CC TC PHM CNG CA ROBERT KAGAN The Return of History and the End of Dream Dangerous Nation Of Paradise and

Power A Twilight Struggle Present Dangers

THE WORLD AMERICA MADE

ROBERT KAGAN

Alfred A. Knoff

NEW YORK 2012

TH GII DO M TO RA
Robert Kagan

Ngi dch: Nguyn Quang A

Tng Tor

Mc lc

Li gii hiu Dn nhp Gp George Bailey: M trong th gii M l sao? Th gii do M to ra Ci g n tip sau? Nh th Hoa K c suy tn? Mt trt t th gii tuyt vi Ghi ch V tc gi

7 10 14 20 55 78 101 106 115

Li Gii thiu
Bn c cm trn tay cun th hai mi hai* ca t sch SOS2, cun Th gii do M to ra ca Robert Kagan. y l cun sch mng bn v trt t th gii hin hnh t sau Chin tranh Th gii II cho n nay, m tc gi gi l trt t th gii M. Trt t th gii M c c trng bi mt s lng cha tng c cc quc gia dn ch; mt s thnh vng ton cu ln hn bao gi ht, mc d c cuc khng hong ang din ra; v mt nn ha bnh di gia cc cng quc ln phn nh nhng nguyn tc v k vng ca M, c xy dng v duy tr bi sc mnh M trn tt c cc mt chnh tr, kinh t v qun s. Vi s tri dy ca Trung Quc, vi khng hong ti chnh v khng hong kinh t hin nay, vi s tr tr ca nn kinh t M v Chu u. Nhiu cu hi c t ra. Chng hn nh, c phi M ang trong tnh trng suy tn, nh nhiu ngi hin ang tin nh th? Hay liu c phi ngi M ang theo ui c t st liu lnh ca mt siu cng do s hi khng ng ch v s suy gim quyn lc ca chnh bn thn h? Liu Trung Quc c th tr thnh siu
* Cc quyn trc gm: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. J. Kornai: Con ng dn ti nn kinh t th trng, Hi Tin hc Vit Nam 2001, Nh Xut bn Vn ho Thng tin (NXB VHTT) 2002; Con ng dn ti nn kinh t t do (NXB Tri thc. 2007) J. Kornai: H thng X hi ch ngha, NXB Vn ho Thng tin 2002 J. Kornai- K. Eggleston: Chm sc sc kho cng ng, NXB VHTT 2002 G. Soros: Gi kim thut ti chnh H. de Soto: S b n ca t bn, NXB Chnh tr Quc gia, 2006 [S b n ca Vn] J. E. Stiglitz: Ch ngha x hi i v u? F.A. Hayek: Con ng dn ti ch nng n G. Soros: X hi M K. Popper: S Khn cng ca Ch ngha lch s K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, I, Plato K. Popper: X hi m v nhng k th ca n, II, Hegel v Marx Thomas S. Kuhn: Cu trc ca cc cuc Cch mng Khoa hc Thomas L. Friedman: Th gii phng, Nh xut bn Tr, 2006 Mt nm Hi ngh Din Hng Hungary do Nguyn Quang A tuyn, dch, bin son Kornai Jnos: Bng Sc mnh T duy, tiu s t thut c bit, NXB Thanh Ha, 2008 Kornai Jnos: Lch s v nhng bi hc, NXB Tri thc, 2007 Peter Drucker: X hi tri thc, Qun l, Kinh doanh, X hi v Nh nc, tp tiu lun Murray Rothabrd: Lun l ca t do Amartya Sen: T tng v cng bng, sp xut bn Kornai Jnos: Ch ngha x hi, ch ngha t bn, dn ch v thay i h thng, sp xut bn Kornai Jnos: Cc tng v ch ngha t bn, NXB Thi i, 2012.

cng thay th M trong tng lai gn? Cun sch ny phn tch trt t th gii hin hnh v tm cch tr li cho cc cu hi nu trn, nhng cu hi v vic tr li chng mt cch c c s, c tm quan trng khng ch vi nhng ngi M m c vi ton th gii. Thng ip quan trng ca cun sch cho ngi dn M, v c l cho c th gii, l, s suy tn ca M, nu c, s l mt s la chn ca ngi M ch khng phi l mt nh mnh i vi h. Cng th vi cc th ch kinh t. Trt t kinh t t do l mt s la chn, khng phi l sn phm khng th trnh khi ca s tin ha. duy tr mt trt t th gii cn n sc mnh qun s. Cun sch c vit mt cch gin d, d hiu v hu nh khng i hi bn c phi c bt c kin thc chuyn su no c th hiu c nhng thng ip ca tc gi. Vi cc bn c Vit Nam cun sch ny c th l mt ti liu tham kho qu gip chng ta hiu hn v thi i, v th gii, v khu vc, tm ra ch thch hp ca mnh trong mt th gii y bin ng v b tc ng mnh bi nhng tnh ton ca cc cng quc ln. Ti ngh cun sch rt b ch cho cc nh chnh tr, cc nh chin lc, cc nh ngoi giao, cc nh chin lc qun s, cc nh hoch nh chnh sch, cc nh bo, cc nh nghin cu khoa hc x hi, cc sinh vin hc cc ngnh x hi, v tt c nhng ai quan tm n cc vn nng bng ca th gii ngy nay. Bn dch chc cn nhiu thiu st mong bn c thng cm, lng th, v ch bo. 21-3-2012 Nguyn Quang A

DN NHP
TRONG CUN SCH kinh in ca Frank Capra, cun Its a Wonderful Life Mt Cuc sng

Tuyt vi, nhn vt George Bailey c c hi quan st xem th gii ca ng ging ci g gi nh ng chng bao gi sinh ra. Tht th v nu chng ta c th lm cng th i vi Hoa K, quan st xem th gii trng ra sao gi nh Hoa K khng l cng quc vt tri, nh hnh n trong su thp k qua, v tng tng xem th gii c th trng th no gi nh nu M suy tn, nh rt nhiu ngi ngy nay tin on. Chng ta coi nhiu dng v ca th gii ngy nay quyn t do ph bin, s thnh vng ton cu cha tng c (bt chp ngay c cuc khng hong kinh t hin thi), v s khng c chin tranh gia cc cng quc l d nhin. Nm 1941 ch c khong chc nn dn ch trn th gii. Ngy nay c hn mt trm. Sut thi k bn th k trc nm 1950, tng sn phm quc ni (GDP) ton cu tng t hn 1 phn trm mt nm. T 1950, n tng trung bnh 4 phn trm mt nm, v hng t ngi thot khi ngho nn. Na u th k hai mi chng kin hai cuc chin tranh tn ph nht trong lch s loi ngi, cn trong cc th k trc chin tranh hu nh lin tc gia cc cng quc. Nhng trong su mi nm qua khng c cng quc no tin hnh chin tranh vi nhau. Thi i ca chng ta c bit n nhiu nht v mt cuc chin tranh chng bao gi xy ra, gia Hoa K v Lin X.1 Tt nhin, c rt nhiu iu sai tri vi th gii ca chng ta, nhng t gc nhn hng ngn nm ca lch s thnh vn, trong chin tranh, ch chuyn quyn, v ngho kh l chun, cn ha bnh, ch dn ch, v thnh vng l nhng ngoi l him hoi, th thi i chng ta l thi hong kim. Mt s ngi tin rng y l kt qu khng th trnh c ca tin b con ngi, mt s kt hp ca s tin b khoa hc v cng ngh, mt nn kinh t ton cu gia tng, s cng c cc nh ch quc t, cc chun mc tin ha ca ng x quc t, v s thng li t t nhng chc chn ca nn dn ch khai phng i vi cc hnh thc cai tr khc cc lc lng thay i vt qu cc hnh ng ca con ngi v cc quc gia. Nhng cng c kh nng khc. C l s tin b m chng ta hng khng phi l mt s tin ha khng th trnh khi ca loi ngi, m ng hn l sn phm ca mt tp duy
10

nht v c l thong qua ca nhng hon cnh: mt s sp xp c bit ca quyn lc trong h thng quc t m sp xp ng h mt th gii quan hn cc th gii quan khc. C th, nu gi nh cc iu kin thay i, nu gi nh quyn lc chuyn dch, th cc c trng ca th gii cng thay i. C l nn dn ch lan ra hn mt trm quc gia t nm 1950 khng n gin l bi v nhn dn khao kht dn ch, m bi v quc gia hng mnh nht th gii t nm 1950 l mt nn dn ch. C l s tng trng kinh t ton cu tuyt vi ca su thp k va qua phn nh mt trt t kinh t c nh hnh bi nn kinh t th trng t do dn u ca th gii. C l thi i ha bnh m chng ta bit c lin quan g vi quyn lc khng l do mt quc gia nm gi. Lch s chng t rng cc trt t th gii, k c trt t ca chng ta, l tm thi. Chng ni ln v sp . V cc nh ch m chng dng ln, cc nim tin hng dn chng, v cc chun mc nh hnh cc mi quan h gia cc quc gia bn trong chng nhng th cng sp . Mi trt t quc t trong lch s u phn nh cc nim tin v li ch ca cc cng quc mnh nht ca n, v mi trt t quc t u thay i khi quyn lc chuyn sang cho cc quc gia khc vi cc nim tin v li ch khc. Trong vi trng hp, trt t th gii thnh hnh n gin suy sp thnh v trt t. Khi ch La M sp , trt t do n nng cng sp theo. Khng ch chnh quyn v lut La M, m ton b h thng kinh t tri t Bc u n Bc Phi b ph v v cn hng th k xy dng li. Vn ha, ngh thut, thm ch tin b khoa hc v cng ngh, b y li hng th k. Ngi ta nh mt cng thc lm xi mng. Chng ta thy s sp tng t ca trt t th gii trong thi i ca chnh chng ta. Th gii m chng ta bit ngy nay c dng ln gia s hn n v s tn ph theo sau Chin tranh Th gii II v s sp ca trt t do Chu u ch ng m tin ha trong bn th k. Trt t cn xa mi hon ho: n gy ra nhiu cuc chin tranh, mt ch ngha quc hung hng, v s p bc rng ri cc chng tc da mu, nhng n cng to ra mt k nguyn ca nhng tin b con ngi v i. Vo cui th k th mi chn ngi Anh kim sot cc i dng v s cn bng ca cc cng quc trn lc a Chu u cng nhau to ra s an ninh v n nh tng i cho php s gia tng v thnh vng, s m rng khim tn du mong manh ca cc quyn t do c nhn, v mt th gii lin kt cht ch hn bi cc cuc cch mng v thng mi v truyn tin m ngy nay chng ta gi l ton cu ha. N gi ha bnh gia cc cng quc trong gn bn thp k sau cc cuc Chin tranh Napoleonic, v mt thi k bn thp k khc sau cc cuc chin tranh Thng nht c. N
11

thnh cng n mc nhiu ngi kt lun vo bui bnh minh ca th k hai mi rng nhn loi t nh im ca s tin ha v rng chin tranh ln v chnh th chuyn ch tr nn li thi. Th nhng, vi s n ra ca Chin tranh Th gii I, thi i ha bnh n nh v thng tin ch ngha khai phng ca nn vn minh u chu ang t nh im ca n sp thnh mt thi k ca siuch ngha dn tc, ch chuyn quyn, v tai ha kinh t. S m rng ha hn mt thi ca dn ch v ch ngha khai phng ngng li, v ri o chiu, li vi nn dn ch b p o v s lng v b bao vy, sng bn chn lo lng di ci bng ca cc lng ging pht xt v ton tr mi ca h. t ngt, l mt th gii y cc lnh t n cp ngi trn nh cc chnh quyn cp bc. S sp ca cc trt t Anh v u chu khng to ra mt thi i en ti mi tuy, nu nc c Nazi v nc Nht quc gi nh thng, th c th nhng tai bin m n to ra, theo cch ring ca n, khng t tn ph khng khip hn. S chm dt ca trt t M hin thi s c nhng hu qu t thm khc hn? l cu hi ng hi by gi, khi rt nhiu ngi tnh n trin vng M suy tn. Mt con s ng ngc nhin ca cc tr thc, chnh tr gia, v nh quyt nh chnh sch M n cho trin vng vi s thanh thn. C mt cm gic chung rng s kt thc ca thi i ca s u vit M khng nht thit c ngha l s kt thc ca trt t quc t khai phng hin thi. S k vng, nu khng phi gi thit, l, cc tnh cht tt ca trt t nn dn ch, s thnh vng, ha bnh gia cc cng quc c th vt qu s suy tn ca quyn lc v nh hng M. Ngay c vi sc mnh M b gim i, nh khoa hc chnh tr G. John Ikenberry vit, cc nn tng c s ca trt t quc t khai phng s tn ti v pht trin mnh.2 V c mt quan im i cng rng s suy tn ca M trong mi trng hp l mt s thc ca cuc sng ri, cho nn bt lun n l iu tt hay xu, chng ta chng c th lm g v chuyn . Tng phn vi ci phng ny, ng kho st t m xem trt t th gii hin hnh ph thuc mc no vo quyn lc M v cc tnh cht n nht ca n. N c ngha l g i vi tng lai nu gi nh trt t quc t khng cn c nh hnh ch yu bi Hoa K v cc quc gia ng minh c thc ging nhau? Ai hay ci g s th ch M? V c mt tp hp khc ca cc cu hi quan trng ngang th: C tht M ang suy tn? Hay nhng ngi M

12

trong mi nguy him v vic t st trc ca mt siu cng v s s hi t khng ng ch v quyn lc ang suy tn ca n?

13

GP GEORGE BAILEY: M TRONG TRT T TH GII M L SAO?

V SAO LI GI N l trt t th gii M? Hoa K chc chn khng nh hnh mi trng

quc t mt mnh. Nhiu dn tc khc, cng nh cc lc lng lch s rng ln s tin ha ca khoa hc v cng ngh, nhng bin ng v tnh sn c ca cc ti nguyn thin nhin, cc xu hng kinh t di hn, s tng dn s cng to ra th gii ngy nay. Cc dn tc mi lc a lm vic v chu ng y mnh ra khi ngho nn v s tn ph nhm lm cho cuc sng ca bn thn h v con ci h tt hn. Th gii l qu ln c nh hnh bi ring bt c mt quc gia no. Tuy nhin, trong bt c thi k lch s no, cc quc gia mnh nht c li du n ring ca mnh ln trt t th gii, gi m ch v trng lng tng i ca chng trong h thng. Chng xc lp nhiu chun mc v quy tc ng x quc t. Chng nh hnh bn cht ca cc mi quan h kinh t. Chng thm ch c th nh hng n cc lnh vc t tng v nim tin, k c cch ngi dn th phng cc thn ca mnh v cc hnh thi chnh quyn h coi l hp php. Sut nhiu th k quyn lc hn hn ca Trung Quc nh hnh cch m hng triu ngi khp Chu suy ngh, ni nng, th phng, v, v tin hnh thng mi ca h. Trong th k mi chn, cc cng quc u chu p t cc tiu chun ng x quc t v quc ni khng ch cho nhng ngi u chu, m cho c hng triu ngi khp Chu Phi, Chu , v Chu M Latin. c mt trt t Ai Cp, mt trt t La M, mt trt t Hy Lp, mt trt t Islamic, mt trt t Mongul, mt trt t Ottoman, v nhiu trt t khc, v khng nghi ng g cc s gia s xem giai on lch s t sau Chin tranh Th gii II n mt thi im no cn cha xc nh l mt trt t M. Th nhng n cng l mt trt t M theo mt ngha c th hn. Khng ch rng Hoa K l cng quc c nh hng nht trong h thng quc t. Cc nt c trng quan trng nht ca th gii ngy nay s lan rng ca dn ch, s thnh vng, ha bnh ko di gia cc cng quc ph thuc trc tip v gin tip vo sc mnh v nh hng ca Hoa K. Khng cng quc no khc c th hay nh hng n th gii theo cch m nhng ngi M nh hng, bi v khng quc gia khc no c chung, hay tng c chung, s kt hp c bit ca h v cc tnh cht ny.

14

Mt vi trong s cc tnh cht quan trng ny l hin nhin. Hon cnh a l c nht ca M, h thng kinh t t bn ch ngha ca n, hnh thi chnh quyn dn ch ca n, v sc mnh qun s khng l ca n cng nhau nh hnh mt loi c th ca trt t quc t, m trt t y hn s trng rt khc gi nh mt quc gia khc vi cc c trng khc c mc nh hng tng t. Khng d nm bt, nhng khng km quan trng hiu bn cht ca trt t th gii M, l c tnh phc hp ca dn tc M. y khng phi l bi ht ca tng n gin v cc c hnh siu vit ca nhng ngi M. Mt s ngi miu t nhng ngi M nh cc nh xy dng nhn xa trng rng ca cc nh ch quc t v nhng kt cu ca trt t khai phng, nh cc nh vn hnh v cc nh qun l chn chn ca cc h thng ton cu bao la.3 Nhng t ngi M, v t ngi ngoi M, cng nhn bc chn dung ny. Trong hu ht cc kha cnh, nhng ngi M ging bt c dn tc khc no, vi mt s pha trn ca tnh ch k v tnh ho phng. Nhiu hn hu ht, h l nhng ngi c nhng xung ng mu thun v cch nhn nc i nht v vai tr, nu c, m h phi ng trn th gii. H l nhng ngi c y cc huyn thoi dn tc mnh, m chng va to cm hng cho, va lm lc li h. Bt u vi s thc rng mt trong s cc dn tc hng mnh, nh hng v bnh trng nht trong lch s vn ngh v mnh nh h hng, th ng, t kim ch, v ni chung thin v chm ch n chuyn ring ca h. Trong t hn hai th k, nhng ngi M bin i quc gia ca h t mt mnh thuc a bm vo mt min duyn hi thnh mt siu cng bao quanh tri t vi sc mnh v nh hng khng ai snh kp trong lch s. Th m nghe ngi M ni, h l dn tc kiu Greta Garbo: h ch mun c yn mt mnh. Trong huyn thoi dn tc ca h, s chnh phc di hai th k ca lc a Bc M, mt vng ni nhng ngi Ty Ban Nha, Php, Nga, cng nh ton b dng ging ca nhng ngi bn a sng, khng phi l mt s xm ln m l s nh c yn bnh ca vng bin cng khng c ngi . Nhng ngi M khng i ra nc ngoi tm nhng con qui vt tiu dit l cch ni thng c trch dn ca John Quincy Adams. Nu ai ch ra cho h rng, qu thc, h thng lm ng iu , th h miu t mnh nh cc sheriff * bt c d, gc chn i gy ng ln bn, c bo cho n khi bn khn no vo th trn v buc h li sng trng khi gi, du l bn quc Nht, Nazi, cng sn Soviet, hay jihadis Hi gio. Hp chng Quc M chng bao gi bt u chin tranh bi v chng ta
*

sheriff l cnh st trng (c bu) qun

15

mun, mt chnh tr gia ni ting ni vi nm trc. Chng ta ch bt u chin tranh bi v chng ta buc phi.4 Nhng s t nhn thc ny, d thnh tht, chng c quan h g vi thc t. T cui th k mi chn, khi Hoa K tr thnh mt cng quc th gii, nhng ngi M s dng v lc c chc ln, v him khi bi v h chng c la chn no.5 H gi qun n Mexico v Trung M h b cc nh lnh o kh chu; h nh nhng ngi Ty Ban Nha Cuba v nhng du kch c u c c lp Phillippine; h chin u vi cc lc lng chng phng Ty Trung Quc v nhng ngi cng sn Vit Nam v Triu Tin; h gi hng triu qun n Chu u, hai ln; h chin u vi cc nh c ti v qun jihadis Trung ng, Trung , v Chu Phi. V h lm vy v nhiu l do: bo v chnh h khi cc mi e da xa, duy tr cc li ch kinh t, bo v ngi dn khi s tn st, chng s xm lc, dp chnh th chuyn ch, ng h dn ch. Vt xa bt c dn tc dn ch khc no trn th gii ngy nay, nhng ngi M coi chin tranh nh mt cng c hp php, thm ch ct yu, ca chnh sch i ngoi.6 t quc gia hin i, v khng nn dn ch hin i no li tn sng cc anh hng qun i, c qu kh v hin ti, ca h hn (ngi M). Nhng mi ln bt u chin tranh, nhng ngi M li ha vi mnh rng h s chng bao gi lm vic ln na. Thm ch h cn th hin tnh nc i v s nghip dn ch, m h lun lun ng nht mnh mt cch mt thit vi. Nhng ngi M, ngay c trong thi ca Woodrow Willson, chng bao gi c mt k hoch tng th ci bin th gii theo quan nim ca h. H thng pht l cc nh c ti gia bn h, lin minh vi chng, gip chng, v kinh doanh vi chng. H khng l cc nh truyn gio. Nhng h cng chng c kh nng thot khi bn sc dn ch ca h, lng tm dn ch ca h, v nim tin chc ca h rng s nghip c bit ca h, nh Ben Franklin ni, l s nghip ca ton nhn loi. l mt ngi M, l i tin vo v cam kt vi ci m nhng ngi M, v ch nhng ngi M, thch gi l cch sng ca chng ta. V h tin cc nguyn tc sng lp ca h l ph qut, h o tt c nhng ngi khc theo cng tiu chun cng nhc. Quan im ht sc mang thc h ny v th gii bo h rng tt c cc chnh ph khng dn ch l khng hp php mt cch c hu v v th l tm thi. Ngay c John Quincy Adams, trong cng bi pht biu m ng cnh bo chng li vic i tm qui vt tiu dit, ng thc gic ngi dn Chu u noi theo tm gng M v tin hnh cc cuc cch mng chng li cc ch qun ch gi ci hng th k: Bt u i v lm ging nh vy!
16

Thng nhng ngi M lm nhiu hn vic h ho. H i ra ngoi th tiu nhng qui vt, v thng qui vt b bt ng lm. Mt th k trc l Jos Santos Zelaya v Victoriano Huerta. Nhng nm gn y l Manuel Noriega, Slobodan Milosevic, Mullah Omar, Saddam Hussein, v Muammar Qaddafi, nhng ngi m s cai tr ca h, v trong mt vi trng hp cuc i ca h, chm dt vi s gip ca lc lng M. Th m sau khi lao vo hnh ng chng cc nh c ti ny, nhng ngi M li thng b phin mun bi s hoi nghi. H bc bi v cc chi ph, c vt cht ln o c. Cc cuc chin tranh l tn km, v s chim ng thm ch cn tn km hn. H lp i lp li ti pht hin ra tnh th kh x o c khng th trnh khi v s dng sc mnh. Gii phng mt dn tc i hi cng v lc tn bo nh chnh phc h. Thm ch cc cuc chin tranh hp o c c nhng h qu tri o c. Chng dn tc no hay quc gia no c th s dng cc cng c chin tranh v p bc m li hy vng gi cho bn tay mnh sch. Nhng ngi M chng bao gi yn tm vi nhng s tht tn bo ny ca cuc sng. thc h sng lp ca h cha mt s cng thng khng th gii quyt ni gia ch ngha ph qut, nim tin rng mi con ngi phi c php thc hin cc quyn c nhn ca mnh, v ch ngha c nhn, nim tin rng gia cc quyn c quyn c yn (khng dnh vo). iu ny khin h tr nn nc i v hoi nghi v quyn lc, ngay c quyn lc ca chnh h, v tnh nc i ny thng gy t lit. Ngay sau khi h xm lc v chim ng mt nc h bt u tm cch ra. Cc nh ph bnh ch ra h km ch Anh n th no v kha cnh ny, v hng th k ngi Anh c t, nu c cht no, s day dt o c v cai tr nhng ngi khc. Nhng ngi Anh tin rng h c ngh cai tr. H duy tr lc lng quc chuyn nghip v b thuc a thng trc. Nhng ngi M c th l bn quc trong con mt ca nhiu ngi, nhng nu nh th, h l nhng k quc bt c d, b lng tm cn rt, b phn tm, khng tha thit. H khng mun cc thuc a, ngay c nhng ni h chim v gi hng thp k. H khng c nhng cn b c o to ti thit v qun l cc quc gia b h xm lc v chim ng. cho h nhng kh nng nh vy l ngang vi vic tha nhn rng h thc s can thip v chim ng nc ngoi. Nhng ngi M s ng qun nc ngoi hng thp k, min l ng ai bo h trc h nn lm g.7 Nhng h chng bao gi coi mnh l nhiu hn ngi dnh lu tm thi n vic qun l cng vic ca ngi khc, ngay c khi h gi qun i x nc ngoi no sut na th k hay di hn.

17

Cn c vo tt c nhng th ny, hu nh khng ngc nhin rng nhng ngi M lun nc i v vai tr ca h nh nh lnh o ton cu. Khi ln u b thch thc lnh trch nhim sau Chin tranh Th gii I, a s nhng ngi M chn li. Ch sau Chin tranh Th gii II, vi s xu h v nghi ngi no v s lng khng ton cu ca h trong cc nm 1930, h mi min cng chp nhn phn khng thng thng ca trch nhim i vi tnh trng ca th gii. Nhng l mt gnh nng gy hong s v, thot nhn, kh chu, c gnh vc khng phi t lng ho hip m ch nh mt phn ng vi mt mi e da cm thy t Lin X. Henry Truman chng minh nhiu khi ng tuyn b l trch nhim kinh khng nht m bt c quc gia no tng i mt.8 Th nhng, mc d tt c nhng mi e ngi ca h, hu ht nhng ngi M cng by t mt mc tha mn v vai tr c bit ca h. Trong nhng pht gii lao mi trn u trn Sn vn ng Yankee, nhng ngi hm m ng dy v dnh mt pht cu nguyn yn lng cho tt c nhng a con ca t quc ng qun khp th gii ang bo v t do v cch sng ca chng ta. Mt c ch t lng tn knh nhng ngi ang lm ngha v, ng, nhng vi mt nh mt t ho khng th hiu lm c v vai tr ca quc gia trn khp th gii. Chng ta l nhng ngi M: phn ca ci g ln hn bn thn chng ta, George H. W. Bush tuyn b trc Chin tranh Vng Vnh Th nht. Sut hai th k chng ta lm xong cng vic kh khn ca t do. Thm ch ngy nay, cc tng thng v cc chnh tr gia ni v ngi lnh o th gii t do (Barack Obama), v quc gia khng th thiu c (Madeleine Albright) m th gii tnh n cho s lnh o ton cu (Hillary Clinton). Tt nhin, ngay sau khi cc t ny c pht ra, nim t ho nht phai i v ny sinh nhng mi lo ngi, th cng chnh cc nh lnh o ny bt u ni v nhu cu phi tp trung vo vic xy dng quc gia trong nc. Trong chnh sch i ngoi, nhng ngi M b ging ko n im tm thn phn lit. H min cng, ri to bo; ng khi ang gc, ri mau chng nm ly c sng; h hng, ri b m nh, ri li th . H hnh ng theo mt thc trch nhim v ri bc bi v s gnh nng trch nhim m h gnh vc. Tc ng ca h ln th gii, khng ngc nhin, thng l ngc vi ci h d nh. Nhng ngi ni rng h mun n nh trn th gii, nhng h thng l nhng k gy bt n ln nht. H ca tng c hnh ca cc lut v cc nh ch quc t, nhng ri li vi phm v b qua chng sau khi suy i tnh li. H l cng quc cch
18

mng, nhng ngh mnh l cng quc [gi] nguyn trng. H mun c yn mt mnh, nhng c v li khng th bt k ai khc yn mt mnh. H lin tc lm th gii ngc nhin vi ng x ca h, nhng khng nhiu n mc nh h lin tc lm chnh h ngc nhin. Khi Winston Churchill nhn xt rng lun lun c th tnh n nhng ngi M lm nhng vic ng, nhng ch sau khi vt cn tt c cc kh nng la chn khc, l mt li khen thuc loi ma mai, chm bim. Trong sut din tin ca na u th k hai mi, ng thy h th lm nhng vic sai nhiu ln. ng thy h ng ngoi Chin tranh Th gii I cho n khi hu nh qu mun ngn chn chin thng ca c. Trong cc nm gia hai cuc chin tranh th gii, ng thy h t chi tham gia Hi Quc Lin v ri phi lo u ch i h t b s trung lp v dn sc mnh ca h chng li Hitler, vic m h ch lm sau khi Trn Chu Cng b tn cng v ch khi hu nh li qu mun mt ln na. Bui u ca Chin tranh Lnh ng thy h ch khng n mi e da ca Lin X; ri ng thy h khng nhn nhng mt cch qu ng. ng bit nhng ngi M khi h chm trong tnh ch k, th nhng ng kinh ngc trc lng v tha ca M, s khng v li cao thng ca n. ng so snh Hoa K vi ni hi khng l no , yn lng v lnh cho n khi la c nhm di n, v ri khng c gii hn no i vi sc mnh m n c th to ra.9 Trn ht, ng bit nhng ngi M l nhng con ngi, khng phi ma qu cng chng phi cc thin thn.
L IU QUAN TRNG nh. N l mt quc gia bao gm nhng con ngi nh hnh

th gii, khng phi cha hay cc thn thnh. l v sao trt t hin hnh, c nh hnh bi nhng ngi M, vi tt c nhng tnh khc thng v khim khuyt ca n, thng mt cch v thc li cng phi thng hn. Bc thy, nh o din v i ca s thng nht c, Otto von Bismarck c cho l ni rng Cha i ch nhng ngi say ru, nhng k ngu xun, v Hp chng Quc Hoa K. C l iu m rng ra cho trt t th gii m nhng ngi M xy dng v duy tr, hu nh bt chp bn thn h.

19

TH GII DO M TO RA

MA MAI L, s pha trn l k ca cc tnh cht, m nhng ngi M biu l, khng phi tt

c chng l ng khm phc, khng phi tt c chng l cao thng, v khng phi tt c chng l cc nt hin nhin ca kh nng lnh o, li l mt loi ti sn k l i vi chnh sch i ngoi M. Bi v trong khi ng rng Hoa K l mt tc nhn hng mnh, du khng th tin on c v thng khng c , ca s thay i trn th gii, tnh nc i ca ngi dn M cng nh s thiu t gic ca h, mt cch nghch l li khin cho sc mnh kinh hong ca h t e da hn nh n c th. Nhng ngi M s ng s hn nu gi nh h c mt k hoch. S rt phn tm ca h, s ao c r rt ca h gi bn thn h xa khi th gii m du h nh hnh n vi sc mnh ca mnh, khin h tr thnh mt ng minh thng gy tht vng, mt k ch gy nhm ln, nhng cng tr thnh mt k b ch t p t hn, t gy hong s hn. Cc tnh cht ny t ra l khng th thiu c hm su thp k trc khi Hoa K t nn mng chnh cho trt t th gii t do ca ngy nay bng vic tht cht s lin minh kinh t v chin lc ca n vi Chu u. By gi khi Chu u c cho l pass (qu kh) v chng ta bc vo Th k chu, d qun rng th gii m chng ta bit hm nay trt t chnh tr, kinh t, v chin lc m trong bn thn Chu thnh vng c sinh ra trn ng tro tn ca Chu u sau Chin tranh Th gii II. V n c sinh ra ch bi v Hoa K cung cp mt li gii mi cho vn khng th gii ni ca Chu u. Sau gia th k mi chn, cc cng quc u chu ri vo mt hi chng bi thm, m t h khng c kh nng t gii thot mnh. c qu nhiu cng quc hng mnh v tham vng qu gn nhau c th cung cp cho bt k nc no trong s mt mc an ninh. S cn bng quyn lc u chu hot ng trong nhng qung thi gian, nhng n cng tht bi mt cch nh k v thm hi. Gia 1850 v 1945, Php v c (hay Ph trong th d u tin) lao vo chin tranh ba ln nm 1870, 1914 v 1940. Nga v c lm chin hai ln. Anh v Php cng nhau nh Nga mt ln. Gia cc cuc chin tranh ln ny c nhiu cuc chin tranh gn khi cng thng gia tng, c bit vng Balkan nhng cng trong c vic phn chia li lc thuc a Chu Phi v ng . Ngay c
20

khi cn bng quyn lc u chu thnh cng gn gi ha bnh, l thng qua s e da lin tc ca chin tranh, s iu chuyn cc hm i n cc vng nc tranh chp, s e da ng vin cc lc lng trn mt t trong cc cuc khng hong. Chu u tr thnh bi chin trng ca s tranh ua a chnh tr gia cc cng quc ln c trang b v trang mnh, khng c cch no chm dt chu trnh khng an ton. Tt c nhng iu ny xy ra bt chp mt nn vn ha v nn vn minh u chu chung, mt nn kinh t u chu ngy cng hi nhp v l thuc ln nhau, v cc quan h huyt thng gia mt s gia tc cai tr. Hoa K bc vo, mt cch min cng. Thm ch sau Chin tranh Th gii II, hu ht nhng ngi M chng bao gi c nh tr thnh mt cng quc ton cu. Duy tr ha bnh th gii, hu ht c tng tng mt cch m h, bng cch no s l cng vic ca Lin Hp Quc. Khi chin tranh chm dt, chnh quyn Truman toan tnh rt lui qua i dng, mau chng gii ng cc lc lng v trang, ct gim ngn sch quc phng, v thit lp Chu u nh mt lc lng th ba c lp, c kh nng t n ng u vi Lin X. chnh l mc ch ban u ca K hoch Marshall v cc n lc khc nhm khch l nim tin b tan v ca Chu u, xy dng li nn kinh t b tn ph ca h, v bin cc k th mt thi thnh mt thc th u chu thng nht. Tuy vy, nhng ngi u chu khng quan tm n vic tr thnh mt lc lng th ba, v, nh mau chng tr nn r rng, h cng chng c kh nng t mnh lm vic . H mun qun M ng gia h v Hng Qun v km hm mt nc c hi sinh.10 Lin minh NATO thc s l mt tng ca Chu u hn l tng ca M, mt li mi lm quc, m nhng ngi M min cng chp nhn ch khi tr nn r rng l k hoch ban u ca h l v vng.11 George Kennan phn i tng v NATO hay bt c s hin din M m rng no Chu u. ng s nhng ngi M khng ph hp, hoc v mt th ch, hay v mt tnh kh, tr thnh mt cng quc quc theo cch cao qu, v ng a thch hn tc b bn thn chng ta dn dn khi trch nhim c bn i vi an ninh ca Ty u.12 Th m chnh xc l nhng s hn ch v s lng l y ca nhng ngi M l ci khin cho h tr thnh mt nh lnh o hp dn n vy ca ch xuyn i ty dng. Vi phin bn ch Soviet nm gi Phng ng, th cng quc ln ngang qua i dng, xa c v mt a l ln v mt xc cm, t ra i vi nhng ngi u chu nh l dues ex machine (c my thn k) hon ho gii quyt nan ca h. Hoa K xa v mt a l l mt b ch t e da hn, v khng c k th no trn cc ng bin gii ring ca n, n an ton trong
21

nc duy tr s ng lc lng v trang ng thng trc xa hng ngn dm. Cng c ch rng M l mt nn dn ch, khng ch bi v nhng ngi M chia s cc gi tr chung vi nhng ngi Anh v Php, m cng bi v, nh s gia John Lewis Gaddis lu , phong cch lm vic ca h vi cc ng minh c mt cht lng dn ch m cho php cc cng quc yu hn mt s t tr rt khng quc.13 Hoa K ng mt vai tr ct yu tng t ng sau Chin tranh Th gii II. C na, chin tranh quy m ln gia cc cng quc ln bang tr nn thng xuyn vo cui th k mi chn. Nht v Trung Quc nh nhau nhiu ln gia 1895 v 1945, vi s tn tht hng chc triu sinh mng, hu ht l ngi Trung Quc. Nht v Nga nh nhau hai ln. Triu Tin c dng nh bi chin trng cho nhiu cuc xung t, v tt nhin ni chin Triu Tin li cun Hoa K v Trung Quc vo. Vic Hoa K m nhn vai tr an ninh thng trc trong vng khng chm dt c chin tranh bn thn Hoa K tham gia c chin tranh Triu Tin ln chin tranh Vit Nam nhng n chm dt mt chu trnh chin tranh gia cc cng quc ln ca khu vc. Quan h an ninh mt thit ca M vi Nht Bn phn chiu vai tr m M ng ti c. Cng quc hung hng nht khu vc b t ra ngoi cng vic xm lc, nng lc khng l ca ngi dn ca n, thay vo , c hng vo tng trng kinh t, i mi cng ngh, v thng mi th gii. Tht ng suy ngm v nhng vn a chnh tr ln ny m Hoa K gii quyt sau 1945, v gi nh h khng gii quyt, th ngy nay th gii s nhn hon ton khc i. Cc mi quan h chin lc m ngi M to ra Chu u v Chu tr thnh cc ct tr ca trt t th gii t do trong Chin tranh Lnh, cc ng c ca nn kinh t th gii, v s m bo ch yu chng li cc cuc chin tranh th gii v cc xung t gia cc cng quc ln m gy tai ha cho th gii trong mt th k. Theo thi gian trt t khai phng t kim ch c xy dng xung quanh s lnh o ca M trong Chin tranh Lnh t ra qu mnh, v mt kinh t, qun s v chnh tr, i vi i th cnh tranh chnh ca n, Lin X, v cc n lc ring ca Lin X thit lp trt t cng sn ton cu. Trt t M tr thnh trt t th gii p o. Cc nc ch hu trc y ca Moscow ho hc gia nhp Phng Ty, khin cho vic n r ca trt t th gii t do m chng ta hng ngy nay l c th.

22

 CHNG C G L KHNG TH TRNH KHI v din bin r ngot ny ca cc s kin.

Khng mnh tri thn thnh hay mc ch lun tin b no, khng php bin chng Hegelian m ra no i hi rng ch ngha khai phng (t doliberalism) chin thng sau Chin tranh Th gii II. Nhng ngi sng trong th gii ng ch ny thng gi thit rng c s bng n ton cu ca dn ch v trt t kinh t t do ca thng mi t do v cc th trng t do, m mang li s thnh vng trong hn su mi nm va qua ny, n gin l mt giai on t nhin trong s tin b hng ln ca loi ngi. Chng ta thch tin rng chin thng ca dn ch l chin thng ca mt t tng v chin thng ca ch ngha t bn th trng l chin thng ca mt h thng tt hn, v c hai l khng th o ngc c. l mt ngh d chu, nhng lch s cho bit mt cu chuyn khc. Tin b dn ch v kinh t t do b v c th b o ngc v b d. Cc nn dn ch c Hy Lp v cc nn cng ha Rome v Venice tt c sp bi cc lc lng hng mnh hn hoc thng qua s t sp ca chng. Trt t kinh t t do ang tin ha ca cui th k mi chn v u th k hai mi sp trong cc nm 1920 v 1930. T tng hay hn khng nht thit thng ch bi v n l t tng hay hn. N i hi cc cng quc bnh vc n. Hy xem xt nhng thng trm ca dn ch ch trong hai th k qua. T thi gian cch mng M n gn cui th k mi chn, chng bao gi c nhiu hn nm nc trn th gii m c th gi l cc nn dn ch. Cn gi ngn ca cc cuc cch mng khai phng v lp hin Chu u nm 1848 b dp tt. Nhng trong cui th k mi chn c mt s tng tin. Vo nm 1900 c mt t nn dn ch trn th gii, mt s tng trng gy kinh ngc n mc nhng ngi ng thi tin rng mt cuc cch mng dn ch sp qut ngang hnh tinh. Ri Chin tranh Th gii I v chin thng ca Vng quc Anh, Php v Hoa K n. Cc chnh ph dn ch nh ln khp Chu u, cc cng quc b nh bi l c, o, v Th Nh K Ottoman, ti Phn Lan, Ba Lan v Hy Lp, v ri c M Latin na. Vo nm 1920, vi s cc nn dn ch t ngt tng gp i, s gia James Bryce, cng vi nhiu ngi khc, t hi phi chng xu hng ti dn ch ny khng l s thng ging tm thi m l mt xu th t nhin, do quy lut chung v tin b x hi.14 Nh nh kinh t hc Anh J. A. Hobson mun hn nh li, dn ch tin b nh vy hu ht cc nc trn th gii c coi l mc tiu t nhin ca s tin ha chnh tr. Ngay c nhng ngi khng tin n cng tin n l khng th trnh khi.15

23

Trong tin trnh ca cc nm 1920 v 1930, tuy vy, xu hng chuyn theo chiu hng khc mt ln song ngc, nh Samuel P. Huntington gi n. N bt u vi s tip qun pht xt ca Mussolini nm 1922. Ri cc nn dn ch mi sinh Lithuania, Ba Lan, Latvia, v Estonia sp . Sau n s ni ln ca Hitler v bn Nazi c vo u cc nm 1930 v s tip qun bng v lc ca chng o v sau Czechoslovakia. Nn dn ch Hy Lp sp nm 1936, v nn dn ch Ty Ban Nha ri vo tay Franco v ch pht xt trong cng nm . Cc cuc o chnh qun s lt cc chnh ph dn ch B o Nha, Brazil, Uruguay v Argentina. Nn dn ch Nht Bn tr thnh faade (mt tin) cho s cai tr qun s trong cc nm 1930. Ngang qua ba lc a, cc nn dn ch mong manh nhng ng cho cc lc lng c on khai thc nhng tnh d tn thng ca h thng dn ch, trong khi cc nn dn ch khc b suy thoi kinh t dy v. Cng c tc ng lan ta thnh cng ca ch ngha pht xt mt nc tng cng cc phong tro tng t ni khc. Nhng k pht xt Ty Ban Nha nhn c s gip qun s t cc ch pht xt c v . Vo nm 1939, trc Chin tranh Th gii II, s cc nn dn ch st xung khng nhiu hn mt t. Tt c nhng s gia tng dn ch ca bn mi nm trc b qut sch. Giai on sau Chin tranh Th gii I cho thy khng ch rng nhng s gia tng dn ch c th b o ngc m rng dn ch khng lun lun thng s cnh tranh ca cc t tng. khng ch l, nn dn ch b lt . Nh Hobson nhn xt, chnh t tng dn ch mt tn nhim.16 Ho quang v tnh khng th trnh c ca n tiu tan. Rt nhiu ngi khng tin dn ch l hnh thc tt hn ca chnh ph. Cc chnh ph pht xt trng mnh hn, nng ng v hiu qu hn, v c kh nng hn lm yn lng trong nhng thi k hn lon. Chng cng hp dn mnh vi tnh cm dn tc ch ngha. Nhiu yu im ca nn dn ch Weimar c v ca cc nn dn ch mong manh v ngn ngi v Ty Ban Nha khin cho nhn dn h d b nh hng bi nhng li ku gi ca Hitler, Mussolini, v Franco, ht nh s yu km ca nn dn ch Nga trong cc nm 1990 khin cho chnh ph c on hn ca Vladimir Putin hp dn hn i vi nhiu ngi Nga ch t trong mt thi gian. Ha ra l, nhng con ngi khao kht khng ch quyn t do, s t tr, quyn li c nhn, v s cng nhn. c bit trong nhng thi k kh khn, h cng kht khao s an ton, trt t, v mt thc thuc v ci g ln hn bn thn h, ci g p o s t tr v quyn li c nhn m cc ch chuyn quyn thng lm tt hn cc nn dn ch. Ngi ta thng cng hay theo nhng k thng. Trong cc nm 1920
24

v 1930 cc nc t bn ch ngha dn ch trng yu khi so snh vi cc ch pht xt b ngoi mnh m hay vi Lin X ca Stalin. cn n mt cuc chin tranh khc v mt chin thng khc ca cc nn dn ch ng minh (v Lin X) i vi cc chnh ph pht xt o ngc xu hng mt ln na. Hoa K p t nn dn ch thng qua v lc v s chim ng di Ty c, , Nht Bn, o, v Nam Triu Tin. Vi thng li ca cc nn dn ch, v s mt uy tn ca ch ngha pht xt, nhiu nc khc lm theo. Hy Lp v Th Nh K c hai chuyn theo hng dn ch, cng nh Brazil, Argentina, Peru, Ecuador, Venezuela, v Colombia. Mt s quc gia mi sinh, khi Chu u b cc thuc a ca mnh, cng th vi chnh ph dn ch, th d ni bt nht l n . Vo nm 1950 s cc nn dn ch tng ln gia hai mi lm v ba mi, i din cho gn 40 phn trm dn s th gii. y l chin thng ca mt t tng hay chin thng ca v kh, l sn phm ca mt s tin ha con ngi khng th trnh khi hay, nh Huntington nhn xt mun hn, l sn phm ca cc s kin ri rc v mt lch s?17 Bng chng gi ci sau, v ha ra l, ngay c ln sng ln v dn ch sau Chin tranh Th gii II cng khng phi l khng th o ngc c. Mt ln sng ngc khc trn t cui cc nm 1950 qua u cc nm 1970. Peru, Brazil, Argentina, Bolivia, Chile, Uruguay, Ecuador, Nam Triu Tin, Philippines, i Loan, Pakistan, Indonesia, v Hy Lp tt c quay li di s cai tr c on. Chu Phi, Nigeria l trng hp ni bt nht gia cc quc gia mi c phi thc dn ha ni dn ch tht bi. Vo nm 1975, hn ba t chnh ph quanh th gii do o chnh qun s dng ln.18 V li, ln sng ngc ny xy ra trong mt thi k tng trng ng k v GDP ton cu. Ln sng ln nht trong nn kinh t ton cu xy ra gia 1950 v 1975, v n chm i ng k sau . Nh th trong khi nhiu nc hn chuyn vo pha pht trin kinh t m cc nh chnh tr hc coi l thun li nht cho dn ch, th s ca cc nn dn ch trn th gii li thc s gim. t ngi ni v tnh khng th trnh c ca dn ch trong cc nm 1970 hay thm ch vo u cc nm 1980. Mun n 1984, chnh Huntington tin l t cc gii hn ca s pht trin dn ch trn th gii. ng lu n tnh khng d tip thu dn ch ca nhiu truyn thng vn ha ln cng nh sc mnh ng k ca cc chnh ph phn dn ch (nht l Lin X) nh s ng gp cho tng lai m mt ca dn ch.19

25

Th nhng sau , ln sng th ba n mt cch bt ng. T cui cc nm 1970 n u cc nm 1990, s cc nn dn ch trn th gii tng ln mt cch ng ngc nhin 120, i din cho hn na dn s th gii. V rt c th l, Ma Xun Arab m chng ta ang chng kin l mt s tip tc ca ln sng th ba ny, hay c l thm ch l mt ln sng th t. S bng n dn ch by gi sp bc vo thp nin th nm, s m rng di nht v rng nht nh vy trong lch s. Tuy c s tt lui vi phn ca M Latin v Lin X trc y, nhng cn phi chng kin mt ln sng o ngc. Ci g gii thch cho thnh cng ko di ca s dn ch ha trong phn t cui ca th k th hai mi? khng th ch l s tng ln u n ca nn kinh t ton cu v s kht khao chung v t do, t tr, v s tha nhn. y l nhng thnh phn thit yu, nhng chng l khng . Hn l, nhng con ngi lun lun c mt s kht khao bm sinh v s t tr v s tha nhn, khi nhng ao c ny khng b cc mi lo lng khc v s kht khao khc p o. V tng trng kinh t gia 1950 v 1973 thm ch ln hn cc nm sau . Th m cc s khao kht ca con ngi khng v tng trng kinh t cng chng ngn cn mt s o chiu ca xu hng dn ch trong cc nm 1960 v u cc nm 1970. Cho n ln sng th ba, nhiu quc gia trn khp th gii nghing ng ti v lui gia nn dn ch v ch ngha c on, theo cch c chu k v hu nh c th tin on c. im ng ch v ln sng th ba l, s lun chuyn mang tnh chu k ny gia nn dn ch v ch chuyn quyn b gin on. Cc quc gia chuyn vo mt pha dn ch, v li . Nhng v sao? Cu tr li lin quan n cu hnh ca quyn lc v cc t tng trn th gii. Bu khng kh quc t t gia cc nm 1970 tr i n gin thn thin vi cc nn dn ch hn v thch thc i vi cc chnh ph chuyn quyn hn cc thi k qu kh. Trong nghin cu ca mnh, Huntington nhc n cc nhn t nh s thay i trong gio l ca Gio Hi Cng Gio lin quan n trt t v cch mng trong Cng ng Vatican Th Hai (Second Vatican Council), Vatican II, m c khuynh hng lm yu tnh hp php ca cc chnh ph chuyn quyn trong cc nc Cng gio. Trong lc , thnh cng v tnh hp dn ngy cng tng ca Cng ng Chu u (EC) c nh hng ln chnh sch i ni ca cc quc gia nh B o Nha, Hy Lp, v Ty Ban Nha, nhng nc tm kim li ch kinh t t t cch thnh vin trong EC v v th cm thy p lc tun theo cc tiu chun dn ch ca EC. Cc tiu chun ny ngy cng tr thnh tiu chun quc t. Nhng chng khng xut hin t khng u, hay nh s tin ha t nhin ca cc loi. Nh Huntington lu , Tnh ta
26

khp ca cc tiu chun dn ch da phn ln vo s cam kt i vi cc tiu chun ca nc hng mnh nht trn th gii.20 Qu thc, Hoa K ng mt vai tr thit yu trong vic khin cho s bng n dn ch l c th. iu ny xy ra khng phi bi v nhng ngi M theo ui mt chnh sch nht qun thc y dn ch trn khp th gii. H khng c [chnh sch nh vy]. Ti nhng thi k khc nhau sut Chin tranh Lnh, chnh sch ca M thng ng h cc ch c ti nh mt phn ca cuc chin chng li ch ngha cng sn, hay n gin v s dng dng. N thm ch chp thun v i khi c v vic lt cc ch dn ch c cho l khng tin cy Mossadegh Iran nm 1953, rbenz Guatemala nm 1954, v Allende Chile nm 1973. i khi chnh sch i ngoi M hu nh th ch vi dn ch. Richard Nixon coi n l khng nht thit l hnh thc tt nht ca chnh ph cho cc dn tc Chu , Chu Phi, v Chu M Latin.21 Khi Hoa K c ng h dn ch, th n cng chng ch thun ty t lng trung thnh vi nguyn l. Thng l v cc l do chin lc. Cc quan chc ca chnh quyn Reagan i n tin rng cc chnh th dn ch c th thc s tt hn cc nn chuyn ch, th d, trong n trnh cc cuc ni dy cng sn. V thng chnh l phn ng i vi cc i hi ca dn chng a phng l ci buc Hoa K phi a ra mt la chn, m khc i n thch khng la chn g c, gia ng h mt ch c ti khng c lng dn, c l ang nao nng v i theo pha nhn dn. Ronald Reagan c l thch ng h ch c ti ca Ferdinand Marcos trong cc nm 1980 hn, gi nh ng ta khng phi i mt vi sc mnh nhn dn Filipino. Trong ch vi trng hp nh s xm chim Panama nm 1989 ca Goerge H. W. Bush, v s can thip vo Haiti nm 1994 ca Bill Clinton Hoa K tm kim s thay i ch t s thnh tm vi cc nguyn l dn ch. Tuy vy, bt u t gia cc nm 1970, thin hng chung ca Hoa K bt u dch chuyn theo cch nhn ph phn hn i vi ch c ti. Quc Hi Hoa K, dn u bi cc nh ch trng nhn quyn, bt u t iu kin hay ct vin tr M cho cc ng minh c on, m c tc ng lm yu vic nm gi quyn lc ca h. Trong cc Ha c Helsinki nm 1975, mt s dn chiu n cc vn quyn con ngi lm tng s ch ln hn n s nghip ca cc nh bt ng chnh kin v cc i th khc ca ch c ti trong khi Phng ng. Tng thng Jimmy Carter tp trung ch vo cc thc hnh quyn con ngi ca Lin X cng nh vo cc chnh ph cnh hu M Latin v nhng ni
27

khc. Cc hng thng tin quc t M nh i Ting ni Hoa K (VOA) v i Chu u T Do/i T Do nhn mnh nhiu hn n dn ch v nhn quyn trong chng trnh ca chng. Chnh quyn Reagan, sau vic th u tin y li chng trnh ngh s nhn quyn ca Carter, cui cng li theo n v bin vic thc y dn ch thnh mt phn ca chnh sch c tuyn b ca mnh. Ngay c trong thi k ny, chnh sch ca M cn xa mi nht qun. Nhiu ch c ti ng minh, c bit Trung ng, khng ch c dung th m cn c ng h tch cc bng vin tr kinh t v qun s M. Nhng kt qu thun ca s chuyn dch chnh sch M, cng vi cc n lc ca Chu u, l ng k. Ln sng th ba bt u B o Nha nm 1974, ni Cch mng Hoa cm chng chm dt ch c ti di na th k. Nh chuyn gia dn ch Larry Diamond lu , cuc cch mng ny khng ch xy ra. Hoa K v cc nn dn ch u chu ng mt vai tr then cht, tin hnh u t mnh ng h cc ng dn ch.22 Hn mt thp k ri tip theo, Hoa K s dng cc cng c khc nhau, k c can thip qun s trc tip, tr gip nhng s chuyn i dn ch v ngn chn vic lm xi mn cc nn dn ch mong manh ang tn ti trn khp th gii. Carter e da can thip qun s vo Cng ha Dominic khi tng thng nm quyn lu t chi t b quyn lc. Vic Reagan xm chim Grenada nm 1983 phc hi chnh ph dn ch sau mt cuc o chnh qun s. Nm 1986 ti Phillipine, Hoa K e da hnh ng qun s ngn chn Marcos hy b bng v lc mt cuc bu c m ng ta thua. Vic Bush xm chim Panama nm 1989 mang li nn dn ch sau khi nh qun s mnh tay Manuel Noriega hy b cc cuc bu c quc gia ca ng ta. Sut c giai on ny, Hoa K cng s dng nh hng ca mnh ngn chn cc cuc o chnh qun s Honduras, Bolivia, El Salvador, Peru, v Nam Triu Tin. cc ni khc n thc gic cc tng thng ng ko di thi gian gi chc qu cc gii hn hin nh. Nhn chung Huntington c lng rng trong tin trnh ca khong mt thp k ri, s ng h ca Hoa K l thit yu i vi s dn ch ha Cng ha Dominic, Grenada, El Salvador, Guatemala, Honduras, Uruguay, Peru, Ecuador, Panama, v Philippine v l mt nhn t ng gp cho dn ch ha B o Nha, Chile, Ba Lan, Hn Quc, Bolivia, v i Loan.23 Nhiu s pht trin c ton cu ln a phng gip to ra xu hng dn ch ha ca cui cc nm 1970 v cc nm 1980, v c th c mt ln sng dn ch cho d Hoa K khng c nh hng n vy. Cu hi l, liu ln sng c ln v ko di n vy hay khng. Cc vng n nh ca dn ch Chu u v Nht Bn t ra l cc nam chm mnh
28

m. Th trng t do khai phng v h thng thng mi t do ngy cng vt qua cc nn kinh t tr tr ca khi cng sn, c bit vo bui bnh minh ca cch mng thng tin. Ch ngha tch cc ln hn ca Hoa K, cng vi cc nn dn ch thnh cng khc, gip xy dng mt s ng thun rng ri, nu khng phi l ph qut, ng tnh hn vi cc hnh thc dn ch ca chnh ph v t thn thin vi cc chnh ph chuyn quyn. Diamond v nhng ngi khc lu , quan trng n th no rng cc tiu chun dn ch ton cu ny c phn nh trong cc nh ch v cc tha c khu vc v quc t nh cha tng bao gi.24 Cc tiu chun c tc ng ln cc qu trnh chnh tr ni b ca cc nc, khin cho tr nn kh hn i vi nhng k c on vt qua cc cn bo chnh tr v kinh t v d hn cho cc phong tro dn ch nhn c tnh chnh ng. Nhng cc tiu chun cng tm thi. Trong cc nm 1930 cc quc gia nh hnh xu hng l cc ch c ti pht xt. Trong cc nm 1950 v 1960 cc bin th ca ch ngha x hi thnh hnh. Nhng t cc nm 1970 cho n gn y, Hoa K v vi cng quc dn ch khc xc nh xu hng thi trang. H thc y cc nguyn l dn ch mt s ngi c th ni chng c p t ln h v cy chng vo cc nh ch v tha c quc t. Cng quan trng ngang th l vai tr m Hoa K ng trong ngn chn s tht li khi nn dn ch ni n va mi bm r. C l s ng gp quan trng nht ca Hoa K n gin l ngn chn cc cuc o chnh qun s chng li cc chnh ph dn ch non nt. Theo mt ngha no y, Hoa K can thip vo ci c th l mt chu k t nhin, ngn chn cc quc gia, m thng thng c th ng trong pha chuyn ch, khi phi theo hnh mu bnh thng. khng phi l Hoa K xut khu dn ch sang mi ni. Thng xuyn hn, n ng vai ca ngi bt bng trong cnh ng la mch (the catcher in the rye *), ngn cn cc nn dn ch non tr ri xung t vch nhng ni nh Phillippine, Columbia, v Panama. iu ny gip cho ln sng th ba mt rng v di him c. Cui cng, l s sp ca Lin X v vi n l s sp ca cc chnh ph cng sn khp ng u v s thit lp cc ch dn ch. Hoa K ng vai tr g trong y nhanh s sp ca h thng Soviet s lun lun l ch tranh ci. Khng nghi ng g, n ng vai tr no , c trong kim ch ch Soviet v mt qun s ln trong vt tri n v mt kinh t v cng ngh. S quay li nn dn ch khp ng u trc ht cng chng
C mt tiu thuyt vi tiu The catcher in the Rye ca J. D. Salinger (c dch ra ting Vit l Bt tr ng xanh)
*

29

phi l vic lm ca M. Nhn dn cc quc gia thuc Hip c Warsaw trc y khao kht t lu c gii phng khi Lin X, m cng c ngha l gii phng khi ch ngha cng sn. H mun gia nhp vo phn cn li ca Chu u, phn cho mi m hnh kinh t v x hi thm ch cn hp dn hn m hnh ca Hoa K. Rng h ng lot chn cc hnh thc dn ch cho chnh ph, tuy vy, khng n gin l mong c i vi t do hay an nhn sung tc. N cng phn nh mong mun ca cc dn tc ng v Trung u t bn thn h di ci an ninh M. Cc vn chin lc, kinh t , chnh tr, v thc h nh th khng th tch khi nhau. Cc quc gia mun tham gia NATO, v mun hn Lin minh u Chu, bit rng h chng c c hi no nu khng trng ra c giy chng nhn dn ch. Nhng chuyn i dn ch ny, m bin ln sng th ba thnh mt sng thn dn ch, khng nht thit xut hin gi nh th gii c cu hnh khc i. S tht rng mt Ty u dn ch, thng nht, v thnh vng nh mt nam chm ht cc lng ging phng ng ca n, l do hnh ng ca M sau Chin tranh Th gii II. Cu hnh ca quyn lc v cc t tng trong bt k h thng quc t no lun lun tc ng n hnh thc chnh ph ca cc quc gia bn trong h thng . i snh s phn ca cc phong tro dn ch vo cui th k th hai mi vi s phn ca cc cuc cch mng t do qut ngang Chu u nm 1848. Bt u Php, Ma Xun ca cc Dn Tc, nh n c bit n vi tn gi y, bao gm cc nh ci cch khai phng v nhng ngi theo ch ngha hp hin, cc nh dn tc ch ngha, v cc i din ca tng lp trung lu ang ln, cng nh cc cng nhn cp tin v nhng ngi theo ch ngha x hi. Ch trong my tun l h lt cc ng vua v hong t, lm lung lay cc ngai vng t c v , Php v Ba Lan, o v Hungary, v Rumani. Cui cng, tuy vy, cc phong tro t do tht bi, mt phn do thiu s c kt, nhng mt phn bi v h b bp bng v lc bi cc th lc chuyn quyn. Qun i Ph gip nh bi cc phong tro khai phng cc cng quc c. Sa hong lnh cho qun ca ng tin vo Rumani v Hungary. Hng chc ngn ngi phn i b git trn cc ng ph u chu. Li kim mnh hn ngi bt. quan trng l, cc cng quc t do hn, Anh v Php, chp nhn mt t th trung lp sut qu trnh ln men t do, cho d cch mng ca ring nc Php chm ngi v gy cm hng cho phong tro tonu chu. Ch qun ch v qu tc Anh s ch ngha cp tin trong nc. C Php v Anh quan tm hn n vic duy tr ha bnh gia cc cng quc ln hn l gip cho cc ng ch theo ch ngha t do. S duy tr cn bng u chu gia nm cng quc ln c li cho cc lc lng phn cch mng mi ni, v Ma
30

Xun ca cc Dn Tc b n p.25 V th, trong nhiu thp k cc lc lng phn ng Chu u c tng cng chng li cc lc lng ca ch ngha khai phng [t do]. Cc hc gi suy on, Chu u v th gii c th tin ha khc i th no nu gi nh cc cuc cch mng 1848 thnh cng c bit, lch s c c th din tin khc i th no nu gi nh s thng nht quc gia t c di s che ch ca mt h thng t do, i ngh hn l bi Bismarck, Th tng Thp, ngi thng nht quc gia bng chin tranh s dng sc mnh to ln ca qun i Ph bo th dn u bi triu nh Hohenzollern. Nh s gia A. J. P. Taylor nhn xt, lch s n mt im r trong nm 1848, nhng c khng r.26 Nhng ngi c c th hc c mt bi hc khc t bi hc m Bismarck dy, rng cc vn ln ca thi i khng c quyt nh bi cc bi pht biu v cc quyt nh a s m bng mu v st thp?27 Th nhng h thng quc t ca ngy khng c cu hnh theo cch c v cho s thay i t do v dn ch. Cn bng u chu v quyn lc trong th k mi chn khng t ra c li cho dn ch, v nh th, khng ngc nhin, dn ch khng thng li, bt c u.28 Chng ta cng c th suy on, th gii ngy nay c th tin ha khc i th no nu khng c vai tr ca Hoa K trong nh hnh mt mi trng quc t thun li cho dn ch, v n c th tin ha th no nu gi nh Hoa K khng cn mnh ng vai tr . Nhng s chuyn i dn ch khng phi l chc chn xy ra, ngay c ni cc iu kin c th chn mui. Cc quc gia c th dch chuyn vo vng qu v mt kinh t, x hi, v chnh tr ni xc sut chuyn theo hng dn ch tng hay gim. Nhng nhng nh hng nc ngoi, thng bi cc cng quc ln thng tr, thng l cc cht xc tc quyt nh s thay i i theo hng no. Cc cng quc chuyn quyn mnh sn sng ng h cc lc lng bo th chng li cc phong tro t do c th xa b ci m khc i c th l mt s tin ha n dn ch, ht nh cc quc gia dn ch hng mnh c th gip cc lc lng t do m, t chng, c th tht bi. Trong cc nm 1980 nh trong cc nm 1848, cc phong tro t do ni ln v cc l do ring ca chng cc nc khc nhau, nhng s thnh cng hay tht bi ca chng b nh hng bi cn bng quyn lc mc quc t. Trong thi i M, cn bng ni chung thun li cho dn ch, m gip gii thch v sao cc cuc cch mng t do ca thi i mun hn thnh cng. Gi nh Hoa K khng hng mnh n vy, chc c t s chuyn i hn, v nhng cuc xy ra c th khng sng lu. N c th c ngha l mt ln sng th ba nng hn v d o ngc hn.28
31

Phn ng ca Hoa K i vi s si sc mi y trong th gii Arab l mt th d tt v nhng ngi M c th nh hng ra sao ln xu hng n dn ch ngay c hon ton khng c k hoch hay nh lm vy. T 2004 n 2010, Hoa K tng va phi p lc ln cc nh nc Arab tin hnh cc ci cch chnh tr n ha, mc d n lc l yu t v tht thng. Khi mt ngi bn hng rong Tunisian t thiu v chm ngi cho phong tro rng khp vng, tuy vy, trong vng my tun Hoa K thy mnh rt s ng h cc ng minh lu i nh Hosni Mubarak ca Ai Cp, v sau , trong mt hnh ng bc ng v ch ngha nhn o, s dng v lc ngn chn Qaddafi khi vic tn st nhng ngi Liby Benghazi. Hoa K khng bt tay quyt tm y cc nh c ti ny khi chc v, nhng trong c hai trng hp cm thy buc phi ng v pha nhn dn ang la ht i cch chc h. Mt khi cc quyt nh bt ng ny c a ra, quyn lc M tr thnh mt nhn t quyt nh nh hnh mi trng khu vc v quc t m trong s ri lon chnh tr Arab din ra. Libya, Php v Anh dn u, nhng chng nc no c th li ko s ng h quc t hoc dng v lc mt cch hiu qu m khng c Hoa K. Hoa K lm t hn nhiu mc n c th, nhng ci n lm l ci to ra ton b s khc bit. Gi nh Hoa K yu hn, c nh hng trong h thng quc t khng ln hn Nga v Trung Quc, th khng chc l cc nh c ti trong khu vc phi i mt nhiu p lc n vy v buc phi nhng ng hay b lt . Ma mai, nhng khng phi khng bnh thng, rng nhng ngi M, gip lt cc nh c ti Trung ng, l khng chc chn h cm thy ra sao v ci g s tip theo. Thng li khng th trnh khi ca cc ng Islamist vi nh nc Arab c l s a cc chnh ph ln nm quyn m s t ph hp hn vi mt s li ch ca M so vi cc ch c ti trc kia. khng phi l ln u tin. Hoa K gip lt Marcos Phillippine ch c chnh ph dn ch huMarcos ui Hoa K khi cc cn c khng qun v hi qun Filipino. chu M Latin, Chu , v nhng ni khc, cc nn dn ch thng t ra l cc ng minh t tin cy hn trong mt s kha cnh so vi cc ch c ti m chng thay th. Cc ch c ti m M lt cng chng lun lun c thay bng cc nn dn ch. Hoa K rt li s ng h i vi Sah ca Iran nm 1979 ch thy mt nn chnh tr thn quyn Islamic, phi dn ch, chng M mt cch c a th ch ca ng mt s c m nhiu ngi lo c th lp li trong s ri lon hin thi Trung ng. S lan truyn rng ca cc chnh ph dn ch, tuy nhin, l mt thuc tnh ct yu ca trt t th gii M. D phi hy sinh cc li ch c th, th vic t c cc li ch rng hn
32

ca M trong mt th gii ha bnh hn v mt h thng kinh t m hn b li. C th chng minh c l tht, rng cc nn dn ch him khi tin hnh chin tranh vi cc nn dn ch khc v rng cc ch t do v chnh tr c nhiu kh nng hn ng h cc h thng kinh t t do. Thng thng li ch lu di ca M trong trt t th gii t do vt qu cc li ch khc, hp hn v tm thi. Hoa K c th mt mt ng minh Ai Cp nhng vn c c mt trt t th gii lnh mnh hn. c l l l do v sao nhng ngi M i khi chn ng h cc phong tro dn ch, v i khi ch cc phong tro dn ch cng khai, ngay c khi cc li ch trc tip ca h c th chng li n. V chnh s a thch ring c bit M, xung cm thng khng tnh ton ng h nhng ngi dng ngn c dn ch, l ci ng mt phn quan trng n vy trong to ra v duy tr cc mc l thng ca dn ch ha trong trt t th gii hin thi. D ng hay khng ng, nh nhng ngi M tin, rng dn ch l hnh thc tt nht ca chnh ph v l hnh thc hp php duy nht ca chnh ph cho tt c mi ngi mi ni, s lan rng ca dn ch trong cc thp k va qua khng th c kh nng m khng c nhng ngi M tin iu v i khi hnh ng theo nim tin .

C TH K CU CHUYN TNG T v vic thit lp trt t kinh t t do hin thi. Mt nhn

thc chung ngy nay l, h thng th trng t do quc t n thun l mt giai on t nhin trong s tin ha ca nn kinh t ton cu. Cc lc lng ca ton cu ha, cc cuc cch mng v truyn thng v cng ngh, s tng thuc ngy cng tng gia cc quc gia v dn tc, to ra mt h thng m c l khng th trnh khi ln l tduy tr. Th nhng lch s cho chng ta bit rng, cng chng c g l khng th trnh khi v mt nn kinh t quc t t do c. Mt th trng t do, nn kinh t ton cu t do thng mi khng ch n gin ra i. N l mt s la chn, v n cng l mt s p t. Nh nh khoa hc chnh tr Robert Gilpin nhn xt, Mt nn kinh t quc t t do khng th hnh thnh v c duy tr, tr phi n c ng sau mnh (cc) quc gia hng mnh nht trong h thng.30 Nhng i mi cng ngh v cc xu hng x hi c th ng h v cng c mt trt t nh vy, nu nhn dn mun n c cng c. Nhng nhn dn v cc quc gia phi mun n, v c bit nht l cc quc gia vi sc mnh ln nht cc quc gia p o phi mun n. V cc quc gia him khi lm bt c iu g bt ha cn bn vi cc li ch sng cn nht ca h, cc cng quc ni tri phi tin rng mt trt t kinh t t do quc t l cng c tt nht tng s giu c v sc mnh ca h.
33

L phi thng thng ngy nay l, trt t kinh t t do l v li ch ca mi ngi v tt c cc quc gia c v th quyn lc s ng h n. Nh mt vn lch s, tuy vy, gn nh ci ngc li ng. Vi quc gia hng mnh tng cm thy phc li ca h gn mt thit vi mt nn kinh t quc t t do thng mi v c ch v sc mnh to ra v duy tr n. Qu thc, trong thi hin i ca cc quc giadn tc, ch c hai: Anh trong th k mi chn v Hoa K trong th k hai mi.31 Cc cng quc ln v b ch khc ca cc th k gn y Ottoman v Ty Ban Nha ca Philip II trong th k th mi su, Php trong th k mi by v mi tm, c trong th k mi chn v hai mi, v Lin X c t, nu c h c, li ch trong cc th trng t do, d do thng mi, v trt t kinh t t do. Khng ngc nhin, chng cng quc no trong cc cng quc ny tng th ro ra mt trt t nh vy. Nn kinh t th trng t do ton cu m chng ta bit ngy nay c cng quc Anh to ra trong th k mi chn, v khi Anh long chong gia hai cuc chin tranh th gii, trt t kinh t t do khng c chuyn tip mt cch trn tru cho mt nhm mi ca nhng ngi ng h. N sp . Cng quc duy nht c th c nng lc, li ch, v mong mun duy tr th trng t do ton cu trong cc nm gia hai cuc chin tranh l Hoa K, nhng nhng ngi M khng quan tm n vic ng vai tr y trong cc nm 1920 v 1930. Ch n khi Hoa K m nhn nhim v to ra v duy tr trt t kinh t t do sau Chin tranh Th gii II, th n mi ng vng, v khi cng ch nhng phn ca th gii khng b Lin X hay Trung Quc kim sot. Trt t kinh t t do l mt s la chn, khng phi l sn phm khng th trnh khi ca s tin ha. Trong trng hp ca c Anh v Hoa K, mt trt t b p o bi cc th trng t do v thng mi t do phn nh cc c trng v cc nhu cu c bit ca hai cng quc khc thng c hai u l cc quc gia cng nghip tin tin, dn ch, t bn ch ngha; v c hai, mt cch ct yu, u l cc cng quc o vi hi qun vt tri. Ngay c Anh v Hoa K khng lun lun u i mt h thng thng mi t do. Anh l mt cng quc trng thng (mercantilist) t th k th mi by n u th k mi chn. C hai quc gia tri qua cc thi k di ca ch ngha bo h trc khi n nhn thng mi t do. Nhng nh im ca quyn lc ca h Anh vo gia th k mi chn, Hoa K trong th k hai mi c hai quc gia c kh nng nht kim li t cc th trng m v thng mi t do. Cc ngnh cng nghip ca h thng tr. Cc nn kinh t nng ng ca h hng li t xut khu hng ha v vn. Hi qun hng mnh ca h kim sot cc i dng v
34

thng tr cc tuyn ng thng mi, trong khi cc i th cnh tranh ca h thng l cc cng quc t lin l thuc vo h gi cc ln ng m. Hai tnh cht ny, thng tr cc i dng v ch ngha t bn th trng t do, bin Anh v Hoa K thnh cha ca nn kinh t c ton cu ha hin nay. V khng ch duy nht cc nc ny hng li t mt h thng kinh t m trong h p o, m h cng c li ch su sc trong s pht trin kinh t ca cc quc gia v dn tc khc. Cc nh t bn khng th kim li nhun nc ngoi t nhng ngi chng c nhu cu cng khng c kh nng chi tr hng ha ca h. C Anh v Hoa K c mt ng c t li, c sc thuyt phc mnh m gip cc dn tc khc, v thm ch chu nhng hy sinh tm thi nhn danh h, v mc tiu di hn to ra cc th trng bo b cho xut khu v u t. iu ny cn ng hn i vi Hoa K so vi Anh, bi v nc Anh khi n pha ny ca s pht trin vn cn chim cc lc a mnh mng. Hoa K l, theo ting lng Marxist, mt nn kinh t thc dn mi c hng cc li th ca s thng tr v s tip cn cc th trng m m khng phi chu cc gnh nng, cc chi ph, v cc hn ch ca vic thc s duy tr cc thuc a. Gii php M, c p dng tt nht trong K hoch Marsall v Nht Bn, l gip cc nn kinh t hu chin ca Chu u v Chu ng li trn i chn ca mnh. Nhng ngi M cung cp cc hng ha cng cng cn thit cho s hat ng ca cc th trng th gii hiu qu bi v l c li cho h lm vy.32 rt thun li l, cc li ch kinh t ca M c pha trn ht sc trn tru vi chin lc an ninh ton cu a chung ca h. Bng cch lm sng li cc nn kinh t ca Chu u v Nht Bn, Hoa K tng cng c hai nh cc bc tng thnh chng li Lin X m khng c mt s cam kt qu mc ca cc lc lng M. l mt gii php t bn ch ngha hon ho cho mt vn chin lc cng nh kinh t. Kt qu ph ca ng x v c bn c tnh t li ny l mt thi k ca tng trng kinh t ton cu cha tng c, khng ch Phng Ty xuyn i Ty dng, m c th gii ang pht trin na. Nh John Kenneth Galbraith mt ln nhn xt, Kinh nghim ca cc quc gia v phc li l cc k ngn. Gn nh tt c mi ngi, sut lch s, rt ngho.33 Trong giai on b quyn M, nn kinh t ton cu to ra mt k nguyn thnh vng ln nht v ko di nht trong lch s. Gia nm 1950 v 2000, tng trng GDP hng nm ca ton th gii l 3,9 phn trm, so vi 1,6 phn trm gia 1820 v 1950 v mt c lng 0,3 phn trm gia 1500 v 1820. S thnh vng tng ln ny cng c phn phi mt
35

cch rng ri hn trn th gii so vi qu kh. Thm ch vo cui th k mi chn v u th k hai mi, khi cc cng quc thuc a Anh v u chu khc u t v bun bn vi cc ch thuc a ngy cng tng ca h, nhng ngi hng li chnh ca tng trng kinh t l nhng ngi u chu. i vi nhn dn ca n , Trung Quc, v phn cn li ca Chu trong thi k ca ch ngha thc dn Anh v u chu, t l tng trng rt thp (0,03 phn trm gia 1820 v 1870; 0,97 phn trm gia 1870 v 1913; 0,9 phn trm gia 1913 v 1950). Tuy vy, sau 1950 tc tng trng Chu snh c hay vt cc mc tng trng Chu u v Hoa K (5,18 phn trm gia 1950 v 1973; 5,46 phn trm gia 1973 v 1998).34 Ch ring gia 1980 v 2002, thng mi th gii tng hn ba ln.35 Kt qu l mt s ci thin y kch tnh v iu kin kinh t ca cc dn tc khng u chu. Nh kinh t gia Paul Colier lu , th gii vo lc u ca k nguyn thnh vng ny i th c phn chia gia mt t ngi giu v nm t ngi ngho, vi tuyt i a s ngi ngho sng ngoi th gii xuyn i Ty dng.36 Vo u th k th hai mi mt, bn t ca nhng ngi ngho bt u leo ln ng ca h ra khi ngho kh. Thi k ny ca s thnh vng ton cu lm li cho s khng l nhng ngi ngho ca th gii v to ra cc cng quc kinh t ang ln nh Trung Quc, Brazil, Th Nh K, n , v Nam Phi, cc phn ca th gii m mt thi c bit phn ln l ngho. Hoa K khng chu trch nhim trc tip v s bng pht ny ca tng trng kinh t. Cc chnh sch quc gia c thc hin bi ng Tiu Bnh Trung Quc v bi cc chnh ph cc nc khc, cng nh cng vic nng nhc v cc k nng khi nghip kinh doanh ca nhn dn h, to ra s thnh vng mi. Nhng nhng thnh cng kinh t ny xy ra bn trong mt mi trng tng th m thun li cho cc n lc nh vy, mt h thng quc t tng i yn bnh m trong thng mi ngy cng t do v an ton, v trong cng quc p o c quyn li ch k trong tng trng kinh t ca cc quc gia khc. khng nht thit phi theo cch ny. Lin X chc chn khng c li ch trong cc th trng t do, v Trung Quc cng chng c trc khi n quay sang ch ngha t bn vo cui cc nm 1970. Cc cng quc lc a thiu nng lc hi qun ln, nhn chung c khuynh hng u i cc th trng ng m h c th thng tr vi lc qun u vit ca h. ch Trung Hoa thc ra t ng mnh i vi ngoi thng trong hng th k, cho n khi cc cng quc phng Ty buc n phi m. Nhng ngay c cc cng quc lc a
36

hin i u chu cng thng xuyn tm kim cc trt t kinh t ng. l mc ch ca Napolon, vi H thng Lc a ca ng, m nhm ti vic bt nc Anh, cng quc o, qu gi bng cch bin lc a u chu thnh mt h thng thng mi ng. l mc ch nht qun ca c, t cui th k mi chn n thi ca Hitler, chnh phc v kim sot cc lnh th ng u v Php m t n c th bn rt nguyn liu v lao ng. Ngay c Nht Bn quc, tuy l mt cng quc o vi hi qun p o, tm cch thit lp mt khu vc kinh t chu ng, ci gi l Khi Thnh Vng Chung i ng , m n c th thng tr v t n c th loi tr cc cng quc ln khc. Trong cc nm sau Chin tranh Th gii II, nhiu quc gia trong th gii ang pht trin khng chn m hnh th trng t bn ch ngha, mt phn bi v h khng tin h c th cnh tranh mt cch hiu qu vi cc cng quc t bn thng tr. Ca ci gia tng ca th gii khng gii quyt vn v bt bnh ng thu nhp tng ln bn trong v gia cc quc gia. Ngc li, n thng lm trm trng vn . Nh th, th trng t do, nn kinh t thng mi t do khng c chp nhn mt cch sn lng v vi thi bit n mi ni. Nhng ngi M, v trc h l nhng ngi Anh, c th tin rng th trng t do, h thng thng mi t do mang li cho cc quc gia ang pht trin c hi tr nn giu hn. Nhng nh mt hc gi nhn xt, cc c hi tuy nhin thng phi c p t ln cc i tc khng t nguyn Thng mi t do l chnh sch ca k mnh.37 Nhng ngi M ni chung tin rng th trng t do phi lun lun thng bt c la chn kh d no khc n gin bi v n tt hn. Thc ra, ch ngha t bn cng c th b thua. Mt cch nh k n t lm mt uy tn vi cc chu k hng thnh bt pht v sp ng nh khng th trnh khi. Cc nghip ch t bn tm nhng cch thng minh nh cc h thng, i khi lm cho bn thn h thng sp . Trong cc nm 1920 v 1930, nhiu ngi Chu u, v thm ch mt s Hoa K, phn x, nh Marx tin on, rng ch ngha t bn tt phi t hy hoi mnh. Trong cc nm 1970, k nguyn ca gi du cao v nh lm, cc m hnh ch ngha nh nc khc nhau, ging nh m hnh ca Nht Bn, c v thnh cng hn. Ngy nay, khng hong th chp di chun v i Suy thoi, kt hp vi khng hong ti chnh trong Lin Minh Chu u, EU, li gy ra nhng nghi ng trn khp th gii v dn nhiu ngi i hi liu m hnh Trung Quc vi s dnh lu mnh ca nh nc c th ng a hn hay khng.

37

i khi tng hay hn khng thng ngay c khi n r rng l hay hn. l bi hc ca u th k hai mi. Thp nin trc Chin tranh Th gii I chng kin s tng trng kinh t Chu u tng ln mc ng ch 5 phn trm mt nm vi t cch siu cng duy nht v hi qun ca ngy , nc Anh, m rng u t v thng mi c Lc a v khp th gii. Ton cu ha c kch thch bi hai sng ch mi, in tn khng dy v tu thy hi nc chy ngang i dng, l mt iu thn k i vi ngi dn cui th k mi chn cng nhiu nh s ton cu ha c dn dt v mt cng ngh hin nay i vi chng ta. V n c tc ng kch thch tng t ln nn kinh t ton cu. John Maynard Keynes gi n l mt Eldorado kinh t, v mt lc, nh ng nhn xt, s hng thnh bt pht (boom) kinh t quc t ng ch ny khng b ph v bi cc d n v chnh tr ca ch ngha qun phit v ch ngha quc, ca s tranh ua chng tc v vn ha, ca nhng s c quyn, nhng s hn ch, v s loi tr.38 Nhng ri, t ngt, n b ph v. u tin l Chin tranh Th gii I, vi hng chc triu thng vong v ph tn khng l, lm t lit quc gia. Ri n s chuyn hng sang cc nn kinh t do nh nc thng tr cc nc pht xt v Lin X. Cc ch c ti mi k v cc nn dn ch tht bi trong cc nm ngay sau chin tranh chp nhn cc nn kinh t thi chin trong thi bnh. Cng rm cui cng [lm gy lng lc git nc trn ly] n trong cc nm 1920, vi s thay i t thng mi t do sang theo hng ch ngha bo h thu quan cao gia cc nn kinh t tin tin v suy thoi ton cu ko di k tip. Chin tranh Th gii I v cc chnh sch kinh t v thng mi thi hu chin hy hoi trt t kinh t t do ca Chu u. Bi hc l, trong khi nhng tin b cng ngh cc cuc cch mng truyn thng v giao thng, v cc yu t khc c th to thun tin cho thng mi t do hn v cc th trng t do hn, nhng khng m bo chng, cng chng cung cp s bo v tin cy chng li ch ca cc quc gia hng mnh hoc chng li s in r ca con ngi. Nhiu quc gia c th hng li t trt t kinh t t do v mun thy n c duy tr. Nhng nh Chin tranh Th gii I chng minh, cc quc gia c cc li ch khc bn cnh li ch kinh t. Tt nhin, cc cuc chin tranh gia cc cng quc ln lun lun l cht xc tc cho s thay i h thng quc t, xa sch cc trt t th gii c v sinh ra mt cch m mu cc trt t th gii mi. Chng cng tn ph cc nn kinh t ton cu, nh hnh li cc tiu chun v cc thc h, v bin i cch t duy ca ngi dn, cch h sng, v ci h tin. y l
38

kt qu ca cc cuc chin tranh Napoleonic v hai cuc chin tranh th gii, m khng ch nh hnh li h thng quc t m cn to ra cc cuc cch mng Nga v Trung Quc m cc cuc cch mng y cng nh hnh th gii mt cch ng k nh vy. Thm ch cc cuc xung t hn ch hn gia cc cng quc ln cng c th lm thay i bn cht ca h thng quc t mt cch cn bn: Chin tranh PhpPh sinh ra mt nc c mi, thng nht, vi tt c di sn cho tng lai ca ha bnh u chu; chin tranh NgaNht bo trc s n ca Nht Bn vi t cch mt cng quc ln c kh nng thng tr ng , vi tt c di sn cho tng lai ca ha bnh trong khu vc ca th gii. Nhiu ngi tin rng cc cuc chin tranh gia cc cng quc ln l khng cn c th na. Nn ha bnh gia cc cng quc ln, iu c trng cho k nguyn thng tr M, khng phi l mt s gii lao tm thi m l iu kin lu bn thng xuyn mi ca nhn loi, l mt pha tip theo trong s thng tin ca cc loi m khng th o ngc c. L lun ha bnh dn ch cho rng bi v cc nn dn ch him khi tin hnh chin tranh vi cc nn dn ch khc, s m rng ca nn dn ch hn ch v cn bn kh nng chin tranh. Nhiu ngi tin rng s ph thuc ln nhau v kinh t cng ngn cn chin tranh: cc quc gia bun bn vi nhau v ph thuc vo s thnh vng ca nhau khng c khuyn khch (incentive) nh nhau. Nu nguyn nhn chnh ca chin tranh trong sut lch s l chin u kim sot lnh th, ngy nay nhiu ngi cho rng chim hu lnh th l khng quan trng bng chim hu th trng v cng ngh. V th to sao cc quc gia li chin u v lnh th? Mt s ngi thm ch cn cho rng con ngi t b khuynh hng bo lc mang tnh lch s ca h. H c x hi ha a thch ha hnh v phi bo lc. Nh tm l hc tin ha Steven Pinker, nhn thy s gim t ngt s ngi cht t cc cuc chin tranh, xung t sc tc, v o chnh qun s t 1945, lp lun rng tnh v nhn o truyn thng ca con ngi i vi con ngi gim xung mt cch t ngt. Ngi dn c s thu cm ln hn i vi nhau; h hc c rng hp tc ha bnh l ng cng hn xung t v tranh ua; h t mt gi tr cao hn ln cuc sng.39 Vi tt c cc c trng tng cng ln nhau ny ca th gii hin i, khng ngc nhin l cc nh khoa hc chnh tr kt lun rng chin tranh gia cc cng quc dn u khng ch l khng chc xy ra m ng l khng th tng tng ni.40

39

ng l mt l l quyn r. Nhng ngi M, nhng ngi u chu v nhng a con khc ca thi Khai Minh c khuynh hng tin lch s c mt chiu hng, tin b hng ln, hoc theo ng thng, hoc nh mt sn phm bin chng, v loi ngi hc kim sot v nh hnh c th gii t nhin ln bn cht con ngi. Cc trit gia ca thi Khai Minh ba th k trc tin on l tnh s dn dn chin thng bn nng th tnh ca con ngi. Trong lnh vc quc t, h coi s vn ln ca cc cng ha thng mi nh thuc gii c cui cng cho chin tranh. Thng mi gia tng gia cc quc gia, h tin, s lm mm nhng cch c x v thun ha cc xung lc li ging (atavistic), hung bo ca con ngi. H hng ti mt ngy khi cc quc gia c cai qun bng cc lut v cc nh ch da trn l tnh. Thi hong kim ca cch t duy ny cch y hu nh chnh xc mt th k. Ngy ca cc quc gia ang qua i, cc lnh t tin b tuyn b vo bui bnh minh ca th k hai mi. Cc nhu cu ca thng mi mnh hn ch ca cc quc gia.41 Nh vn tiu lun Anh Norman Angell, trong cun sch nm 1910 ca mnh, cun The Great Illusion (o tng Ln), lu rng mc tiu ca chin tranh lun lun l chim lnh th, nhng trong k nguyn thng mi, hin i, s giu c da vo tn dng v hp ng thng mi, ch khng phi vo s kim sot t ai. Chin tranh gia cc quc gia tin tin s tiu dit c k xm lc ln nn nhn. Thm ch k xm chim khng th hng li t cc vng t b tiu hao, cc ngnh cng nghip b tn ph. V th chin tranh gia cc cng quc ln s l tt ca s phi l. Trong mt th gii ngy cng dn ch v thng mi, c nhn dn ln cc ch ngn hng s khng cho php n (xy ra).42 Hai triu bn ca cun sch ca Angell c bn mt th k trc, v khng ch nhng ngi theo ch ngha ha bnh thy l l bin h c tnh thuyt phc. Winston Churchill, vi t cch mt thnh vin tr ca Quc hi, cho rng cc cng quc m tr nn ph thuc ln nhau, gn b vi cc Nh nc khc bi thng mi s chng bao gi e da s thanh bnh ca th gii hin i. Nh i vi nhng ngi c, V sao, h l gia cc khch hng tht tt nht ca chng ta, v, nu gi nh bt c th g xy ra i vi h, ti khng bit chng ta s lm g t nc ny cho th trng.43 Vo bui rng ng ca th k hai mi, ngay c Theodore Roosevelt tin chin tranh gia cc cng quc vn minh [] tr nn t v t thng xuyn hn nh s ph thuc ln nhau ngy cng tng v s phc tp ca cc mi quan h chnh tr v kinh t quc t.44

40

Khi c cc l do khc cho s hy vng. Nhiu ngi tin rng v kh hin i tr nn tn ph ht sc v chin tranh hin i khng khip ht sc n mc cc quc gia s chng bao gi la chn nh nhau.45 Cc cng quc ln ca th gii bt thi thc tm l cho chin tranh.46 in tn khng dy, tu khch vt i dng, mng li ng st mnh mng cho php ngi dn ca cc quc gia khc nhau hc hi nhiu hn v nhau. Ch ngha dn tc v tnh bi ngoi nhng ng cho thc ton th gii. Bui rng ng ca th k hai mi cng chng kin s n r ca cc hip c quc t v cc hi ngh ha bnh. Hng t tha c trng ti phn x c k m theo cc quc gia ha s trnh cc tranh chp ln cc ta n thay cho vic tin hnh chin tranh. Cc hi ngh ha bnh Hague to ra cc tha c v gii hn cc loi v kh v cc phng php chnh tr nht nh b coi l v nhn o nm bom cc thnh ph t cc kh cu zeppelin, chng hn, v vic s dng hi cay (mustard gas). Ci cho trng lng nh vy cho tt c cc l l ng h mt nn ha bnh mi v vnh vin l s thc rng vo thp k u tin ca th k hai mi, khng c chin tranh no gia cc cng quc ln trong gn bn thp nin.47 i vi nhng ngi cn nh chin tranh gn nh lin tc gia cc cng quc ln ca cc th k trc, th y l mt k nguyn ha bnh di ng kinh ngc. Thay cho coi n nh mt khong gia chuyn tip, ngi ta li t nhin i coi n nh mt tnh trng lu di. Ci g thay i cn bn. Loi ngi tin ha v t mt trng thi n nh mi. By gi chng ta bit nh gi ny, m c v ht sc ng n lc , sai lm. S bng n ca Chin tranh Th gii I, cuc chin tranh cht chc v tn ph nht trong lch s, ch bn nm sau cun sch bn chy nht ca Angell, tit l s tht bi ca tr tng tng ca ton b mt th h. H n gin khng c kh nng tng tng rng cc lnh t quc gia c th ng x phi l, rng h c th hy sinh cc li ch kinh t, thm ch lm ph sn cc tha c ca h, ngoi mt s kt hp ca tham vng v ni s, rng h c th coi lnh th nh mt mc tiu xng ng ca chin tranh, rng h c th s dng tt c cc v kh khng khip sn c cho h ty s dng m khng cn suy i tnh li vi phm cc tha c quc t va ro mc v rng trong tt c nhng vic ny, h c ng sau h s ng h nhit tnh ca nhn dn b kch ng bi mt s t ho dn tc rt khng theo ch ngha ton th gii (uncosmopolitan).

41

Ngy nay chng ta b thiu tng t v sc tng tng. Li ln na l phi thng thng l, xung t cng quc ln l khng th tng tng ni. Thm ch cc l l cng ht nh c: s phc thuc ln nhau v kinh t, ton cu ha, s khng thch hp ca lnh th, s m rng ca dn ch, s tn ph khng th tng tng ni ca chin tranh trong thi i nguyn t, lng tin rng cc quc gia v cc dn tc c x hi ha ng h ha bnh hn chin tranh, rng h nh gi cuc sng nhiu hn v ng cm hn vi nhng ngi khc tt c nhng th ny khin cho chin tranh gia cc cng quc ln l phi l v v th l khng th. V, thm sc cho cc l l ny, mt ln na, li l nn ha bnh di m chng ta c hng, su thp nin ng ch m khng c xung t gia cc cng quc ln. Th nhng chng ta c t l do bo cha hn cc bc tin bi ca chng ta tin rng loi ngi t trnh mi v khai minh. Nhng ngi lc quan ca u th k hai mi khng chng kin hai cuc chin tranh th gii, cc cuc dit chng, nhng cnh khng khip khc ca thi i c cho l tin tin ca chng ta. H khng chng kin s ni ln ca Ch ngha X hi Dn tc (Nazism) v Ch ngha Pht xt. Cn chng ta thy tt c, v v mt lch s, kh gn y. Mi ch by thp nin trc Hoa K nh nhau vi Nht Bn quc, c Nazi, v pht xt. Mi ch ng ba mi nm trc, khi Henry Kisinger yu cu nhng ngi M t thch nghi mnh vi thc t lu bn ca cng quc Soviet, vi hng ngn u n ht nhn ca n nhm vo cc thnh ph M v u chu v hng ngn u n ht nhn M nhm vo Nga. Th k hai mi l th k m mu nht trong ton b lch s, v chng ta ch mi bc vo th k hai mi mt mi hai nm. Cn cha chn mui chng ta kt lun, sau mi ngn nm chin tranh, rng vi thp nin v mt s i mi cng ngh s thay i bn cht con ngi v bn cht ca cc mi quan h quc t. Ngi ta ng ch ra s m rng dn ch v h thng kinh t th trng t do, t do thng mi nh cc nhn t quan trng trong duy tr ha bnh gia cc cng quc ln. Ni h sai l s tin vo cc iu kin ny hoc l hay l t duy tr. Thc ra, y ng hn l cc h qu ca nn ha bnh tuyt vi ch khng phi l nguyn nhn. Nm 1914, dn ch v s thnh vng khng chm dt c chin tranh nc ln, m ngc li chin tranh nc ln chc chn gip chm dt dn ch v s thnh vng. Pinker ln theo du vt ca s gim s ngi cht do chin tranh cho n 1945, thi im ch ngu nhin l ngy sinh ca trt t th gii M. S trng nhau khin ng ta qun, nhng khng nht thit lm chng ta qun. Sc mnh ca Hoa K l nhn t ln nht trong duy tr
42

ha bnh gia cc cng quc ln. N cng l mt nhn t ln trong s m rng dn ch v trong vic to ra v duy tr trt t kinh t t do. Nhng vai tr quan trng nht ca M l lm nn ch v ngn cn cc khuynh hng bnh thng ca cc cng quc khc trong h thng tranh ua v tranh ginh vi nhau theo nhng cch m v mt lch s dn n chin tranh. Kh o lng cc s kin khng xy ra, phng on ci g c th n ra gi nh Hoa K khng ng vai tr m n ng trong su mi lm nm va qua. Ch dn duy nht m chng ta c l lch s v mt s hiu bit chung v cch cc cng quc thng ng x. Chng ta bit, chng hn, Chu u v Chu trng th no trc khi Hoa K bc vo bc tranh v lm thay i cc phng trnh quyn lc c hai khu vc. Nc c sau khi tht bi trong Chin tranh Th gii I, tm cch ti v trang, ly li cc lnh th b mt v danh d b mt, bo v mnh chng li cc k th trc kia, ti lp mnh nh mt cng quc. T cui th k mi chn tr i, Nht Bn tm kim s b ch khu vc v thm thung lnh th lc a chu. Nhng khi quyn lc M c thm vo cc phng trnh quyn lc ny sau Chin tranh Th gii II, th c hai quc gia hng n cc con ng hon ton khc, nh cc quc gia ln cn h. Gi nh bin s M thiu [trong cc phng trnh ny], th kt qu s khc i. Sc mnh M cng nh hnh ng x Soviet trong sut Chin tranh Lnh. Phm vi ca tm vi Soviet vo Chu u c xc nh bi cch b tr lc lng M vo cui Chin tranh Th gii II, ch khng phi bi s khim tn ca cc tham vng Soviet. Cc mu toan Soviet Berlin t 1948 n 1961, gi nh chng khng vp phi s e da ngm ngm v cng khai ca lc lng M, c th thay i tnh hnh c mt cch su sc. S thiu hung hng Soviet Chu u sau , cng nh Trung ng v Vnh Persian, l mt p ng li vi cc ng do Hoa K v cc ng minh ca n v ra. Ngay c ngy nay, khong cch ln tip tc v sc mnh gia Hoa K v cc cng quc khc c khuynh hng lm nn ch s knh ch tranh ua v cn tr nhng c gng xc lp quyn b ch khu vc bng v lc. Khng ch l, sc mnh M l ht sc p o. Hoa K cng c c mt kh nng c nht v cha tng c ginh c s chp nhn quc t v quyn lc ca mnh. Trong kha cnh ny, n vi phm hu nh mi l lun v quan h quc t. Ta c th k vng rng cc quc gia khc, i mt vi k khng l ny gia h, s ko b ko cnh v tm cch cng
43

nhau hy dit n, lm yu n, hay ch t ct bt mt cch nghim trng kh nng ca n s dng quyn lc. l ci m logic v hu ht lch s tin on. i Lin Minh ca cc cng quc u chu cng nhau chng li sc mnh ln ca nc Php ca Louise XIV vo cui th k mi by, v sau chng li Napolon vo u th k mi chn; s Ha Hon Tay Ba (Triple Entente) ca Anh, Php, v Nga, bt chp lch s th hn di gia chng, xut hin nh mt s phn ng vi s tng ln ca sc mnh c vo u th k hai mi; v lin minh ca cc cng quc xut hin chin u chng li Hitler; v trong Chin tranh Lnh mt lin minh ca cc nn dn ch tin tin cn bng, kim ch, v cui cng hy Lin X. Hai ngn nm trm nm trc, s ni ln ca Persia (Ba T) khin cc th quc Hy Lp n Athens xin tr gip, v sau s ni ln ca Athens khin cc th quc Hy Lp khc chy gp n Sparta. Cc nh lnh o Trung Quc bit mt cch su sc v lch s di v nht qun ny, bit nhiu n mc trong hai thp k h vt v lm vic tch ly sc mnh mt cch yn lng trnh phn ng tng t, v ch vi cc kt qu hp. Th nhng Hoa K, quc gia nm v s dng quyn lc so vi phn cn li ca th gii cn ln hn cc quc gia mun l b ch trong qu kh, li khng khch l s ni ln ca mt lin minh nhm ti cn bng chng li n. Ngc li, s gia tng ca s thng tr qun s M trong cc nm 1980 v 1990 i cng vi s gim ng k v nng lc qun s c Chu u ln Lin X trc kia. Khi sc mnh M tng, hu nh tt c cc cng quc th gii khc gim quy m qun s ca h. Nh th Hoa K cng coi thng ci m cc nh l lun quan h quc t gi l nan an ninhsecurity dilemma. Theo l thuyt ny, khi mt quc gia pht trin cc lc lng ca mnh, cho d v cc mc ch phng v, th cc cng quc khc cm thy cng buc phi pht trin lc lng qun s ca mnh, t bo v mnh. Th nhng bt chp s pht trin v kh ca Reagan, Mikhail Gorbachev khn khon v ha bnh v bt u gim sc mnh Soviet, v nc Nga gii tr qun b mnh trong cc nm 1990.48 Chu u gii tr qun b u n trong cc thp nin gn y khi sc mnh qun s M tng ln. V ngay c s pht trin v kh ca Trung Quc trong phn ln ca hai mi lm nm qua c thc y bi nhp iu tng trng kinh t ca n, bi cc n lc thng nht i Loan vo Hoa lc, v bi s thay i nhn thc v cc li ch ton cu ca n hn l bi nhu cu p li c th i vi s gia tng ca cc nng lc M, tuy vic ny bt u thay i trong cc nm gn y. Tht ng ch , thm ch ng kinh ngc, rng siu cng M, mc d tt c cc sai st ca n, cc thi qu ca n, v nhng tht bi ca n, li c hu ht th gii chp nhn v
44

tha th n mc nh vy. Thc vy, cng quc M c nhiu hn l s tha th. Cc quc gia khc tip tay n, c v n, tham gia cng n, v, vi tn sut ng ngc nhin, hp php ha n trong cc nh ch a phng nh NATO v Lin Hp Quc, cng nh trong cc lin minh t hnh thc hn. T kha cnh lch s, iu ny l c nht. Cc quc gia lun lun hoan nghnh s can thip ca mt cng quc nc ngoi gip h trong cuc chin u ca ring h. Nhng ci Hoa K thng c hng khi s dng v lc l ci g khc: mt s chp nhn rng ri thm ch bi c cc quc gia khng c li ch sng cn trc tip no b e da. Cuc chin tranh do M lnh o chng Slobodan Milosevic nm 1999 c s ng h ca hu ht nhng ngi u chu, nhng ngi tin rng h c quyn li g trong s ri lon Balkan. N cng c s ng h ca nhng ngi Nht, nhng ngi c, v nhng ngi khc nhng ngi thc s khng c quyn li no, m s ng h ca h xut pht t nhng quan tm nhn o, nhng, rt quan trng, cng t nim tin chung rng c th tin Hoa K dng sc mnh ca n cho cc mc ch c th chp nhn c. S thc l, khi Hoa K tham gia chin tranh, n him khi i mt mnh. Trong chin tranh Triu Tin, tham gia cng cc lc lng M l cc lc lng ca Vng quc Anh, Th Nh K, Canada, Australia, Php, Hy Lp, Colombia, Thailand, Philippines, B, New Zealand, H Lan, v Luxembourg. Trong cuc chin tranh khng c lng dn Vit Nam, nhng ngi M c cc lc lng hot ng vi nhng nng lc khc nhau bn cnh h t Australia, New Zealand, Nam Triu Tin, i Loan, Philippines, Thailand, v Ty Ban Nha. V tp qun vn c duy tr sau Chin tranh Lnh. Trong cuc Chin tranh Vng Vnh ln th nht, tham gia cng qun i M l lc lng ca cc nc Anh, Saudi Arabia, Syria, Ai Cp, Php, Morocco, Kuwait, Oman, Pakistan, Canada, Cc Tiu Vng quc Rp Thng nht (UAE), Qatar, Bangladesh, Italy, Australia, H Lan, Niger, Thy in, Argentina, Senegal, Ty Ban Nha, Bahrain, B, Ba Lan, Nam Triu Tin, Czechoslovakia, Hy Lp, an Mch, New Zealand, Hungary, v Na Uy. Nhiu quc gia thc s bc mnh khi Hoa K ban u xm chim Afghanistan nm 2001 m khng ku gi nhm lin minh thng thng, nhng cui cng hn bn mi quc gia tham gia vo n lc ny. S k vng v mc ng h ton cu ny i vi can thip qun s ca M l ln n mc trong cuc chin tranh Iraq nm 2003, nhng ngi M b sc v b bi ri khi ch c ba mi tm quc gia tham gia hoc vo cuc xm ln, hay vo s chim ng Iraq sau chin tranh. hu nh khng th chu ni thy cc ng minh dn ch nh Php hay c khc t s tn thnh ca h.

45

S thc rng nhng ngi M mun s tn ng ny, t n l quan trng. H mun n nh mt cch lm thanh thn lng tm ca h v ti khng nh cng l ca s quyt nh dng v lc ca h. Mc chp thun quc t no cho h s t tin ln hn rng h hnh ng v cc li ch ca th gii ch khng n gin l ch k. N cng c ngha rng bn thn h khng chu hon ton gnh nng mt mnh. Khng ngc nhin rng nhng ngi M mun s ph chun ny. L hn l, cc quc gia khc tha nhn n thng xuyn n vy. H sn sng tha nhn rng Hoa K qu thc tin hnh cc hnh ng phc v cc li ch ca nhng ngi khc phc v trt t th gii. C t s tng t lch s i vi tnh trng ny. Khng quc gia no trong cc th k gn y li c hng mt s chp thun rng nh vy cho vic s dng quyn lc ca mnh. Th d gn nht c th l vic Anh dng hi qun ca mnh hn ch bun bn n l trong cc nm 1830, nhng ngay c vic cng ch c chp nhn mt cch hn hc bi cc cng quc hi qun khc, nh Php, m coi hnh ng nh mt s khng nh quyn b ch hi qun v kinh t ca Anh. (V tt nhin, Hoa K, quc gia chim hu n l, chng h ph chun). Trong mt th gii a cc thuc loi tn ti trc Chin tranh Th gii II, bt c vic s dng quyn lc no bi mt trong nhng quc gia dn u c cc quc gia khc coi l s e da mt mu toan lm bin i s cn bng t nh hin hnh. Trong trt t do M p o, vi th bc r rng v khng th thch thc ca n, vic M s dng quyn lc l t e da hn bi v ni chung n c dng khng nh s bt cn bng hin tn. S chp nhn rng ri quyn lc M khng c ln ln vi vic chu ng v vng s vt tri ca Hoa K. Cng c c vic na. Cc quc gia i khi chp nhn quyn lc M bi v h c t s la chn. Nhng ngi u chu, k c n th tng Anh thn M Margaret Thatcher, khng chp thun, chng hn, s can thip ca M vo Grenada nm 1983, nhng chng c g m h c th lm ngn chn n, cho nn h ghi nhn nhng s bt bnh ca mnh v cho n tri qua. Cc quc gia khc khng lm c my khi Hoa K quyt nh s dng hnh ng qun s m khng c s chp thun ca h, tr phi h sn sng kim ch sc mnh M theo cch tch cc no y, m cch i hi s thay i t ngt ton b nn kinh t ca h theo hng chi tiu qun s. Nhng hu ht cc quc gia trn th gii, k c cc quc gia tin tin nht, n gin khng cm thy b e da bi sc mnh to ln ca M, ngay c khi h thy n khng b kim ch v liu lnh, bin h cho vic chi tiu ln cho cc lc lng qun s ring ca h.
46

y l mt hin tng mi trong cng vic quc t. Ngay c khi Hoa K tin hnh cc hot ng qun s m nhng ngi khc coi l khng c bin minh v phi php, vic ny khng dn n vic rt s ng h quyn lc M ni chung. Hnh ng nm 2011 Libya l mt th d hng u. Ch vi nm sau s n o ton cu v vic Hoa K xm chim Iraq, v vi binh lnh M vn tin hnh cuc chin tranh khng c lng dn y, nhiu quc gia, dn u bi Php v Anh, thm ch c cc nh nc Arab, cu khn Hoa K trin khai sc mnh qun s ca mnh, li lt mt k thng tr Muslim na trong mt nc Arab. Rt nhiu quc gia ng h vic Hoa K s dng v lc Libya n mc hai quc gia chc chn khng a thy sc mnh M li c ph trng Nga v Trung Quc cm thy h khng c la chn no ngoi vic ng thun s mong mun thnh hnh Hoa K li ln na rt gm ca mnh ra. Ngi ta khng th trch Moscow hay Bc Kinh v h l nhng ngi ng h bt hnh v min cng ca hnh ng qun s M, Libya v nhng ni khc. Chng quc gia no trong hai cng quc ln ny c bao gi c hng s ng h quc t tng t cho vic s dng v lc ca h. Khi Nga tin hnh chin tranh, n tin hnh mt mnh, ch t k t Chin tranh Th gii II. Khng c cuc b phiu no Lin Hip Quc hay bt c t chc a phng no khc ph chun vic Moscow s dng v lc. Khi Nga a binh lnh ca mnh vo Georgia nm 2008, ngay c phin bn NATO ca ring n, T chc Hp tc Thng Hi, khng a ra s chp thun. Khi nhng ngi Soviet can thip vo Afghanistan nm 1979, h vo m khng c s tham gia ca binh lnh Ba Lan hay ca cc nc thnh vin Hip c Warsaw khc bn cnh h. Ma mai thay, khi cc lnh Ba Lan cui cng i chin u Afghanistan gn hai thp nin sau, h st cnh cng binh lnh M. Khi Trung Quc can thip vo Triu Tin nm 1950, n cng tin hnh mt mnh. N khng s dng v lc k t khi li ni ln vi t cch mt cng quc ln, nhng n c nhn c s chp thun nu n s dng? Ngy nay, ngay c khi Trung Quc c vi tu cho cc n lc chng cp bin cch xa b bin chu Phi, n gy nn s lo ngi gia cc cng quc a phng, nh n . Cc nh chin lc Trung Quc i khi ly lm l v cch Hoa K c th xoay x c. Nh nh t tng chin lc Dim Hc Thng (Yan Xuetong) din t, nhng ngi M to ra mt h thng b ch c nh ch ha bng cch thit lp cc tiu chun quc t ph hp vi cc nguyn l ng x M. Mt khi cc tiu chun ny c a s cc nc chp nhn, th quyn b ch M tr nn c hp php ha.49 Nhng ci ngi Trung Quc thy thc s kh chu l quy m ca cc lin minh
47

qun s ca M, v, nh im Hc Thng nhn xt, M c hn 50 lin minh qun s chnh thc, trong khi Trung Quc chng c lin minh no.50 iu ny cho Hoa K mt li th khng l. Cc nc khc c c s ng h quc t khi h s dng v lc: Php v Anh, chng hn, Coote dIvoire, Sierra Leon, v Libya; Australia ng Timor. Nhng h khng l cc cng quc ln v khng s dng bt c th g ging nh loi sc mnh qun s m Hoa K s dng. Hn na, h l mt phn ca cu lc b dn ch ton cu vn p o, m ring mnh n c kh nng cho s hp php quc t no cho hnh ng qun s. Theo l thng, hoc cc quc gia chim hu sc mnh to ln nhng c c s chp nhn quc t thp cho vic s dng v lc ca mnh, hay nhn c s chp nhn quc t rng ri cho vic s dng v lc ca h nhng tng i t s dng n. V iu c ngha. V sao cc quc gia yu hn c v cc quc gia mnh nht s dng sc mnh ca h? Trong kha cnh ny Hoa K l mt s d thng. T cui Chin tranh Th gii II, n gi th gn nh c quyn v sc mnh qun s c hp php ha, v n vn c ngy nay. V sao th gii ht sc chp nhn sc mnh qun s M? Khng phi bi v sc mnh c s dng hoc mt cch tn tin, hay mt cch khng sai lm, hay lun lun ph hp vi lut quc t, hay thm ch lun lun c tham vn vi cc ng minh. Mt s ngi l l rng h thng quc t do Hoa K thit lp sau Chin tranh Th gii II da trn cc quy tc v cc th ch m nhng ngi M rng buc mnh cng nh nhng ngi khc. Theo l thuyt ny, cc quc gia khc c th tin Hoa K tn trng cc quy tc ny, nht l cc quy tc iu chnh vic s dng v lc, v hot ng bn trong cc nh ch nh Lin Hip Quc hay NATO. Vic ny cho cc quc gia khc mt mc tin tng rng Hoa K s khng lm dng quyn lc ca mnh.51 Tuy vy, thc ra Hoa K khng lun lun cm thy b kim ch bi hoc cc lut l hay cc nh ch, ngay c bi nhng ci do chnh n to ra. T vic lt hay m mu lt cc chnh ph Iran, Guatemala, Cuba, n Chin tranh Vit Nam v s can thip Cng ha Dominic, n xm chim Panama v chin tranh Kosovo, Hoa K di thi cc tng thng c dn ch ln cng ha thng bt chp hay b qua cc lut l v cc nh ch quc t, c trong Chin tranh Lnh ln trong hai thp nin sau . Nhng ngi M, tuy thng cam kt v nguyn tc vi ch ngha a phng, cng chng cho php mnh b bao vy nhiu bi cc ng minh ca h hay bi cc nh ch nh
48

Lin Hp Quc. Cc li rn ca nhng Ngi Cha Lp quc chng li cc lin minh gy ri rm vang vng sut cc th k, nh chnh s nghi ng ca M v cc nh ch quc t v bt c hn ch c cm nhn no i vi quyn t ch ca n. Nhng iu ny cung cp mt i trng vi tnh cm M cho lut l v cc nh ch quc t. Hoa K, hn na, vi t cch mt quc gia rt hng mnh, khng sn sng hn cc cng quc hng mnh trong qu kh hon ton b kim ch bi cc quc gia yu hn. Hoa K khng do d tin hnh chin tranh Kosovo nm 1999, bt chp vic khng t c s chp thun ti Hi ng Bo An Lin Hp Quc, hay nm bom Iraq nm 1998, bt chp nhng s phn i n o t cc ng minh gn gi nh Php. Ngay c trong Chin tranh Lnh, nh mt hc gi nhn xt, cam kt khoa trng ca M vi ch ngha a phng ni chung che du bn cht ca ch ngha n phng.52 Nh thng l, Hoa K tm kim s chp thun cc hnh ng qun s ca n ch khi n t tin l n c th nhn c, nh khi Truman tm kim s cho php ca Lin Hip Quci vi s can thip vo Triu Tin trong khi Lin X ty chay Hi ng Bo An, hay khi George H. W. Bush tm kim s cho php ca Lin Hip Quc i vi chin tranh chng Iraq nm 1991 ti thi im ng ta bit Lin X, b yu i v kit sc, s chiu theo. C bt c ai i tin Bush s kim ch hnh ng nu gi nh Lin X phn i? Khi ng ta ra lnh vic xm chim Panama nm 1989 loi b Manuel Noriega, ng ta khng nao nng trc s thc rng i Hi ng Lin Hip Quc ln n hnh ng nh s vi phm lut php quc t, v T chc cc Quc gia Chu M thng qua mt ngh quyt ly lm tic v vic , v M phi ph quyt mt d tho ngh quyt ti Hi ng Bo an Lin Hip Quc i rt ngay lp tc cc lc lng M. Thi i khi ngo mn ny vi cc ng minh v cc nh ch cng hin nhin v cc vn kinh t na. Khi Richard Nixon rt Hoa K khi bn v (tiu chun) vng nm 1971, nh th chm dt h thng Bretton Woods m Hoa K ngh ra sau Chin tranh Th gii II, ng ta lm vy m khng tham vn ngay c cc ng minh thn cn nht ca M. Kh tin phn cn li ca th gii coi Hoa K nh tun th mt cch nht qun cc quy tc ca cc nh ch quc t m n gip to ra. Mc d nhng ngi M t cho l khc i, mc d h l gia nhng ngi ng h ch ngha hp php nht trn th gii, trt t m h duy tr chng bao gi da nghim tc trn lut php, m ng hn trn cm nhn ca ngi M v cc li ch ca h v trn nh gi ca h v ci ng v sai. Th th v sao th gii li chp nhn n vy? Cm nhn v cc ng c v cc mc tiu M l mt cu tr li. Bt lun cc nc khc c th ni g, nhiu ngi chp nhn mt cch
49

ngm nh rng khi M s dng v lc, him khi n theo ui ch ring cc li ch hp hi m cng bo v cc nguyn l ca mt trt t m cc quc gia t do khc chia s v t h c hng li. Thc ra, nhiu quc gia ng vi M v nh ngha ca ci ng v ci sai, cho d i khi h ch bai phng php xt x ca M. Cc quc gia khc cng chng th khng thy tnh nc i m vi n nhng ngi M s dng sc mnh ca mnh. Chnh s min cng r rt ca M trong nm v s dng quyn lc, c cm r rng ca h i vi cc trch nhim thng tr nhng ngi khc hn l cam kt ca h i vi lut php v cc nh ch l ci khin cho Hoa K, i vi nhiu quc gia, l mt k b ch c th chu ng c du thng b lm lc. Mt chng mc no ca s chp thun ny chng lin quan g n ci nhng ngi M ni hay tin hoc h ng x ra sao. N n gin l vn a chnh tr s thc rng ngay c trong th gii hin i ny ca truyn thng v giao thng nhanh chng, Hoa K, v mt a chnh tr, vn l mt o xa, xa cc trung tm ca s tranh ua cng quc ln. Cc bi chin trng xung t ca th gii trong hng th k l Chu u, Chu v Trung ng, ni nhiu cng quc c chung cc lng ging, tranh ua a v ng u, v tham gia vo cc chui khng bao gi chm dt ca s ganh ua qun s v chin tranh. Hoa K, n c trong s cc cng quc ln th gii, khng l mt phn ca mt khu vc nh vy. N l lng ging ca khng cng quc ln no (vi cc li xin li i vi Mexico v Canada). N ng ring ra. Chng quan trng n dnh lu su n th no vo cc vng tranh chp nng n khc ca th gii, n vn xa chng, c v mt vt l ln v mt tinh thn. Nh mt kt qu, nhng ngi u chu, nhng ngi Chu , v nhng ngi khc Trung ng lun lun lo lng nhiu v ci cc cng quc lng ging ang lm hn l v sc mnh M xa, bt chp sc mnh ln hn nhiu ca n. V khi sc mnh v ng x ca mt trong cc cng quc lng ging lm tng s e da, h ng ti Hoa K nh mt i tc t nhin thoi mi c v sc mnh ca n c v s xa cch ca n. Php v Anh quay sang nh Hoa K gip chng c; c quay sang nh Hoa K gip chng Lin X, Trung Quc cng th; Trung Quc v Triu Tin quay sang nh Hoa K gip chng Nht; Nht bn quay sang nh Hoa K gip chng Trung Quc; cc nc Arab vng Vnh quay sang nh Hoa K gip chng Iran hay Iraq v lun lun bi v mi hm da lng ging trng c v e da hn v bi v Hoa K thc s c sc mnh gip.53 iu ny ch ra l do cui cng v sao quyn lc M li c dung th v thm ch c hoan nghnh bi nhiu quc gia trn khp th gii. H cn n, hoc ch t h cm thy h c th cn n trong tng lai. H chp nhn sc mnh to ln ca M khng phi trc ht t
50

tnh cm hay s ngng m m t li ch ca bn thn h. H mun Hoa K tr nn hng mnh v qun s v cng cam kt v qun s, cho d iu c ngha l phi dung th ci m nhiu ngi coi nh vic s dng ngng cung sc mnh qun s y. Trong cc nm 1960, khi cc sinh vin c biu tnh trn ng ph chng li chin tranh Vit Nam, th tng c ra hiu thn trng. Hoa K ang chin u v cc l do ca cc hip c v cc ngha v long trng, ng nhn xt, v nu nhng ngi M b ri ng minh ca mnh Nam Vit Nam, th nhng ngi c cng c th b b ri mt ngy no . Chung quy khng th trnh khi cu hi nu ni chung ngi ta c th tin M.54 Nm 1968, s ph phn chin tranh Vit Nam tm thi lng i sau cuc xm chim Soviet vo Tip Khc (Czechoslovakia). Bt lun ni e s ca h l g, v c nhiu ni lo u nh vy, cc ng minh ca M khng nh gi Hoa K nh th gi nh n khng c kh nng v khng sn sng s dng v lc. S chp nhn chung ny ca sc mnh M trong nhiu thp nin va qua l ct yu cho s duy tr ha bnh gia cc cng quc ln. Nhng ngi mun tr thnh nhng k thch thc trt t quc t, thm ch nhng ngi mun tr thnh nhng k thch thc cc trt t khu vc Chu u, Chu , v Trung ng, u phi cn nhc khng ch s thc v qun s gy cht ngi ca M m c s ng h m n c c t a s cc quc gia quan trng nht ca th gii. Ngoi vic i mt vi sc mnh qun s M, k thch thc khu vc c th thy mnh b c lp v mt ngoi giao v phi chu nhng trng pht kinh t v trng pht khc trong mt h thng quc t, m trong Hoa K c nh hng mnh hn cng quc thch thc . y chc chn l s bn tm ln ca cc lnh o Trung Quc, c bit t cc s kin trn Qung trng Thin An Mn, khi Hoa K t chc mt ch c lp quc t v cc trng pht kinh t nhm ti chnh ph Bc Kinh. N tit l, theo li ca cc hc gi Trung Quc, s tn ti ca mt th bc quc t b p o bi Hoa K v cc ng minh dn ch ca n. c mt nhm cng quc ln xung quanh Hoa K, m t Trung Quc l mt k ng ngoi.55 Gi nh Trung Quc tin hnh hot ng qun s no y, ngay c trong vng ln cn ring ca n, n khng ch phi lo v cc lc lng M v cc lc lng ca cc cng quc a phng, m n c th thy mnh phi i mt v mt ngoi giao v kinh t bi mt lin minh ca cc nn dn ch tin tin v giu c do M lnh o.

51

C nh, cc nh lnh o Trung Quc nhn quanh v cm thy mt bc tng ngn chn do M xy dng. Nh H Cm o din t vi nm trc y, Hoa K tng cng vic trin khai qun s ca n khu vc Chu Thi Bnh Dng, cng c lin minh qun s MNht, tng cng s hp tc chin lc vi n , ci thin cc mi quan h vi Vit Nam, d d Pakistan, thit lp chnh ph thn M Afghanistan, tng bn v kh cho i Loan, v vn vn. H m rng cc tin n v t cc im p lc ln chng ta t hng ng, nam v ty.56 Cc nh lnh o Trung Quc che giu mt ni s thng trc v b cc cng quc dn u, c bit l Hoa K, chn ra v nhm ti v mt s lo u su sc cho s sng st ca ch , gn nh l mt cm gic b bao vy.57 Trin vng v i cnh st (posse comitatus) M ton cu ny, v thc t khng th chi ci c ca sc mnh qun s M, l ci g phi coi mt cch nghim tc. Nh cc nh nghin cu lch s cn trng, nhng ngi Trung Quc bit r s phn ca c, Nht Bn, v Lin X. S kt hp l thng ca sc mnh to ln v s chp nhn ton cu c bit ca sc mnh l nhn t chnh ngn chn chin tranh gia cc cng quc ln. Chng ta b la mt bi dn ch ha, ton cu ha, v s ph thuc ln nhau, v tin cc din bin mi ny l nhng ci lm cho th gii ca chng ta khc n vy. Nhng cc xu hng ny ln xung thng xuyn trong hn mt th k, v chng khng ngn cn c cc cuc chin tranh thm khc trong qu kh v khng th c da vo trong tng lai. L thuyt ha bnh dn ch c khoe khoang khoc lc nhiu s c sc thuyt phc hn nu gi nh cc cng quc ln thc s u l cc nn dn ch. N c th gii thch v sao c v Php khng tin hnh chin tranh, nhng n khng gii thch v sao Nga v Trung Quc, hai cng quc ln chuyn quyn, hy cn b dnh lu trong cc xung t vi cc cng quc ln khc. S ph thuc ln nhau v kinh t khng ngn cn hai cuc chin tranh th gii trong th k hai mi, v ngay c ngy nay cc cng quc ln khng th c tin cy t c s cho mi quyt nh v ha bnh v chin tranh ln nhng cn nhc kinh t. Ngi ta c th tng tng Trung Quc tn cng mt i Loan c u c c lp bt chp cc hu qu kinh t kh d. Cc cuc chin tranh ca M Iraq v Afghanistan khng chnh xc l mt mi li cho nn kinh t M. C con ngi ln cc quc gia u khng sng ch bng bnh m. Ch ngha dn tc, danh d, ni s, v nhng xc cm con ngi khc, cng nh nhng tnh ton v quyn lc, nh hnh ng x ca cc quc gia ht nh chng nh hnh ng x ca dn chng nhng ngi sng trong quc gia y.
52

Quan im chung rng khng th c chin tranh v lnh th, bi v lnh th khng cn quan trng na trong thi i c s ha ca s ph thuc ln nhau v kinh t, cng ng nghi ng. Ta ch cn ng ti s trin khai qun s ca cc quc gia nh Trung Quc, Nga, n , v Pakistan thy, i vi h, lnh th qu thc rt quan trng. Trung Quc khng khng rng vic khi phc li v bo tn tnh ton vn lnh th ca n bao gm Ty Tng, Hng Kng, v i Loan l li ch ct li, cng nh s kim sot cc ti nguyn khong sn v cc ln tu bin Bin ng. Cc cuc chin tranh c tin hnh v c th li c tin hnh trn vng bin gii tranh chp gia n v Trung Quc ti Arunachal Pradesh, gia n v Pakistan Kashmir, v trn cc bin gii lnh th ca Georgia. Ngi Nga i hi Crimea Ukraina v Bc Cc chc s l ch tranh chp trong tng lai. Vn ca mt nc Kurdistan c lp li ko Iraq, Th Nh K, v Syria vo cc tranh chp lnh th. V tt nhin c tranh chp lnh th gia Israel v Palestine, m dn n bn cuc chin tranh trong qu kh v c th li nh th. Chng ta c th t lng tin ca mnh vo v kh ht nhn duy tr ha bnh gia cc cng quc ln? C nhng ngi ngh nh vy, v mt s ngi thm ch cn gi v trang ton b cc quc gia trn th gii vi v kh ht nhn nh mt cch m bo ha bnh th gii. Nhng ha bnh ht nhn c v cn t tin cy hn ha bnh dn ch. C th tng tng hai cng quc ht nhn tin hnh mt cuc chin tranh quy c nghim ngt. Thc ra, chnh xc l mt cuc chin tranh nh vy m c Trung Quc ln Hoa K ang chi tiu hng trm t la chun b. n v Pakistan hng ngy chun b mt cuc chin tranh quy c trn Kashmir, bt chp cc kho v kh ht nhn ca h. Trong cc th k mi by, mi tm, v mi chn, cc cng quc ln tin hnh nhiu cuc chin tranh hn ch v cc mc ch hn ch m khng tm cch hy dit ln nhau. S khng khip ca v kh ht nhn cng chng l mt m bo ng tin cy chng li vic s dng chng. Trong Chin tranh Lnh cc nh lnh o th gii ni thng xuyn v kh nng ca chin tranh ht nhn hn chng ta c th mun nh. George C. Marshall kh knh ni v quan trng th no nhng ngi Soviet hiu rng Hoa K s thc s s dng bom nguyn t chng li h trong trng hp chin tranh.58 Gn cui Chin tranh Triu Tin, Dwight Eisenhower cnh co mt cch dt khot nhng ngi Trung Quc rng ng ta s khng b gii hn bi bt c tha thun qun t no lin quan n vic s dng v kh ht nhn, v ng bnh lun cho cc c vn ring ca ng ta rng s tp trung ln ca binh lnh Trung Quc tr thnh mt mc tiu tt cho loi v kh ny.59 Kennedy d tnh trin vng ca chin tranh ht
53

nhn trong khng hong Berlin nm 1961 v trong khng hong tn la Cuba nm tip theo. V y mi ch l cc lnh o M. Khrushchev v Mao thng ni v chin tranh ht nhn mc d nh mt phin bn cc oan hn ca chin tranh quy c. im ct yu khng phi l cc yu t ny l khng quan trng i vi ha bnh. Tt c chng u ng gp theo cch no cho vic cn tr cc cng quc ln khi tham gia chin tranh. Nhng chng c ng tin cy khi thiu th tri ca M, hay chng ha ra cng bt lc trong ngn chn chin tranh nh chng l nm 1914? Cch tt nht o lng liu chng ta t mt thi i mi ca ha bnh l ng x ca cc quc gia. Nu gi nh ng l cc quc gia v cc dn tc c x hi ha yu ha bnh v ght chin tranh, th cc quc gia trn th gii u gii tr qun b mt cch c h thng. Nhng h khng. Ch Chu u ang gii tr qun b. Hoa K, Trung Quc, n , Nga, v Nht Bn, cng nh rt ng cc cc cng quc nh hn, bao gm Brazil, Iran, v Th Nh K, vn sn sng chi cc mn tin ln chun b cho chin tranh. Ci ngn cn h s dng nhng v kh chng li nhau khng phi l lng tm hay thng mi, m l s phn b quyn lc trn th gii m s phn b lm cho thnh cng l ht sc him c kh nng. Gi nh s phn b quyn lc thay i, gi nh c s dch chuyn thc s trong s cn bng quyn lc theo hng bnh ng ln hn, th cc cng quc ln v ang ln ny c th theo ui cc chnh sch tham vng hn bi v chin tranh s l mt la chn c th thc hin c. Giai on ha bnh m chng ta c hng ch di hn hai thp nin so vi thi k ha bnh ko di t 1871 n 1914. Hai mi nm thm l khng cho chng ta kt lun rng chng ta ri khi lch s nhn loi i vo mt thi i mi ca ha bnh vnh cu. Thay vo , chng ta phi ng n cc hon cnh c bit m khin cho ha bnh l c th, n cc nhn t m c th thay i d dng v gy ra s tan v ca ha bnh, nh xy ra thng xuyn n vy sut lch s.

54

CI G N TIP SAU

NU GI NH QUYN LC M suy tn, iu c ngha g i vi trt t quc t? Cu tr li

ph thuc vo cu hnh quyn lc no rt c th i theo sau s sa st M. C l khng cng quc duy nht no s thay th Hoa K vi t cch siu cng c nht; th gii bit ch hai k nguyn n cc trong hn hai ngn nm. C mt xc sut ln hn mt cht v s tr li ca mt th gii hai cc, nhng c v khng chc trong ngn hn. ng vin dn u ui kp Hoa K v tr thnh siu cng th hai l Trung Quc. c ri nhng ngi M v ngi Trung Quc ni v mt th gii G2 m trong Washington v Bc Kinh cng nhau quyt nh ht cho mi ngi khc. Quy m mnh mng ca nn kinh t Trung Quc s cho n trng lng ngy cng tng trn th gii; mt s nh phn tch tin on n s p o nn kinh t th gii trong vi thp nin ti. Nhng s c vn hn i vi Trung Quc tr thnh mt siu cng theo ngha a chin lc. iu i hi ci g ging s sp ca tt c cc cng quc khc Chu , bao gm Nht Bn v n , v s qu ly ca h vi Bc Kinh. Vic ny s tng ng vi s thng tr ca Moscow i vi ng u, nhng kh hn nhiu t c. Lin X gii quyt vic thng tr ng u bi v qun ca h ri tip sau s tht bi ca c. Trung Quc s phi bt cc nc lng ging ca n theo mun ca Trung Quc m khng c v lc hoc thng qua chin tranh tn km. Nu n khng lm c th, v vn b bao quanh bi cc cng quc ln cnh gic ny, th kh thy Trung Quc nm c loi quyn lc ton cu m Lin X c. Ngay c Lin X khng l siu cng theo cch m Hoa K l v ang l, mt phn bi v khng ging Hoa K n b bao quanh bi cc cng quc ln khc. l v sao khi hu ht nhng ngi ngh v mt th gii huM, h ngh v mt s tr li trng thi a cc mt cu hnh quyn lc quc t ni nhiu cng quc tn ti i khi ngang nhau. Hoa K c th vn mnh nht, th nht gia cc cng quc ngang nhau, nhng trong mt th gii tht s a cc sc mnh v nh hng ca n s khng ln hn rt nhiu sc mnh v nh hng ca, chng hn, Trung Quc hay n , trong khi bc th hai Lin Minh Chu u, Nga, Nht Bn, Brazil, v Th Nh K s lm cho cu lc b cc cng quc ln y hn. y s l mt th gii ging nhiu vi Chu u th k mi chn, ni Anh l cng quc mnh nht trong mt s kha cnh, nhng cc quc gia khc c, Php, v Nga cng hng mnh v trong vi lnh vc hng mnh hn.
55

Tc ng ca s dich chuyn ny, khi trng thi M chim u th sang mt th gii ngang bng i th gia cc cng quc ln, s l g? Cc tr thc chnh sch i ngoi, nhng ngi bo trc mt th gii huM, bt lun l mt th gii a cc hay, nh vi ngi tranh ci, khng cc, tng tng rng s vn cn trt t th gii t do trong hnh thc i th nh hin ti ca n. Nhiu ngi cho rng mt cu hnh khc ca quyn lc trong h thng quc t khng nht thit to ra mt trt t t t do v m hn trt t c to thnh trong thi i M chim u th. Th gii phn ln s vn l dn ch. Trt t kinh t t do thng mi, th trng t do s vn cn. Hoa K s phi quen vi mt hi i tc ngang bng hn vi cc cng quc ln khc, nhng chng c l do no v sao th gii li khng th chuyn sang mt s dn xp mi mt Concert of Powers H thng ha hp ca cc Cng quc mi, phn nhiu ging Concert ca Chu u (Concert of Europe), lin minh gi ha bnh trong hng thp k tip sau cc cuc Chin tranh Napoleonic. Chng phi tt c cc cng quc ln u c quyn li trong vic duy tr trt t hin thi? y l mt tp cc gi nh rt lc quan. Trc ht, thun ty v mt lch s, s chuyn tip t mt cu hnh quyn lc sang cu hnh khc him khi xy ra mt cch trn tru v yn bnh. Th d gn y nht l s chuyn tip t trt t do Chu u thng tr ca th k mi chn, m sp trong hai cuc chin tranh th gii. Mt th d c hy vng hn l s kt thc yn bnh ca Chin tranh Lnh, nhng cng quc no mun ng vai ca Lin X trong kch bn ? S sp Soviet l khng m thm m, theo quan im ca Moscow, l tai ha. Bt c th g thuc v mt trt t th gii Soviet u b ph sch. V phn gi nh rng tt c cc cng quc ln trong th gii huM s chia s quyn li trong vic duy tr trt t hin hnh, iu c v c ng ng v, v mt kha cnh, khng thch hp. C cc kha cnh quan trng ca trt t quc t hin hnh m mt vi cng quc ln s khng tn tm duy tr. V ngay c v cc kha cnh m h mun duy tr, cu hi l, liu h c th? Mt yu t trong b ba (yu t) ca trt t quc t t do hin thi m khng phi tt c cc cng quc ln u ng h l dn ch. Hai trong cc cng quc ln, Trung Quc v Nga, c cai tr bi cc nh chuyn ch nhng ngi khng chng t du hiu no v vic t b quyn lc hay vic m cc h thng ca h n mc cho php s la chn lnh o mt cch t do. Vladimir Putin ni r quan im ca ng v dn ch, v tt c cc chuyn gia v Trung Quc u thng nht rng s sng st ca ch l u tin cao nht ca cc nh cai
56

tr Bc Kinh. Trong khi s sng st c th i hi s m ca kinh t ln hn, h kin quyt ngn cn mt s m ca chnh tr m c th dn n s ph trut h. i vi c Nga v Trung Quc, nh i vi tt c cc quc gia, cc mi quan tm i ni ny nh hnh chnh sch i ngoi ca h. Khi cc ch c ti sp Georgia, Ukraina, v Kyrgistan gia 2003 v 2006, trong ci c gi l cc cuc Cch mng Mu, Phng Ty dn ch hoan nghnh chin thng ca ch ngha t do. Nhng khng c s hoan h no Moscow v Bc Kinh, ch c mi lo rng h c th l nn nhn tip theo ca p lc dn ch. Gn y hn, trong khi th gii dn ch tn dng Cch mng Hoa Nhi Tunisia v Ma xun Arab tip sau khp Trung ng, th ban lnh o Trung Quc ht hong phong ta cc t Hoa Nhi v Ma xun Arab trn Internet Trung Quc. Chnh ph Nga d tho mt hip nh Lin Hip Quc cm dng Internet cho cc chin dch tm l nhm ti gy bt n nh x hi. Trong hai thp nin qua c hai nn chuyn ch lm ht sc h ngn cn hay ch t lm chm cc n lc ca Hoa K v Chu u nhm gy p lc ln cc ch c ti Sudan, Zimbabwe, Libya, Syria, Iran, Venezuela, Burma (Myama), v Bc Triu Tin v thnh cng trong mt vi trng hp. iu ny l hu nh khng ngc nhin: cc nn chuyn ch khng lm cng vic gip cc nn dn ch lt cc nn chuyn ch khc. Nhng chng ta phi tht r rng v iu ny c ngha l g trong mt th gii huM tht s trong cc nn chuyn ch v cc nn dn ch nm sc mnh i th ngang nhau. Thay cho mt cn bng quyn lc quc t ng h dn ch, nh tn ti nhiu thp k nay, s c mt cn bng ngang bng hn, vi cc h ly khng th trnh khi i vi cc quc gia nh hn ang trong qu trnh chuyn i chnh tr trn khp th gii. Nh Larry Diamond nhn xt, S ng h t mt cng quc chuyn ch bn ngoi c th cch ly mt ch c ti m khc i th c th d nghing v pha phng Ty, nh vai tr ca Trung Quc trong duy tr cc ch c ti Burma v Bc Triu Tin chng li nhng trng pht rng ri ca phng Ty hay Nga cn tr cc p lc dn ch ln cc ch Belarus, Armenia, v Trung .60 iu ny l ng ngay c ngy nay, trong mt th gii do cc nn dn ch p o. Cho nn hy tng tng mt th gii m trong cc cng quc chuyn ch mnh hn v cc cng quc dn ch yu hn. S dch chuyn trong cn bng i th v quyn lc gia cc ch chuyn quyn v cc nn dn ch c th l lt th gii sang mt ln sng ngc, m, da trn kinh nghim lch s, cha chc qu hn.

57

S cn bng trong mt th gii mi, a cc c th thun li hn cho dn ch nu mt s cng quc dn ch ang ln Brazil, n , Th Nh K, Nam Phi b c s b tr ca mt Hoa K ang sa st. Th nhng khng phi tt c h c mong mun c hay nng lc lm vic . n sng trong mt vng ln cn nguy him v khng thc dn ch, v cc nh lnh o n coi vic ng h dn ch nc ngoi l mt s xa x m h khng th v khng cn phi chi. Nam Phi, nc ng h Qaddafi cho n s kt liu cay ng, thng c v quan tm hn n tnh on kt tonchu Phi hn l gip nn dn ch bn ngoi bin gii ca n. Brazil, ging nhiu nn dn ch M Latin, i chiu ti v lui gia cc nguyn l thng xung t nhau ca nn dn ch v s t quyt. Trong s cc cng quc ang ln ny, ch Th Nh K th gip cc lc lng dn ch trong khu vc v ch theo sau cc n lc nng n hn ca Chu u v Hoa K. Ngn y l cha b cho s chnh lch. Chng c g l khng bnh thng trong vic mt nn dn ch khng quan tm n vic ng h cc phong tro dn ch bn ngoi bin gii ca n. Cc nn dn ch chu, d c thit lp tt, khng ni bt trong bo v hay thc y dn ch nc ngoi. Hoa K l khng thng thng, nu khng phi l c nht, v kha cnh ny. Mt vi cng quc u chu bin vic thc y dn ch bn ngoi Chu u thnh mt mc ch chnh ca chnh sch i ngoi, nhng hu ht khng th. Qu thc, trong nhng nm gn y th gii chng kin mt s st gim nh nhng u n v s cc nn dn ch. Ma xun Arab c th hoc c th khng xoay tro lu li ln na, nhng ng suy ngm liu c th c ngay c mt M Xun Arab trong mt th gii ni gi nh cc cng quc ln chuyn quyn, Trung Quc v Nga, mnh hn mt cch tng i v Hoa K yu hn mt cch tng i. Liu nhng ngi u chu c ng cng vai tr ng h dn ch khi i mt vi mt s phn i mnh hn ca Trung Quc hay khng, bit rng mt Hoa K yu hn thiu kh nng hay mong mun ng h h? S m ca trong th gii Arab c th b nghin nt, ht nh phong tro i thay i Chu u b nt nm 1848. Khi cng vy, c mt s cn bng i khi v quyn lc gia cc chnh ph t do v cc ch chuyn quyn bo th, nhng n l khng cu cc phong tro m rng t do. Ngi Anh, c bit, cm thy b kim ch trong vic ng h nhng ngi t do Lc a e s rng vic ny lm hng cc mi quan h n nh vi cc cng quc ln chuyn quyn khc. Trong mt trt t mi, a cc, c l Hoa K cng s b kim ch tng t.

58

Trung Quc vi t cch mt cng quc kinh t ang ln t mt qu cn ln bn cn ng h ch ngha chuyn quyn. c bit chu Phi, n cung cp cc khon tin ln cho cc nh c ti i ly s tip cn c m bo n nguyn liu. Ngi ta cng chng k vng n hnh x khc i. Nga s dng cc ngun nng lng ca mnh thm nhp cc h thng chnh tr ca cc nc lng ging, i khi thao tc u ni du v gas ng h cc ng vin v cc ng c (Nga) a chung, nh Ukraina v Belarus. ch t l mt l do v sao cc lnh th thuc Lin X trc y l mt trong cc vng t dn ch nht trn th gii. Trong mt th gii cn bng ng u hn trong Hoa K sa st xung v tr th nht gia cc cng quc ngang nhau, th nh hng ca c Trung Quc v Nga s ln hn mt cch cn xng, vi cc tc ng tiu cc ln nn dn ch ton cu. Lch s cho thy rng s phn b quyn lc th gii trn nh tc ng n din tin ca cc quc gia nh hn v yu hn trn khp th gii. Khi ch ngha pht xt l mt gia cc cng quc ln u chu trong cc nm 1920 v 1930, cc chnh ph pht xt bt u ni ln ni khc, thm ch M Latin. Khi Lin X tr thnh siu cng th hai trn th gii sau Chin tranh Th gii II, cc phong tro cng sn ni ln khp th gii v cc nh lnh o dng cao s nghip cch mng. Khi Lin X sp v Hoa K ni ln vi t cch siu cng c nht, th s cc nn dn ch trn khp th gii tng vt. Nu gi nh s cn bng li thay i, chng ta c th k vng thy mt s thay i tng t trong xu th chung. Cn v trt t kinh t t do th sao? Liu n c sng st qua s phn b li quyn lc khi Hoa K? a s cc nh quan st gi nh n s sng st. Rt cuc, h l l, tt c cc cng quc ang ln, k c cng quc quan trng nht, Trung Quc, hng li rt nhiu t trt t kinh t c Hoa K v cc ng minh ca n t vo v tr sau Chin tranh Th gii II. Trung Quc a mnh ra khi ngho nn v ang trn ng tr thnh nn kinh t ln nht th gii v mt tng sn phm quc ni (GDP). Tng trng kinh t ca n c dn dt bi xut khu, v v th ph thuc vo h thng thng mi m. S pht trin ni a ca n da vo s tip cn n vn nc ngoi v cng ngh nc ngoi. Cng ng th i vi Brazil, n v Th Nh K, v cc cng quc kinh t ang ln khc. V sao li c bt c ai trong s h mun git con ngng trt t kinh t t do ra cc qu trng vng? c th l cu hi sai. Cc cng quc ny c th khng mun ko trt t kinh t t do m h c hng li. Nhng h c c ch ln nng lc duy tr n khi thiu vng sc mnh vt tri ca M? Nh chng ta thy, cc trt t kinh t t do l khng tduy tr. V mt lch s, vic to ra v s sng st ca chng l tc phm ca cc cng quc ln
59

mun v c kh nng ng h thng mi m v cc th trng t do, v lm vy phi s dng tt c cc cng c cn thit, k c sc mnh qun s, gi cc i l cho thng mi c m. Liu cc quc gia khc ny s bc vo v lp ch trng do M sa st b li? Mt yu t then cht ca trt t kinh t t do sut hai th k va qua l vic kim sot cc i dng. Ngy nay, tuy chng ta sng trong mt k nguyn s, cc hng ha khng c pht qua chn tng my. Phn ln du v gas, nguyn liu, qung v khong cht, thc phm v ng cc vn c chuyn bng tu thy, m c ngha rng thng mi t do vn i hi cc ln ng thng mi ng trn bin khi. Th nhng sut lch s, cc ln ng bin thng tr thnh nn nhn ca cc cuc khng hong v xung t quc t, khi cc quc gia tm cch kim sot cc ng thy v t chi s tip cn i vi cc i th. Hoa K tham chin hai ln nm 1812 v 1917 mt phn nh phn ng i vi cc n lc phong ta thng mi M trong thi chin bi cc cng quc ln khc. T Chin tranh Th gii II, Hoa K dng th p o ca n trn cc i dng gi cho cc tuyn thng mi m cho tt c mi ngi, ngay c trong cc thi k xung t. Nhng l khng c mt li ch trong thng mi t do. Ngy nay, B o Nha v Singapore c li ch trong thng mi t do v cc i dng ng, nhng h thiu nng lc gi cc tuyn ng thng mi ng. ch c Hoa K c c mun v nng lc duy tr quyn t do ca bin c. Qu thc, n lm nh vy phn ln t mnh, lm cnh st trn cc i dng ca th gii vi hi qun t tri ca n ch vi s gip nh ca cc cng quc khc, trong khi cc quc gia thng mi khc, t c n Nht Bn, t Brazil n n , t Nga n Trung Quc, hi lng l nhng ngi hng khngfree riders. y l mt trong nhng ng gp quan trng nht ca M cho trt t th gii t do hin hnh. Nhng ci g s xy ra nu Hoa K ngng vc gnh nng ny? Nu s suy tn ca M c ngha l bt c th g, th n s c ngha l mt s chm dt b quyn ny trn bin khi. Liu nhng ngi hng khng ngy nay c quyt nh gnh vc gnh nng v chi ph nhm duy tr cc lc lng hi qun m c th tip qun mt s nhim v hin nay do nhng ngi M qun l? V cho d h c lm, th vic ny s thc s to ra mt commons ton cu (ti sn chung ton cu) ng, hay n to ra s tranh ua v cng thng? V nh ang xy ra, c Trung Quc v n ang tng nng lc hi qun ca h. Vic ny khng to ra mt s an ninh ln hn m l mt s tranh ua chin lc ngy cng tng gia h c n Dng v, ngy cng tng, Bin ng. S thc rng Trung Quc ang th dng sc mnh hi qun
60

ngy cng tng ca n khng m m ng cc vng nc quc t cho mt ci nhn thong qua vo mt tng lai ni Hi qun Hoa K khng cn chim u th na. S dch chuyn t cc ng trn i dng do M thng tr sang hot ng cnh st tp th bi nhiu cng quc ln cho d n c xy ra c th ha ra l mt cng thc cho tranh ua v xung t hn l mt s ng h trt t kinh t t do. Trong th k mi chn, s thng tr ca hi qun Anh cng c ha bnh v ng h thng mi t do ton cu, tr trong thi chin, khi bn thn Anh ng cc ng thng mi vi cc k th ca n v cc i tc thng mi ca chng. Khi cc hi qun ca th gii tr nn ngang bng hn vi s ni ln khng ch ca hi qun c m c ca hi qun Nht Bn v Hoa K th c ha bnh v h thng thng mi t do quc t u b lm nguy. V mt lch s, mt trt t kinh t t do thnh vng ch di mt tp cc iu kin mt cng quc ln vi hi qun thng tr ton cu v mt mi quan tm su sc vo mt h thng quc t t do thng mi, th trng t do, mt tnh hung m tn ti trong na sau ca th k mi chn di u th tuyt i ca hi qun Anh, v mt ln na sau Chin tranh Th gii II, di u th tuyt i ca hi qun M. Cc thi k a cc, trc u th p o ca hi qun Anh, v gia hai cuc chin tranh th gii, trc u th p o ca hi qun M, khng to ra cc trt t kinh t t do. Cho d ta c b sang mt bn vn ai s lm cnh st trn commons, khng r l cc cng quc ln trong mt k nguyn mi, a cc s c kh nng duy tr mt h thng quc t th trng t do, thng mi t do, cho d h c mun lm. H c th git con ngng mt cch v , bt chp s ph thuc ca h vo n, n gin bi v bn cht ca cc h thng chnh tr v kinh t ring ca h. Vt xa trong kha cnh ny, ngi chi quan trng nht trong tng lai s l Trung Quc. Nn kinh t ca n c d phng s vt nn kinh t Hoa K, ch t v mt s lng tuyt i, ti thi im no trong th k ny. Kh nng v s sn sng ca Trung Quc ng h trt t kinh t t do s i xa hng ti vic xc nh liu trt t c sng st hay khng. Nhng ngay c nhng ngi lc quan v s pht trin ca Trung Quc cng thy trc cc vn c th xy ra. Hai kha cnh ca nn kinh t Trung Quc gy nghi ng v liu n c th hay s ng vai tr ca ngi bo v h thng hin hnh. Mt l s thc rng mc d nn kinh t Trung Quc c th tr nn ln nht th gii, n cn xa mi l giu nht. Quy m ca nn kinh t ca n l mt sn phm ca dn s to ln ca n, nhng v mt thu nhp trn u ngi, Trung Quc vn l mt nc tng i ngho. Nm 2010 GDP ca Trung Quc ng th ba trn th gii,
61

sau Hoa K v Lin minh u chu, EU. Nhng trong khi Hoa K, c, Nht Bn, v cc cng quc khc c GDP trn u ngi hn 40.000 USD, cn GDP u ngi ca Trung Quc hn 4.000 USD mt cht, xp hng ngang vi mc nh Angola, Algeria v Belize. Cho d cc d bo lc quan c ng, vo nm 2030 GDP trn u ngi ca Trung Quc s vn ch l mt na ca Hoa K, xp n i loi cng mc ca Slovenia v Hy Lp ngy nay. iu ny s gy ra mt tnh th c nht v mt lch s.61 Trong qu kh cc nn kinh t ln nht v p o nht trn th gii cng l giu nht. iu chc chn ng trong cc k nguyn thng tr ca Anh v M. V cc h qu bt ngun t im ny. Cc quc gia, m nhn dn ca h l nhng ngi thng cuc hin nhin nh vy trong h thng kinh t tng i t do, c t s cm d theo ui cc bin php bo h v c nhiu khuyn khch gi cho h thng c m. Cho nn d h chim v th thng tr, h s dng v th thng tr ca mnh theo cch cho php cc quc gia khc cng dn dn tr nn giu c. Cc nh lnh o Trung Quc, tuy vy, c th phi i mt vi mt tp khc ca cc vn v s cm d. Vi t cch nhng ngi ng u ca mt nc ngho hn v vn ang pht trin, h c th t ra t sn sng hn m cc khu vc ca nn kinh t ca h. H bt u ng ri mt s khu vc i vi cnh tranh nc ngoi v chc s ng cc khu vc khc trong tng lai. p lc tm cc cng vic c tr cao hn cho nhn dn h vt khi ngho kh bc vo mt tng lp ln hn c thu nhp trung bnh thp c th dn h n bo h mt s ngnh cng nghip no to cc vic lm y. Mt Trung Quc bo h hn s khng l tai ha cng chng l khng c tin l. Nhiu quc gia tri qua cc giai on bo h trong qu trnh pht trin kinh t ca h. Hoa K chc chn th. Vn l, giai on bo h ca Trung Quc c th trng vi s i ln ca n thng tr nn kinh t ton cu. s l khng c tin l. Hoa K rt bo h trong na sau ca th k mi chn, nhng khi n dn dn tr thnh nn kinh t thng tr th gii, n dn dn b ri ch ngha bo h bi v n c th kim c nhiu tin hn trong mt mi trng t do thng mi. Nc Anh cng chuyn mt cch tng t t ch ngha bo h sang thng mi t do khi nn kinh t ca n tr nn thng tr. Trung Quc c th khc. Ngay c nhng ngi lc quan v s pht trin chnh tr v kinh t ca Trung Quc tin trt t kinh t t do i hi s bo him no chng li mt kch bn trong Trung Quc s dng u th ca n hoc o ngc cc chnh sch trc y ca n, hay khng m cc lnh vc ca nn kinh t m hin nay c bo h mnh. V gi nh n lm nh vy,
62

cn c vo quy m ca n, xung t ny sinh c th lm xi mn h thng sau Chin tranh Th gii II.62 Nh nh khoa hc chnh tr Ian Bremmer hi, Ci g xy ra khi ban lnh o Trung Quc quyt nh rng chin lc pht trin ca n khng cn ph thuc nhiu n vy vo u t nc ngoi v thay vo thch s dng mi cng c m nh nc c th ty s dng ng h cc cng ty a phng v che ch chng khi s cnh tranh nc ngoi?63 u th kinh t M c hoan nghnh bi nhiu ngi trn th gii bi v, nhn chung, ging Hayman Roth trong The Godfather (B gi), Hoa K lun lun kim tin cho cc i tc ca n. u th kinh t Trung Quc, tuy vy, c th nhn c s n tip khc. Mi cu hi th hai lin quan n bn cht ca ch ngha t bn Trung Quc, v n cng khc. Phn ln nn kinh t Trung Quc, d nh hng th trng, b chi phi khng phi bi cc nh khi nghip kinh doanh t nhn m bi chnh ph. Ch ngha t bn Trung Quc mc ln l ch ngha t bn nh nc. Cc doanh nghip s hu nh nc thng tr cc phn sng cn ca nn kinh t khu vc nng lng, chng hn v tch ly tin li vo cc qu ti sn ch quyn (sovereign wealth fund) khng l di s kim sot ca chnh ph. Nh Bremmer nhn xt, mc ch ca ch ngha t bn nh nc khng ch cc i ha li nhun m cng ti a ha quyn lc nh nc v cc c hi sng st ca cc lnh o.64 Trung Quc khng n c. Nga, v mc t hn, Brazil, Mexico v cc cng quc ang ln khc tt c u thc hnh mc no ca ch ngha t bn nh nc, c bit trong s kim sot ca h i vi cc cng ty nng lng quc gia. Nhng nn kinh t Trung Quc c hng nhiu nht n li ch quc gia i li cc li ch cng ty. Th d, i vi Cng ty Du Quc gia Trung Quc (CNPC), li nhun l t quan trng hn vic m bo cc hp ng di hn vi cc nh cung cp du sao cho Trung Quc khng cn phi s mt s ct trong tng lai. Cng ty sn sng tr nhiu hn cho s an ton, theo li ch ca quc gia Trung Quc, hn l nu n c n dt thun ty bi nhng cn nhc v li nhun v cc li ch ca cng ty v ca cc c ng ca n. Kt qu l, gia cc th khc, mt s mo m trong th trng y gi ln i vi tt c mi ngi.65 Bt lun vic ny l tt hay xu, im ct yu l n khc. Hn hai th k va qua, trong cc thi i ca u th Anh v M, cc cng quc kinh t dn u c thng tr phn ln bi cc c nhn hay cc cng ty t nhn. Cc khon thng d t thng mi rt cuc hu ht nm trong tay t nhn. V mc nh nc c hng li, hay c nh hng n cc quyt nh cng ty, n l gin tip. H thng ca Trung Quc l ging ch ngha trng thng ca cc k nguyn trc y hn chng hn nh, Anh, Php v Ty Ban Nha trong
63

cc th k mi su, mi by v mi tm trong cc chnh ph tch cp ti sn nhm bo m s cai tr lin tc ca h v chi tr cho qun i, hi qun cnh tranh vi cc triu i khc v cc cng quc ln khc. Ngy nay cng vy, cc khon thng d ca Trung Quc dn n s kim c cc ngun lc tp trung vo tay nh nc, gi nhng k cai tr tip tc nm quyn lc v cho h kh nng phng chiu quyn lc v mt quc t.66 Liu mt cng quc nh vy v Trung Quc khng phi l cng quc duy nht s l mt ngi ng h ng tin cy ca mt trt t kinh t t do, hay n s, nh Bremmer e s, e da tng lai ca nn kinh t ton cu?67 i vi nhng ngi khng khng rng Trung Quc s chng bao gi c li ch lm xi mn mt trt t m trong n thnh vng, th cu tr li l, c th l n khng c kh nng nhn c. Trong chuyn ng ngn v b cp v ch, con ch ng mt cch bn chn cng con b cp trn lng bi ngang qua con sui ch sau khi con b cp khng khng rng n khng c li ch no chch con ch, v c hai s u cht. Nhng sau , gia ng ngang qua dng sui, con b cp c chch con ch, v khi con ch hp hi hi v sao my li chnh, con b cp tr li: Bi v tao l mt con b cp. l bn cht ca tao. Trung Quc, v Nga c th kt thc gy thit hi cho, hay lt p trt t kinh t t do khng phi v h mun lm vy m n gin bi v l bn cht ca h vi t cch cc x hi chuyn quyn c gng trn mi th khc nhm duy tr s kim sot ca nh nc i vi ca ci v quyn lc n mang li. Cho d ta c ly mt quan im tt lnh hn v vai tr m Trung Quc, Nga, v cc cng quc ln khc c th ng, v gi nh rng h s tip tc c khon t cc (stake) trong trt t kinh t t do, cu hi l, h c chn ngy khon t cc? Hu ht cc chuyn gia v Trung Quc tha nhn rng cc nh cai tr Trung Quc, l nh v h canh cnh bn tm vi cc thch thc bn trong, cho n nay rt min cng gnh vc cc trch nhim ton cu nng n. Trc ht, h khng i mt vi tnh th Hoa K i mt vo cui Chin tranh Th gii II, vi mt trt t th gii b ph hy v trt t khc ang ch c to ra theo cc s thch M. Nhng ngi Trung Quc c yu cu m ng gnh nng gi gn mt th gii m h khng to ra v khng c xy dng theo cc li ch ring ca h. Ai c th trch h l khng sn lng m ly nhng trch nhim mi v nng n m nhng ngi M v nhng ngi khc mun t ln vai h? Hoa K thy mnh trong hon cnh tng t gia cc cuc chin tranh (th gii) v t chi m nhn cc trch nhim . Ngy nay, trt t hin thi ht sc ph hp vi cc li ch ca Hoa K, v rt ph thuc vo sc mnh kinh t v qun s ca M, n ni ngi ta phi t hi liu n s c sng qua
64

mt s thay i sang mt th gii a cc m trong din vin chnh, cng nh cc din vin quan trng khc, c th hoc khng sn sng hay khng c kh nng lm tr ct cho n. Thch thc s l hon ton ln hn nu s dch chuyn t mt th gii do M chim u th sang mt th gii a cc dn n mt s gia tng cnh tranh chin lc v xung t gia cc cng quc ln. Ngc vi ci ta thng nghe, cc h thng a cc v mt lch s khng c bit n nh, cng chng c bit yn bnh. Chin tranh gia cc cng quc ln l s c ph bin, nu khng phi l lin tc, trong cc thi k a cc di trong cc th k mi su, mi by, v mi tm, thi k cui ln n cc im trong mt lot cc cuc chin tranh tn ph ton u chu tip sau Cch mng Php v kt thc vi s tht bi ca Napolon Waterloo nm 1815. Th k th mi chn ng ch v hai qung thi gian ha bnh gia cc cng quc ln, mi qung ko di ba mi tm nm v bn mi ba nm. Ha bnh b ngt qung, tuy vy, bi cc cuc chin tranh ln gia cc cng quc ln: Chin tranh Crime nm 1853 v mt chui cc cuc chin tranh gia Ph v cc lng ging ca n cc cuc chin tranh thng nht c ln n cc im trong Chin tranh PhpPh nm 187071. Cc nh l lun quan h quc t thng coi cc cuc chin tranh ny nh nhng s nhiu lon nh trong mt th k mt khc kh yn bnh, nhng chng l rt ln v tn km. Chin tranh Crime l mt cuc chin tranh th gii mini ko theo hn mt triu lnh Nga, Php, Anh, v Th Nh K, cng nh cc lc lng t chn quc gia khc, v lm cht gn mt na triu lnh chin u v lm nhiu ngi b thng hn. Trong Chin tranh Php Ph mi by nm sau, hai quc gia cng nhau a gn hai triu lnh ra mt trn, m trong s gn na triu b git cht hoc b thng. Loi chin tranh ngy nay s khng c coi nh mt nhiu lon nh trong mt th k mt khc kh yn bnh. Cc nh l lun quan h quc t vi s tru mn nhn li s cn bng quyn lc u chu tip sau s thng nht c. C l qu nhiu tru mn. ng, c ha bnh gia cc cng quc ln trong bn thp nin, nhng giai on y c c trng bi s cng thng v tranh ua gia tng, v s s kinh hong chin tranh, v mt s gia tng hng lot v v trang c trn b v trn bin tt c ln n nh im trong chin tranh tn ph v cht chc nht m loi ngi bit n lc . Ngay c khi cn bng quyn lc c duy tr, khng ch bi ngoi giao thn i m c bi trin vng lun hin din ca i u qun s. Nh nh khoa hc chnh tr Robert W. Tucker nhn xt, S n nh v s iu nh vy vi t
65

cch s cn bng c mang li da rt cuc vo s hm da hay s dng v lc. Chin tranh vn l phng tin thit yu duy tr cn bng quyn lc.68 Ngi ta tng tng rng u th M s c thay th bng mt loi no ca s hi ha a cc, nhng c t l do tin rng mt s quay v tnh a cc trong th k th hai mi mt s mang li ha bnh v n nh ln hn n lm trong qu kh. Ngy nay cc cng quc ln hnh ng theo cch kim ch khng phi h kim ch mt cch c hu m bi v cc tham vng ca h b ngn cn bi mt Hoa K vn chim u th. Mt s ngi tng tng chng ta bc vo thi i khng cc nonpolar bi v, trong khi h tin Hoa K ang suy tn, h khng thy cc cng quc khc ang ln lp cc khong chn khng khu vc.69 Nhng, thc ra, cc cc khc khng ni ln, bi v trt t th gii M vn cn nguyn vn. Gi nh Hoa K thc s suy tn, cc cng quc ln nh Trung Quc, Nga, n , v Brazil s nhanh chng tr nn p o hn trong cc khu vc tng ng ca chng, v th gii s tr v ci g ging h thng a cc ca Chu u th k mi chn. Vn trong mt th gii nh vy t c kh nng n t cc nn dn ch khc cho d cc nn dn ch c nhng tham vng v theo ui cc khu vc nh hng ca chng. N c kh nng hn n t cc cng quc ln chuyn quyn. Cc nn dn ch c th tha mn vi trt t th gii t do m Hoa K to ra, iu chnh mt cch thch ng hp vi nh hng tng ln ca ring chng. Nhng cc cng quc chuyn quyn c th tha mn vi mt th gii ng h dn ch v gy p lc lin tc ln cc ch chuyn quyn? Ta thng nghe ngy nay rng Hoa K khng cn lo ngi v Trung Quc v Nga. Trung Quc l mt din vin thn trng trn sn khu th gii v khng quan tm n bnh trng lnh th hay xung t vi cc lng ging ca n. Cc chuyn gia v Nga ngy nay cho rng, bt chp li ni i khi khoa trng tn quc, cc nh cai tr Moscow khng c mong mun lp li ch Nga, nm quyn kim sot cc quc gia Baltic gm Lithuania, Latvia, v Estonia, hay thng nht cc nc cng ha Soviet c nh Ukraina, Moldova, Georgia, v Belarus. Nhng y l bi v h khng quan tm mt cch bm sinh n cc mc tiu nh vy hay bi v h b ch ng bi s cn bng quyn lc ton cu khi vic thc hin cc tham vng ny, v nh th kim ch h? Chng c cch no bit chc chn, nhng lch s gi rng khi chng ta nhn vo ng x ca cc quc gia v th hiu ng c v cc tham vng ca h, chng ta cn phi bit rng nhng tnh ton ca h b tc ng bi ci h tin h c th t v ci h tin l b cm vo.
66

Chng ta bit mt th chc chn: mt Trung Quc khng b kim sot bi sc mnh M s l mt Trung Quc khc vi mt nc phi lo ngi v sc mnh M. Nu Bc Kinh ngy nay khng ng x mt cch hung hng hn vi Nht Bn, hay n , hay cc quc gia ng Nam , m vi h n c cc tranh chp, th y khng phi l bi v Trung Quc vn d th ng v thn trng. c nhng thi k trong lch s ca n khi Trung Quc tin hnh cc hnh ng qun s, ngay c trong cc tnh hung khi c may khng thun li cho n th d, chng li cc lc lng M Triu Tin nm 1950. ng hn, l bi v cc cng quc c sc mnh ca M ym tr. Gi nh sc mnh M b b khi phng trnh , ngi Trung Quc s tnh ton khc. Cc quc gia khc cng vy. Ngy nay h va lng cng li cc mu tham vng hn ca Trung Quc, Bin ng v nhng ni khc, bi v h bit Hoa K ng h h. Trung Quc, khng ngc nhin, ang tng cng sc mnh hi qun ca n trong mt n lc lm gim vai tr ny ca M. Cc quan chc M t cho l b bi ri bi s tng cng lc lng hi qun ca Trung Quc. H i s minh bch ln hn v cc nh ca Trung Quc. H cng c th hi v sao mt con h li mc rng. y l ng x bnh thng ca cc cng quc ln ang ln. N ch c v khc thng bi v trt t th gii M cho n hin nay ngn cn cc xu hng t nhin ny ca cc cng quc ln. Cng ng th vi Nga v cc lng ging ca n. S coi thng Moscow lin tc cc quc gia Baltic, Caucasus, v ng u nh rt nhiu vo s thc rng cc quc gia ny c mt ng minh hng mnh ng h h. Nu thiu sc mnh M, Nga s b cm d hn rt nhiu bt cc nc lng ging ca n phi thch nghi vi cc mong mun ca Moscow, v h s b xi gic hn rt nhiu ng thun. Nu Putin, ngi tng gi s sp ca Lin X l tai ha a chnh tr ln nht ca th k hai mi, tin ng ta c th khi phc n mt cch chc chn, liu ng ta c cng li s cm d? ng ta s dng ri mi cng c tr lc lng qun s nng lng, thng mi, s ng h cc chnh tr gia v cc ng a cc nc Soviet trc y vo di nh hng ca Moscow cng nhiu cng tt. Trong mt trng hp ng ta s dng v lc, chng li Goergia nm 2008, cng chng chc l ng ta dng qun ca mnh khng ti Tbilisi gi nh ng ta khng b Hoa K v NATO lm nht ch. Lu iu ny khng phi l quy cc ng c ti li cho cc nh lnh o Trung Quc hay Nga. l ti cho s bnh thng. Tt c cc cng quc ln u p li cc c hi v cc rng buc trong h thng quc t. K c Hoa K. Khi sc mnh M tng dn
67

vo cui th k mi chn, cc tham vng ca n cng tng dn. Trong th k hai mi, Hoa K tin hnh mt chnh sch can thip tch cc hn sau khi Lin X sp so vi n tin hnh sut phn ln Chin tranh Lnh. Sau 1989 cc cuc can thip qun s ca M nc ngoi tr nn thng xuyn hn v xy ra cc phn ca th gii m trc b cm vo do s xa cch Chin tranh Lnh. Chng ta dn dn tr nn quen vi cuc sng trong trt t M n mc chng ta c l qun mt cc quc gia ng x th no khi chng ginh c sc mnh. Sc mnh tng ln lm thay i cc quc gia. N lm thay i cc tham vng ca h, thc ca h v bn thn mnh, v thm ch nh ngha ca h v cc li ch ca h. N cng c mt cch lm l r ra cc tnh cht c trng m c th b nhn chm hoc t r rt khi h cn yu hn. Ly mt cng quc thn thin, nh Php. Ngy nay n l mt cng quc trung bnh nhn t vi mt chnh sch i ngoi kh kho lo. Hu ht cc lng ging u chu ca n coi n nh hi kiu cng v ch k, nhng iu l c th dung th c bi v n chc chn khng nguy him. Nhng Php s th no vi t cch mt siu cng? Liu cc nt c trng m ngy nay ngi ta thy ch gy kh chu hay gy ci c tr thnh c vn hn khng? Khi Php l mt trong hai hay ba cng quc mnh nht th gii, di triu Louis XIV trong th k mi by v u th k mi tm, v di thi Napolon trong cui th k mi tm v u th k mi chn, n hai ln th chnh phc con ng tr thnh b ch u chu (v hai ln tht bi). C th mt siu cng dn ch Php ca ngy mai s theo ui mt chnh sch i ngoi khim tn, kim ch, nhng nu nh th, s l mt s d thng lch s. Cc siu cng dn ch cng c th y tham vng, nh Hoa K chng t mt cch tha thi. im ct yu l sc mnh lm thay i cc quc gia, v i khi rt t ngt. C c v Nht Bn l kh nhn t nh cc quc gia c sc mnh va phi hoc t. Trong cc th k mi by v mi tm, c bun ng c bit n nh x s ca cc nh th v cc nh t tng.70 Trc thi hin i ha di thi Minh Tr ca n, Nht Bn l mt quc gia n dt m ch ct cc mi lin h vi th gii bn ngoi v chng e da ai. Th m c hai ph by mt tp cc tnh cht khc hn khi chng tr nn mnh, thng nht v tch cc trn sn khu th gii. Bi v nhng thay i v sc mnh tng i lm thay i cc tham vng quc gia v lm thay i cc rng buc, mt s quay tr li tnh a cc s lm thay i c tnh ca chnh sch i ngoi ca mi cng quc ln. Cc quc gia m sc mnh ca n tng ln trong mi quan h tng i (vi quc gia khc) s ph by cc tham vng bnh trng xng vi nh
68

hng mi ca h trong h thng quc t. Nh trong qu kh, h s i hi nhng phm vi nh hng c bit, gi m ch nh s m bo chng li cc cng quc ln khc. Cc cng quc m sc mnh ca n suy gim tng i, nh Hoa K, s c t la chn tr vic ct gim v nhng li nh hng no trong cc lnh vc y. Nh th Trung Quc s a ra i hi phm vi nh hng ca n Chu , Nga ng u v Caucasus. V, nh trong qu kh, cc i hi ca h s chng ln nhau v xung t: n v Trung Quc i hi cng phm vi trn n dng; Nga v Chu u c cc phm vi gi ln nhau khu vc gia Bin en v Baltic. Khng c Hoa K ngn chn v kim ch cc tham vng mu thun nhau ny, th s phi c cc iu chnh phc tp thit lp mt cn bng mi. Mt s trong nhng s iu chnh ny c th c thc hin thng qua ngoi giao, nh i khi chng c lm trong qu kh. Nhng iu chnh khc c thc hin thng qua chin tranh hay e da chin tranh, nh cng xy ra trong qu kh. nim, rng th gii c th thc hin mt s chuyn tip trn tru v hon ton yn bnh t cu hnh quyn lc hin ti sang mt cu hnh mi phn nh mt phn b hon ton khc ca quyn lc, l nim ng ao c. Mt trong nhng nguyn nhn chnh ca chin tranh trong sut lch s l s ngang hng i th (rough parity) ca sc mnh m tnh trng b mc cc quc gia trong s nghi ng ai l mnh hn. S ngang bng i th to ra s khng chc chn v cng quc no c th thng trong chin tranh, m tnh trng dn n mt s tng tc phc tp ca nhng s thm d v lm iu b gia cc cng quc tranh ua, lm tng rt nhiu kh nng ca mt s kim th tht pht hin ra ai thc s l hng mnh hn. Cc cuc chin tranh c khuynh hng n ra nh kt qu ca nhng thay i quy m ln trong phng trnh sc mnh, khi qu o hng ln ca mt cng quc ang ln tr nn gn giao (ct ngang) qu o hng xung ca mt cng quc ang suy gim. K cng ln ca Chin tranh Lnh l, Hoa K v Lin X chng bao gi quyt nh kim th sc mnh tng i ca h, d c thi k h n gn vic mt cch nguy him. Khng c cng thc tt hn no cho ha bnh gia cc cng quc ln l s chc chn v ai nm tay trn.71 V khng phi l s trng khp ngu nhin m cc hc gi bt u ni v s khng th ca xung t gia cc cng quc ln sau Chin tranh Lnh, khi Hoa K t nhin c hng mt u th qun s to ln n vy trn mi quc gia thch thc khc. Gi nh tnh u vit b xi mn, s quay tr li ca cnh tranh cng quc ln s lm cho chin tranh cng quc ln li c th xy ra hn.

69

Lin minh Ha hp Chu uConcert of Europe ni ting th sao? C th khng c mt s ha hp ca cc cng quc ln iu phi cc chnh sch v duy tr ha bnh trong th gii huM? ng l, trong nn ha bnh ko di ba thp nin tip sau s tht bi ca Napolon nm 1815, cc cng quc ln u chu thnh cng dn xp cng vic ca h v trnh c chin tranh. Ci gi cho lin minh ha hp hot ng, tuy nhin, khng phi l php mu ca s cn bng sc mnh. N l mt tp ca cc gi tr chung, cc nguyn tc chung, v mt tm nhn chung v cc vn quan trng nht ca thi t hnh th ca trt t u chu n ci to thnh quyn uy hp php v bn cht ca chnh tr i ni v x hi. V hu qu trc tip ca Cch mng Php v ca chin tranh tn ph rng khp u chu tip sau , tt c cc nh lnh o ca cc cng quc ln chia s mt s gh tm chung v ch ngha cc oan v cch mng. H lin hip li vi nhau khng ch gn gi ha bnh m gi nn ha bnh bo th. H mun lm cho th gii an ton cho ch qun ch v ch qu tc. H chia s mt tm nhn v mt loi c bit ca Chu u m h mun duy tr chng li thch thc ca cc lc lng t do v cch mng. Tuy vy, s ng thun mau chng bt u tr nn cng thng, khi nc Anh, cng quc t do nht trong cc cng quc ny, ngy cng phn i s khng khng ca cc i tc o v Nga i p tan tt c mi s m ch ca ch ngha t do Lc a bng lc lng qun s. Lin minh ha hp trn thc t sp sau khi cch mng t do li qut khp Chu u trong cc nm 1840. i khi ngi ta hy vng rng mt lin minh ha hp ca cc cng quc ln c th c hnh thnh ngy nay, nhng cc cng quc ln ngy nay c chia s, nh nhng ngi u chu chia s, mt tm nhn v c trt t quc t v tnh hp php ni a hay khng? Khng nhiu nm trc y, cu tr li c v l c. Trong cc nm 1990 hu ht mi ngi tin th gii bc vo mt giai on hi t v s ng thun tng t nh s ng thun ca u th k mi chn, ch c ln ny khng nhn danh ch ngha bo th, ch qu tc, v ch qun ch m trong s ng h ch ngha t do, cc th trng t do, v dn ch. Cc nm 1990 l Kt thc ca Lch s, l s chin thng, theo li ca mt hc gi, ca tm nhn t do v trt t quc t, mt th gii m trong dn ch v cc th trng hng thnh ton cu ha c lu vo ni thing ling nh lc lng lch s tin b, cn thc h, ch ngha dn tc v chin tranh thoi tro.72 Trong th gii huChin tranh Lnh tt c cc cng quc ln i theo ch ngha t do hoc ngi ta mun tin nh th: Nga di thi Eltsin; Trung Quc ang gia s t do ha kinh t ca n. Cho nn tng v mt cng ng quc t li ti sinh, v nhim v ca n l gii quyt nhiu vn ton
70

cu bnh tt, ngho i, thay i kh hu, ch ngha khng b, xung t sc tc m v chng tt c cc quc gia c cc li ch chung hn l xung t. Nhng trong thp nin th hai ca th k hai mi mt, s hi t cm thy nh mt o tng l tng ch ngha khc. Cc cng quc ln khng thng nht v cc ngun ca s hp php i ni. Hoa K v cc ng minh t do ca n c nhin ng h dn ch. Nga v Trung Quc, cng ng nhin, mun mt th gii an ton cho ch chuyn quyn ca h. Mt trt t mi, a cc, gi nh l trt t sp hnh thnh, s bao gm hai cng quc ln chuyn quyn ny nh cc din vin chnh. Nu lch s ca Lin minh Ha hp Chu u c l bt c ch dn no, s thiu thng nht v ci g to thnh chnh ph hp php s gii nht l mt tr ngi i vi s hp tc v ti nht l mt ngun xung t. Samuel P. Huntington, vit vo nm 1991, suy on rng nu Lin X v Trung Quc tr thnh cc nn dn ch nh cc cng quc ln khc, th xc sut ca s c x hung bo gia cc quc gia s gim xung rt nhiu. Nhng, mt khc, mt th gii b chia r thng xuyn c nhiu kh nng l mt th gii hung bo. Theo cch gi ca (Abraham) Lincoln, ng hi, Mt th gii ngy cng ph thuc ln nhau c th sng qua mt phn dn ch mt phn chuyn quyn n bao lu?73 Nhng ngi hiu rng trt t khai phng hin thi c xy dng xung quanh sc mnh M vt ln vi cu hi lm th no duy tr n nu v khi sc mnh phai tn. John Ikenberry, gia nhng ngi khc, bin h rng nhim v ca Hoa K trong mt thi i nh hng suy gim l thit lp cc nh ch v lut quc t m c th bn r v duy tr trt t khi M suy tn, v thuyt phc cc cng quc ang ln rng h c li ch tham gia v duy tr cc nh ch v cc quy tc quc t . Bng cch ny, cc nh ch c th ginh c cuc sng ring ca chng v c th kim ch ngay c cc quc gia hng mnh m khc i c th c thin hng ph hy trt t khai phng. Cc nh ch v quy tc mnh hn ny rt cuc s tr thnh nhng ci thay th cho sc mnh M. tng ny v dng ln cc nh ch quc t t do, tduy tr nh tru ngi nhng ngi M t khi quc gia tr thnh mt cng quc ln vo cui th k mi chn. George Kennan v nhng ngi c u c thc tin khc phn nn v thin hng M tm s cu gip trong cc lut v nh ch quc t, hy vng chn nhng kht vng hn lon v nguy him ca cc chnh ph thng qua mt h thng cc quy tc php l v nhng kim ch.74 Nhng c th hiu c rng nhng ngi M mun mt trt t m v c bn l
71

tiu chnh v tduy tr. N l cu tr li cho cu hi hc ba v sc mnh v li ch ht sc lm h iu ng lm th no to ra mt th gii c ch cho cc l tng v li ch M m khng i hi vic thc hin sc mnh M phc tp v mt o c v tn km tin bc. Theodore Roosevelt ngh di dng mt consortium quc t ca cc cng quc ln, hot ng mt cch hp tc thc y vn minh mt gic m b tan v khi cng chnh cc cng quc ln y bn thn h sut ph hy nn vn minh nm 1914. Woodrow Wilson ging ngn c sau chin tranh (th gii I), to ra mt Hi Quc Lin (v cc ng hng ca ng khi t chi tham gia) m c ngha l gi gn cc lut v cc nh ch c sc mnh tp th ca cc chnh sch t do ng h. S th li c tin hnh mt ln na sau Chin tranh Th gii II, vi vic thnh lp Lin Hip Quc, v li ln na sau Chin tranh Lnh, khi Tng thng George H. W. Bush ni mt cch y hy vng v mt Trt t Th gii Mi ang n, trong php tr thay th lut rng, cc quc gia tha nhn trch nhim chung i vi t do v cng l, v Lin Hip Quc hot ng nh nhng ngi sng lp ra n hnh dung.75 Nhiu ngi coi s chuyn tip t b quyn M, hay t bt c dn xp cng quc ln no, sang mt th gii ca cc lut v cc nh ch quc t nh giai on cui cng ca s tin b con ngi. S l thuc ca nh ncquc gia ring l vo ch tp th ca tt c cc quc gia, s thay th ch ngha dn tc bng ch ngha th gii quc t, s sao chp nhng s kim ch php l v ch nh ca i sng ni a M trn trng quc t cc mc tiu ny vn cm d ngi dn ngy nay nh tng cm d cc th h trc kia. S khc bit duy nht l, trong qu kh nhng ngi M tm cch dng ln mt th gii nh vy khi sc mnh Hoa K ang ln. Ngy nay, mt th gii nh vy c ngha l b cho sc mnh Hoa K b coi l suy gim. Liu c l do tin chng ta c kh nng tt hn xy dng mt th gii nh vy ngy nay, c v l trong mt thi k suy tn, hn l mt trm nm trc y, hay thm ch nm mi nm trc y, khi chng ta ang ln? Th k xen gia cho t l do lc quan. Tt c cc n lc, chuyn giao vic duy tr trt t v an ninh cho mt c quan quc t vi thm quyn ln hn cc quc gia bn trong n, hay da vo cc quc gia tun theo cc quy tc quc t, bt chp sc mnh ca h coi thng chng, tht bi. Nh chc trch mi t ra qu yu gnh vc nhim v. Cc quc gia m c trch nhim hay sc mnh, th hoc b qua n hay s dng n nh mt l do bo cha cho vic bn thn h khng hnh ng. Cc quy tc ni chung rng buc ch nhng k yu, trong khi nhng k mnh,
72

k c Hoa K, cm thy t do b qua chng v khng i mt vi s trng pht no bi cng ng quc t. Hi Quc Lin t chi mt cch ni ting phn ng li nhng vi phm trng trn lut php quc t s xm chim ca Nht vo Mn Chu nm 1931, s xm chim ca vo Ethiopia nm 1935. Hoa K v Lin X, c hai sng qua hu ht thi Chin tranh Lnh bng cch b qua hay tm cch lch Lin Hip Quc. Nh Reinhold Niebuhr nhn xt, uy tn ca cng ng quc t chng bao gi l ln v cc thnh vin ring l ca n chng bao gi thng nht k lut cc quc gia ngoan c.76 Cc nh ch khng th s dng nhiu quyn lc hn cc quc gia to thnh chng, m chng thng nm t hn. Trong mt th gii a cc, quc gia no hay nhm no ca cc quc gia s c kh nng s dng quyn lc ca n mt cch n c hay mt cch tp th duy tr trt t khai phng chng li nhng quc gia lm o ln n? y l cu hi ct yu, bi v bt c trt t no, da cui cng khng ch vo ring cc quy tc, m cn vo sc mnh thc thi cc quy tc. Ngy nay c mt tnh th duy nht, trong quc gia hng mnh nht th gii c hng mt mc cao ng ch ca tnh hp php quc t khi n s dng v lc. Trong cc thi i a cc trc, khi tt c cc quc gia tm kim s an ninh t mt cn bng phin phc v quyn lc v hot ng bn trong cc phm vi nh hng c xc nh mt cch i khi hay trong cc lnh vc ca cc phm vi chng ln nhau, e da lm mt n nh s cn bng. Trong cui th k mi chn v u th k hai mi, chng hn, cc cng quc ln khng th mang li trt t cho vng Balkan no ng bi v vic s dng v lc bi bt c mt trong cc cng quc ln no e da li ch ca cc cng quc khc v cn bng tng th. khng c cng quc quc t no p t trt t. y l nan m Wilson th gii bng Hi Quc Lin. Thc ra, n c gi quyt ch bi quyn b ch M. Trong cui th k hai mi, Hoa K c kh nng lnh o hai cuc can thip vo cc nc Balkan v li ch ca vic duy tr trt t khai phng m khng kch ng xung t gia cc cng quc ln. Trong khi nhng ngi Nga cm thy b lm nhc mt cht bi u th M mt vng Slavic v c Nga quan tm v mt truyn thng, (nhng) chng h c vn chin tranh. Gi nh s khng ngang bng hin hnh v sc mnh gia Hoa K v cc cng quc ln khc gim i, c th l khng th can thip trong tnh hung tng t m khng phi chu ri ro gy ra i u gia cc cng quc ln. Cng quc no hay cc cng quc no trong th gii huM s c kh nng hnh ng vi s chp nhn ca cc cng quc

73

khc? Vic thiu lc lng qun s c hp php ha khin cho ngy cng kh bo v cc nguyn tc ct li ca trt t khai phng chng li nhng thch thc khng th trnh khi. Bi hc ca th k hai mi, c l b qun trong th k hai mi mt, l, nu ta mun mt trt t khai phng hn, th c th khng c ci thay th cho cc quc gia t do hng mnh xy dng v bo v n. Trt t quc t khng phi l mt s tin ha; n l mt s p t. N l mt s thng tr ca mt tm nhn i vi cc tm nhn khc trong trng hp ny, s thng tr ca cc nguyn tc t do ca hot ng kinh t, hot ng chnh tr trong nc, v cc quan h quc t trn cc nguyn tc khc, khng t do. N s ko di ch vi iu kin l nhng ngi p t n vn c nng lc bo v n. y l mt thc t khng thoi mi i vi nhng ngi theo ch ngha quc t t do. Chng ta thch tin rng mt trt t quc t t do tn ti bi v n ng v cng bng v khng ch cho chng ta m cho tt c mi ngi. Chng ta thch hnh dung rng s chp nhn mt trt t khai phng l t nguyn hay, cn tt hn, l sn phm ca cc lc lng t nhin, ch khng phi l vic s dng quyn lc. l v sao s Kt thc ca Lch s l mt lun hp dn n vy i vi nhiu ngi, v vn th thm ch sau khi b cc s kin lm mt uy tn. L lun v s tin ha khng th trnh khi c ngha l khng c i hi no p t trt t khai phng. N s n thun xy ra. iu ny gii quyt s m h, tnh nc i o c v cc thch thc thc tin v ti chnh ca vic p t n v bo v vic p t n. Cng c mt gi nh c gn vo th gii quan Khai minh ca chng ta, l c mt mi lin kt tt yu gia trt t khai phng v s kt thc ca ch ngha dn tc, v thm ch ca bn thn quc gia. S tng ln ca cc nh ch siu quc gia v mt cm gic th gii ch ngha i din cho s tin b theo hng mt trt t khai phng hon ho hn. Nhng nu gi nh ny sai th sao? Nu mt trt t c c trng bi ha bnh, dn ch, v thnh vng li ph thuc vo cc quc gia c bit duy tr n, th sao? Ngi theo ch ngha quc t Theodore Roosevelt l l cng vy nm 1918, trong phn ng li cc tm nhn siu dn tc ch ngha ca thi ng. Chng ta hy t chi hy b ch ngha dn tc, ng ni. Ngc li, chng ta hy t c s cho mt ch ngha quc t khn ngoan v thc tin trn mt ch ngha dn tc lnh mnh v nng nhit.77 S tin b khai phng chn chnh c th gn, mt cch nghch l, vi khi nim li ging ny ca quc gia, sn sng s dng sc mnh ca n, cng chung vi cc quc gia khc, duy tr mt trt t m ch c th tim cn n nhng khng bao gi t c l tng khai phng quc t. Chnh khi chng ta thc s th t
74

ci l tng, vt qu quc gia n mt tm nhn huquc gia, l lc ton b d n tht bi. V phng din ny, Lin minh Chu u, EU, c th l mt cnh bo. Khng nhm no ca cc quc gia tng tin gn hn n vic t l tng khai phng quc t ch ngha, nn ha bnh vnh cu Kantian. Nhng ci gi l mt Chu u ngy cng gii tr qun b trong khi cc cng quc ln khc li t chi i theo hnh trnh ca n. Liu Chu u hu hin i ny thm ch s c sng st nu gi nh n thc s phi t lo liu ly trong mt th gii m khng vn hnh theo cc quy tc ca n? S ma mai l, thnh cng ca trt t th gii M lm cho l c th i vi rt nhiu ngi tin rng n c th c vt qu, rng c th khng cn cn n sc mnh M duy tr n na. Gic m c c v tr thnh hin thc hn trong hai thp nin va qua bi v thnh cng ca sc mnh M khin n c v thc t hn. Thay cho vic nhn ra rng xung t v ganh ua cng quc ln b chn, ngi ta tng tng rng bn thn cc cng quc ln thay i cn bn c tnh ca chng, rng cc nh ch, cc lut, v cc tiu chun (nm quyn) kim sot. C nh th nhng ngi dn New York, i do xuyn qua Cng vin Trung tm an ton, quyt nh rng s khng cn cn n cnh st na. Cng vin l an ton bi v loi ngi tin ha. Tng thng Bill Clinton khi ri nhim s tin rng nhim v then cht ca M l to ra th gii m chng ta mun sng khi chng ta khng cn l siu cng duy nht ca th gii na, chun b cho mt thi k khi chng ta s phi chia s v i.78 l mt xut nghe cc k hp l, bit iu. Nhng liu n c th c thc hin hay khng, li l cu hi khc. V khi n cc quan h gia cc quc gia, v c bit v vn ca quyn lc v chin tranh v ha bnh, th cc quy tc v cc nh ch him khi sng st, tri qua c s suy tn ca cng quc hay ca cc cng quc dng chng ln. Cc quy tc v cc nh ch ging gin gio xung quanh ta nh: chng khng gi ta nh ng vng; ta nh gi chng ng vng. Khi sc mnh M suy gim, cc nh ch v cc chun mc m sc mnh M ng h cng suy gim. Hoc, c th c kh nng hn, nu lch s l mt ch dn, chng c th sp hon ton khi chng ta chuyn sang mt loi khc ca trt t th gii, hoc tr thnh v trt t, hn lon. Khi chng ta c th pht hin ra rng Hoa K l thit yu gi trt t th gii hin hnh, Hoa K v trt t th gii hin hnh l khng tch ri nhau, v

75

rng s la chn kh d khc i vi sc mnh M khng phi l ha bnh v hi ha m l hn lon v tai ha m l tnh trng tn ti trc khi trt t th gii M hnh thnh.

CHNG TA C TH THY RI

cc du hiu xi mn. S cc nn dn ch qua bu c ln nh

im 123 vo nm 2005. K t con s ny gim mt cht mi nm, v nm 2011 cn 115. T chc Freedom House cng bo co mt s khot rng dn ch, vi p lc gia tng ln t do ngn lun, k c t do bo ch, cng nh ln cc nh hot ng x hi cng dn tham gia thc y ci cch chnh tr v i tn trng cc quyn con ngi, k c quyn t t chc ca nhng ngi lao ng.79 Cc nh ch v chun mc khai phng cng b yu i mt cht trong cc nm gn y. Lin Minh Chu u, EU, ngoi nhng kh khn kinh t v sc mnh qun s gim bt ca n ra, c t nh hng o c trong h thng quc t hn n c mt thp nin trc. Theo cc hc gi Hi ng Chu u v Quan h i ngoi (European Council on Foreign Relations), chng hn, th EU ang b mt cuc khng hong xutchm ti Lin Hip Quc, ni kh nng ca n thc y mt nn php tr da trn cc quyn con ngi v cng l ang gim st u n. H quy vic ny ch yu cho nh hng ngy cng tng ca Trung Quc, m thit lp ti Lin Hip Quc mt lin minh ngy cng chc chn v cc cuc biu quyt i hi ng, thng c huy ng chng li cc gi tr EU nh s bo v cc quyn con ngi.80 Trong khi y, ch ngha t bn th trng t do ang tri qua mt trong nhng cuc vt ln c tnh chu k t lm mt uy tn ca n. Cuc khng hong th chp di chun v suy thoi k tip sau li nu ra nhng nghi ng v kh nng ng vng v s ng ao c ca h thng, tng t nh ci xy ra trong cc nm 1930 v 1970. Cc m hnh khc, nh ch ngha t bn do nh nc dn dt ca Trung Quc, c c thnh cng ln hn, mt phn bi v cc khon thng d khng l ca nh nc gip lm gim nh cc tc ng ca suy thoi quc t. Cui cng, cc cng quc ln ngy cng ng x theo cch i cng quc truyn thng, khng nh v c th to ra cc phm vi nh hng ph hp vi sc mnh gia tng ca h: li ku gi ca Putin cho mt Lin minh u ca cc quc gia Soviet trc kia; nhng i

76

hi ca Trung Quc Bin ng v Bin Hoa ng; nhng i hi ca n vng n dng. Chng l nhng m ch nh v ci c th cn s n.

77

NH TH HOA K C SUY TN?

TUY CHNG TA C TH L M thy cc ng nt ca trt t th gii tip theo c th trng

ging th no, t im u th chc chn ca mt trt t th gii m vn c nh hnh bi Hoa K. Cu hi l, n cn ko di c bao lu? C l s thc n thun rng chng ta c th thy b ng xa cng gy ra nhng nghi ng. C tht Hoa K ang suy tn? V nu ng vy, s suy tn c l khng th trnh khi, hay vn bn trong sc mnh ca Hoa K, v cc quc gia khc, n trnh c n? Lm th no nh gi liu Hoa K c thc s trong trng thi suy gim u n hay c phi n ang tri qua mt thi k kh khn m t n s phc hi? Phn ln cc bnh lun v s suy tn M nhng ngy ny da trn phn tch kh lng lo, trn nhng cm tng rng Hoa K lc ng, rng n t b cc c hnh khin n thnh cng trong qu kh, rng n thiu ch gii quyt cc vn n i mt. Nhng ngi M nhn vo cc quc gia khc m nn kinh t ca h, lc ny, kh hn ca chnh h, v cc quc gia c v c s nng ng m M mt thi c, v h than vn, nh trong tiu cun sch mi nht ca Thomas Friedman, That used to be us Chng ti tng th. Chng gip c my ch ra rng nhng ngi M tri nghim s kh chu ny trc y, rng nhiu th h trc cng cm thy cm gic ny v sc mnh mt, v c hnh mt. Ngay c nm 1788, Patrick Henry than vn v s sa st ca quc gia t vinh quang qu kh, khi tinh thn M cn thi tr ca n. Nhn thc v s suy sp ngy nay hn l c th hiu c, cn c vo tnh hnh kinh t m m t 2008 v thm ht ti kha ln ca quc gia, m, kt hp vi tng trng lin tc ca cc nn kinh t Trung Quc, n , Brazil, Th Nh K, v cc nn kinh t khc, c v bo trc mt s thay i quan trng v khng th o ngc v sc mnh kinh t ton cu. Mt t bi quan cng l do s tin tng rng Hoa K mt s qu mn, v v th mt nh hng, nhiu ni trn th gii, bi v cc phn ng khc nhau ca n i vi cc cuc tn cng 11 thng Chn. Cc c s giam cm Guantnamo, vic tra tn nhng ngi b tnh nghi l k khng b, v vic xm chim Iraq nm 2003 b ln n rng ri, tt c u lm nh nhuc nhn hiu M v lm gim st quyn lc mm ca M kh nng ca n li cun nhng ngi khc theo quan im ca n. c cc cuc chin tranh kh khn Iraq v
78

Afghanistan, m nhiu ngi lp lun chng t cc gii hn ca sc mnh qun s, cng Hoa K ra qu cc nng lc ca n, v lm yu quc gia li ca n. Mt s ngi so snh Hoa K vi ch Anh cui th k mi chn, vi cc cuc chin tranh Iraq v Afghanistan tng t nh cuc Chin tranh Boer cht vt v lm mt tinh thn ca Anh. Vi s cm nhn rng ri ny v s suy sp nh ci phng, mi tht bi ca Hoa K c c ci n mun c khuynh hng tng cng cm tng ny. Nhng ngi Arab v Israel t chi dn ha, bt chp s khn ni ca M. Iran v Bc Triu Tin pht l i hi hi ca M i h ngng chng trnh v kh ht nhn ca h. Trung Quc t chi ng tin ca n ln gi. S no ng trong th gii Arab tut khi s kim sot ca M. C v, mi ngy u mang li nhiu bng chng hn rng qua ri ci thi Hoa K c th lnh o th gii v khin mi ngi thc hin mnh lnh ca n. D cm gic ny v s suy tn c th l mnh m, tuy vy, n xng ng mt s xem xt nghim tc hn. o lng s thay i v sc mnh tng i ca mt quc gia l mt cng vic rc ri, nhng c vi ch s c bn: quy m v nh hng ca nn kinh t ca n so snh tng i vi quy m v nh hng ca cc cng quc khc; mc sc mnh qun s so vi ca cc i th tim tng; mc nh hng chnh tr m n nm gi trong h thng quc t tt c nhng ci to thnh ci m ngi Trung Quc gi l sc mnh ton din ca quc gia. V c vn thi gian. Cc nh gi c a ra trn c s ch ca bng chng vi nm l rt c vn . S suy tn ca mt cng quc ln l kt qu ca nhng thay i cn bn v phn b quc t ca cc dng khc nhau ca quyn lc m thng xy ra trong cc khong thi gian di hn. Cc cng quc ln him khi suy tn mt cch t ngt. Mt cuc chin tranh c th ko chng xung, nhng ngay c vic thng l mt triu chng, v mt nh im, ca mt qu trnh di hn. S suy tn ca ch Anh, chng hn, xy ra trong nhiu thp k. Nm 1870 phn ca Anh trong ch tc ton cu l hn 30 phn trm. Nm 1900 cn 20 phn trm. Vo 1915 cn di 15 phn trm di rt xa mc ca Hoa K ang ln, m, trong cng thi k, leo t hn 20 phn trm ln hn 25 phn trm; nhng cng t hn ca c, nc lo o theo sau Anh sut th k mi chn nhng ui kp v vt Anh trong thp nin u ca th k hai mi. Trong tin trnh ca giai on , hi qun Anh t b ch khng b thch thc ca bin c xung mc chia s s kim sot cc i dng vi cc cng quc hi qun ang ln khc. Nm 1883 Anh c s tu chin nhiu hn tng cng ca tt c cc
79

cng quc khc. Vo 1897 u th ca n b lu m. Cc quan chc Anh coi hi qun ca h hon ton b mt a v ng cp Ty Bn cu bi Hoa K, v ng bi Nht Bn, v thm ch gn nh hn bi hi qun kt hp ca Nga v Php, v l tnh trng trc khi hi qun c tng trng y e da.81 y l nhng s suy gim u n, r rt, c th o lng v hai trong cc s o quan trng nht ca sc mnh trong tin trnh ca mt na th k. Mt s l l cho s suy gim tng i ca M nhng ngy ny s c sc thuyt phc mnh m hn gi nh chng khng ch xut hin theo sau khng hong ti chnh 2008. Ht nh mt con n khng lm nn ma xun, mt cuc suy thoi, hay thm ch mt cuc khng hong kinh t nghim trng, khng nht thit c ngha l s chm dt ca mt cng quc ln. Hoa K chu cc cuc khng hong kinh t su sc v ko di trong cc nm 1890, cc nm 1930, v cc nm 1970. Trong mi trng hp, n hi phc trong thp nin tip theo v cui cng kt thc mt v tr mnh hn tng i vi cc cng quc khc so vi trc khng hong. Thp nin u tin ca th k hai mi, cc nm 1940, v cc nm 1980 tt c u l cc im cao ca sc mnh v nh hng ton cu ca M. Mi cha y mt thp nin trc, hu ht cc nh quan st u khng ni v s suy tn M m ni v a v s mt, v tnh u vit lu di ca n. Nm 2002 s gia Paul Kennedy, ngi m vo cui cc nm 1980 vit mt cun sch c tho lun nhiu v s thng trm ca cc cng quc ln, k c Hoa K, tuyn b rng cha bao gi trong lch s c mt s khng ngang bng sc mnh ln n vy nh gia Hoa K v phn cn li ca th gii.82 John Ikenberry ng rng khng cng quc ln no khc nm c nhng li th kinh khng n vy v cc nng lc qun s, kinh t, cng ngh, vn ha hay chnh tr Tnh hn hn ca sc mnh M l cha tng c.83 Nm 2004, Fareed Zakaria m t Hoa K nh ang hng mt s n cc ton din khng ging bt c th g k t thi La M.84 Nhng ch bn nm sau, Zakaria vit v th gii huM, cn Kennedy, li, vit v tnh khng th trnh khi ca s suy tn M. C tht nhng ci cn bn ca M thay i mt cch y kch tnh n vy ch trong vi nm ngn ngi? Cu tr li l khng. Hy bt u vi cc ch s c bn. V mt kinh t, v thm ch bt chp cc nm suy thoi v tng trng chm hin thi, v tr ca M trn th gii khng thay i. Phn ca n trong GDP th gii vng vng mt cch ng ch , khng ch trong thp nin va qua, m sut bn thp nin va qua. Nm 1969 Hoa K to ra i th mt
80

phn t u ra kinh t ca th gii. Ngy nay n vn to ra i th mt phn t, v n vn khng ch l nn kinh t ln nht m l giu nht trn th gii. Ngi ta b m hoc mt cch ng n bi s i ln ca Trung Quc, n , v cc quc gia chu khc m phn ca h trong nn kinh t ton cu leo ln u n, nhng iu ny cho n nay xy ra hu nh hon ton vi s tr gi ca Chu u v Nht Bn, m phn ca chng trong nn kinh t ton cu gim st.85 Nhng ngi lc quan v s pht trin ca Trung Quc tin on rng n s vt Hoa K vi t cch nn kinh t ln nht th gii vo lc no trong hai thp nin ti. iu ny c ngha l Hoa K s i mt vi mt thch thc ngy cng tng i vi v th kinh t ca n trong tng lai. Quy m tuyt i ca mt nn kinh t, tuy vy, t n khng l mt s o tt cho sc mnh tng th bn trong h thng quc t. Gi nh n l, th Trung Quc ca u th k mi chn, vi nn kinh t ca n khi l nn kinh t ln nht th gii, phi l mt cng quc chim u th hn l mt nn nhn b cc quc gia u chu nh hn nh gc. Cho d Trung Quc c t c cc im ny ln na v cc nh lnh o Trung Quc i mt vi cc tr ngi ng k duy tr s tng trng v thi hn n vn ng xa sau c Hoa K v Chu u v GDP trn u ngi. Nng lc qun s cng quan trng, nh Trung Quc u th k mi chn hc c v cc nh lnh o Trung Quc ngy nay bit. Nh Dim Hc Thng nhn xt gn y, Sc mnh qun s lm nng ct cho quyn b ch.86 y vn cha ai snh kp Hoa K. Khng nghi ng g na n l quc gia hng mnh nht m th gii tng bit n, v khng c s gim st no v nng lc qun s tng i ca M ch t vn cha. Nhng ngi M hin thi tiu khong 600 t USD mt nm v quc phng, hn tng s chi tiu ca cc cng quc ln khc cn li. Hn na, h lm vy, trong khi tiu th khong 4 phn trm GDP hng nm, mt t l phn trm cao hn cc cng quc ln khc nhng v mt lch s thp hn mc 10 phn trm GDP m Hoa K tiu cho quc phng trong gia cc nm 1950, v 7 phn trm GDP chi trong cui cc nm 1980. Cc khon chi tiu cao hn nhiu nh gi thp s u vit thc s ca M v nng lc qun s. Cc lc lng b binh v khng qun M c trang b cc v kh tin tin nht, l cc lc lng c kinh nghim nht trong chin u thc s, v s lm tht bi bt c i th no trong mt trn nh i u. Sc mnh hi qun M vn chim u th mi khu vc trn th gii. Bng cc s o qun s v kinh t ny, ch t, Hoa K hin nay l khng ging nc Anh khong nm 1990 t no, khi s suy sp tng i ca ch bt u tr nn r rng. N ging nc Anh khong 1870 hn, khi ch nh cao quyn lc ca n. C th
81

tng tng mt thi gian khi iu ny c th khng cn ng th na, nhng thi im cn cha n. Nhng cn s i ln ca phn cn li sc mnh kinh t ngy cng tng ca cc quc gia nh Trung Quc, n , Brazil, v Th Nh K th sao? Cu tr li l, cn ty. S thc rng cc quc gia khc trn th gii ang hng cc thi k tng trng cao khng c ngha rng v th ca M vi t cch cng quc chim u th ang st gim, hay thm ch rng phn cn li ui kp v mt sc mnh v nh hng tng th. Phn ca Brazil trong GDP ton cu hn 2 phn trm mt cht trong nm 1990 v vn hn 2 phn trm mt cht by gi. Phn ca Th Nh K l di 1 phn trm nm 1990 v vn di 1 phn trm hin nay.88 Ngi dn, nht l dn kinh doanh, y hng khi mt cch t nhin v cc th trng mi ni ny, nhng ch bi v mt quc gia l mt c hi u t hp dn khng c ngha n cng l mt cng quc ln ang ln. Ca ci l quan trng trong chnh tr quc t, nhng khng c tng quan n gin no gia tng trng kinh t v nh hng quc t. Khng r l, mt n giu hn ngy nay, chng hn, c nh hng ln hn trn sn khu ton cu so vi mt n ngho hn c trong cc nm 1950 v 1960 di thi Nehru, khi n l mt lnh o ca Phong tro Khng Lin kt, hc Th Nh K, du cho c s c lp v s le sng ca Th tng Recep Tayyip Erdogan, thc s c nhiu nh hng hn n c mt thp nin trc. Cn v tc ng ca cc nn kinh t gia tng ny ln v th ca Hoa K, th hon ton ty thuc vo ai lm ra s tng trng. Vn i vi ch Anh vo u th k hai mi khng phi l s st gim thc cht ca n tng i so vi Hoa K, mt cng quc thn hu ni chung m cc li ch ca n khng xung t mt cch cn bn vi cc li ch ca Anh. Thm ch Ty Bn Cu, thng mi Anh tng khi n nhng s thng tr cho Hoa K. Vn l s suy gim ca Anh tng i vi c, nc nhm ti quyn ti cao lc a u chu, c gng cnh tranh vi Anh trn bin khi, v trong c hai kha cnh t ra mt s e da cho an ninh ct li ca Anh. Trong trng hp ca Hoa K, s i ln y kch tnh v nhanh ca cc nn kinh t c v Nht Bn trong Chin tranh Lnh lm gim a v ng u ca M nhiu hn rt nhiu so vi s i ln ca phn cn li gn y hn. Phn ca M trong GDP ca th gii, l gn 50 phn trm sau Chin tranh Th gii II, rt xung cn khong 25 phn trm vo u cc nm 1970, ri n vn mc t khi y. Nhng s i ln ca phn cn li khng lm yu Hoa K. Nu c th ni nh vy, n tng cng sc mnh M. c v Nht Bn v ang l cc lin minh dn ch gn gi, l cc tr
82

ct then cht ca trt t th gii M. S tng trng ca cc nn kinh t ca h thc s lm thay i cn cn mt cch khng th ly li c chng li khi Soviet v gip dn n ci cht ca n. Khi o kim tc ng ca cc nn kinh t ang ln ca cc nc khc hin nay, ta phi tin hnh cng cc loi cn nhc. S tng trng ca nn kinh t Brazil, hay ca nn kinh t n , c lm gim sc mnh ton cu ca M? C hai quc gia l thn hu, v n ngy cng tr thnh i tc chin lc ca Hoa K. Nu i th cnh tranh tng lai ca Hoa K trn th gii chc l Trung Quc, th mt n giu hn v hng mnh hn l mt vn qu, ch khng phi l mt ci ca n, i vi Hoa K. Nhn tng th, s thc rng Brazil, n , Th Nh K, v Nam Phi ang hng mt thi k tng trng kinh t m c th hoc khng th ko di mi l hoc khng lin quan n hoc c li cho v th chin lc ca M. Hin ti, ch c tng trng ca nn kinh t Trung Quc c th ni l c cc h ly i vi quyn lc M trong tng lai, v cng ch trong chng mc m ngi Trung Quc chuyn sc mnh kinh t tng ln ca h thnh sc mnh qun s. Nu Hoa K khng b suy gim v cc s o c bn ny ca sc mnh, chng phi n gin l ng, tuy nhin, rng nh hng ca n gim i, rng n c mt thi k kh khn hn c c ci n mun trn th gii? Gi nh hu nh ph qut l, Hoa K qu thc mt nh hng. Bt lun s l gii c th l g s suy tn ca M, s i ln ca phn cn li, s tht bi r rng ca m hnh t bn ch ngha M, bn cht lon chc nng ca hot ng chnh tr M, s phc tp ngy cng tng ca h thng quc t c chp nhn rng ri rng Hoa K khng cn c th nh hnh th gii cho ph hp vi cc li ch v cc l tng ca n nh n tng lm c mt thi. Mi ngy dng nh mang li nhiu bng chng hn, v cc th xy ra trn th gii m c v c ngc vi cc li ch ca M ln ngoi tm kim sot ca M. V, tt nhin, l ng: Hoa K khng c kh nng c c ci n mun trong phn ln thi gian. Nhng khi , n chng bao gi c th. Nhiu trong cc n tng ngy nay v nh hng suy gim ca M da trn mt o tng, mt sai lm luyn tic qu kh, rng tng c mt thi khi Hoa K c th nh hnh th gii cho ph hp vi mong mun ca n, n c th sai khin cc quc gia khc lm ci m n mun h lm, v n c th, nh nh khoa hc chnh tr Stephen Walt din t, dn xp hot ng chnh tr, kinh t v nhng sp xp an ninh cho hu nh ton b a cu.89

83

Nu chng ta o kim v th tng i ca M ngy nay, tht quan trng nhn ra rng bc tranh ny ca qu kh l mt o nh. chng bao gi c mt thi nh vy. Chng ta c xu hng hi tng v ngm li cc nm u ca Chin tranh Lnh nh mt thi khc ca s thng tr ton cu y ca M. khng c g thuc loi . Hoa K hon thnh nhng vic v i l thng trong thi k : K hoch Marshall, lin minh NATO, Lin Hip Quc, v h thng kinh t Bretton Woods tt c nh hnh th gii chng ta bit ngy nay. Th nhng i vi mi thnh qu ln u Chin tranh Lnh, c t nht mt s tht bi, mt s thoi tro s ngang vy. Trong cc nm di thi Truman, l chin thng ca Cch mng Cng sn Trung Quc nm 1949, m cc quan chc M coi l mt tai ha cho cc li ch ca M trong khu vc v qu thc t ra rt tn km; nu khng g khc, n l nhn t chnh khuyn khch Bc Triu Tin tn cng min Nam nm 1950. Nhng Hoa K bt lc ngn chn n. Nh Dean Acheson tng kt, kt qu bo im g ca ni chin Trung Quc t ra nm ngoi tm kim sot ca Hoa K, sn phm ca cc lc lng m t nc ny th nh hng nhng khng th.90 Khi chin thng ca Trung Quc c mau chng tip sau bng cc cuc ni dy chng s kim sot Ty phng ng Dng, Acheson li nhn xt rng cc s kin ngoi tm kim sot ca chng ta ang diu hnh trn lc a chu.91 Mt nm sau th n cuc tn cng ca Bc Triu tin ln Nam Triu Tin mt cch bt ng v khng c (M) chun b, v s can thip ca M, m, sau hn ba mi lm ngn ngi M cht v gn mt trm ngn b thng, li tnh hnh hu nh chnh xc nh trc chin tranh. C l tin xu nht trong cc tin n trong nm 1949: ngi Soviet c c bom nguyn t v s chm dt c quyn ht nhn m trn chin lc qun s v vic lp ngn sch quc phng ca M da vo. Mt nm sau, nm 1950, NSC 68, ti liu chin lc ni ting cnh bo v l hng ngy cng tng gia sc mnh qun s ca M v cc cam kt chin lc ton cu ca n. Nu cc xu hng hin hnh tip tc, n tuyn b, th kt qu s l mt s suy sp nghim trng v sc mnh ca th gii t do so snh tng i vi Lin X v cc ch hu ca n. Tnh ton vn v sc sng ca h thng ca chng ta, ti liu tuyn b, trong cnh him nguy ln hn t trc n nay trong lch s ca chng ta.92 Douglas MacArthur, trnh by bi pht biu chnh trc i Hi Quc gia ca ng Cng Ha nm 1952, than vn s thay i gy hong s ca cn cn quyn lc th gii, gnh nng gia tng ca cc cam
84

kt ti kha ca chng ta, sc mnh ang ln ca Lin X, v s sa st tng i ca chnh chng ta.93 C chnh quyn Truman sp mn nhim ln chnh quyn Eisenhower mi nhm chc tin chnh chin lc Soviet l ci ph v nn kinh t ca Hoa K bng cch p n phi chi qu nhiu cho quc phng, v c hai s n s thnh cng.94 Nm 1957, y Ban Gaither bo co rng nn kinh t Nga tng vi mt nhp iu nhanh hn nhp iu ca Hoa K rt nhiu v rng vo nm 1959 Nga s c kh nng bn trng t M bng mt trm tn la n o vt i chu, thc gic Sam Rayburn, Ch tch H Vin, hi, Mt nn kinh t lnh mnh v mt ngn sch cn bng th hay ho ni g, nu chng ta mt cuc sng quc gia ca mnh v ng Rp Nga tr thnh ng tin trn t nc ny?95 Hoa K cng chng lun lun c kh nng thuyt phc nhng ngi khc, ngay c cc ng minh thn nht, lm ci n mun, hay kim ch v ng lm ci n khng mun. Nm 1949 Acheson th v tht bi ngn cn cc ng minh u chu, k c Anh, khi vic cng nhn Trung hoa Cng sn. Nm 1954 chnh quyn Eisenhower tht bi t c ci n mun Hi ngh Geneva v Vit Nam v t chi k hip nh cui cng. Hai nm sau n th ngn cn Anh, Php, v Israel khi vic xm chim Ai Cp v vic ng ca Knh o Suez, ch thy h lao vo mt cuc xm ln m khng c ngay c thng tin hay cnh bo no cho Washington. Khi Hoa K chm trn vi Trung Quc trn cc o Kim Mn v M T, chnh quyn Eisenhower th v tht bi c mt cuc trnh din ng h t cc ng minh u chu, khin cho John Foster Dulles s rng NATO bt u tan r.96 Vo cui cc nm 1950, Mao tin Hoa K l mt siu cng suy sp, s m nhim nhng dnh lu mi trong Th gii Th Ba v ngy cng khng c kh nng duy tr quyn b ch ca n trn cc nc t bn ch ngha.97 Th cn quyn lc mm th sao? Chng phi ng , nh nh khoa hc chnh tr Joseph S. Nye bin h, rng Hoa K thng c kh nng c c ci n mun trn th gii bi v cc gi tr c by t bng vn ha M nh c phn nh thng qua truyn hnh, phim nh, v nhc, v bi v tnh hp dn ca cc chnh sch i ni v i ngoi ca M? Nhng yu t ny ca quyn lc mm khin cc dn tc khc trn khp th gii mun i theo Hoa K, ngng m cc gi tr ca n, noi theo tm gng ca n, khao kht mc thnh vng v ci m ca n.98

85

Li ln na, s tht lch s l phc tp hn. Trong ba thp nin u tin sau Chin tranh Th gii II, phn ln th gii khng ngng m Hoa K. H khng tm cch noi gng n, v h khng c bit hi lng v cch n c x trong cng vic quc t. ng, cc phng tin truyn thng i chng M ph bin vn ha M, nhng n ph bin cc hnh nh m khng lun lun lm p mt. Trong cc nm 1950 th gii c th xem cc hnh nh c truyn hnh v Joseph McCarthy v s sn lung nhng ngi cng sn B Ngoi giao v Hollywood. Phim nh M m t ch ngha tun th t bn ch ngha gy nght th ca vn ha cng ty M mi. Cc tiu thuyt bn chy nht nh The Ugly American (Ngi M Xu x) v ln bc tranh v s c hip v tnh th l M. c cc cuc chin v phn bit trong cc nm 1950 v 1960, cc hnh nh c truyn ton cu v nhng ngi da trng ph nh hc sinh da en v cnh st th ch cn ngi biu tnh. (Chng ti cng tng th na.) Ch ngha phn bit chng tc ca M trn thc t hy hoi hnh nh ton cu M, Dulles s, c bit trong ci c gi l Th gii Th ba.99 Cui cc nm 1960 v u cc nm 1970 n lt cuc ni lon Watts, cc v m st Martin Luther King Jr. v Robert Kennedy, v bn git (ngi biu tnh i hc) Kent State, ri n v tai ting Watergate lm lung lay chnh ph. y khng phi l cc loi hnh nh c th lm cho th gii yu mn Hoa K, khng quan trng l c bao nhiu phim Jerry Lewis v Woody Allen c chiu cc rp phim Paris. Phn ln th gii cng chng thy chnh sch i ngoi M c bit hp dn trong cc nm . Eisenhower ao c c c mt s ngi cc nc b p bc ny thch thay cho cm ght chng ta, nhng vic CIA sp t cc cuc lt Mohamadd Mossadegh Iran v Jacobo rbenz Guatemala khng gip c (cho vic ).100 Nm 1957 nhng ngi biu tnh tn cng on xe h tng ca ph Tng thng Venezuela, h vang, Nixon ct i! Ra y, ch! Chng tao khng qun Guatemala!101 Nm 1960, Khrushchev lm nhc Eisenhower bng cch hy b cuc gp thng nh khi mt my bay trinh thm M b bn ri Nga. Mun hn trong nm , trn ng cho mt cuc ving thm thin ch n Tokyo, Eisenhower phi quay li gia chuyn bay khi chnh ph Nht Bn cnh bo n khng th m bo s an ton cho ng i li cc sinh vin phn i ch ngha quc M. Nhng ngi dn ch k v ca Eisenhower lm n kh hn mt cht. John F. Kennedy v v ng ta c yu mn trong mt thi gian, nhng nh sng rc ca M phai i sau v m st ng. S xm ln ca Lyndon Johnson vo Cng ha Dominic nm 1965 b
86

ln n rng ri khng ch M Latin m c bi cc ng minh u chu na. De Gaulle cnh co cc quan chc M rng Hoa K, ging tt c cc nc c sc mnh p o, i n tin rng v lc s gii quyt mi th v s mau chng hc c rng khng phi th.102 V sau , tt nhin, n Vit Nam, vi s tn ph ca n, cc cnh bom napalm, v tn st M Lai, s t nhp b mt vo Cm Pu Chia, vic nm bom H Ni, v cm nhn chung ca mt siu cng thc dn Ty phng nn mt nc nh nhng ngang ngnh thuc Th gii Th ba bt phi phc tng. Khi ph tng thng ca Johnson, Hubert Humphrey, i thm Ty Berlin nm 1967, trung tm vn ha M b tn cng, hng ngn sinh vin biu tnh chng cc chnh sch ca M, v cc tin n r ln v cc m mu m st. Nm 1968, khi hng triu thanh nin u chu xung ng, h khng by t s ngng m ca h i vi nn vn ha M. Nh mt quan chc cp cao ca Johnson din t, Nhng th m chng ta phi lm Vit Nam v nhng ni khc l mt gnh nng i vi chng ta phi gnh vc trong th gii Phi cng nh Chu u.103 Tuyt i a s cc quc gia quanh th gii cng chng th noi gng h thng M. Trong cc thp nin u ca Chin tranh Lnh, nhiu ngi b li cun bi cc nn kinh t do nh nc kim sot ca Lin X v Trung Quc, m c v ha hn s tng trng m khng c cc vn ln xn ca nn dn ch.104 Cc nn kinh t ca khi Soviet c tc tng trng cao nh tc tng trng phng Ty sut phn ln thi k ny, ch yu do mt s dy ln c nh nc ch huy trong cng nghip nng.105 Theo gim c CIA, Allen Dulles, nhiu nh lnh o trong Th gii Th ba tin rng h thng Soviet c nhiu hn cho mi v cch t nhng kt qu nhanh so vi h thng Hoa K.106 Cc nh c ti nh Nasser ca Ai Cp, Sukarno ca Indonesia thy m hnh nh ncchi phi c bit hp dn, nhng Nehru ca n cng th.107 Cc lnh o ca Phong tro Khng Lin kt mi ni Nehru, Nasser, Tito, Sukarno, Nkrumah by t t s ngng m i vi cung cch M. Cng bng hay khng cng bng, mt s trong nhng s on gin b km nn su ca h chng li cc chnh sch bc lt v ch ngha phn bit chng tc ca phng Ty c chuyn t cc ng ch thuc a trc y ca h sang cho Hoa K khi Hoa K tr thnh siu cng. Hn na, sau ci cht ca Stalin, c Lin X ln Trung Quc tin hnh cnh tranh nng li ko Th gii Th ba, tin hnh cc chuyn i thin ch v cung cp cc chng trnh vin tr ring ca h. Eisenhower suy ngm, ng li Cng sn mi ngt ngo v nh nhng c l nguy him hn tuyn truyn ca h trong thi Stalin.108 Cc chnh quyn Eisenhower, Kennedy,
87

v Johnson lo lng lin tc v s thin t ca tt c cc quc gia ny v ho phng cp vin tr pht trin cho h vi hy vng li ko con tim v tr c h. Th m h thy, vin tr, trong khi c nhn mt cch ho hc, khng m bo lng trung thnh, cng chng mang li s cm kch.109 Eisenhower thng xuyn lo rng nhn dn Cn ng v Bc Phi v, trong mc no , ton b Chu v ton b chu Phi, s thng nht chng li phng Ty mc m, ti s, khng th khc phc c trong mt th h v, c l, khng ngay c trong mt th k, c bit sau khi nh n nng lc ca nhng ngi Nga gy mi bt ha.110 Mt kt qu ca s th on ca Th gii Th ba l, Hoa K mt nh hng mt cch u n Lin Hip Quc sau 1960. Ch, mt thi l ni chin tranh ca M Triu Tin c hp php ha, th t 1960 cho n cui Chin tranh Lnh i Hi ng Lin Hip Quc tr thnh mt din n cho s by t lin tc ca ch ngha bi M.111 Vo cui cc nm 1960, Henry Kissinger tuyt vng v tng lai. S v ra tng mnh ngy cng tng ca quyn lc, s ph bin ngy cng rng ca hot ng chnh tr, v cc hnh mu ngy cng phc tp ca xung t v lin kt quc t, ng vit cho Nixon, lm gim t ngt nng lc ca c hai siu cng nh hng n cc hnh ng ca cc chnh ph khc.112 V tnh hnh cui cng c v tr nn kh hn khi cc nm 1970 m ra. Hoa K rt khi Vit Nam trong tht bi, v th gii theo di s t chc cha tng c ca mt Tng thng M b vy bn trong v tai ting. V ri, c l cng quan trng nh tt c nhng ci cn li, gi du ln n nc. Vn cui cng ch ra mt kh khn mi ng k: s bt lc ca Hoa K s dng nh hng mt cch hiu qu Trung ng. Ngy nay ngi ta ch ra s tht bi ca M a ngi Israel v ngi Palestin n mt s dn xp c thng lng, hoc ch ng c (phong tro) Arab Thc tnh no ng hn n nh du hiu ca s yu ui v sa st. Nhng nm 1973 Hoa K thm ch chng th ngn cn c cc cng quc chnh Trung ng tin hnh cuc chin tranh tng lc. Khi Ai Cp v Syria m cuc tn cng bt ng ca h ln Israel, cng l mt s ngc nhin i vi Washington na. Cui cng Hoa K phi bo ng ht nhn rn e s can thip Soviet vo xung t. Cuc chin tranh dn n cm vn du ha, n vic thit lp OPEC nh mt lc lng ch yu trong cng vic ca th gii, v s khm ph t nhin rng, nh s gia Daniel Yergin din t, bn thn Hoa K by gi, cui cng, c th b tn thng. Siu cng ng u th gii b y vo th th, b lm nhc bi mt t quc gia nh. Nhiu ngi M s rng s kt thc ca mt thi i cn k.113
88

Trong cc nm 1970 gi du tng t ngt, cng vi cc chnh sch kinh t ca M trong Chin tranh Vit Nam, dn nn kinh t M vo mt cuc khng hong nghim trng. Tng sn phm quc ni (GDP) st 6 phn trm gia 1973 v 1975. T l tht nghip tng gp i t 4,5 phn trm ln 9 phn trm.114 Nhn dn M phi chu ng v phi xp hng mua xng v hin tng kinh t mi v nh lm, s kt hp ca mt nn kinh t nh tr v lm pht cao. Nn kinh t M tri qua ba t suy thoi gia 1973 v 1982. Khng hong du i vi ngi M khi , l ci khng hong ti chnh ngy nay. Trong thng ip quc gia ln u tin c truyn hnh, Jimmy Carter gi n l thch thc ln nht t m nc chng ta s phi i mt trong c cuc i chng ta. c bit nhc nh rng cuc khng hong mt phn c pht ng bi hai ng minh thn cn ca M, Hong gia Saudi v (Hong ) Shah ca Iran. Nh Carter nh li trong hi k ca ng, nhn dn M phn ut su sc rng quc gia v i nht trn tri t b ngc i bi vi quc gia sa mc.115 im thp nht n vo nm 1979, khi Shah b lt , cch mng Islamic cc oan ng u bi Ayatollah Khomeini ln nm quyn, v nm mi hai ngi M b bt lm con tin v b gi hn mt nm tri. Khng hong con tin, nh Yergin nhn xt, truyn i mt thng ip mnh m: rng s thay i v quyn lc trn th trng du th gii trong cc nm 1970 ch l mt phn ca mt v kch ln hn ang xy ra trong chnh tr ton cu. Hoa K v phng Ty, dng nh c th ni, thc s trong suy sp, gi th th, v, c v, khng c kh nng lm bt c th g bo v cc quyn li, bt lun kinh t hay chnh tr, ca h. B trng B Nng lng James Schlessinger tuyn b rng nhng ngi M i mt vi mt cuc khng hong c cc chiu kch to ln hn cc chiu kch m Churchill m t na th k trc cc vn du ha bo nhng im g ti t hn. c, ng ni, t s gim nh, nu c, trong vin cnh. Nh Carter din t, H kim sot hon ton chng ta.116 Nu ta mun a ra l l bin h cho s suy tn ca M, th cc nm 1970 l thi gian lm vic ; v nhiu ngi lm. Hoa K, Kissinger tin, hin nhin tri qua im cao lch s ca n ging rt nhiu nn vn minh trc Mi nn vn minh tng tn ti cui cng sp . Lch s l mt truyn v cc n lc tht bi.117 Chnh cc nm 1970 l cc nm m nn kinh t M mt v tr ng u p o ca n, khi thng d thng mi ca M bt u chuyn thnh thm ht thng mi, khi chi tiu cho cc quyn c
89

hng v cc chng trnh phc li x hi phnh ra, khi d tr vng v tin t ca M cn kit. Vi nhng kh khn kinh t, n s bt an ninh chnh tr v chin lc. u tin l s tin tng rng tro lu lch s l vi Lin X. Bn thn cc nh lnh o Soviet tin tng quan lc lng c li cho ch ngha cng sn; s tht bi v s rt lui ca M khi Vit Nam dn cc quan chc Soviet, ln u tin, n tin h c th thc s thng trong cuc u tranh Chin tranh Lnh ko di. Mt thp nin sau, nm 1987, Paul Kennedy m t c hai siu cng b s ko qu cng quc nhng gi rng hon ton c th l Hoa K s sp u tin, theo mt truyn thng lch s di ca cc ch b kit sc v ph sn. N lm t lit mnh bng chi tiu qu nhiu v quc phng v gnh vc qu nhiu trch nhim ton cu tri rng bao la. Nhng trong vng hai nm, bc tng Berlin , v hai nm sau Lin X tan r. S suy tn ha ra xy ra ni khc. Ri c chuyn thn k ca nn kinh t Nht Bn. S i ln ca phn cn li bt u vo cui cc nm 1970 v tip tc trong mt thp nin ri tip theo, khi Nht Bn, cng vi cc con h chu khc Nam Hn, Singapore, v i Loan c v lm lu m Hoa K v mt kinh t. khng ch sc mnh tng i ca nn kinh t ca Nht l ci gy n tng cho cc nh quan st m l tnh u vit r rng ca m hnh kinh t ca n. Nm 1989 nh bo James Fallows cho rng nn kinh t do nh nc ch o ca Nht Bn r rng u vit hn ch ngha t bn t do (laissezfaire) ca Hoa K v c nh sn vt qua n.118 Nht Bn s l siu cng tip theo. Nm 1992, trong cun sch bn chy nht, cun Rising Sun (Mt tri Ln), Michael Crichton khuyn nhng ngi M hy c gng hiu v i ph vi s thc rng Nht Bn tr thnh quc gia cng nghip dn u trn th gii. Ngi Nht c tui th di nht. H c cng n vic lm cao nht, c s bit c bit vit cao nht, c khong cch nh nht gia nhng ngi giu v nhng ngi ngho. Cc sn phm ch tc ca h c cht lng cao nht.119 Trong khi Hoa K lm ph sn mnh bng tin hnh Chin tranh Lnh, th ngi Nht bn rn ly ht phn thng. Nh tc gi Charlmers Johnson din t nm 1995, Chin tranh Lnh kt thc, v Nht Bn thng.120 Ngay khi Johnson nh my nhng t , th nn kinh t Nht Bn ang ri vo vng xoy xung n mt thi k nh tr m t n vn cha phc hi. Vi Lin X tan r v Trung Quc cn phi chng t kh nng tip tc s hng thnh bng pht kinh t ca n, Hoa
90

K t nhin hin ra l siu cng c nht ca th gii. Th nhng ngay c khi Hoa K khng thnh cng mt cch r rt n th no trong gii quyt nhiu vn ton cu nghim trng. Nhng ngi M thng Chin tranh vng Vnh, m rng NATO sang pha ng, cui cng mang li ha bnh cho nhng ngi Balkan, sau nhiu s mu, v, sut hu ht cc nm 1990, dn phn ln th gii i theo ng thun Washington v kinh t. Nhng vi trong s nhng thnh cng ny bt u lm sng t v snh c vi nhng tht bi ng k. ng thun Washington bt u sp vi khng hong ti chnh chu nm 1997, ni cc n thuc ca M c coi mt cch rng ri l sai lm v gy thit hi. Hoa K tht bi ngng hay hay lm chm ng k cc chng trnh v kh ht nhn ca Bc Triu Tin v Iran, bt chp vic tuyn b i tuyn b li nh ca n lm vy. Nhng bin php trng pht c p t chng Iraq ca Sadam Hussein c l v ch v, vo cui thp nin, sp . Hoa K, v th gii, chng lm g ngn nga nn dit chng Rwanda, mt phn bi v mt nm trc Hoa K b ui khi Somalia sau mt s can thip qun s tht bi. Mt trong nhng n lc quan trng nht ca Hoa K trong cc nm 1990 l n lc ng h mt s chuyn i nc Nga huSoviet sang nn dn ch v ch ngha t bn th trng t do. Nhng bt chp vic cung cp hng t la v v s li khuyn v kin chuyn mn, Hoa K thy cc s kin Nga mt ln na li ngoi tm kim sot ca n. Cc nh lnh o M, ngay c trong thi c cho l hong kim ca u th ton cu ca n, cng chng thnh cng hn ngy nay cht no gii quyt vn IsraelPalestin. Ngay c vi mt nn kinh t hng thnh v mt tng thng rt c yu mn, st sng lm vic t mt s ha gii, chnh quyn Clinton v tay khng. Nh nh m phn ha bnh Trung ng Aaron David Miller k li, Bill Clinton quan tm nhiu hn v v u t nhiu thi gian v nng lng hn vo ha bnh ArabIsrael trong mt thi k di hn bt c ngi tin nhim no ca ng, ng c c nhng ngi Israel ln nhng ngi Palestin ngng m v nh gi cao, ng cn t chc ba cuc hp thng nh trong vng su thng v [] tht bi trong mi cuc.121 Nhim k ca Clinton kt thc vi s v ca m phn ha bnh v s bt u ca intifada [phong tro ni dy] ca ngi Palestin. Ngay c s c dn chng a thch l kh hiu i vi Hoa K trong cc nm 1990. Nm 1999, Samuel P. Huntington gn nhn siu cng c n cho Hoa K, b cm ght mt cch rng ri khp a cu v ng x xm phm, can thip, bc lt, n phng, b quyn, o c gi ca n. B trng Ngoi giao Php ch bai siu cnghyperpower
91

v cng khai mong mi mt th gii a cc m trong Hoa K s khng cn p o na. Mt nh ngoi giao Anh bo Huntington: Ngi ta c v s ao c ca th gii i vi s lnh o ca M ch Hoa K. tt c nhng ni khc ngi ta c v s ngo mn v ch ngha n phng M.122 y l iu v ngha, tt nhin. Ngc vi lun iu ca nh ngoi giao Anh, nhiu nc khc c mong i Hoa K lnh o, bo v, v ng h trong cc nm 1990 v sut Chin tranh Lnh. im ct yu khng phi l M lun lun thiu nh hng ton cu. T Chin tranh Th gii II tr i, Hoa K qu thc l cng quc chim u th trn th gii. N c c nh hng khng l, nhiu hn bt c cng quc ln no k t thi La M, v n hon thnh nhiu. Nhng n khng c quyn v hn cn xa mi th. Nu chng ta (mun) o kim mt cch chnh xc liu Hoa K hin nay c trong (qu trnh) suy tn hay khng, chng ta cn phi c mt ng c s hp l m o lng t . i so snh nh hng ca M hin nay vi mt qu kh hoang ng, c tng tng v a v thng tr t hn ch c th lm chng ta lc li. Ngay c [theo ngha] bao qut nht ca n, nh Huntington nhn xt, a v ng u quc t [international primacy] c ngha rng mt chnh ph c kh nng thc hin nhiu nh hng hn ln ng x ca nhiu nhn vt hn i vi nhiu vn hn bt c chnh ph khc no c th.123 Khng c ngha l n c th xc nh ng x ca tt c cc quc gia khc v mi vn hay thm ch v hu ht cc vn . Kh nng ra lnh cho cc quc gia khc khp ni, thm ch khng phi l bin php tt nht ca s lnh o thnh cng trong trt t th gii hin thi. S c lp d thy ca mt s cng quc ang ln ca th gii hin nay i khi c th l mt du hiu ca s thnh cng hn l s suy gim ca cnh hng M. V chnh xc l mt trong nhng c trng ca trt t th gii M rng nhiu quc gia hn c nhiu quyn t do hnh ng hn. Mt phn ca vic ny lin quan n cung cch M lnh o ton cu, vi s lng l v s khng kin nh bm sinh ca n, cng nh cch tip cn dn ch ni chung ca n n ngoi giao quc t. Mt phn ca n n gin mang tnh cu trc v ni ti i vi bn cht ca mt trt t th gii n cc trong mt cng quc o s dng nh hng ca n trong cc trung tm quyn lc ca th gii t xa. So vi nhng sp t kh d khc, iu ny lm tng quyn t do hnh ng cho nhiu quc gia hn.

92

Trt t hai cc ca Chin tranh Lnh hn ch hn bi v nhiu quc gia b kha cng nhc vo phe Ty phng hay phe Soviet. Cc quc gia trong Phong tro Khng Lin Kt v Php Gaullist sng qua Chin tranh Lnh vng vy lch t do khi s tri buc chnh sch i ngoi ny. Cc trt t th gii a cc cng rng buc hn. Cc cng quc ln cn phi cn trng khng lm bt c th g m c th c v e da cc cng quc ln khc, khng dn ti chin tranh. Cc cng quc nh hn b rng buc, v mi cng quc ln mun tr nn chi phi bn trong phm vi nh hng ca ring mnh l phn ca nh ngha v mt cng quc ln v cc cng quc nh trong qu o ca h khng c php tin hnh cc hnh ng m c th xi gic xung t gia cc cng quc ln, nh Serbia lm trong vic chm ngi Chin tranh Th gii I. Trong mt trt t n cc, cc cng quc nh hn c hng s c lp ln hn bi v siu cng c th, nu n chn, ngn chn cc cng quc ln khu vc khi vic p bc h. Cho nn khng phi l mt du hiu ca im yu nu nhiu quc gia hn c nhiu quyn t do hnh ng hn trong trt t hin hnh. S o thnh cng ca trt t khng phi l liu Hoa K c th bo mi ngi phi lm ci g hay khng. M l bn thn trt t s m rng dn ch, thnh vng, v an ninh c duy tr c hay khng. Quyn t do v s c lp ln hn ca Brazil trong chnh sch i ngoi c th l mt du hiu thnh cng ca trt t. Quyn t do ln hn ca Iran ch to v kh ht nhn c th l ci bo hiu s tht bi ca n. Ngy nay Hoa K thiu nng lc t c ci n mun trong nhiu vn , nhng iu ny khng ngn cn n c c ng nhiu thnh cng, v phi chu ng nhiu tht bi nh trong qu kh. Cho d c bn ci, Hoa K Iraq thnh cng hn Vit Nam. N khng c kh nng kim ch cc tham vng ht nhn ca Iran ng nh n khng th trong cc nm 1990, nhng n thit lp mt mng li ton cu chng ph bin [ht nhn] hiu qu hn thng qua n lc ca hai chnh quyn [M]. Cc n lc ca n nh bt r v tiu dit al Qaeda thnh cng xut sc, c bit khi so snh vi nhng tht bi ph hy cc mng li khng b trong cc nm 1990 nhng tht bi ln n nh im trong cc cuc tn cng 11 thng Chn 2001. Kh nng dng cc my bay khng ngi li (drone) l mt tin b so vi cc loi v kh tn la hnh trnh v tn cng bng my bay m c dng nhm vo bn khng b v cc phng tin trong cc thp nin trc. Trong lc , cc ng minh ca M Chu u vn khe mnh; khng phi l li ca Hoa K rng bn thn Chu u c v yu hn trc. Cc ng minh ca M Chu c th cho rng tr
93

nn mnh hn trong vi nm va qua, v Hoa K c kh nng cng c cc mi quan h vi n m trc y cng thng. Nh th bng thnh tch l ln ln, nhng n lun lun l ln ln. c cc thi im khi Hoa K c nh hng hn ngy nay v cc thi im t nh hng hn. Vic s dng nh hng lun lun l cuc chin u, m c th gii thch v sao trong mi thp nin k t cui Chin tranh Th gii II nhng ngi M u lo lng v nh hng st gim ca h v c v bn chn khi cc cng quc khc c v ang ln gy tn hi cho h. Nhng kh khn trong vic nh hnh mi trng quc t bt c lnh vc no l rt ln. t cng quc thm ch th lm vic , v ngay c cng quc mnh nht cng him khi t tt c hay thm ch hu ht mc tiu ca n. Chnh sch i ngoi ging vic nh mt qu bng chy: nu bn nh trt 70 phn trm, bn c vinh danh (i vo Hall of Fame, Snh Danh d). Nhng thch thc ngy nay l to ln, v s i ln ca Trung Quc l thch thc hin nhin nht trong s . Nhng chng khng ln hn cc thch thc m Hoa K phi i mt trong Chin tranh Lnh. Ch khi nhn li th Chin tranh Lnh mi c v d. Nhng ngi M vo lc chm dt Chin tranh Th gii II i mt vi mt khng hong chin lc ln. Lin X, phi chi ch v ln v v tr ca n, c v e da cc trung tm chin lc sng cn Chu u, Trung ng, v ng . Trong tt c cc khu vc ny, n i mt cc quc gia b tn ph v kit sc do chin tranh. ng u vi thch thc ny, Hoa K phi phng sc mnh to ln nhng c gii hn ca ring mnh vo mi trong cc khu vc . N phi lp ra cc lin minh vi cc cng quc a phng, mt vi trong s l cc k th trc , v cung cp cho h s tr gip kinh t, chnh tr v qun s gip h t ng trn i chn mnh v chng li p lc Soviet. Trong Chin tranh Lnh, nhng ngi Soviet s dng nh hng v gy p lc ln cc li ch M ch bng cch ng yn, trong khi Hoa K phi tranh ginh. ng nh li rng chin lc ngn chn ny, by gi c thnh ha bi thnh cng r rt ca n, gy n tng cho mt s nh quan st c nh hng thi nh l hon ton khng th thc hin c. Walter Lippmann tn cng n nh c quan nim sai, da trn hy vng, nhng sng kin chin lc cho nhng ngi Soviet trong khi Hoa K vt cn cc ngun lc ca n th thit lp cc nh nc tay sai, cc chnh ph b nhn m chng yu, khng c hiu qu, v khng tin cy c.124 Ngy nay, trong trng hp Trung Quc, tnh hnh o ngc. Tuy Trung Quc ang v s giu hn v s nm c nh hng kinh t trn th gii ln hn Lin X tng c rt
94

nhiu, nhng v th a chin lc ca n kh hn. Chin tranh Th gii II Trung Quc vo mt v th tng i yu m n lm vic ct lc sut t phc hi. Nhiu lng ging ca n l cc quc gia mnh c cc mi quan h mt thit vi Hoa K. N s c mt thi gian kh khn tr thnh mt b ch khu vc chng no i Loan vn cn c lp v gn b mt cch chin lc vi Hoa K, v chng no cc cng quc mnh trong khu vc nh Nht Bn, Hn Quc, v Australia cn tip tc cho binh lnh v cc cn c M ng. Trung Quc s cn ch t vi ng minh c bt c c may no y Hoa K ra khi cc thnh tr ca n trong vng ty Thi Bnh Dng, nhng ng by gi chnh Hoa K l nc c cc ng minh. Chnh Hoa K l quc gia c binh lnh c trin khai cc cn c tin phng. Chnh Hoa K l nc hin ang c u th hi qun trong cc vng nc v cc ng thy then cht m qua Trung Quc phi bun bn. Nhn ton b, nhim v ca Trung Quc vi t cch l mt cng quc ln ang ln, m y Hoa K khi v tr hin ti ca n, l kh hn nhim v ca Hoa K rt nhiu, m nhim v ch l gi cht ci n c. Hoa K c th lm vic ? Trong tm trng bi quan ngy nay ca h, mt s ngi M c th nghi ng rng Hoa K c th. Qu thc, h nghi ng liu Hoa K c th c sc tip tc ng vai tr chim u th m n ng trong qu kh bt c phn no ca th gii hay khng. Mt s ngi cho rng trong khi cnh bo ca Paul Kennedy v s ko qu cng mang tnh quc c th khng ng vo nm 1987, n m t chnh xc tnh trng kh khn hin nay ca M. Khng hong ti chnh, h thng chnh tr b tc, cc cn bnh khc nhau ca x hi M, bao gm s nh tr lng v bt bnh ng thu nhp, s yu km ca h thng gio dc, h tng c s b xung cp tt c nhng th ny c dn ra trong nhng ngy ny nh cc l do v sao Hoa K cn phi gim bt v mt quc t, rt li mt s cam kt nc ngoi, tp trung vo xy dng quc gia trong nc hn l th gi vic nh hnh th gii nh n lm trong qu kh. Ln na, nhng gi nh ny i hi s xem xt no . Trc ht, Hoa K b ko qu cng n th no? Cu tr li, v mt lch s, l cn xa mi nh nhiu ngi tng tng. Hy xem xt vn thng thn ca s qun m Hoa K trin khai nc ngoi. Lng nghe cc cuc tranh lun ngy nay, ta c th tng tng c nhiu qun lnh M c cam kt nc ngoi hn t trc n gi. Nhng khng phi th. Nm 1953, Hoa K c gn mt triu qun trin khai nc ngoi 325.000 chin u Triu Tin v hn 600.000 ng ti Chu u, Chu , v nhng ni khc. Nm 1968, n c hn mt triu qun trn t ca
95

nc ngoi 537.000 Vit nam v na triu khc ng cc ni khc. Ngc li, ma h 2011, c khong 200.000 qun chin u Iraq v Afghanistan cng li, v khong 160.000 qun na ng Chu u v ng . Nhn ton b, v k c cc lc lng khc ng khp th gii, c khong 500.000 qun c trin khai nc ngoi. Con s ny thp hn ngay c s c trin khai trong thi bnh ca Chin tranh Lnh. Nm 1957, chng hn, c hn 750.000 qun c trin khai nc ngoi. Ch trong thp nin gia s tan v ca ch Soviet v cc cuc tn cng 11 thng Chn, th s cc lc lng c trin khai nc ngoi mi thp hn con s ngy nay. S so snh cn ni bt hn nu ta tnh n s tng dn s M. Khi Hoa K c 1 triu qun c trin khai nc ngoi nm 1953, tng dn s M ch l 160 triu ngi. Ngy nay, khi c na triu qun c trin khai nc ngoi, dn s M l 313 triu. Nc ng gp i, vi s qun trin khai bng na so vi nm mi nm trc. Cn ph tn ti chnh th sao? Nhiu ngi c v tin rng chi ph ca nhng s trin khai ny, v ca cc lc lng v trang ni chung, l nhn t chnh gy ra cc khon thm ht ti kha tng cao vt m c th e da kh nng tr n ca nn kinh t quc gia. Nhng iu ny cng chng ng. Nh cu sa hong ngn sch Alice Rivlin nhn xt, nhng vic d ton thm ht ngn sch tng lai gy khip s khng phi do chi tiu qun s gia tng gy ra, do chi tiu vin tr nc ngoi cn t hn nhiu.125 Cc khon thm ht ngn sch lng ln c d ton cho cc nm sp thi ch yu l kt qu ca chi tiu phc li phng ln. Ngay c vic ct h khc nht v ngn sch quc phng s to ra cc khon tit kim ch t 50 t n 100 t USD, mt phn nh gia 4 n 8 phn trm ca cc khon thm ht 1,5 ngn t USD m Hoa K i mt. Nm 2002, khi Paul Kennedy ly lm l v kh nng ca Hoa K vn l siu cng duy nht r tin ca th gii, Hoa K chi khong 3,4 phn trm ca GDP cho quc phng. Ngy nay n chi 4 phn trm, v trong cc nm sp ti, t l chc li xung thp hn vn r theo cc tiu chun lch s. Chi ph vn l cng quc chim u th ca th gii l khng rt cao. V li, nu chng ta nghim tc v bi tp ny trong tnh ton, khng th o cc chi ph duy tr v tr ny m khng cn nhc n ci gi ca vic mt n. Mt vi ci gi ca vic gim bt vai tr ca M trn th gii, tt nhin, l khng th lng ha c: ng bao nhiu i vi nhng ngi M sng trong mt th gii c chi phi bi cc nn dn ch hn l
96

bi cc ch chuyn quyn? Nhng mt vi trong s nhng ci gi l c th o lng c, nu bt k ai quan tm th tnh. Th d, nu s suy gim sc mnh qun s M to ra mt manh mi lm sng t trt t kinh t quc t m sc mnh M gip duy tr; nu cc tuyn ng thng mi v ng thy tr nn khng an ton, bi v hi qun Hoa K khng cn kh nng bo v chng; nu cc cuc chin tranh khu vc n ra gia cc cng quc ln bi v h khng cn b kim ch bi siu cng M na; nu cc ng minh ca Hoa K b tn cng bi v Ha K c v khng c kh nng n bo v h; nu bn cht t do v m ni chung ca h thng quc t tr nn t nh th s c nhng chi ph c th o lng c. V khng phi l qu gng go tng tng rng cc chi ph ny l ln hn rt nhiu so vi khon tit kim 100 t USD mt nm c c do ct gim ngn sch quc phng v vin tr nc ngoi. Bn c th tit kim tin bng cch mua mt chic xe hi c qua s dng m khng c bo hnh v khng c cc tnh nng an ton no , nhng ci g xy ra khi bn gp tai nn? Sc mnh qun s M c lm gim ri ro ca cc tai nn, bng cch lm nht ch s xung t, ln lm h ci gi phi tr ca xung t xy ra, bng gim c hi tht bi. Nhng khon tit kim ny cng phi l phn ca s tnh ton. Nh mt vn tin bc n gin, c th l r hn nhiu duy tr mc dnh lu ca M trn th gii hn l gim n. C l mi lo ngi ln nht nm di tm trng lo xung dc ni chung trong nc ngy nay khng thc s l liu Hoa K c sc tip tc ng vai tr ca n trn th gii hay khng. M l liu nhng ngi M c kh nng gii quyt bt c vn no trong cc vn kinh t v x hi cp bch nht ca h hay khng. V l ng: nu Hoa K khng th gii quyt khng hong ti chnh ca n, chng hn, th n rt c th i mt vi suy gm kinh t. Vic ny s c cc h ly i vi kh nng ca n duy tr nng lc qun s, m n lt li nu ra cc cu hi v kh nng ca n tip tc vi t cch cng quc c nh hng nht ca th gii. Ngi dn cng chng sai lo ngi v cc cn bnh x hi, s b tc chnh tr, v kh nng ca nhng ngi M cnh tranh vi nhng dn tc y tham vng v c kh nng trong cc nn kinh t ang ln trn khp th gii. Nh Thomas Friedman v nhng ngi khc hi, nhng ngi M c th lm ci cn phi lm cnh tranh mt cch hiu qu trong th k hai mi mt hay khng? Cu tr li chn tht duy nht l, ai m bit c? Tuy vy, nu lch s M c l bt c ch dn no, c ch t l do no hy vng. c nhiu ln trong hai th k va qua khi h thng chnh tr lon chc nng, b b tc mt cch v vng, v dng nh khng c kh
97

nng tm ra cc gii php gii quyt cc vn ca quc gia t ch n l v ri Ti Thit, n trc trc ca cng nghip ha vo cui th k mi chn v khng hong phc li x hi trong i Suy Thoi, n nhng hn lon v paranoia (hoang tng a nghi) ca nhng nm u Chin tranh Lnh. Bt c ai, ngi nh li mt cch trung thc cc nm 1970, vi Watergate, Vit Nam, nh lm, v khng hong nng lng, thc s khng th tin cc kh khn hin thi li khng th snh c. Ngi ta ch ra cc thm d cho thy nhng ngi M tuyt vng v tng lai ca quc gia h; trong thng Chn 2011, ch c 11 phn trm nhng ngi M c hi tha mn vi cch m cc th xy ra. Nhng khng phi l rt l trong cc thi k kinh t gieo neo. Nm 1992, ch c 14 phn trm tha mn. Nm 1979, con s l 12 phn trm. C ln ca cc vn ln mc tuyt vng cng chng phi l khng c tin l. Thnh cng trong qu kh khng bo m cho thnh cng trong tng lai. Nhng mt th c v r rng t chng c lch s: h thng M, cho d c cc tnh cht lm mt tc dng ca n, cng chng t mt nng lc ln hn thch nghi v phc hi t cc kh khn so vi h thng ca nhiu quc gia khc, k c cc i th a chnh tr ca n. iu ny khng nghi ng g c lin quan g n quyn t do tng i ca x hi, m tng thng cc nh i mi sng to, thng bn ngoi cu trc quyn lc hin tn, v vic to ra nhng cch mi lm cc th v mt h thng chnh tr tng i m, m cho php cc hot ng ly c hi v nh hng n ng x ca gii chnh tr quyn uy. H thng M l chm chp v vng v mt phn bi v cc Nh Sng Lp thit k n theo cch y, vi mt h thng lin bang, kim sot v cn bng, v mt Hin php thnh vn v Tuyn ngn v cc Quyn. Nhng h thng cng c mt kh nng xut sc thc hin nhng thay i ng khi ni hi c v sp thi bay ci np (van) ca n. C cc cuc bu c quyt nh thi thong m cho php nhng bin i xy ra, cung cp cc gii php cho cc vn c v dng nh khng th gii quyt ni. Tt nhin, khng c cc m bo no: h thng chnh tr khng th gii quyt ni vn n l m khng c chin tranh. Nhng v nhiu vn ln trong sut lch s ca h, nhng ngi M tm ra c mt cch t v thc hin ng thun quc gia.126 Khi Paul Kennedy ly lm l v thnh cng tip tc ca siu cng M trong nm 2002, ng lu rng mt trong cc l do chnh l kh nng ca nhng ngi M vt qua ci m c v i vi ng nm 1987 nh mt khng hong kinh t di hn khng th gii quyt ni. Cc nh kinh doanh v chnh tr gia M phn ng mnh vi cuc tranh lun v suy tn bng hnh ng: ct gim chi ph, lm cho cc cng ty thon th hn v thnh
98

tho hn, u t vo cc cng ngh mi hn, thc y cch mng truyn thng, ct ta thm ht chnh ph, tt c nhng th gip to ra s tin b hng nm v nng sut.127 L c th tng tng rng nhng ngi M cng c kh nng i ph vi thch thc kinh t mi nht ny na. Cng hp l cho rng cc quc gia khc, nh trong qu kh, s vp phi nhng kh khn ca ring h. Chng c quc gia no trong cc quc gia hin ang hng s thn k kinh t m khng c vn . Brazil, n , Th Nh K, v Nga, tt c u c lch s gp ghnh m lch s gi con ng pha trc s khng n gin l mt con ng i ln trn tru. C mt cu hi thc t liu m hnh chuyn quyn Trung Quc, m c th rt hiu qu trong a ra mt s quyt nh v nn kinh t trong ngn hn, c th linh hot trong di hn cho php thch nghi vi mt mi trng kinh t, chnh tr v chin lc quc t thay i hay khng. Tm li, c th l nhiu hn s may mn m cho php Hoa K trong qu kh vt qua cc cuc khng hong v ni ln mnh hn v khe khon hn cc quc gia khc trong khi cc i th khc nhau ca n vp ng. V c th l nhiu hn iu m tng n thun tin rng n s lm vy ln na.

NHNG C MT s nguy him. l gia chng, trong khi quc gia tip tc vt ln, nhng

ngi M c th thuyt phc chnh mnh rng s suy sp qu thc l khng th trnh khi, hoc rng Hoa K c th ly mt thi gian tm ngng cc trch nhim ton cu ca n trong khi dn dp nh mnh ngn np. i vi nhiu ngi M, vic chp nhn s suy sp c th cung cp mt li thot d chu khi cc gnh nng o c v vt cht m nng ln h t Chin tranh Th gii II. Nhiu ngi c th c ao mt cch v thc quay tr li cch cc th xy ra trong nm 1900, khi Hoa K giu, hng mnh, v khng c trch nhim v trt t th gii. Mi ng vin tng thng k t cui Chin tranh Lnh ha bng cch ny hay cch khc tp trung nhiu s ch hn vo cng vic trong nc v bt s dnh lu ca M nc ngoi, nhng li ph v li ha hu nh ngay lp tc khi nhm chc. Gi nh c s ca mt tin trnh nh vy l, trt t th gii hin thi s t nhiu vn cn m khng c sc mnh M (hay ch t, vi sc mnh M t hn nhiu), rng cc quc gia khc c th phc hi s u oi, hoc n gin rng cc li ch ca trt t th gii l vnh cu v
99

khng i hi s n lc ca bt k ai. ng tic, tuy vy, trt t th gii hin thi cng mong manh nh n l c nht. Duy tr n l mt cuc u tranh trong mi thp nin v vn s l mt cuc chin u trong cc thp nin sp ti. Cc tng thng, nhng ngi nhm chc ch i c kh nng lm t hn, mau chng i mt vi thc t trn tri thng r rng hn i vi cc tng thng hn l vi cc ng vin tng thng rng duy tr trt t th gii hin thi i hi s lnh o kin nh ca M v s cam kt lin tc ca M.

100

MT TRT T TH GII TUYT VI

RT CUC, quyt nh l trong tay nhng ngi M. S suy tn, nh Charles Krauthammer

nhn xt, l mt s la chn. N khng phi l mt s phn khng th trnh khi ch t vn cha. Trong cun Its a Wonderful Life (Mt cuc Sng Tuyt vi) ca mnh, George Bailey thy mnh trong mt cuc khng hong kinh khng mt cuc khng hong ti chnh, tnh c m vi ngn hng ca ng sp ph sn v gia nh ng b y vo ngho kh. ng quyt nh rng th gii s khm kh hn m khng c ng v v th ng t t. Nhng ng b mt thin thn chn li v a ng vo mt cuc i chi Dickensian xem thnh ph ca ng s trng ging th no gi nh ng chng bao gi sinh ra. Thnh ph, by gi c ch ng bi ch ngn hng tham lam, l th l hn v x xc hn, tn bo hn v cng bun hn. Nhng ngi trc kia tt bng v ho phng tr nn th tc v ch k. Nhng ngi khc b ph sn. Mt khi ng nhn ra th gii kh d khc ny kinh khng n th no, v hiu vai tr c bit m ng ng trong vic bin th gii ring ca ng thnh ci n l, ng quay li cuc sng v thy rng, trng l cha ka, ng c kh nng tm ra mt gii php. Vi mt cht may mn, nhng cng vi cc lc lng chnh ngha trong thnh ph m ng ng h v c v, ng gii quyt cuc khng hong ti chnh ca mnh v sng hnh phc k t . , tt nhin, l mt kt thc Hollywood. Trong th gii thc, cu chuyn khng phi kt thc c hu. Cc ch v cc cng quc ni ln v suy tn, v cu hi duy nht ch l khi no. Nhng ci khi no l quan trng. Liu Hoa K bt u suy tn trong hai thp nin ti hoc thm hai th k na vn cha, s l rt quan trng c cho nhng ngi M v cho bn cht ca th gii m h sng trong . C l nu gi nh nhng ngi M c c mt bc tranh r hn v ci g c th n sau trt t th gii M, th h s c sn sng hn tip tc chin u nhm duy tr th gii m h to ra, hay ch t bo m rng nhng thay i trong h thng khng lm xi mn trt t m h, v nhng ngi khc, c hng li nhiu n vy. Vic ny i hi nhng g? Trn ht, n c ngha l lm vic tr tt c ba tr ct chnh tr, kinh t, an ninh ca ci to thnh thi i ny, vi tt c nhng s hung c ca n, mt thi i hong kim cho nhn loi. Chng ta c xu hng tch chnh tr, kinh t, v an
101

ninh cc l tng khi cc li ch, s ng h dn ch khi vic bo v an ninh nhng trong trt t th gii M chng hon ton lin kt vi nhau. Xut pht vi thc t rng mt trt t th gii t do s ch c ng b bi cc quc gia t do. K vng rng mt Trung Quc hay Nga chuyn quyn s gip trong vic ng h s cai qun dn ch v cc nguyn l kinh t t do v hai th ny lin h mt thit vi nhau l in r. Nhng ngi M v cc dn tc t do khc, nhng ngi c hng v ng h trt t th gii hin thi, v th c li ch trong vic gy sc p cho cc ci cch dn ch v t do ln hn cc quc gia chuyn ch ca th gii, k c hai cng quc ln chuyn quyn. Vic ny khng phi bi v ng l vic nhng ngi M lm, bi v ng h dn ch l nht qun vi cc nguyn l ca h v khin h cm thy thoi mi v chnh h. L do quan trng hn rt nhiu l, tng lai ca trt t th gii t do c th ph thuc vo n. Nu ng rng Hoa K cui cng c th s phi chia s quyn lc ton cu vi mt Trung Quc giu hn v hng mnh hn, th s l s khc bit rt ln i vi trt t th gii tng lai liu Trung Quc vn l chuyn quyn hay bt u m ra v mt chnh tr cng nh kinh t. Ngay c mt Trung Quc siu cng dn ch c s t ra nhng thch thc cho Hoa K? Tt nhin n s. nh hng M s nht thit gim bt tng i so vi ca Trung Quc. Nhng t nht mt Trung Quc dn ch c th c tin cy d dng hn duy tr trt t th gii t do m trong nhng ngi M tip tc pht t. N s hi ging hn vi s chuyn tip gia a v thng tr ca Anh v M trong th k hai mi. ng nh Anh c th nhng mt cch an ton quyn lc cho Hoa K ang ln, v ng nh Hoa K th lp i lp li nhng quyn lc ngang i Ty Dng cho mt Chu u thng nht v dn ch ha bnh, cng th nhng ngi M c th c mt thi k d dng hn nhng quyn lc v nh hng no ngang Thi Bnh Dng cho mt Trung Quc dn ch ang ln. Rng hn, nhng ngi M cng c mt li ch trong vic liu xu hng ton cu l hng ti nhiu nn dn ch hn hay th gii bt u tri nghim mt ln sng ngc ln cn phi n. H c li ch [mt khon tin cc] trong kt qu ca Ma Xun Arab, liu n c to ra mt v thu hoch mi ca cc nn dn ch mt phn ca th gii m c bit n hu ht l cc ch chuyn quyn hay liu li chuyn quyn c, hay li thn quyn mi, s thng thay vo . Trong cc chnh sch kinh t ca mnh, nhng ngi M cn tip tc thc y v cng c thng mi t do quc t v ch th trng t do. Vic ny, tt nhin, c ngha l t nn
102

kinh t ring ca h tr li mt tin trnh tng trng bn vng. N c ngha, nh Friedman v nhng ngi khc gi , l lm cng vic tt hn v gio dc v o to nhng ngi M cnh tranh vi nhng ngi khc trong mt nn kinh t quc t ngy cng cnh tranh. N c ngha l to ra mt mi trng lnh mnh cho i mi cng ngh. Nhng n cng c ngha l chng li nhng cm d bo h ch ngha v s dng nh hng M, cng vi nh hng ca cc quc gia thng mi t do khc, y li, chng li mt s xu hng ca ch ngha t bn nh nc Trung Quc v nhng ni khc. y v v cc vn khc, Hoa K v Chu u khng c mt hy vng vo nhau. Cng nhau Hoa K v Chu u c hn 50 phn trm ca GDP ton cu. H c th s dng nh hng ton cu ng k, ngay c trong th k chu, nu h c th ngng vic ly lm thch th trn au kh ca ngi khc v tp trung vo vic duy tr mt h thng quc t thng mi t do, th trng t do chng li nhng thch thc trong nc v quc t ang tng ln. Cui cng, c vn v quyn lc cng ca M. Trong cc nm gn y, nhng ci u thng thi tranh lun rng c qu nhiu s nhn mnh n sc mnh qun s m khng nhn mnh n quyn lc mm hay n ci g c gi quyn lc thng minh (smart power). Vic ny l c th hiu c, cn c vo nhng kinh nghim xu ca c Iraq ln Afghanistan, m ch ra mt cch r rng cc hn ch v nhng ph tn ca sc mnh qun s. Nhng cng ng nh li cc hn ch ca quyn lc mm na. N l loi quyn lc kh nht s dng. Khng tng thng M no tng c c s a thch quc t bng Woodrow Wilson khi ng n Paris thng lng hip c chm dt Chin tranh Th gii I. ng l anh hng i vi th gii, nhng ng thy kh nng ca mnh nh hnh nn ha bnh, v thit lp Hi Quc Lin mi, b hn ch nghim trng, mt phn khng nh bi s t chi ca ng bo ca ng cam kt dng sc mnh qun s M bo v ha bnh. John F. Kennedy, mt tng thng khc c ngng m ton cu, thy s a thch quc t ca ng l v dng trong cc cuc i u ca ng vi Khrushchev, ngi, theo th nhn ca chnh Kennedy, nn ti mt trn ra tr v ngi c th c thuyt phc bi nhn thc ca ng v s yu ui ca Kennedy rng Hoa K s chu ng vic ng t cc tn la Soviet Cuba. Quyn lc mm c tn ti, nhng nh hng ca n l kh o lng v d b phng i. Nhn dn v cc quc gia c th thch nhc pop v phim nh M v vn khng a M. Nhn chung ng c v nhn dn v cc quc gia rng liu h thy ai hp dn hay khng hp dn khng phi l nhn t quyt nh trong ng x kinh t, chnh tr, v chin lc ca h, c
103

bit khi dnh dng n cc li ch ct li ca h. H thch bn khi bn lm ci g c li cho h, v h khng thch bn khi bn ng cn ng h. Hoa K, ngay c lc quyn r nht ca n, thy nh hng ca n b hn ch. V thm ch ti lc khng hp dn nht ca n, n t c mt s mc tiu quan trng, nh khi chnh quyn Nixon tht cht cc mi quan h vi Trung Quc. Ci khin cho Hoa K hp dn nht i vi phn ln th gii khng phi l vn ha ca n, s sng sut ca n, hay thm ch cc l tng ca n mt mnh. C lc nhng ci ny ng gp mt phn; lc khc chng khng lin quan ti. Nht qun hn l s hp dn ca sc mnh M, cch m n c dng, v cc mc ch m n c dng cho. iu ng t thi La M vn ng hm nay: khng th c mt trt t th gii m khng c sc mnh duy tr n, nh hnh cc tiu chun ca n, duy tr cc nh ch ca n, bo v sc khe ca h thng kinh t ca n, v gn gi ha bnh. Sc mnh qun s c th b lm dng, c th c s dng mt cch di dt v khng hiu qu. N c th c trin khai tr li cho cc vn m n khng th tr li c hay khng c cu tr li no. Nhng n cng l ct yu. Khng quc gia hay nhm quc gia t b quyn lc no m li c th k vng duy tr bt c loi trt t th gii no. Nu Hoa K bt u c v ging mt ngi bo v t tin cy hn ca trt t hin thi, trt t s bt u s ra, tut ra. Dn chng c th thy nhng ngi M trong trng thi yu hn ny qu thc l rt hp dn, nhng nu Hoa K khng th gip h khi v ni h cn s gip nht, th h s phi dn xp theo cch khc. Nh th nhng ngi M mt ln na cn phi la chn, h mun ng vai tr no trn th gii. H khng thch a ra mt la chn nh vy. Nu lch s c l bt c ch dn no, h s lm vic vi s lng l, s khng chc chn, v vi nhng mi nghi ngi. H rt c th quyt nh rng vai tr m h ng l qu t . Nhng trong cn nhc cc chi ph, h cn phi hi mnh: trt t th gii M c ng duy tr? Khng phi mi th c th c duy tr, tt nhin. Th gii lun thay i. Khoa hc, cng ngh, cc cng c mi ca truyn thng, giao thng, v tnh ton, to ra cc hnh mu mi ca ng x con ngi v cc cu hnh kinh t mi, nh nhng thay i ca mi trng vt l to ra. Trong lnh vc quc t, s phn b quyn lc gia cc quc gia, v gia cc quc gia v cc din vin khngnh nc, lun thay i lin tc. Mt s quc gia dn tr nn giu hn v mnh hn, cc quc gia khc tr nn ngho hn v yu hn. Cc nhm nh cc c
104

nhn ngy nay c th gy nhiu thit hi cho cc quc gia hng mnh, hn chng c th lm trong qu kh. Trong tng lai cc cng ngh mi c th thay i cn cn mt ln na chng li chng. L c ngu xun ln v ch th bm cht ly qu kh v tin rng nhng cch c lun lun l i ph vi hon cnh mi. Th gii phi iu chnh, v Hoa K phi iu chnh, theo ci mi. Tuy vy, chng ta khng th b m hoc n nh vy bi s thay i n ni khng nhn ra vi s tht c bn v lu di v quyn lc, v bn cht con ngi, v v cch m lng tin v quyn lc tng tc vi nhau nh hnh mt trt t th gii. Chng ta cn phi bit lch s, khng bm vo qu kh, nhng hiu ci g l c nht v thi i ca chng ta. Cho d cc thiu st ca n, nhng iu bt hnh ca n, th gii do M to ra l mt s d thng tuyt vi trong lch s nhn loi. Ngy no chng ta c th khng c la chn no tr nhn n cun i. Ngy nay chng ta thc c mt s la chn.

105

GHI CH 1. Hoa K v Trung Quc nh nhau trong Chin tranh Triu Tin, nhng liu Trung Quc b ngho kh, mt nm sau khi ni ln t ni chin, c t cch nh mt cng quc ln khi cn l iu ng ng. Nm 1950, khi GDP trn u ngi ca Hoa K l hn $9.000, ca Trung Quc l $614, di mc ca Congo thuc B. http://www.nationmaster.com/graph/eco_gdp_per_cap_in_195-economy-gdp-per-capita1950. 2. G. John Ikenberry, The Future of the Liberal World Order, Foreign Affairs, May/June 2011, p. 58. 3. Xem, chng hn, G. John Ikenberry, Liberal Leviathan: The Origins, Crisis, and Transformation of the American World Order (Princeton, N.J., 2011), chap. 1. 4. Cm t sheriff min cng c Richard N. Haass to ra; xem Reluctant Sheriff: The United States After the Cold War (New York, 1997) ca ng. Trch dn l t bi pht biu chp nhn c ca John Kerry ti Hi ngh Ton quc ca ng Dn ch nm 2004. 5. Gia nm 1898 v 1928, nhng ngi M can thip bng v lc nc ngoi hn hai t ln, ch yu Ty Bn Cu nhng mt ln Chu u v hai ln ti ng xa xi. Ri, sau mt thp nin tng i yn tnh, nhng ngi M chin u trong ba cuc chin tranh ln gia 1941 v 1965 Chin tranh Th gii II, Chin tranh Triu Tin, v Chin tranh Vit Nam cng cc cuc can thip nh hn Lebanon (1958) v Cng ha Dominican (1965). Khong gin on sauVit Nam ko di hn mt thp k mt cht, nhng t 1989 n 2011 Hoa K trin khai s lng ln binh lnh chin u hoc tin hnh cc chin dch m rng v nm bom t trn khng v tn cng tn la trong mi dp khc nhau Panama (1989), Somalia (1992), Haiti (1994), Bosnia (199596), Kosovo (1999), Afghanistan (2001), Iraq (1991, 1998, 2003), v, gn y nht, Libya trung bnh mt cuc can thip qun s ng k i th trong mi hai nm. 6. Hu nh 80 phn trm ngi M tin rng di cc iu kin no , chin tranh l cn thit t c cng l, so vi 20 phn trm Php, c, , v Ty Ban Nha. Xem thm d c tin hnh trong cc nm gn y bi Transatlantic Trends, mt d n c t chc German Marshall Fund of the United States ti tr. 7. Nu gi nh Dean Acheson bo nhn dn M nm 1949, khi NATO ra i, rng binh lnh M s vn Chu u vo th k hai mi mt, th ng b ui khi chc v ri.
106

8. Geir Lundestad, The United States and Western Europe Since 1945: From Empire by Invitation to Transatlantic Drift (Oxford, 2005), p. 35. 9. Martin Gilbert, Churchill and America (New York, 2008), pp. 102, 399, 245. 10. John Lewis Gaddis, The Long Peace: Inquiries into the History of the Cold War (Oxford, 1989), p. 65. 11. Xem John Lewis Gaddis, We Now Know: Rethinking Cold War History (Oxford, 1998), p. 49. 12. Gaddis, Long Peace, pp. 70, 63. 13. Gaddis, We Now Know, p. 43. 14. c trch trong Samuel P. Huntington, The Third Wave: Democratization in the Late Twentieth Century (Norman, Okla., 1993), p. 17. 15. c trch trong John Keane, The Life and Death of Democracy (New York, 2009), p. 573. 16. Ibid. 17. Huntington, Third Wave, p. 40. 18. Ibid., p. 21. 19. Samuel P. Huntington, Will More Countries Become Democratic?, Political Science Quarterly 99 (Summer 1984); c trch trong Larry Diamond, The Spirit of Democracy (New York, 2009), p. 10. 20. Huntington, Third Wave, p. 47. 21. Odd Arne Westad, The Global Cold War: Third World Interventions and the Making of Our Times (Cambridge, U.K., 2009), p. 196. 22. Diamond, Spirit of Democracy, p. 5. 23. Huntington, Third Wave, p. 98. 24. Diamond, Spirit of Democracy, p. 13. 25. Mike Rapport, 1848: Year of Revolution (New York, 2009), p. 409. 26. A. J. P. Taylor, The Course of German History (1945; London, 2001), p. 71. 27. Rapport, 1848, pp. 401, 402. 28. Nh Huntington ch gii nhng pht hin ca Jonathan Sunshine mt cch di dng: Nhng nh hng bn ngoi Chu u trc 1830 phn dn ch mt cch c bn v v th lm tr tr s dn ch ha. Gia 1830 v 1930 mi trng bn ngoi l trung lp v th cng cuc dn ch ha tip din cc nc khc nhau t nhiu theo nhp do s pht trin kinh t v x hi t ra. Huntington, Third Wave, p. 86.
107

29. Nh Huntington nhn xt, S thiu vng ca Hoa K trong qu trnh s c ngha l nhng chuyn i sang nn dn ch t hn v mun hn. Ibid., p. 98. 30. Robert Gilpin, U.S. Power and the Multinational Corporation: The Political Economy of Foreign Direct Investment (New York, 1975), p. 85. 31. Trc gia th k mi chn, Anh, ging cc cng quc thuc a khc, a thch h thng trng thng ca s thuc a ha v cc th trng ng. Hoa K, t cui th k mi tm n u th k mi chn, theo ch ngha bo h trong mt n lc nui dng cc ngnh km pht trin. 32. Robert Gilpin, War and Change in World Politics (Cambridge, U.K., 1983), p. 139. 33. John Kenneth Galbraith, The Affuent Society (1958; New York, 1998), p. 1. 34. Angus Maddison, The World Economy, vol. 1, A Millennial Perspective, and vol. 2, Historical Statistics (Paris, 2007), 1:262 (sn c trn mng ti

http://www.keepeek.com/Digital-Asset-Management/oecd/development/theworldeconomy_9789264022621-en; thm nhp 2-12-2011). Cc s liu loi tr Nht Bn. 35. Ian Bremmer, The End of the Free Market: Who Wins the War Between States and Corporations? (New York, 2010), p. 19. 36. Paul Collier, The Bottom Billion: Why the Poorest Countries Are Failing and What Can Be Done About It (Oxford, 2007), pp. 38. (Oxford, 2007), pp. 38. 37. Gilpin, U.S. Power, pp. 85, 84. 38. John Maynard Keynes, The Economic Consequences of the Peace (New York, 1920), pp. 10, 12. 39. Steven Pinker, Why Is There Peace?, Greater Good: The Science of a Meaningful Life, April 1, 2009; http://greatergood.berkeley.edu/article/item/why_is_there_peace/. ng trch dn cng trnh ca James Payne, Robert Wright, v Peter Singer v ch ny. 40. Robert Jervis, Theories of War in an Era of Leading-Power Peace, American Political Science Review 96, no.1 (March 2002). 41. Robert Osgood, Ideals and Self-Interest in Americas Foreign Relations: The Great Transformation of the Twentieth Century (1953; Chicago, 1964), pp. 9294. 42. Norman Angell, The Great Illusion: A Study of the Relation of Military Power in Nations to Their Economic and Social Advantage (New York and London, 1910). 43. Randolph S. Churchill, Winston Churchill: Young Statesman, 19011914 (Boston, 1967), pp. 101, 494.
108

44. Theodore Roosevelt, thng ip hng nm th hai cho Quc Hi, December 2, 1902, c trch trong Strobe Talbott, The Great Experiment: The Story of Ancient Empires, Modern States, and the Quest for a Global Nation (New York, 2008), p. 138; Theodore Roosevelt, thng ip hng nm th nht cho Quc Hi, December 3, 1901, c trch trong James R. Holmes, Theodore Roosevelt and World Order: Police Power in International Relations (Dulles, Va.,2006), p. 69. 45. Theo Ivan Bloch, tng lai ca chin tranh khng phi l nh nhau, m l nn i, khng phi l git ngi m l s v n ca cc quc gia. Donald Kagan, On the Origins of War and the Preservation of Peace (New York, 1996), p. 3. 46. Martin Gilbert, The First World War: A Complete History (New York, 2004), p. 12. 47. Cuc chin tranh gia Nga v Nht Bn nm 19045 bng cch no khng c k n, v hu ht mi ngi thi khng th hnh dung ni v mt cng quc khngu chu nh mt cng quc ln. 48. Mt s ngi c th l l rng th lng nan an ninhsecurity dilemma gia Hoa K v Lin X trong sut phn ln Chin tranh Lnh lm ny sinh cuc chy ua v trang. Qu thc, trong mc no khi nim c to ra m t tnh trng . Th nhng c l do nghi ng rng ng hc ca mt s tm kim chung cho an ninh to ra s bt an ninh chung tng thc s c hiu lc. Nh B trng B Quc phng Harold Brown lu mt cch ti tnh, chnh sch Soviet c v khng thay i theo phn ng vi cc hnh ng ca M Khi chng ta xy, h xy. Khi chng ta dng, h xy nhng theo mt logic chin lc khc. 49. Yan Xuetong, Meiguo Baquan yu Zhongguo Anquan [Quyn B ch M v An Ninh ca Trung Quc] (Tianjin,2000), p. 23. 50. Yan Xuetong, How chna Can Defeat America, New York Times, November 20, 2011. 51. Quan im ny c din t kho nht bi G. John Ikenberry trong rt nhiu sch v tiu lun, k c trong Liberal Leviathan gn y nht. 52. Robert W. Tucker, Alone or with Others: The Temptations of PostCold War Power, Foreign Affairs, November/December 1999. 53. V tho lun hay nht v thc t a chnh tr ny, xem William Wohlforth, The Stability of a Unipolar World, International Security 24 (Summer 1999). 54. Lundestad, United States and Western Europe, p. 160. 55. Yong Deng and Fei-Ling Wang, eds., chna Rising: Power and Motivation in chnese Foreign Policy (Lanham, Md., 2004), p. 10.
109

56. Andrew Nathan and Bruce Gilley, chnas New Rulers (New York, 2003), p. 206. 57. Fei-Ling Wang, Beijings Incentive Structure: The Pursuit of Preservation, Prosperity, and Power, trong Deng and Wang, chna Rising, p. 22. 58. Robert J. Donovan, Tumultuous Years: The Presidency of Harry S Truman, 19491953 (Columbia, Mo., 1996), p. 100. 59. Ibid., pp. 52, 51. 60. Diamond, Spirit of Democracy, p. 113. 61. Chng bao gi trong lch s c mt cng quc chi phi ton cu hay kinh t ang ln m mc sng ca n v thc cht li thp hn mc sng ca cng quc hin trng v thp hn mc ca nhiu nc khc. Arvind Subramanian, Eclipse: Living in the Shadow of chnas Economic Dominance (Washington, D.C., 2011), p. 153. 62. Ibid., p. 186. 63. Bremmer, End of the Free Market, p. 150. 64. Ibid., p. 4. 65. Ibid., p. 61. 66. Subramanian, Eclipse, p. 125. 66. Subramanian, Eclipse, p. 125. 67. Bremmer, End of the Free Market, p. 5. 68. Robert W. Tucker, Woodrow Wilson and the Great War: Reconsidering Americas Neutrality, 19141917 (Charlottesville, Va., 2007), p. 53. 69. Richard N. Haass, The Age of Nonpolarity: What Will Follow U.S. Dominance, Foreign Affairs, May/June 2008. 70. Mary Fulbrook, History of Germany, 19182000: The Divided Nation (1991; Malden, Mass., 2002), p. 4. 71. y l mt s nhn thu then cht ca Geoffrey Blainey trong nghin cu ca ng v cc nguyn nhn ca chin tranh, trong ng nhn thy rng mt th tri hn r rng ca sc mnh c khuynh hng thc y ha bnh. Chin tranh l mt cuc tranh chp v nhng s o lng sc mnh. Geoffrey Blainey, The Causes of War (New York, 1988), pp. 11314. 72. G. John Ikenberry, Liberal International Theory in the Wake of 9/11 and American Unipolarity, bi bo c chun b cho seminar IR Theory, Unipolarity, and September 11thFive Years On, Norsk Utenrikspolitisk Institutt, Oslo, Norway, February 34, 2006. 73. Huntington, Third Wave, p. 29. 74. George F. Kennan, American Diplomacy (1951; Chicago, 1985), p. 95.
110

75. President George H. W. Bush, thng ip cho Quc Hi, March 6, 1991. 76. Reinhold Niebuhr, Moral Man and Immoral Society (1932; New York, 1960), p. 110. 77. Holmes, Roosevelt and World Order, pp. 12930. 78. Derek Chollet and James Goldgeier, America Between the Wars (New York, 2008), p. 318. Between the Wars (New York, 2008), p. 318. 79. Arch Puddington, Freedom in the World 2010: Erosion of Freedom Intensifies, Freedom House online, http://www.freedomhouse.org/template.cfm?page=130&year=2010. 80. Trong cc nm 1990, EU ng h cho n 72% cc vn nhn quyn trong i Hi ng Lin Hip Quc. Trong hai phin i Hi ng gn y t l phn trm so snh c l 48 v 55%. S gim st ny b lm lu m bi mt s nhy vt trong ng h lp trng ca Trung Quc trong cng cc cuc b phiu (i Hi ng) t di 50% trong cui cc nm 1990 ln 74% trong 20078. Nga cng c hng mt s nhy vt tng t v s ng h. Richard Gowan and Franziska Brantner, A Global Force for Human Rights? An Audit of European Power at the UN, European Council on Foreign Relations paper, September 2008. 81. Paul Kennedy, The Rise and Fall of British Naval Mastery (Hampshire, U.K., 1983), pp. 2089. 82. Paul Kennedy, The Eagle Has Landed, Financial Times, February 2, 2002. 83. G. John Ikenberry, ed., America Unrivaled: The Future of the Balance of Power (Ithaca, N.Y., 2002), p. 1. 84. c trch trong Jonathan Marcus, America: An Empire to Rival Rome?, BBC News, January 26, 2004. 85. Phn ca Hoa K trong GDP ton cu l 28 phn trm trong nm 1969; 27 phn trm trong nm 1979; 27 phn trm trong nm 1989; 28 phn trm trong nm 1999; 27 phn trm trong nm 2009. Phn ca Chu u gim t 35 phn trm trong nm 1969 xung 26 phn trm trong nm 2009. Phn ca Chu tng t 13 phn trm trong nm 1969 ln 25 phn trm trong nm 2009. Nhng phn ca Nht Bn gim t 18 phn trm trong nm 1994 xung khong 9 phn trm. USDA Economic Research Service, Real Historical Gross Domestic Product (GDP) Shares and Growth Rates of GDP Shares for Baseline Countries/Regions (in Percent), 19692010 (updated December 22, 2010); GDP table in the ERS International Macroeconomic Data Set, http://www.ers.usda.gov/Data/Macroeconomics/. 86. Yan, How chna Can Defeat America.
111

87. Con s ny khng bao gm s trin khai Iraq, m ang chm dt, hay lc lng chin u Afghanistan, m chc l s gim u n trong vi nm ti. 88. USDA Economic Research Service, Real Historical Gross Domestic Product (GDP) Shares and Growth Rates of GDP Shares for Baseline Countries/Regions (in Percent), 19692010; GDP table in the ERS International Macroeconomic Data Set, http://www.ers.usda.gov/Data/Macroeconomics/. 89. Stephen Walt, The End of the American Era, National Interest, NovemberDecember 2011. 90. Donovan, Tumultuous Years, p. 83. 91. Ibid., p. 141. 92. NSC 68: United States Objectives and Programs for National Security (April 14, 1950), Mt Bo co cho Tng thng c thc hin theo Ch th ca Tng Thng ngy 31, thng Ging, 1950; Donovan, Tumultuous Years, p. 160. 93. Douglas MacArthur, bi pht biu chnh, Hi ngh Ton quc ng Cng Ha, July 7, 1952. 94. Donovan, Tumultuous Years, p. 59; Herbert Parmet, Eisenhower and the American Crusades (New York, 1972), p. 361. 95. Parmet, Eisenhower, p. 537. 95. Parmet, Eisenhower, p. 537. 96. Stephen E. Ambrose, Eisenhower: Soldier and President (New York, 1991), p. 484. 97. Westad, Global Cold War, p. 184. 98. Joseph S. Nye, The Paradox of American Power: Why the Worlds Only Superpower Cant Go It Alone (New York, 2003), p. 10. 99. Westad, Global Cold War, p. 135. 100. Ibid., p. 122. 101. Ibid., p. 149. 102. Ibid., p. 152. 103. Ibid. 104. Kennedy nhn thy rng chu Phi nhng ngi mun mt s thay i b n tng bi tm gng ca Lin X v Trung Quc v tin rng h thng Cng sn nm c cc b mt v t chc cc ngun lc ca nh nc nhm mang li cho h mt cuc sng tt p hn. Ibid., pp. 13435. 105. Dulles lo ngi rng cc lng ging chu ca Lin X thy quc gia y trong vng mt th h pht trin mnh thnh mt cng quc cng nghip ln. Peter W. Rodman,
112

More Precious Than Peace: The Cold War and the Struggle for the Third World (New York, 1994), p. 69. 106. Robert J. McMahon, Introduction: The Challenge of the Third World, trong Empire and Revolution: The United States and the Third World Since 1945, ed. Peter L. Hahn and Mary Ann Heiss (Columbus, Ohio, 2001), p. 7. 107. Westad, Global Cold War, p. 93. 108. Elizabeth Cobbs Hoffman, Decolonization, the Cold War, and the Foreign Policy of the Peace Corps, trong Hahn and Heiss, Empire and Revolution, p. 136. 109. Nh Rodman nhn thy, cc lnh t Th gii Th Ba kch c hai bn chng li nhau, tm cch c c nhiu nht cho h v cho cc quc gia ca h. H khng phn xt mt cuc thi v tnh i chng hoc a ra bt c loi phn xt o c no v phn c hnh ca hai siu cng. Rodman, More Precious Than Peace, p. 73. 110. Westad, Global Cold War, p. 125. 111. Ibid., p. 136. 112. Ibid., p. 196. 113. Daniel Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power (1991; New York, 2008), pp. 594, 616. 114. Ibid., p. 635. 115. Ibid., p. 662. 116. Ibid., pp. 698, 701. 117. Walter Isaacson, Kissinger: A Biography (New York, 1992), pp. 697, 696. 118. James Fallows, Containing Japan, Atlantic Monthly, May 1989, p. 40. 119. Michael Crichton, Rising Sun (New York, 1992), p. 349. 120. Chalmers Johnson, Japan: Who Governs? The Rise of the Developmental State (New York, 1995), p. 9. 121. Aaron David Miller, The Much Too Promised Land (New York, 2008), pp. 31014. 122. Samuel P. Huntington, The Lonely Superpower, Foreign Affairs, March/April 1999. 123. Samuel P. Huntington, Why International Primacy Matters, International Security 17, no. 4 (Spring 1993). 124. Walter Lippmann, The Cold War: A Study in U.S. Foreign Policy Since 1945 (New York, 1947), p. 47. 125. Alice Rivlin, tuyn b ti mt tho lun panel v ngn sch quc phng Hoa K, Brookings Institution, December 22, 2010. cho r, b ku gi ct gim ngn sch quc phng bi
113

v b cm thy tt c cc b phn ca chnh ph phi tr phn cng bng ca mnh trong vic tm kim cho vic gim n nn. 126. Ti c nhc nh v im ny bi Gary Schmitt, mt hc gi thuc Tng thng v mt bc c thm quyn v cc Nh sng lp v v hot ng ca chnh ph Hoa K. ng lm vic ti American Enterprise Institute. 127. Kennedy, Eagle Has Landed.

114

GHI CH V TC GI ROBERT KAGAN l mt thnh vin cao cp Brookings Institution v mt nh bnh lun chuyn mc cho t The Washington Post. ng cng l tc gi ca The Return of History and the End of Dreams, Dangerous Nation, Of Paradise v Power, and A Twilight Struggle. Kagan phc v ti B Ngoi Giao Hoa K t 1984 n 1988. ng sng Virginia vi v ng v hai con.

115

116