74

Waldemar ysiak ysiak na amach

Zabawa w klasy
Na caym wiecie obserwowane s niepokojce przejawy obniania si stanu wiedzy oraz wiadomoci intelektualnej uczniw i studentw, na co wpyw maj przerne aspekty XX-wiecznej cywilizacji i co jest paradoksem, bo w kocu yjemy pono w stuleciu mdrzejszym ni wszystkie poprzednie razem wzite. Na pocztek jeden przykad: w bostoskich szkoach przeprowadzono ankiet, dziki ktrej wyszo na jaw, e dzieci w wikszoci sdz, i mleko jest wyrabiane przemysowo, tak jak piwo czy coca-cola. Zaprowadzono wic dzieci do ZOO, aby im pokaza, jak si doi krowy. Ale co nas obchodzi cudze podwrko dydaktyczne! Winnimy si martwi o swoje, na ktrym chocia wszyscy wiedz, jak si doi krowy zaczynaj si coraz mocniej ujawnia symptomy cikiego schorzenia. Zauwaano je ju od kilku lat (byem wrd zauwaajcych), diagnozowano i wskazywano najrniejsze przyczyny (byem wrd wskazujcych): a to pogarszajcy si z roku na rok poziom podrcznikw, szpikowanych mas skandalicznych bdw merytorycznych oraz interpretacyjnych, a to obniajcy si rwnie systematycznie stan przygotowania do zawodu modej kadry nauczycielskiej, w szeregi ktrej gromadnie trafiaj przypadkowi nieudacznicy i outsiderzy wyeliminowani z innych profesji, a to szwankujc infrastruktur szk, itd., itp. Wrd ostatnich reform w szkolnictwie na czoo wybiy si dwie: obowizek ukoczenia przez wszystkich nauczycieli wyszych studiw oraz nowy system szkoy 10-letniej, reklamowany jako perfekcjonizacja nauczania, w efekcie ktrej wyedukowanie modziey zbliy si do podanego optimum. Czy rzeczywicie si zbliy, w to wtpi. Bdzie to tym bardziej utrudnione, jeli nie zlikwidujemy nastpstw innej, nie tak gono reklamowanej reformy sprzed kilku lat, w wyniku ktrej kompletnie nie trzeba si dzisiaj uczy, by dosta matur, i wystarczy udawa nauk, by otrzyma dyplom wyszej uczelni. Zaczyna si to od pierwszych klas szkoy podstawowej. Jak wiadomo, podstawwk musz skoczy wszyscy, a dzieci wiedz o tym i, jakkolwiek nieprawdopodobnie by to brzmiao, coraz powszechniej lekcewa (oni i ich rodzice) instytucj, w ktrej kocowy efekt jest zagwarantowany przed startem. Zjawisko nie istniejce w czasach niebieskiego mundurka widocznie wwczas dziecita byy tpsze i za wczenie nie zdaway sobie sprawy z wielu rzeczy. Dzisiaj szybciej dojrzewaj, a negowa to, co powyej napisaem, bdzie tylko ten, kto nie ma adnej stycznoci ze szko i nie

Waldemar ysiak ysiak na amach

75

rozmawia na ten temat z nauczycielami. Ja rozmawiaem. Odzywka ucznia 3 klasy (nie ukoczone 9 lat), gdy nauczycielka wpisuje mu do dzienniczka, e lekceway nauk: A wpisuj sobie, wpisuj, mylisz, e mi starzy co zrobi! (sic!) nie jest ju niczym bulwersujcym. Kawalerom i starym pannom, to jest osobnikom nie chadzajcym na wywiadwki, obrazek taki nie przyni si nawet w koszmarnym nie, lecz nauczyciele zaczynaj si ju do tego przyzwyczaja, przyzwyczai si bowiem mona do wszystkiego na wiecie. Telewizyjna dojrzao kilkuletnich smykw jest tak imponujca, e nikogo nie zdziwioby przyniesienie przez nich do budy gonego francuskiego raportu spki Robert DebreDaniel Douady: Przemczenie uczniw w obecnym systemie szkolnym, bd ksiki Guya Vermeila Zmczenie w szkole, i szermowanie nimi w obronie totalnego far niente. Sytuacja jest z natury rzeczy jeszcze bardziej niepokojca w przypadku rocznikw starszych, to jest nastolatkw, co rwnie naturalnym biegiem rzeczy najwiksze przeraenie budzi u dydaktykw, u caej tej rzeszy nauczycieli z klas rednich, ktrzy zaczynaj si czu w szkoach coraz mniej potrzebni (stopnie i wiadectwa mogyby wystukiwa maszyny). Od czasu do czasu bij oni gow o mur, alarmujc opini publiczn; trzy przykady trzy wypowiedzi nauczycielek dla prasy z ostatnich trzech lat: Bronisawa Ginter: Szkoa te jakby stracia swoje znaczenie (...) A szkoa, zamiast walczy z tym, idzie na ustpstwa. Wyszy zarzdzenia nakazujce dopuszczenie do egzaminw poprawkowych uczniw z dwiema ocenami niedostatecznymi. Nawet jeli wynikay one z wagarw i zupenego lekcewaenia nauki. Uczniowie, ktrzy s wybitnymi sportowcami, mog by zwolnieni z kilku przedmiotw. Coraz mniej osb pamita, e do szkoy chodzi si, by zdoby wiedz, a nie papierek. Maria Hernasowa: Ucznia nie mona w praktyce zmusi do nauki (...) eby zosta na drugi rok w tej samej klasie, trzeba wykaza maksimum zej woli, nie wystarczy zwyczajnie nie umie czyta i pisa. Szko trzeba nie: odsuy jak wojsko szko trzeba odsiedzie jak wyrok w kryminale. To w zasadzie wystarczy, by otrzyma wiadectwo jej ukoczenia (...) Na dwudziestu chopcw w mojej klasie uczy si trzech. Ze czterech uczy si niektrych przedmiotw. Reszta yje na pastwowym stopniu i czuje si z tym zupenie dobrze. Bez stresw i kompleksw pjd sobie w ycie, wicie przekonani, e im si naley jaka paca za to, e yj, tak jak si im naleaa ocena dostateczna za to, e w szkole siedzieli w awkach. Julia Tazbir: W tej chwili gwny problem jest taki, e oni... przeciekaj przez palce. Zwyczajnie. Kto nie przychodzi do szkoy, bo mu si nie chce.

76

Waldemar ysiak ysiak na amach

Klasa znikna, bo ma by wypracowanie z polskiego. Jeden skraca dzionki szkolne, drugi bywa tylko w wybrane dni tygodnia (...) Jeszcze inni skrelaj pewne przedmioty. Kiedy wikszo uczniw chodzia regularnie, urywaa si maa grupa wagarowiczw. Dzi i wikszo... W zeszym roku nasza najzdolniejsza klasa miaa redni frekwencj okoo 70 procent. Tak urzdowali, e jedn lekcj miaam z jednymi, nastpn z zupenie innymi osobami (...) Jeeli ucze, nic nie robic, nie jest ostatni w klasie, tylko, powiedzmy, dwunasty od koca, to nie mona mu zagrozi. Mielimy ju egzemplarz, ktry w cigu piciu lat chodzi w sumie nie wicej ni dwie klasy! Potem zdawa na politechnik. Egzaminu nie zda, ale jest gdzie studentem. Do studiw, ktre mona z powodzeniem kontynuowa nic nie umiejc i nic si nie uczc, jeszcze wrcimy, na razie za istotne jest pytanie: jakim cudem moe trwa ta paranoja przedmaturalna opisana przez trzy nauczycielki? Dr Julia Tazbir wyjania to jednym zdaniem: W kocu szko tak naprawd rozlicza si z procentu nie promowanych. Inaczej mwic: jeli szkoa omieli si nie promowa ucznia, ktry, chocia jest w niej zapisany, nie chodzi na lekcje i nie uczy si, to wadze szkoy zostan ukarane, bo nie wyrobiy planu promocji. Czyli planu 100-procen-towego przerobu, jak w fabryce konserw. Nie od rzeczy bdzie tu zauway, e wszystkie trzy cytowane panie wykazay icie brawurow odwag, eksplikujc swoje ale p u b l i c z n i e i nie ukrywajc swych nazwisk. Nie kadego na to sta. Mj rozmwca, 42-letni nauczyciel szkoy redniej, zanim powiedzia mi to, co powiedzia, zobowiza mnie do dyskrecji i wytumaczy to bardzo prosto: nie chc wyj na wroga modziey. Rzeczywicie, w sytuacji, gdy lansuje si (przynajmniej retorycznie) stawk na modzie, wyj na wroga modziey jest i gupio, i niefortunnie, mona bowiem usysze: on si nie nadaje, nie umie pracowa z modzie. Od czowieka tego usyszaem m.in: Jestem bezradny wobec ucznia, wobec jego samochodu, ktrym ojciec go przywozi do szkoy lub wobec jego r w n i a c h o w o c i czerpanej z klanu ulicznego bd dyskotekowego, wobec lekcewaenia mnie, szkoy, najprostszych powinnoci. Czsto musz by bezradny wobec jego agresywnej bezczelnoci, a najgorsze jest to, e on o tym doskonale wie i sprawia mu satysfakcj granie na tej mojej bezradnoci jak na trbce. Modzie potrafi by okrutna. Oni wiedz, e musz zda za nic, wic do czego mog ich zmusi? Istniej tacy, otaczani przez innych podziwem, ktrych chciaoby si po prostu trzasn w gb, ale oni tylko na to czekaj, nie wolno mi traci samokontroli. Wie pan, dzisiaj nie daje si klapsw nawet w domu, to niemodne... Wiem. Tak dugo wbijano do gw rodzicom, e wedug bada naukowych karcenie degeneruje psychik dzieci, wpdza je w wyniszczajce stresy,

Waldemar ysiak ysiak na amach

77

kompleksy oraz nerwice, i przywoywanie do porzdku pasem stao si niemodne. Zapewne wyszedem na konserwatywnego gupka, gdy niedawno wyszedem z przyjcia, na ktrym syn gospodarzy plu gociom do talerzy, a mamusia upominaa go rwnie agodnie co bezskutecznie: Mareczku, tak nie wolno, to nieadnie... O tym, e kiedy dyscyplin w szkoach utrzymywano m. in. rzgami, dawno ju bymy zapomnieli, gdyby nie ta rozmieszajca okoliczno, i zwyczaj w przetrwa w Anglii, co pozwala naszym publicystom pisa od czasu do czasu anegdoty na ten temat i wykpiwa arystokratycznych lalusiw z Eton, ktrzy dostaj baty jak za starych, barbarzyskich lat krlowej Wiktorii. Jeli ju przy tym jestemy, to warto zamiast bredzi uwiadomi sobie, e Eton College jest obecnie elitarny gwnie z powodu poziomu nauczania (bo o to przecie chodzi!), a synowie robotnikw dostaj si tam tak samo jak synowie lordw (trzeba zda surowe egzaminy, jest to podstawowe kryterium), przy czym i ci, i ci s wywalani za brak postpw, bez rnicy i bez pardonu. Sze uderze bambusowym kijem w tyek, wymierzanych przez headmastera za powane wykroczenie, nikomu tam nie przynosi ujmy, nikogo nie stresuje i nie nerwicuje skutki s raczej zbawienne. Modzi panicze z Eton nie popadaj rwnie w kompleksy od tego, e regularnie pracuj w ssiednim miasteczku przemysowym Slough jako pomoc spoeczna w szpitalach, domach starcw i domach dzieci niedorozwinitych (w ramach tzw. Social Service Club), a take ucz angielskiego dzieci robotnikw murzyskich i hinduskich. Sprbowalibycie zatrudni w ten sam sposb naszych paniczw podjedajcych pod szkoy samochodami otrzymanymi od tatusiw na poczet matury, ktr i tak dostaje si za frajer! Czytelnicy, ktrzy w tym miejscu doszli do przekonania, i zgupiaem od sadystycznego jadu i sugeruj antyliberalny powrt do krlowania w szkole nahajki, pragnc cofn dydaktyczn cywilizacj w redniowiecze zechc si askawie uspokoi i potraktowa Eton jako artobliw dygresj. Natomiast niczego ju artobliwego nie ma w fakcie, i opierajc si na rnych, czsto bezsensownych, przesankach i nie stronic od idiotycznego rozdmuchiwania smutnych incydentw (dziewczyna dostaa dwjk i otrua si gazem!) zamordowalimy, w niestrudzonym deniu do wiatej nowoczesnoci oraz masowego sprezentowania wszystkim nobilitujcych papierkw maturalnych, ostatnie mizerne resztki dyscypliny szkolnej, poprzez likwidacj najoczywistszych rygorw i nieograniczone uatwianie nauki. Ten ukon w stron modziey jest w rzeczy samej zadanym jej ciosem, czego ona na razie nie pojmuje (jak fajnie jest nic albo prawie nic nie robi i pi si w gr), ale co w przyszoci odczuje ona bolenie, gdy dojrzy (jeli dojrzy) swoje

78

Waldemar ysiak ysiak na amach

kalectwo intelektualne i erudycyjne. Chcc rzekomo zaoszczdzi jej stresw wynikajcych z nadmiernych obcie i przestrzegania dyscypliny (poprzednie pokolenia jako nie miay stresw, chocia uczy si trzeba byo solidnie), dalimy jej luz urgajcy samej istocie edukacji. Nie bylimy pierwsi. Kryzys, o ktrym pisz, jest kryzysem oglnowiatowym i wiele krajw ma ju w tym wzgldzie spore dowiadczenia. Dowiadczenia wielce zaskakujce dla obrocw nowoczesnych koncepcji, z efektami akurat odwrotnymi od zamierzonych. Warto si im przyjrze, chociaby tym pionierskim (amerykaskim), i przemyle, sowem jak powiadaj uczy si choby od diaba. Ot diabe pierwszy wynalaz nie tylko coca-col, ale i modern techniczn oraz liberalizacyjn w edukacji, w efekcie czego pierwszy dotar, zwaszcza na tej ostatniej ciece, do progu bankructwa. Pen dokumentacj na ten temat opublikowano 1 padziernika 1975 roku w specjalnej wkadce do powanego tygodnika U.S. News and World Report. Zawarte tam materiay z bada, przeprowadzonych przez Pastwow Komisj Oceny Postpw w Edukacji, Stowarzyszenie Historykw Amerykaskich, Uniwersytet Harvardzki i Massachusetts Institute of Technology, byy tak szokujce, e wkadka pod tytuem Crisis in the Schools z miejsca staa si w Stanach Zjednoczonych i w Europie Zachodniej bestsellerem. Komentujc rzucajcy si jaskrawo w oczy fakt, i nowe roczniki absolwentw wszystkich rodzajw szk wychodz z nich z chaosem w gowach i z reguy gorzej wyedukowane ni pokolenia uczone metodami tradycyjnymi i trzymane w karbach dyscypliny, autorzy opracowania stwierdzili m. in.: Lata dowiadcze wykazay, i (...) telewizja, jak rwnie inne eksperymenty szkolne, o ktrych swego czasu byo tak gono, nie zaowocoway spodziewanymi cudami. Dla procesu nauczania okazay si one pomocnymi w sposb nader marginalny (...) Efektem fali krytyki, jaka spada na owe innowacje, jest fala odwracania si od nich szk i collegeow i powrt ku tradycyjnym metodom nauczania. Ku wielkiemu zadowoleniu rodzicw niektre szkoy reaktywoway majce sto lat Czytanki Mc Guffreya i day priorytet nauce podstawowych umiejtnoci czytania, pisania i rachowania oraz innym sprawom, w tym dyscyplinie, uznanym zbyt pochopnie za przestarzae. Efekty pochopnego rozluniania bd likwidowania dyscypliny szkolnej zostay ujte w opublikowanym kilka miesicy pniej (na pocztku roku 1976) sprawozdaniu Krajowej Komisji ds. Public Relations w Szkole. Wedug tego raportu: od czasu wprowadzenia reformy, to jest w cigu okoo 5 lat, o 100 procent wzrosa czstotliwo wagarw i wszelakiego rodzaju

Waldemar ysiak ysiak na amach

79

wykrocze, a o 77 procent liczba napaci uczniw na nauczycieli (przy czym notowano tylko przypadki zgoszone przez zwierzchnikw, zaznaczajc jednoczenie, i wielu nauczycieli nie informuje szefw o incydentach, uwaajc, i rzucaoby to cie na ich zdolnoci, i opini dydaktykw). Psychiatryczne badania, ktrymi objto 200 nauczycieli w Los Angeles, wykazay, e nastpstwa reformy liberalizujcej dyscyplin w szkoach spowodoway u nich: kolosalny wzrost symptomw stresowych, jak zwikszenie cinienia krwi, niepokj, depresja, bl gowy, obnienie poczucia wasnej wartoci, zaburzenia odkowe i bezsenno. Nazwano ten objaw syndromem zmczenia pobitewnego, przebadanych wychowawcw za pokonanymi belframi. Pokonanymi, gdy wikszo z nich bya zrezygnowana i okrelaa swoj bezradno jako element pracy, za ktr bior zapat. W wietle tych faktw trudno si dziwi, e Amerykanie wycofuj si ze swej reformy, o czym mwi bardzo pouczajce zdanie z wkadki: U.S. News and World Report: Na skutek negatywnych dowiadcze wiele szk przywraca ostr dyscyplin oraz system cisej kontroli ocen. Relatywne do powyszych byy nasze rodzime dowiadczenia w szkolnictwie akademickim, wic chocia na pocztku napisaem, e nie powinno nas obchodzi cudze podwrko, identyczno tych dowiadcze usprawiedliwia powoywanie si na dokument zza Atlantyku. W Polsce ultraliberalny regulamin studiw obowizywa na wyszych uczelniach tytuem prby w roku akademickim 1974/75. Rezultat opisano w yciu Warszawy z 8 padziernika 1975. Niektre sformuowania s tam wrcz bliniacze z tymi, ktre znajduj si w U.S. News and World Report. Tumaczc, dlaczego do nowego regulaminu trzeba byo wnie poprawki (czytaj: opanowa sytuacj), dziennik napisa, i autorzy tego regulaminu: zaoyli, e studenci s ludmi dorosymi i powanymi. Cay ubiegy rok akademicki dowid jednak, e niestety brak im poczucia dyscypliny czasu, brak im nawyku systematycznej nauki. Byo to bardzo delikatne okrelenie sytuacji bardzo smutnej. Jeszcze smutniejsze jest to, e wspomniane poprawki niczego nie poprawiy i obecnie jest jeszcze gorzej. Tak wic dotarlimy w naszych rozwaaniach do szczebla akademickiego. Mody czowiek, by wspi si na ten szczebel, musi zda egzamin wstpny na uczelni, to jest odpowiedzie na pewn liczb pyta. eby go to nie zestresowao, od pewnego czasu coraz wicej wyszych uczelni w naszym kraju na dugo przed egzaminami udostpnia kandydatom peny zestaw pyta egzaminacyjnych, midzy innymi poprzez ogoszenia w prasie codziennej (w roku 1979 gazety wojewdzkie pene byy tych zestaww), co skomentowano w jednym z tygodnikw nastpujco: Dobry to i chwalebny zwyczaj. Pozwoli

80

Waldemar ysiak ysiak na amach

unikn niepewnoci i nerwowoci przy prbie. Susznie zwyczaj ten bowiem pozwala na wczeniejsze opracowanie wszystkich odpowiedzi, samodzielnie bd przy pomocy zaprzyjanionych lub najtych specjalistw, po czym wkucie ich na blach i powtrzenie, do czego zdolny jest nawet szympans. Od tej komedii, ktra omiesza cay egzamin, przyzwoitsze byoby nawet rekrutowanie studentw rzutami kostk, bo rachunek prawdopodobiestwa wprowadziby wwczas na studia spor grup zasugujcych na to. Ale kogo takie gadanie obchodzi? Tragedia odkrywa swe oblicze tam, gdzie egzaminujcy wychodz poza ujawnione wczeniej zestawy pyta i egzaminacyjne rytuay, prbujc przeprowadzi ze zdajcym egzamin kandydatem rozmow kocow (ma ona odsoni jego zdolno samodzielnego wnioskowania oraz zainteresowania i wiedz kulturaln,, spoeczn, gospodarcz, historyczn, polityczn etc, sowem, walory umysowe). Ot egzaminatorzy ci z przeraeniem konstatuj, e od kilku lat kady kolejny rocznik zdajcych jest intelektualnie gorszy od poprzedniego! Rwnia pochya, bdca m. in. pokosiem zliberalizowanej do absurdu szkoy redniej, z ktrej wychodz niedouczeni, nieoczytani, tpawi, ale za to zuchwali, e hej! I s przyjmowani na studia, chocia gdyby zastosowa kryteria sprzed lat (po prostu stae kryteria oceniania) tylko nieliczni z nich otrzymaliby indeksy. Ale przecie kogo przyj trzeba, istnieje okrelony limit minimalny, do minimum wic obnia si kryteria (opublikowane pytania i odpowiedzi z kilku wydziaw Uniwersytetu Warszawskiego rozbawiy cay kraj). Wierzy si, e z miernot intelektualnych, nagrodzonych darmowymi maturami, wyrosn dziki kilkuletniej wyszej edukacji dobrzy fachowcy. Niestety, wiara rzadko przenosi gry. Chyba, e wierzy si w co innego, i jest tak, jak wanie miao by Im gupsi tym lepsi. Pierwszy rok studiw bywa w caej tej zabawie najsensowniejszy, jest on bowiem jeszcze na niektrych uczelniach rokiem selekcyjnym, eliminujcym najsabszych, to jest najtpszych lub najbardziej leniwych (ciekawostka: najgorszymi okazuj si z reguy prymusi dostajcy ze szk rednich przepustk bezporednio na studia, z pominiciem egzaminw). Za to pozostae lata s ju prawdziw zabaw w klasy, w ciuciubabk, w chowanego i we wszystkie inne wesoe rozrywki, w cyklu od kilku lat skrconym prawie wszdzie o rok, do czteroletniego, co zbliyo studia charakterem do kursw przyspieszonych (...) Jednym z tych praw, ktre sobie wywalczyli studenci, jest prawo niechodzenia na wykady. Wykadowca przyj musi, oni nie (wykadowcy nie wolno sprawdza listy!) i dlatego gros wykadowcw przemawia do niemal pustych cian, a potem skary si w wywiadach prasowych (...) Cz

Waldemar ysiak ysiak na amach

81

wykadowcw dosownie staje na gowie, by kupi modzie, przycign jako i do wykadu, i do rzetelnej nauki, ale to na niewiele si zdaje i nierzadko koczy si podlizywaniem rozzuchwalonym studentom (profesor Aleksander Bardini publicznie przed tym przestrzega: Nie zabiega o wzgldy studentw, bo to jest klska dla obu stron!). Lecz dydaktycy boj si gorszych klsk. W roku 1976 prasa opisaa przypadek zasuonego uczonego, ktry nie chcia sysze o grze w studia, przerobach oraz puszczaniu wszystkich leni wyej i przegra! W Literaturze Adam Adamski opisa kopoty asystenta, na ktrego studenci naskaryli u wadz uczelnianych, e... wymaga od nich rzetelnej nauki, podczas gdy inni asystenci tak si nie wygupiaj, po czym poprosili o zamian tego wymagajcego na kogo innego (sic!). Rozsdny asystent, chcc unikn konfliktw socjalnych, musi zapomnie o rygorach i wyrzuci ze swego sownika niezaliczenie, bo inaczej wyjdzie na wroga modziey. W dobie, w ktrej studenci jed kolejami ze znik 33procentow, lecz studiuj ze znik grubo ponad 50-procentow n i e z a l i c z a n i e jest donkiszoteri pozbawion sensu. Z warszawskiej uczelni znam przypadek profesora, na ktrego studenci naskaryli w rektoracie, i... stawia dwje! W efekcie zosta on upomniany, a skarcy (owi dwjkowicze) otrzymali po trjce. Kto z nas ma wtpliwoci, e trjkowi dyplomanci potrafi zbudowa inn Polsk ni trjkowa? Cay, finansowany przez pastwo, cykl edukacyjny nie powinien wstrzykiwa gospodarce i kulturze narodowej rzesz niedouczkw!
KULISY 6 kwietnia 1980