnzca teknik dilsel yadrgatma amacyla llyordu. 36 Fakat biimciler edebiyatn nasl yazld sorusu zerine younlamlaredebiyatn niin belirli bir sosyal kurgu iinde yazld ve edebiyatn bileenlerinin sosyal ve siyasal amalarnn ne olduu sorusunu tamamen gz ard etmilerdir. 37 Ksaca sylemek gerekirse; metin d deil metnin kendisini esas alan, sanatn doasnn dntrmek, saptrmak, alkanl krmak, gndelik olann tesine tamak ve iir dilinin gndelik dilden bamsz bir dil olduu iddialarn dillendiren ve edebi eserin yaptnn gerei yanstmak deil onu baka bir ekilde alglatmak olduunu syleyen Rus Biimcilerine tabii ki pek ok eletiri de yneltilmitir. 38 Fakat gizemli, allmn dnda sarsc anlam katmanlar ieren dili anlamak iin Rus Biimcilerinin syledikleri yabana atlr cinsten eyler deildir. Ve Bir metni, onun ifte anlamn hesaba katmadan anlayamayz. 39 diyen Todorov dilin bu zelliinin tad nemi, Rus Biimcileriyle birlikte anlamaya baladmz syler. 40 Biimcilere gre Sanatkrn yaptnn alkanl bozmak ve dili yabanc klnm yeni bir forma sokmaktr. u beyti bir rnek olarak verebiliriz:

Hrd-i hsnne yogsa ihtiyc ger Kyun geds gibi nin devr ider kamer 41
Varln normal olan seyrini, daha deiik ve orijinal bir gerekeyle aklama yoluna gitmek, eskilerin hsn-i talil adn verdikleri bir sanat anlayn yanstmaktayd. Bu metin bu adan bakldnda da bnyesinde bu sanatn en gzel rneklerini de yanstmaktadr. Kanaatimizce hsn- talil sanat biimcilerin oka n plana kard deformasyonun orijinal rneklerini vermektedir. Ancak bu sanatta yadrgatclk, abartmaclk ve tutarszlk olmamaldr. Zaten irin de buna fazlasyla dikkat ettii grlmektedir. Ay zaten gkte kendi yrngesinde dolanmaktadr (ir bunu sevgiliyi aramak olarak yorumlar), yine ay n
36Jale Parla, Terry Eagletonun Edebiyat Kuram, (ev: Esen Tarm) adl eserine yazm olduu Sunutan, Ayrnt Yay., stanbul 1990, s. 11. 37 Zima, a.g.e., s. 51. 38 Bu tr anlaylarn eletirisi iin Pospelova baklabilir. Pospelova gre gnmzde, biimcilik ve yapsalclk, burjuva edebiyat bilimine egemen olan ynelilerdir. Gennadiy Pospelov, Edebiyat Bilimi, (ev: Ylmaz Onay), Evrensel Kltr Kit., stanbul, 1995, s. 35. 39 Tzvetan Todorov, Poetikaya Giri, (ev: Kaya ahin), Metis Eletiri, stanbul, 2001, s. 57. 40 Bu metin iin u yazmza baklabilir: Dursun Ali Tkel, Bir Gazeli Rus Biimcilii le Nasl zmleyelim, Dergh Dergisi, S. 173, Temmuz 2004, s. 9-11,15. 41 bn-i Kemal, Dvan-Tenkidli Metin, (Haz: Mustafa Demirel), Faklteler Mat., stanbul, 1996, s. 76-77, 114. Gazel.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

552

Dursun Ali Tkel

ulaabildii her yere vurmaktadr (ir bunu sevgilinin kapsnda himmet aramak olarak yorumlar) vs. Eer biimcileri yanl anlamadysam, ahsi kanaatim odur ki, eer biimciler Divan iirini incelemek imkn bulmu olsalard, her halde ite biz bunu anlatmak istiyorduk derlerdi. Zira Divan iri, dile getirmeye alt soyut niyeti, tmyle somut ve herkesin rahatlkla bildii/grd bir lemin objeleriyle anlatmaya alr. Ve tabii ki bunu yaparken de alk olunan tmyle krar. Bu iir, biri somut, dieri soyut ift koldan giden bir yap zerinde hareket etmektedir. Somut olann krlgan taraf, soyut olann ortaya kmas iin bir aratr ve bu aralara taklp kalanlar biimcilerin deyiiyle alk olan alk olarak brakmakta ve bir adm daha teye gememekte inat edenlerdir. Bu anlamda divan iirine anlambilimin imkanlar erevesinde de bakmak gerekiyor. Anlambilim alannda Trkiyede yaplan almalarn, Bat ile kyaslandnda yeterli seviyede olduu sylenemez. Bir dilin sz varlnn, anlam varlyla ilikilerinin dzeyinin belirlenmesi asndan anlambilim almalarna hz verilmesinin gerei ortadadr. Doan Aksann anlambilimle ilgili olarak yaymlad eserlere bakacak olanlar, konutuklar dilin ne kadar girift ve ok ynl bir ilikiler a ierisinde olduunu biraz da hayretle greceklerdir. Trke bu adan zerinde allmay bekleyen bakir bir alan olarak durmaktadr. Modern bir terminolojik adlandrma olan anlambilim disiplini asndan divan iiri metinlerinin deerlendirilmesi, aslnda metnin zamandan bamsz bir sz ve anlam varl olarak incelenebileceinin en iyi gstergesi olacaktr. 42 Anlambilim, bir bilim dal olarak phesiz pek ok terimi vardr. Bu terimler asndan divan iirine bakmak bile onun tarihte bir mzelik varlk ilevi deil de hl devam eden dilsel bir ge olduunu gsterecektir. Bir rnek vermek gerekirse:

Heme merdm-i emim zr- yre bakar Gzm o pencereden sahn- llezra bakar 43
Merdm-i em (gzbebei) halk arasnda da kullanlan, benzetmeye dayal bir addr. Gzn merkezinde bulunan yuvarlak, kk daireye bu ad verilir. Ona bebek vasfnn verilmesi kklnden kaynaklanm olabilir. Temelinde, alkn olduumuz bir benzetme vardr. Fakat ikinci msrada geen pencere szc pek de yaygn olmayan bir kullanmdr. Bir ad aktarmas olarak karmza kar. ir, gzn sabit bir noktaya dikmi bakmaktadr. Bakt yer bir lle bahesidir. Bu eylem gzle yaplmasna ramen ir kendisini baka bir konumda var sayar ve gzn bir pencere nitelemesiyle vasflandrr. Aslnda burada pencereye benzeyen bir delik gibi olan gzbebeidir ve konumu itibariyle bir pencereyi andrr.

42 Bkz. Tkel (Austos 2002), s. 10-11, 23. 43 Beyit, eyhlislam Yahydan alnmtr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

553

Yine birinci beyitte ok gzel bir tasarm rneine rast gelinmektedir. ir, sabit bir halde sevgilinin yanana bakt halde nasl oluyor da bir lle bahesini seyrettiini sylemektedir? Bu, aklen mmkn deildir, zira gz, ancak bir noktada sabitlenebilir. Szckler, phesiz sadece bir anlamdan ibaret deildir. Onlarn temel anlamlarnn dnda yan anlamlar olabilecei gibi, bazen de eitli nitelikleri itibariyle bizde deiik armlar uyandrabilir. Divan iiri estetiinde, sevgilinin yz ayn zamanda bir bahe dzeni ierisinde de dnlmektedir. Sevgilinin dudaklar gonca, yanaklar gl, boyu servi, gzleri nergis, salar smbldr. Bu tam bir bahe manzarasdr. ir, burada yz bir lle bahesi tasavvuruyla dnmektedir. Sevgilinin kpkrmz dudak ve yanaklar, renk itibariyle bir lle bahesini andrmaktadr. Bu arm renkten kaynaklanaca gibi, eklinden de kaynaklanabilir. Dolaysyla sevgilinin yanana bakan gz, armsal olarak ayn zamanda lle bahesine de bakmaktadr. Sonu Anlamak metinler zerinde, modern tabirle syleyelim kaz yapmak demektir. Anlamay hakkyla salayacak yntemlerin u veya bu yntem olduu sylenemiyor. Sylemenin ne kadar yolu varsa, anlamann da o kadar usul vardr denebilir. Metinler, metin kurucularn lmesiyle lmediine ve her devir insann etkileyecek bir yap arz ettiklerine gre sabit metinin sabit anlama ynteminden bahsedilemeyecek demektir. Metinler sabit ve fakat insan, devir, a deikendir, dolaysyla her devir insan bir metni anlamak iin kendi ann argman ve yollarn kullanacak demektir. Gadamerin yukardaki szn tekrarlamak gerekiyor: Metin bugnle iletiim kurarsa anlalabir aksi takdirde tarihin mal olarak kalmak durumundadr. Bunun iin divan iiri gibi metinlerin, anlalmas iin bugn btn dnyada kullanlan metin ama ve anlama yollarn kullanmak gerekiyor. Tabii divan iirinin kendi bilgi alanlar ve kaynaklarn bilmek kaydyla. Bugn edebiyat dendiinde sadece edeb metin ve buna bal olarak edeblik anlalmyor. Metinden hareketle; edebiyat ve sosyoloji, edebiyat ve psikoloji, edebiyat ve tarih, edebiyat ve felsefe, edebiyat ve eletiri gibi disiplinler aras almalar edebi metinden hareketle yaplyor ve bunlar iin zel ilm disiplinler, krsler kuruluyor. Bizler bu adan divan edebiyatna bakmayacak myz? Bakmamal myz? Eer bakarsak ortaya hangi sonu kacaktr? Olumlu veya olumsuz hangi sonucun kacan grmek iin bile bu almalar yapmalyz. Modern eletiri ve metin zme kuramlarnn eksiklikleri, hatalar olabilir. Zaten kimse bunlarn mkemmel olduunu sylememektedir. Bence bat dnyasn en az uzaya kmak kadar megul etmi, insanolunun sanat rnlerini anlama abasn ve kaygsn, bizim kendi metinlerimiz zerinde de ekmemiz gerekiyor. Bunun kopya yntemlerle olmas art da yok. Ama insanolunun birikimlerini yok sayarak bir yere ulalamayaca da malumdur. Bugn bu yntemler kutsal metinlere bile uygulanyor ve pek ok ilim adam bu ie mrn sarf ediyorken bizim edebi Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

554

Dursun Ali Tkel

metinlere bakmzda her hangi bir deiiklie raz olmaymz hayatmz kazandmz ve mrmz harcadmz alana kar dman saymz artrmaktan baka bir ie yaramyor. Divan iirinin anlalmas ynnde mevcut yntemlerin dnda yeni bak alarna ve bu iirin insanla sunmay hedefledii ve kanaatimce herkesin ihtiyac olan o kusursuz insanlk ideali anlaynn ortaya kmasna ihtiyacmz var. Aksi takdirde divan iiri hl insanlara fildii kulelerden bakmay srdren bir sekinci yapnn paras olmaya devam edecektir. KAYNAKA Akay Hasan, iiri Yeniden Okumak (Bir Yapzmleme Giriimi), Kitabevi, stanbul, 2003, s. 1-5. Aksan Doan, iir Dili ve Trk iir Dili, s. 17. Andrews Walter G., iirin Sesi, Toplumun arks, (ev: Tansel Gney), letiim Yaynlar, stanbul, 2000, s. 23. Andrews Walter, Osmanl Gazel Estetiine Yeni Bir Bak, Kagar Dergisi, Haziran 1998, c. 4. Arnold Matthew, iir ncelemesi, (ev: Ahmet Aydoan-Blent zsoy), Eletiri: Anlam ve levi, (Yayma Hazrlayan: Ahmet Aydoan) z Yay., stanbul, 2002, s. 82. Barthes Roland, Gstergebilimsel Serven, (ev: M.Rifat-S.Rifat), YKY, stanbul, 1984. Carlau J.C. ve Fillox J.C., Edeb Eletiri, (ev: Aye Hmeyr akmakl), K.ve Turz. Bak Yay., Ankara, 1985, s. 112. Dilin Cem, Fuzulnin Bir Gazelinin erhi ve Yapsal Ynden ncelenmesi, Trkoloji Dergisi, c. IX, S. 1, DTCF Yay., Ankara 1992, s. 44-98. Eagleton Terry, Edebiyat Kuram, (ev: Esen Tarm), Ayrnt Yay., stanbul, 1990, s. 27-28, 30. Eco Umberto, Ak Yapt, Can Yay., 2000, Eco Umberto, Anlat Ormanlarnda Alt Gezinti, Can Yay. Gktrk Akit, Okuma Ura, nklap Kitabevi, stanbul, 1988, s. 70. Heidegger Martin, Sanat Eserinin Kkeni, (ev: Ahmet Aydoan), Merdiven-iir S. 7, ubat-Mart 2006, s. 72. bn-i Kemal, Dvan-Tenkidli Metin, (Haz: Mustafa Demirel), Faklteler Mat., stanbul, 1996, s. 76-77, 114. Gazel. Latf, Tezkiret-uar ve Tabsratn-Nuzam, (Haz: Rdvan Canm), AKM Yay, Ankara, 2000, s. 103. Moran Berna, Edebiyat Kuramlar ve Eletiri, 4. bask, Cem Yay., stanbul, 1981, s. 62-63. zer Nilay, Ahmet Atilla entrkle Sylei, Yasakmeyve Dergisi, Ocak-ubat 2005, S. 12, s. 50,51. Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007

Divan iiri'ne Modern Metin zmleme Yntemlerinden Bakmak

555

Palmer Richarde E., Hermentik, (ev: brahim Grener), Anka Yay., stanbul, 2003, s. 37. Parla Jale, Terry Eagletonun Edebiyat Kuram, (ev: Esen Tarm), Ayrnt Yay., stanbul 1990, s. 11. Pospelov Gennadiy, Edebiyat Bilimi, (ev: Ylmaz Onay), Evrensel Kltr Kit., stanbul, 1995, s. 35. Salk aban, Dursun Ali Tkelle Divan Edebiyat zerine, Yolcu Dergisi, (Syleiyi Yapan: aban Salk), S. 32, s. 10-11. Sayn ara, Metinlerle Sylei, Multilingual, stanbul, 1999, s. 17-18. Tarlan Ali Nihat, Edebiyat Meseleleri, tken Yay., stanbul, 1981, s. 189. Todorov Tzvetan, Poetikaya Giri, (ev: Kaya ahin), Metis Eletiri, stanbul, 2001, s. 57. Tkel Dursun Ali, Bir Gazel Anlambilimle Nasl Anlalr, Dergah Dergisi, S. 150, Austos 2002, s. 10-11, 23. Tkel Dursun Ali, Bir Gazeli Rus Biimcilii le Nasl zmleyelim, Dergh Dergisi, S. 173, Temmuz 2004, s. 9-11,15. Tkel Dursun Ali, Ontolojik Analiz Metodu ve Bu Metodun Bknin Bir Gazeline Uygulan, Yedi klim Dergisi, Mays 1996, s. 53-59. Tunal smail, Estetik, Remzi Kitabevi, stanbul, 1989. Tunal smail, Sanat Ontolojisi, stanbul nv.Yay., stanbul, 1971, s. 19. Tunca Kortantamer, Eski Trk Edebiyat Makaleler, Aka Yay., Ankara 1993, s. 273. Zima Peter V., Modern Edebiyat Teorilerinin Felsefesi, (ev: Mustafa zsar), Hece Yay., Ankara, 2004, s. 19.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/3 Summer 2007