CHÖÔNG 4.

SOÂNG NGOØI VAØ SÖÏ HÌNH

THAØNH DOØNG
CHAÛY TRONG SOÂNG

I. HEÄ THOÁNG SOÂNG NGOØI:

Nöôùc möa khi rôi xuoáng ñaát, moät phaàn bò toån thaát
do boác hôi, moät phaàn ñoïng ôû caùc choå truõng vaø
ngaám xuoáng ñaát, phaàn coøn laïi chaïy doïc theo söôøn
doác taïo thaøng doøng chaûy maët treân caùc khe, suoái,
vaø chaûy xuoáng ñoàng baèng trong caùc soâng.
Caùc soâng tröïc tieáp chaûy ra bieån hay vaøo caùc hoà
goïi laø soâng chính. Caùc soâng chaûy vaøo soâng chính
goïi laø soâng nhaùnh caáp 1. Caùc soâng chaûy vaøo soâng
nhaùnh caáp 1 goïi laø soâng nhaùnh caáp 2,…
Taát caø caùc soâng chính vaø nhaùnh, cuøng caùc khe
suoái , ao hoà ñaàm laày hôïp thaønh moät heä thoáng
soâng, vaø ngöôøi ta laáy teân soâng chính ñeå ñaët teân
cho heä thoáng soâng naøy. Ví du:ï heä thoáng soâng Hoàng,
heä thoáng soâng Mekong.
1.1Söï phaân boá cuûa caùc soâng nhaùnh:
• Phaân boá theo hình nan quaït: Caùc soâng nhaùnh lôùn
phaân boá gaàn nhau.
• Phaân boá theo hình loâng chim: Caùc soâng nhaùnh
phaân boá ñeàu ñaën hai beân soâng chính.
• Phaân boá theo hình caønh caây: Caùc soâng nhaùnh
phaân boá ñeàu ñaën hai beân soâng chính theo thöù töï
töø lôùm tôùi nhoû.
• Phaân boá song song: Caùc soâng nhaùnh phaân boá
song song nhau beân caïnh soâng chính.
Ñoái vôùi moät heä thoáng soâng lôùn, söï phaân boá caùc
soâng nhaùnh thöôøng laø toå hôïp cuûa nhöõng söï phaân
boá treân.
II. LÖU VÖÏC SOÂNG:
Laø phaàn ñaát maø treân ñoù nöôùc chaûy vaøo soâng (khu
vöïc taäp trung nöôùc cuûa soâng).
Ñöôøng phaân nöôùc cuûa löu vöïc
Laø ñöôøng nôùi lieàn caùc ñieåm cao nhaát chung quanh
löu vöïc, ngaên caùch löu vöïc naøy vôùi löu vöïc beân caïnh.
Vì ñaây laø ñöôøng qua caùc ñieåm cao nhaát neân nöôùc

6
2 3

6
4 4
6 7 5 3

7 1

5 6

Soân
2
gY 2
7 1
3
6
6
5
5
4 4

7
3
5

6
4 7

Hình 1. Ñöôøng phaân nöôùc

maët xaùc ñònh ranh giôùi löu
vöïc cuûa soâng Y
möa rôi xuoáng seõ chaûy treân caùc söôøn doác ñoå vaøo
hai löu vöïc cuûa hai con soâng khaùc nhau.
 0.5
7.2

8.5

Caùch veõ caùc ñöôøng ñoàng

möùc
 Ñeå xaùc ñònh ñöôøng phaân nöôùc caàn coù baûn ñoà ñòa
hình vaø caùc ñöôøng ñaúng ñoä cao cuûa löu vöïc.
Töông tö, ngöôøi ta cuõng coù ñöôøng phaân nöôùc ngaàm
cuûa löu vöïc.
Neáu hai ñöôøng phaân nöôùc maët vaø ngaàm truøng
nhau, ta coù moät löu vöïc kín.
Thöïc teá, ñöôøng phaân nöôùc ngaàm raát khoù xaùc ñònh,
neân ngöôøi ta thöôøng laáy ñöôøng phaân nöùoc maët
laøm ñöôøng phaân nöôùc chung cho hai löu vöïc saùt nhau.
Ví duï ta coù theå xem ñöôøng phaân nöôùc cho löu vöïc
trong hình 1

III. CAÙC ÑAËC TRÖNG HÌNH HOÏC CUÛA LÖU

VÖÏC

1. Dieän tích F vaø tình hình phaân boá dieän tích löu
vöïc
Laø phaàn dieän tích naèm beân trong ñöôøng phaân nöôùc
cuûa löu vöïc (ñöôïc xaùc ñònh bôûi maùy ño dieän tích
(thöôøng duøng baûn ñoà tyû leä 1/5000 hay 1/10000 ñeå
xaùc ñònh nhaèm ñaûm baûo ñoä chính xaùc )
Tình hình phaân boá dieän tích trong löu vöïc ñöôïc bieãu
dieãn baèng ñoà thò nhö hình 3 vaø 4:
Nguoàn Nguoàn
soâng soâng
f2
f3 f1

f4 f3 f2 f1 f4 A
A
f6

f5 f7 f11
f12
f5 f6 f7
f8 f13
B B f8
f10
f9

f traùi f10 f9
0 50 100 f
phaûi
Hình 2. Bieåu ñoà taêng trieån dieän
tích löu vöïc Hình 3. Phaân chia dieän tích löu vöïc
Truïc tung laø chieàu daøi soâng chính, truïc hoøanh laø
dieän tích löu vöïc. Beân phaûi truïc hoøanh bieãu dieãn
dieän tích löu vöïc beân phaûi soâng, beân traùi truïc hoøanh
bieãu dieãn dieän tích löu vöïc beân traùi soâng.
Bieåu ñoà treân cho ta tình hình taêng trieån cuûa dieän tích
löu vöïc soâng töø nguoàn ñeán cöûa soâng.
2. Chieàu daøi löu vöïc: L1(km)
Laø chieàu daøi ñoïan gaáp khuùc noái töø cöûa soâng ñeán
caùc ñieåm giöõa cuûa caùc ñoïan thaúng caét ngang löu
vöïc, ñeán ñieåm xa nhaát cuûa löu vöïc. Trong thöïc teá laáy
chieàu daøi soâng chính (tính töø nguoàn ñeán cöûa soâng)
laøm chieàu daøi löu vöïc.
3. Chieàu roäng bình quaân cuûa löu vöïc: B (km)
F
B= (4.1)
L1

4. Heä soá hình daïng cuûa löu vöïc: Kd

Heä soá hình daïng bieåu dieãn möùc ñoä phaùt trieån cuûa
löu vöïc:
F L 1B B
Kd = = = (4.2)
L21 L21 L 1
Neáu hình daïng cuûa lö vöïc caøng vuoâng thì Kd caøng
tieán daàn ñeán 1. Ngöôïc laïi, neáu löu vöïc caøng heïp thì
Kd caøng nhoû hôn 1. Trò soá Kd cho ta khaû naêng taäp
trung luõ cuûa löu vöïc.
5. Ñoä cao bình quaân cuûa löu vöïc: Hbq (m)

H bq =
∑ ai hi (4.3)
(∑ ai = F)
trong ñoù: hi laø cao trình bình quaân giöõa hai ñöôøng ñoàn
gmöùc.
Ai laø dieän tích giöõa hai ñöôøng ñoàng möùc.
6. Ñoä doác bình quaân cuûa löu vöïc: Ibq

I bq = ∆H
∑ li (4.4)
(∑ ai = F)
Trong ñoù: li laø ñoä daøi bình quaân giöõa hai ñöôøng ñoàng
möùc gaàn nhau trong löu vöïc.

7. Chieàu daøi loøng soâng: L (km)

Laø chieàu daøi ñöôøng nöôùc chaûy trong soâng töø

nguoàn ñeán cöûa soâng.

8. Maät ñoä löôùi soâng: D (km/km2)

Maät ñoä löôùi soâng ñöôïc tính baèng tyû soá giöõa toång
chieàu daøi cuûa caùc soâng trong löu vöïc treân dieän tích
löu vöïc:
D=
∑L (4.5)
F

IV. LOØNG SOÂNG VAØ BAÕI SOÂNG

Loøng soâng laø phaàn soâng coù nöôùc chaûy veà

muøa kieät.
Baõi soâng laø phaàn ñaát hai beân bôø maø ñeán
muøa luõ bò ngaäp.
Ranh giôùi giöõa loøng soâng vaø baõi soâng thöôøng
laø choã ñòa hình thay ñoåi ñoät.
Moät soâng phaùt trieån ñaày ñuû bao goàm naêm
ñoïan: Nguoàn soâng, thöôïng löu soâng, trung löu
soâng, haï löu soâng, vaø cöûa soâng.

IV. CAÙC ÑAËC TRÖNG CHÍNH CUÛA SOÂNG

1. Hình thaùi loøng soâng treân maët baèng:

a) Hieän töôïng uoán khuùc cuûa soâng: do moät nguyeân

nhaân khaùch quan, seõ laøm cho höôùng di chuyeån
 cuûa doøng chaûy bò leäch ñi, seõ taïo neân hieän
töôïng boài xoùi hai beân bôø soâng laøm cho soâng
coù daïng uoán cong. Nhöõng daïng naøy ñöôïc thaáy
ôû mieàn ñoàng baèng.
b) Söï thay ñoåi hình thaùi loøng soâng treân maët baèng:
Doøng nöôùc trong soâng chaûy uoán khuùc seõ taïo
neân söï phaân boá vaän toác khoâng ñeàu treân moät
maët caét ngang cuûa soâng, laøm cho beân bôø loõm
coù vaän toác phaân boá raát lôùn, taïo neân söï xoùi
moøn beân bôø loõm, vaø xa veà haï löu soâng, seõ
hình thaønh caùc baõi boài . Hieän töôïng naøy theo
thôøi gian caøng xaûy ra roõ reãt hôn, vaø cöù theá
loøng soâng phaùt trieån daàn daàn taïo ra nhöõng
baõi boài nhoû ngay giöõa soâng.

1197500

1197000

1196500

1196000

1195500

1195000

1194500

1194000
Hình 4. Tröôøng vaän toác soâng Tieàn ñoaïn Taân Chaâu
414500 415000 415500 416000 416500 417000 417500 418000 418500 419000
1197500

m
1197000
00 .2.0 3
00 .1.0 2
1196500 00 .0.0 1
-00.0.10

1196000 --00 .2.0 1

--00 .3.0 2
--00 .4.0 3
1195500
--00 .5.0 4
--00 .6.0 5
1195000
--00 .7.0 6
--00 .8.0 7
Hình 5. Boài xoùi ñoaïn soâng Tieàn Taân Chaâu
1194500 --00 .9.0 8
--10 .0.0 9

1194000 --10 .2.1 0

414500 415000 415500 416000 416500 417000 417500 418000 418500 419000
1000

800

600

400

200

-2 0 0 0 200 400 600 800 1000

Hình 7. Tröôøng vaän toác ñoaïn cong soâng Luõy-Phan
Thanh
1000 m
5 .0

4 .0

3 .0
800
2 .0

1 .0

0 .1
600
0 .0

0 .0

-0 .1
400
-0 .2

-0 .3

-0 .4
200
-0 .5

-200 0 200 400 600 800 1000

F ig . 9 C o n to u r o f b e d d e fo r m a tio n o f L u y r iv e r
Hình 8. Dieãn bieán ñaùy ñoaïn cong Soâng Luõy-
Phan Thanh

2. Maët caét soâng:

 a) Maët caét doïc: laø maët caét qua truïc loøng soâng.
Ngöôøi ta xaùc ñònh maët caét doïc soâng baèng cao
trình taïi caùc ñieåm giöõa loøng soâng, nôi coù ñòa
hình thay ñoåi roõ reät ( nôi saâu nhaát). Sau ñoù, laáy
cao trình naøy laøm truïc tung, veõ theo truïc hoaønh
laø chieàu daøi soâng töông öùng.
b) Maët caét ngang: laø maët caét vuoâng goùc doøng
chaûy

2. Ñoä doác maët nöôùc:

H
a) Ñoä doác doïc I: I  (4.6)
L
Trong ñoù, ∆H= H2- H1
H1 laø cao trình möïc nöôùc taïi maët caét 1,ôû
thöôïng löu
H2 laø cao trình möïc nöôùc taïi maët caét 2,ôû haï
löu
L laø khoaûng caùch giöõa hai maët caét 1 vaø 2.
Ñoä doác I giaûm daàn töø nguoàn ñeán cöûa soâng.
Ñoä doác I cuûa soâng nhoû thöôøng lôùn hôn soâng lôùn,
soâng nhaùnh lôùn hôn soâng chính.
Treân cuøng moät con soâng, ñoä doác maët nöôùc cuõng
khaùc nhau theo töøng ñoaïn.

b) Ñoä doác ngang:

Ñoä doác ngang xuaát hieän do aûnh höôûng cuûa löïc

Coriolic hay löïc ly taâm, taïi nhöõng ñoaïn uoán cong.
Döôùi aûnh höôûng cuûa löïc
Coriolic, Caùc doøng chaûy ôû
Baéc Baùn caàu coù thieân Fl
höôùng leäch veà beân phaûi
cuûa doøng, neân möïc nöôùc G F
ôû bôø phaûi cao hôn bôø traùi.
ÔÛ Nam baùn caàu thì leäch
Hình 9. Ñoä doác ngang
veà beân traùi, neân möïc soâng cuûa nöôùc döôùi aûnh
nöôùc ôû bôø traùi cao hôn bôø höôûng cuûa löïc ly taâm
phaûi.
Taïi nhöõng ñoaïn uoán cong, döôùi aûnh höôûng cuûa löïc ly
taâm, möïc nöôùc cuûa bôø loõm cao hôn bôø loài.
V. SÖÏ HÌNH THAØNH DOØNG CHAÛY SOÂNG
NGOØI:

Nöôùc möa rôi xuoáng löu vöïc, moät phaàn chaûy treân
maët ñaát (doøng chaûy maët), moät phaàn ngaám xuoáng
maët ñaát thaønh nöôùc ngaàm (doøng chaûy ngaàm). Taát
caû caùc doøng chaûy naøy sau ñoù taäp trung vaøo soâng,
sau ñoù chaûy ra cöûa ra cuûa löu vöïc. Söï luaân chuyeån
nöôùc nhö theá naøy taïo ra doøng chaûy soâng ngoøi.
1. Söï hình thaønh doøng chaûy maët:

a) Quaù trình möa:

Doøng chaûy trong soâng ngoøi cuûa nöôùc ta chuû yeáu

hình thaønh do möa rôi xuoáng löu vöïc, neân möa laø khaâu
ñaàu tieân trong quaù trình hình thaønh doøng chaûy soâng
ngoøi.
Ngöôøi ta ñaùnh giaù moät côn möa lôùn hay nhoû qua
Cöôøng ñoä möa

Cöôøng ñoä möa: laø löôïng möa trong moät ñôn vò thôøi
gian, Kyù hieäu laø X (mm).
Cöôøng ñoä möa luoân thay ñoåi theo thôøi gian, theo
khoâng gian.
Trong moät löu vöïc, khu vöïc coù cöôøng ñoä möa lôùn
nhaát goïi laø trung taâm möa.
Trong moät traän möa, trung taâm möa cuõng thöôøng
xuyeân di chuyeån.
X(mm)
Ngöôøi ta bieãu dieãn quaù trình möa thay ñoåi theo thôøi
gian nhö sau: 200

100

giôø
2 4 6 8 1
0

Hình 10. Bieãu dieãn quaù

trình möa theo thôøi gian
b) Quaù trình toån thaát nöôùc:

Laø löôïng nöôùc möa bò ngaám vaøo ñaát, ñoïng laïi treân
thöïc vaät, boác hôi ngöôïc laïi
Khi cöôøng ñoä möa nhoû hôn cöôøng ñoä thaám thì taát
caû möa rôi xuoáng ñeàu bò thaám vaøo ñaát.
Khi cöôøng ñoä möa lôùn hôn cöôøng ñoä thaám thì saau khi
doøng thaám vaøo ñaát baõo hoøa, treân maët ñaát seõ
coøn thöûa löôïng nöôùc möa, löôïng nöôùc naøy seõ laøm
ñaày caùc nôi bò truõng trong löu vöïc, hoaëc traøn treân
söôøn doác vaøo caùc choã truõng hôn. Löôïng nöôùc naøy
seõ tieáp tuïc maát ñi do quaù trình thaám vaø boác hôi, vaø
ñöôïc boå sung trong suoát traän möa. Sau côn möa, noù
coù theå toàn taïi trong moät thôøi gian daøi roài môùi
ngaám vaø boác hôi heát.

c) Quaù trình traøn treân söôøn doác:

Khi cöôøng ñoä möa lôùn hôn cöôøng ñoä thaám thì ñeán
moät luùc naøo ñoù löôïong möa xuoáng lôùn hôn löôïng
nöôùc thaám, luùc naøy xuaát hieän hieän töïông chaûy
traøn.
Thôøi gian baét ñaàu hieän töôïng chaûy traøn phuï thuoäc
vaøo caáu truùc ñaát ñaù töøng nôi. Nhöõng nôi naøo ít
thaám, doác nhieàu thì xuaát hieän sôùm hôn, vaø sau ñoù,
neáu möa moåi luùc moät lôùn hôn thì phaïm vi chaûy traøn
seõ phaùt trieån toaøn boä löu vöïc bò möa.
Doøng chaûy traøn coù toác ñoä vaø beà daøy lôùp nöôùc
traøn phuï thuoäc vaøo töông quan giöõa cöôøng ñoä möa
vaø thaám, ñoä doác maët ñaát vaø ñoä nhaùm maët doác.
Röøng caây cuõng laø nhaân toá quyeát ñònh lôùp nöôùc
traøn vaø toác ñoä, cuõng nhö thôøi gian chaûy traøn.

d) Quaù trình taäp trung doøng chaûy trong soâng:

Nöôùc möa traøn treân söôøn doác roài taäp trung vaøo
soâng. Sau ñoù chaûy trong soâng ñeán cöûa ra, ñaây laø
quaù trình taäp trung doøng chaûy trong soâng.
Quaù trình taäp trung doøng chaûy trong soâng baét ñaàu
töø khi nöôùc chaûy töø söôøn doác vaøo soâng, cho ñeán
khi löôïng nöôùc cuoái cuøng vaøo soâng chaûy ra heát
khoûi cöûa ra cuûa löu vöïc soâng.
Ñaây laø moät quaù trình thuûy ñoäng löïc raát phöùc taïp,
noù lieân quan tôùi ñòa hình, ñòa chaát loøng soâng.

2. Söï hình thaønh doøng chaûy ngaàm:

Khi nöôùc ngaám xuoáng ñaát, moät phaàn bò caùc reã caây
huùt, moät phaàn bò mao daãn ngöôïc leân maët ñaát vaø
boác hôi, phaàn coøn laïi thaám saâu xuoáng ñaát, ñeán
moät luùc naøo ñoù laøm taàng ñaát ngaám bò baõo hoaø,
laøm möïc nöôùc ngaàm daâng leân. Nöôùc ngaàm thaám
qua caùc lôùp ñaát vaøo soâng hình thaønh doøng chaûy
ngaàm.
Moät phaàn doøng chaûy ngaàm coù theå chaûy qua löu
vöïc khaùc, nhaát laø löu vöïc khoâng bi kheùp kín.
Löôïng nöôùc ngaàm tröõ trong löu vöïc töông ñoái lôùn vaø
oån ñònh, neân doøng chaûy ngaàm töông ñoái oån ñònh
hôn doøng chaûy maët.
Nhöõng soâng coù loøng bò baøo moøn saâu, möïc nöôùc
soâng thaáp hôn möïc nöôùc ngaàm, doøng chaûy ngaàm
tieáp tuïc chaûy vaøo soâng thaäm chí sau muøa möa. Ñaây
laø löôïng nöôùc chuû yeáu nuoâi soâng vaøo nhöõng muøa
khoâ, laøm soâng khoâng bò haïn kieät.
Ñoái vôùi nhöõng soâng suoái nhoû mieàn trung du, möïc
nöôùc thöôøng cao hôn möïc nöôùc baõo hoaø trong ñaát
neân khoâng ñöôïc nuoác ngaàm boå sung thöôøng xuyeân.
Vì theá, soâng deã bò khoâ khieät khi tôùi muøa naéng haïn.
VI. NHÖÕNG NHAÂN TOÁ AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN
DOØNG CHAÛY SOÂNG NGOØI:

1. Nhaân toá khí haäu:

Mua vaø boác hôi aûnh höôûng tröïc tieáp ñeán doøng chaûy
a)Nhieät ñoä maët ñeäm vaø khoâng khí, goàm coù: Maët
ñaát, maët nöôùc, khoâng khí.
b) AÙp suaát khong khí.
c) Gioù.
d) Baõo.
e) Ñoä aåm khoâng khí (aùp suaát hôi nöôùc, baõo hoaø,
ñoä aåm tuyeät ñoái, töông ñoái)
f) Boác hôi (beà maët nöôùc,beà maët ñaát, qua thöïc vaät)
g) Möa.

2. Nhaân toá maët ñeäm:

a) Vò trí ñòa lyù vaø ñòa hình cuûa khu vöïc.

b) Ñòa chaát thoã nhöôõng.
c) Lôùp phuû thöïc vaät.
d) Ao hoà vaø ñaàm laày.

3. Hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi:

a) Caùc hoaït ñoäng noâng nghieäp: ruoäng baäc thang,

bôø vuøng, bôø thöûa. hoà chöùa loaïi nhoû...(taùc
duïng giöõ nöôùc)
b) Caùc hoaït ñoäng laâm nghieäp: troàng caây gaây
röøng, chaén gioù, luõ...
c) Caùc hoaït ñoäng thuûy lôïi: Xaây döïng hoà chöùa,
laøm nhaø maùy thuûy ñieän ñeå ñieàu tieát nöôùc...

VII. NHÖÕNG ÑAÏI LÖÔÏNG ÑAËC TRÖNG CUÛA

DOØNG CHAÛY:
 1. Löu löôïng Q:Coâng thöùc Chezy:
1 2
Q  AC RJ  A R 3 J
n
1 16
C R :Coâng thöùc Manning
n
E
J  :Ñoä doác thuûy löïc (ñoä doác cuûa ñöôøng naêng )
L
P V2
E  E2  E1 E  Z  
 2g
1 2
V  C RJ  R 3 J
Coâng thöùc Chezy ñeå tính vaän toác : n
Löu löôïng doøng chaûy ñeàu trong keânh coøn ñöôïc tính
theo coâng thöùc Chezy:

2. Toång löôïng doøng chaûy sau moät thôøi gian T:

W=QtbT
3. Ñoä saâu doøng chaûy : Y=(103W)/(106F) (mm)
4. Module doøng chaûy: M=(103Q)/F (lít/(s.km2))
5. Heä soá doøng chaûy: α=Y/X vôùi X laø löôïng möa
töông öùng vôùi thôøi gian sinh ra W.