2011-12 Bahar

ELN 3402 Haberleme Sistemleri

Bahar 2011-12

Tuncay ERTA

Ders Notlar-6

Blm V Rastsal Sreler

Rastsal Sreler Temel Tanmlar Duraan Sreler Ergodik Sreler Gauss Rastsal Sreci Isl Grlt Beyaz Grlt Dar Bantl Grlt

Haberleme Sistemleri

1-1

2011-12 Bahar

Temel Tanmlar
rnek Uzay S

Rastsal Sreler

1. deney

2. deney

n. deney

Temel Tanmlar
Her deney sonucu zamana bal bir sinyaldir ve rastsal srecin bir rnek fonksiyonu olarak isimlendirilir.

Rastsal Sreler

Her deney sonucu bir nokta ile temsil edilir. Noktalarn oluturduu kmeye rnek Uzay denir. rnek uzayn oluturan noktalarn btnne veya baka bir deile mmkn rnek fonksiyonlarnn tamamna Rastsal Sre denir.

x j (t ) = X (t , s j )
X (t n )

X (t )

rastsal srecinin j rnek fonksiyonu j.

X (t ) rastsal srecinin tn anndaki deeri

bir rastsal deikendir. ise rastsal deikenin ald bir deerdir.

x j (t n )

Haberleme Sistemleri

1-2

2011-12 Bahar

Matematiksel Tanm
Bir rastsal sre, herhangi bir n deeri ve seilen herhangi bir

(t1 , t 2 , ......, tk ) R k iin verilen birleik olaslk younluk , y

Rastsal Sreler

fonksiyonu f X ( t1 ),......., X ( t k ) ( x1 ,...., xk ) ile tanmlanr. Btn k M ve (t1 , t 2 , ......, t k ) R k iin bir rastsal srecin birleik olaslk younluk fonksiyonu verilirse, rastsal sre M. mertebe istatistii ile tanmlanm olur. Haberleme sistemlerinde M=2 yani ikinci mertebe istatistik ayr bir neme sahiptir.

Duraanlk
Bir rastsal srecin istatistiksel karakteri gzlem zamannn balangcna bal deilse, srece duraan sre denir.

Rastsal Sreler

Kat Anlamda Duraan

Btn

k , (t1 , t 2 , ......, t k ) ve iin

f X (t1 + ),....., X ( tk + ) ( x1 ,...., xk ) = f X ( t1 ),....., X ( tk ) ( x1 ,...., xk )

Bu durum, btn k M iin salanrsa, srece M. mertebeden duraan denir. Her iki durumda da sre zamandan bamszdr.

Haberleme Sistemleri

1-3

2011-12 Bahar

Geni Anlamda Duraanlk

kinci mertebeden duraan srece, geni anlamda duraan sre denir. Yani,

Rastsal Sreler

f X (t1 ), X ( t2 ) ( x1 , x2 ) = f X (t1 ), X ( t1 + ) ( x1 , x2 )
Srecin 2. mertebe istatistii gzlem anlarnn gerek deerlerine deil, sadece farkna ( t 2 t1 = ) baldr. Birinci mertebe istatistii ise doal olarak zamandan bamszdr. Dolays ile aadaki iki durum salanr:

m X (t ) = E[ X (t )]
RX (t1 , t2 ) = RX (t2 t1 ) = RX ( )

ortalama zamandan bamsz zilinti gzlem anlarnn farkna bal

rnek
Bir rnek fonksiyonunun gsterilen yarklardan geme olasl nedir?
Bir rnek fonksiyonu

Rastsal Sreler

Birleik A = {ai < X (ti ) bi },

i = 1, 2, 3 olaynn olasl,

P( A) = FX (t1 ), X (t2 ), X (t3 ) (b1 , b2 , b3 ) FX (t1 ), X (t2 ), X (t3 ) (a1 , a 2 , a3 )

Eer sre en az 3. mertebeden duraan ise, bu olaslk gzlem anlarnn herhangi fakat ayn miktarda kaym versiyonlar iin de ayndr.

Haberleme Sistemleri

1-4

2011-12 Bahar

rnek
X (t ) = A cos(2f c t + ) rastsal srecini dnelim.
A ve f c sabit, evre ise rastsal deikendir

Rastsal Sreler

RX ( ) = E[X (t + ) X (t )]

1 , f ( ) = 2 0,

- diger

= E A2 cos(2f ct + 2f c + ) cos(2f ct + ) = =
2 2

A A E[cos(4f ct + 2f c + 2)] + E[cos(2f c )] 2 2 A2 1 2 2

cos(4f ct + 2f c + 2) d + (

A2 cos(2f c ) ( 2

A2 R X ( ) = cos(2f c ) 2

apraz linti Fonksiyonu

X (t ) ve Y (t ) rastsal srelerinin apraz ilinti fonksiyonu

Rastsal Sreler

RXY (t , u) = E[ X (t )Y (u)]
ilinti matrisi ise

RYX (t , u ) = E[Y (t ) X (u )]

R (t , u ) R XY (t , u ) R(t , u ) = X RYX (t , u ) RY (t , u )
Eer X (t ) ve Y (t ) ayr ayr ve birleik olarak duraan ise ise,
R ( ) R XY ( ) R( ) = X RYX ( ) RY ( )

= t u

Haberleme Sistemleri

1-5

2011-12 Bahar

rnek
X 1 (t ) ve Y1 (t ) rastsal srelerinin apraz ilinti fonksiyonu
X 1 (t ) = X (t ) cos(2f c t + ) X 2 (t ) = X (t ) sin( 2f c t + )
R12 ( ) = E [X 1 (t ) X 2 (t )]
X(t) geni anlamda duraan, X(t) den b X( ) d bamsz [0, 2 ] de dzgn d d dalml.

Rastsal Sreler

= E [X (t ) X (t ) cos( 2f c t + ) sin( 2f c t 2f c + )] =

= E [X (t ) X (t )]E [cos( 2f c t + ) sin( 2f c t 2f c + )]

1 R X ( ) E [sin( 4f c t 2f c + 2) sin( 2f c )] ( ( 2 1 = R X ( ) sin( 2f c ) 2

= 0 iin, R12 (0) = E[X 1 (t ) X 2 (t )] = 0 olduu grlr.

Bu, ayn anda gzlenirse, iki srecin birbirine dik olduu anlamna gelir.

Ergodik Sreler
Eer bir srecin zaman ve istatistiksel ortalamas birbirine eit ise, o srece ortalamada ergodik denir.

Rastsal Sreler

Eer bir srecin zaman ve istatistiksel z ilinti fonksiyonu birbirine eit ise, o srece z ilintide ergodik denir. Bir Bi sre ergodik ise kat anlamda duraandr, ancak dik i k t l d d d k tersi doru olmak zorunda deildir.

Haberleme Sistemleri

1-6

2011-12 Bahar

Spektral Younluk
G Spektral Younluu Rastsal Sreler
Y (t ) = X (t ) cos( 2f c t + )
X (t ) geni anlamda duraan ve
SX ( f ) =
RX

R X ( ) exp( j 2f ) d ( ) = S ( f ) exp( j 2f ) df
X

ise [0, 2 ] de dzgn dalml bamsz rastsal deiken.

E X 2 (t ) =

S X ( f ) df

RY ( ) = E [Y (t + )Y (t )]

= E [X (t + ) cos( 2f c t + 2f c + ) X (t ) cos( 2f c t + )] =

= E [X (t + ) X (t )]E [cos( 2f c t + 2f c + ) cos( 2f c t + )]

1 R X ( ) E [cos( 2f c ) + cos( 4f c t + 2f c + 2)] 2 1 = R X ( ) cos( 2f c ) 1 2 SY ( f ) = [S X ( f f c ) + S X ( f + f c )] 4

Spektral Younluk
apraz Spektral Younluk Rastsal Sreler
X ( ) ve Y (t ) birleik olarak geni anlamda duraan iseler, (t
S XY ( f ) =
SYX ( f ) =

R XY ( ) exp( j 2f ) d
RYX ( ) exp( j 2f ) d

RXY ( ) = RYX ( )
* S XY ( f ) = SYX ( f ) = SYX ( f )

Haberleme Sistemleri

1-7

2011-12 Bahar

rnek
X (t ) ve Y (t ) geni anlamda duraan ve ortalamalar sfr ise, Z (t ) = X (t ) + Y (t ) srecinin g spektral younluu nedir?
RZ (t , u ) = E [Z (t )Z (u )]

Rastsal Sreler

= E [( X (t ) + Y (t ))( X (u ) + Y (u ))] = E [X (t ) X (u )] + E [X (t )Y (u )] + E [Y (t ) X (u )] + E [Y (t )Y (u )] = R X (t , u ) + R XY (t , u ) + RYX (t , u ) + RY (t , u )

Duraanlk kabul ile,

RZ ( ) = R X ( ) + R XY ( ) + RYX ( ) + RY ( )

S Z ( f ) = S X ( f ) + S XY ( f ) + SYX ( f ) + SY ( f )
Gzlem: X (t ) ve Y (t ) ilintisiz ise, S XY ( f ) = 0 ve SYX ( f ) = 0

S Z ( f ) = S X ( f ) + SY ( f ) olur.

Dorusal Sistem likileri

SY ( f ) = H ( f ) S X ( f )
2

Rastsal Sreler

mY = m X H (0)

* SVZ ( f ) = H1 ( f ) H 2 ( f ) S XY ( f )

Haberleme Sistemleri

1-8

2011-12 Bahar

Gauss Rastsal Sreci

Btn n ve (t1 , t 2 , ......, t n ) iin X (t1 ), X (t 2 ),....., X (tn )

Rastsal Sreler

rastsal deikenleri birleik Gauss olaslk younluk fonksiyonuna sahip ise, bu srece Gauss rastsal sreci denir.
Gauss rastsal deikeninin olaslk younluk fonksiyonu

fY ( y) =

( y mY ) 2 exp 2 2 Y 2 Y 1
fY ( y) = y2 1 exp 2 2

mY ortalama deer 2 Y varyans

mY = 0 2 Y = 1

Gauss Rastsal Sreci

Rastsal Sreler
X (t1 ), X (t 2 ),....., X (tn ) nin birleik olaslk younluk fonksiyonu ise sadece ortalama vektr ve kovaryans matrisi tarafndan belirlenir. Bu yzden Gauss rastsal t i it f d b li l i B d G t l srecini tam olarak karakterize etmek iin m(t) ve RX (t1 , t 2 ) yeterlidir.
m X (ti ) = E [X (ti )], i = 1, 2 , ......, n

C X (t k , ti ) = E ( X (t k ) m X (t k ) )( X (ti ) m X (ti ) ) ,
X = [ X (t1 ) X (t 2 ) L X (t n )]
T

k, i = 1, 2, ....., n
T

m = [m1 , m2 ,...., mn ] , C = Kovaryans matrisi

=| C |

f X ( t1 ), X ( t2 ),....., X ( tn ) ( x1 , ...., xn ) =

(2 )n / 2 1/ 2

exp 1 (x m ) C 1 (x m ) 2
T

Haberleme Sistemleri

1-9

2011-12 Bahar

Gauss Rastsal Sreci

Bir Gauss rastsal sreci dorusal bir sistemden getiinde sistem k da Gauss

Rastsal Sreler

Gauss rastsal sreci iin Geni anlamda duraan ise kat anlamda da duraandr.

| RX ( ) | d <

ise Gauss rastsal sreci Ergodiktir.

X (t1 ), X (t 2 ), ........, X (t n ) rastsal deikenleri ilintisiz ise, yani

E ( X (t k ) m X (t k ) )( X (ti ) m X (ti ) ) = 0 , k i
ise ayn zamanda birbirinden istatistiksel olarak birbirinden bamszdr.

Gauss Rastsal Sreci

Bamszlk durumunda,
12 2 2 C= 0 0 2 n

Rastsal Sreler

i2 = E { ( X (ti ) m X ( t ) ) 2 } , i = 1, 2 ,...., n
i

Birleik olaslk younluk fonksiyonu arpm eklinde ifade edilir.

f X (x) = f xi ( xi )
i =1

Haberleme Sistemleri

1-10

2011-12 Bahar

Isl Grlt
Elektriksel grlt, iletkenlerin iindeki elektronlarn s dolays ile rastgele hareketlerinden kaynaklanr.

Rastsal Sreler

Bir direncin ularnda f Hz bant geniliinde llen sl grlt geriliminin kare ortalamas
2 E VTN = 4kTRf volt 2

( )

k = 1.38 1023 Joule / K 0

Boltzman sabiti

Bir direnten aktarlan max grlt g ise kT f Watt. Elektronlarn ok sayda olmas ve hareketlerinin birbirinden bamsz olmas dolays ile, sl grlt Geni Anlamda Duraan, Ergodik ve Ortalamas Sfr Beyaz bir Gauss rastsal srecidir.

Beyaz Grlt
Haberleme sistemlerinin analizinde, grltnn idealize edilmi bir formu olan Beyaz Grlt kullanlr.

Rastsal Sreler

SW ( f ) =

N0 2

RW ( ) =

N0 ( ) 2

[ N 0 ] : Watt / Hz
Alc edeer scakl ile orantl olarak, N 0 = kT e deerinde alc giriine tanr. Alcy grltsz kabul ederek, alc giriinde sinyale ekleme yaparak kullanlr.

Haberleme Sistemleri

1-11

2011-12 Bahar

Szgelenmi Beyaz Grlt

Rastsal Sreler
Ortalama deeri sfr, g spektral younluu No/2 olan beyaz bir Gauss grlts w0(t), bant genilii B Hz olan bir ideal AGS den geirilirse, grlt GSY, ve z ilinti fonksiyonu srasyla
N0 , SN ( f ) = 2 0, -B< f < B f >B
RN ( ) = N0 exp( j 2f ) df 2 = N 0 B sinc(2 B )
B

Giri Gauss dalml, dolays ile k grlts de. k 2B rnek/sn hznda rneklenirse, alnan rnekler birbirinden bamsz ve N(0,NoB) olur.

Szgelenmi Beyaz Grlt

Ortalama deeri sfr, g spektral younluu No/2 olan beyaz bir Gauss grlts w (t), bir RC AGS den geirilirse, g grlt GSY, ve z ilinti fonksiyonu srasyla , y y

Rastsal Sreler

SW ( f ) =

N0 2

Beyaz grlt w(t)

Renkli grlt n(t)

SN ( f ) =

N0 2 1 + (2fRC ) 2

H( f ) =

1 1 + j 2fRC

exp( a )

2a a 2 + ( 2f ) 2

N R N ( ) = 0 exp RC 4 RC

a = 1 / RC

Haberleme Sistemleri

1-12

2011-12 Bahar

rnek
w(t)

[.] dt

n (t)

Rastsal Sreler

2 / T cos (2f ct )

Burada w(t) ortalamas sfr, g spektral younluu No/2 beyaz g y grlts, ve f c 1/T nin tam katdr.

E{n(t )} = 0
2 T
2 T

n2 = E

2 T
T 0

w(t ) cos (2f t ) w(t ) cos (2f t ) dt dt

T T 0 0 1 c 1 2 c 2 1 2

n2 =
n2 =
RW (t1 , t 2 ) =

T 0 0

E {w(t1 ) w(t2 )}cos (2f c t1 ) cos (2f ct 2 ) dt1 dt2

RW (t1 , t2 ) cos (2f ct1 ) cos (2f c t2 ) dt1 dt 2

N0 (t1 t 2 ) 2

n2 =

N0 2 2 T N 2 = 0 2 T

(t t )cos (2f t )cos (2f t )dt dt N cos (2f t ) dt = 2

T T 0 0 1 2 c 1 c 2 1 T 2 0 0 c

Edeer Grlt Bant Genilii

AGS
deal AGS

PN1
PN 2

Rastsal Sreler

w(t)
deal AGS

AGS

yapacak olan ideal szgecin bant geniliine, o szgecin edeer grlt bant genilii denir.

w(t) g spektral younluu No/2 olan beyaz grlt iken PN1 = PN 2

PN 1 =

N0 2

H ( f ) df = N o

H ( f ) df

PN 2 = N 0 BH 2 (0)
2

B=

H ( f ) df H 2 ( 0)

Haberleme Sistemleri

1-13

2011-12 Bahar

Dar Bantl Grlt

n(t ) = nI (t ) cos(2f ct ) nQ (t ) sin(2f c t )
nI (t ) ve nQ (t ) nin ortalamas sfrdr. (

Rastsal Sreler

n(t ) Gauss dalml ise, nI (t ) ve nQ (t ) birleik olarak Gauss dalmldr.

n(t ) duraan ise, nI (t ) ve nQ (t ) birleik olarak duraandr.

nI (t ) ve nQ (t ) ayn GSY na sahiptir.

S ( f f c ) + S N ( f + f c ), S N I ( f ) = S NQ ( f ) = N 0, | f | B diger

nI (t ) ve nQ (t ) , n(t ) ile ayn varyansa sahiptir sahiptir.

n(t ) nin GSY, merkez frekans etrafnda simetrik ise, nI (t ) ve nQ (t ) bamszdr.

nI (t ) ve nQ (t ) nin apraz GSY tamamen sanaldr.

j[S ( f + f c ) S N ( f f c )], S N I NQ ( f ) = S NQ N I ( f ) = N 0, | f | B diger

deal Dar Bantl Beyaz Grlt

R N ( ) = = N 0 B sinc(2B )[exp( j 2f c ) + exp( j 2f c )] ( p( p(

fc + B fc B

No exp( j 2f ) df + 2

fc + B fc B

No exp( j 2f ) df 2

Rastsal Sreler

= 2 N 0 B sinc(2B ) cos( 2f c )

nI (t ) ve nQ (t ) nin z ilinti fonksiyonu

RN I ( ) = RN Q ( ) = 2 N 0 B sinc(2B )

Haberleme Sistemleri

1-14

2011-12 Bahar

Dar Bantl Grltnn Baka Bir Temsili

Dar bantl grlt zarf ve evresi cinsinden de temsil edilebilirler. Yani,

n(t ) = r (t ) cos [2f c t + (t )]

Rastsal Sreler

nQ (t ) (t ) = tan 1 2 Burada r (t ) = nI2 (t ) + nQ (t ) n(t)nin zarf, ve n I (t ) ise evresidir. r (t ) ve (t ) birbirinden bamsz alak geiren iki rastsal srecin birer rnek fonksiyonlardr. Bunlarn olaslk

younluklar

p(r ) =

r2 exp Rayleigh 2 2 , r 0 R l i h r
2

p ( ) =

1 , 0 2 2

Uniform

Sins + Dar Bantl Grlt

x(t ) = A cos(2f c t ) + n(t ) n(t ) = nI (t ) cos(2f c t ) nQ (t ) sin( 2f c t )

Rastsal Sreler

x (t ) = [ A + nI (t )] cos( 2f c t ) nQ (t ) sin( 2f c t )
2 r (t ) = [ A + nI (t )]2 + nQ (t )

Zarf

a=

(t ) = tan 1
p(r ) = r

nQ (t ) (t A + nI (t )

Evre

r 2 + A 2 Ar I0 exp 2 2 2 2
Rice

Haberleme Sistemleri

1-15