Akman, Solak Akman / Hacettepe Hukuk Fak. Derg.

, 1(2) 2011, 7391

II. Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Hububat retiminin Vergilendirilmesi

Aratrma
efik Taylan AKMAN*, nci SOLAK AKMAN**
* Ar. Gr., Hacettepe niversitesi Hukuk Fakltesi, Hukuk Felsefesi ve Sosyolojisi ABD. (Res. Asst., Hacettepe University Faculty of Law, Philosophy and Sociology of Law Department) (E-posta: taylanakman@hacettepe.edu.tr) ** Ar. Gr., Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi, Mali Hukuk ABD. (Res. Asst., Ankara University Faculty of Law, Financial Law Department) (E-posta: solak@law.ankara.edu.tr)

ZET

II.

Dnya Sava yllarnda Trkiye ekonomisinin temelinin tarmsal retime dayand sylenebilir. Osmanl dneminden miras kalan bu ekonomik yap Cumhuriyetin kuruluundan sonra da varln srdrmtr. Hkmet tarafndan gerekletirilmeye allan sanayiye ynelik atlmlar istenilen dzeye ulatrlamam, tarmsal retim ekonominin arlk noktasn oluturmaya devam etmitir. Dolaysyla devlet gelirlerinin nemli bir ksm dorudan tarmsal retimden salanan iratlara dayandrlmtr. 1925 ylnda, lke nfusunun nemli bir kesimini oluturan kyl kitleleri zerinde ar bir bask arac olan Aar vergisi kaldrlmtr. Aarn kaldrlmasyla bir taraftan yoksul kylln ekonomik ynden rahatlatlmas dier taraftan halk nezdinde ancien rgime in tasfiyesine duyulan tepkinin azaltlarak Cumhuriyete olan balln kuvvetlendirilmesi amalanmtr. Ekonomik retimin tarm d sektrlere geniletilememesinin yan sra devlet gelirleri ierisinde nemli bir kalem olan aar vergisinin ilga edilmesi tahsil edilen vergilerin kayda deer bir lde azalmasna yol amtr. Bu dnemde, gelir gider dengesini salamak amacyla birtakm yeni vergiler ihdas edilmi ve ayrca baz vergilerin oranlar arttrlmtr. Ancak II. Dnya savann balamasn mteakip ekonomik yap tedricen bozulmu, says bir milyonu bulan ordunun ve byk ehirlerin iaesinin salanmasnda ciddi glkler ba gstermitir. Bu srete nce Mill Korunma Kanununa dayanlarak bir dizi mali ykmllk konulmutur. Daha sonra 1943 ylnda Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu yrrle girmi ve tarmsal retimin ayn olarak vergilendirilmesi uygulamasna bavurulmutur. Bu husus halk arasnda aarn geri getirilmesi olarak da yorumlanmtr. almada II. Dnya Sava yllaryla snrl olmak zere tarmsal retime ilikin vergi ve benzeri mali ykmllkler ele alnacaktr. Bu mali ykmllk ve dzenlemelerin, arlkl olarak hukuksal ve siyasal nitelikleri zerinde durulacak, ayrca toplumsal etkileri itibaryla ne gibi sosyolojik sonulara yol atklar da deerlendirilmeye allacaktr.

Anahtar Kelimeler Toprak Mahsulleri Vergisi, Mill Korunma Kanunu, %25 Karar, II. Dnya Sava, Trkiye ekonomisi, tarmsal retim

74

Akman, Solak Akman

ABSTR AC T

TAXATION OF GRAIN PRODUCTION IN TURKEY DURING THE WORLD WAR II

efore and during the World War II era Turkeys economy was based on agricultural production. The economic structure of the new Republic was inherited from the Ottoman period. Although there were industrial reform initiatives by the government, they failed to reach intended levels on time, and therefore, agricultural production continued to be the core of the economy. Consequently, a significant portion of the governments tax revenue was based on agricultural production yields. In 1925, Ashar (tithe), a tax levied directly to agricultural output by taking a portion of produce, was abolished. Ashar was a heavy burden on the peasant masses, who constituted the significant segment of the population; and with the abolishment of Ashar the government did not only aim to provide an economic relief for poor peasantry, but also aimed to ease the reaction to the liquidation of the ancient regime, and to reinforce public support for the newly founded Republic. The revocation of Ashar however, together with the governments failure to develop non-agricultural sectors of economy, caused a considerable decrease in tax revenues. In order to re-establish a balance of governments revenues and public expenditures several new taxes were introduced and rates of some existing taxes were increased. Despite these efforts the economic structure gradually degraded with the outbreak of the World War II; sustaining the major cities and the army of a million people became increasingly difficult. Hence, the government introduced a range of new financial duties under the National Protection Act (Mill Korunma Kanunu). Subsequently, in 1943, the Agricultural Produce Tax Act (Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu) was enacted, which was widely interpreted as the return of Ashar. This article examines the taxes and quasi-financial obligations on agricultural production during the World War II period. It focuses on the legal and political qualifications and sociological consequences of the regulations and the financial obligations.

Keywords Agricultural Produce Tax, National Protection Act, Decision of 25%, World War II, Turkeys economy, agricultural production

u almann amac, II. Dnya Sava yllarnda Trkiye ekonomisinin temelini oluturan zirai faaliyetlerden, hububat retimi ile ilgili vergilendirme rejiminin ve bu balamda teknik anlamda bir vergi olarak nitelendirilemeyen ancak iftiler iin mali ykmllk/klfetler ngren Mill Korunma Kanunu ve bu Kanuna dayal eitli dzenlemelerin (1939 1946 yllar ile snrl kalnarak) irdelenmesidir. II. Dnya Savann balamasnn ardndan, Trkiyede bir yandan says bir milyonu geen ordunun, dier yandan da byk ehirlerin iaesinin salanabilmesi iin tarm sektrne ilikin bir dizi sk nlem alnmtr. Alnan bu nlemlerin tarm sektryle snrl kalmadna, toplumun hemen her kesimi zerinde eitli mali sonular dourduuna da iaret etmek gerekir. rnein 11.11.1942 tarih ve 4305 sayl Varlk Vergisi Hakknda Kanun1 Trkiyede yaayan aznlklarn gerek yrt1 Kanunun konusunu dzenleyen 1inci maddeye gre Servet ve kazan sahiplerinin servetleri ve fevkalde kazanlar zerinden

I. Giri
tkleri ekonomik faaliyetler gerek siyasal ve toplumsal yaamlar asndan ykc sonular douracak bir biimde uygulanmtr2. Akara gre sz
alnmak ve bir defaya mahsus olmak zere (Varlk Vergisi) adiyle bir mkellefiyet tesis edilmitir (Resmi Gazete, YT: 12.11.1942, S: 5225). Gerek bu maddede gerek Kanunun dier maddelerinde ngrlen dzenlemelerde etnik ve dini ayrmcla ilikin herhangi bir hususa rastlanmaz. Bununla birlikte verginin uygulanmasna ilikin sreler hukuki dzenlemelerin aksine ayrmclk zerine ina edilmitir. Akarn da belirttii zere kanun metni hukukun doktrinel ve evrensel ilkeleri asndan tartmal olsa da etnik bir ayrmcl iermiyordu. Bu ayrmclk uygulama aamasnda ortaya kmtr (AKAR, Rdvan, Akale Yolcular Varlk Vergisi ve alma Kamplar, Doan Kitap, stanbul, 2009, s. 65). 2 Varlk vergisi uygulamas ile asl amalanann bu vergiyle ekonomik girdi salanmasndan ziyade aznlklarn Trkiye ekonomisi zerinde sahip olduklar etkinliin ortadan kaldrlmas; en azndan azaltlmas olduu farkl yazarlar tarafndan dile getirilmektedir. etinoluna gre varlk vergisi, ekonomik maliyetin bir kenara brakld, etnik kkeni farkl olan burjuvazi ile dier katmanlarn tmnn biilmesine ynelik siyasal bir karardr. Varlk vergisi uygulamasyla ekonomi dzelmemi, tersine karaborsacln artmasyla daha da ktlemitir (ETNOLU, Ali Sait, Ekonomik ve Kltrel Jenosit: Varlk Vergisi 1942 1944, Belge Yaynlar, stanbul, 2009, s. 490). Akara gre verginin grnrdeki amac sava koullarnda kaynak salamak, vurgunculuu nlemek, fi-

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

75

konusu vergi Trkiye maliye tarihinin en tartmal ve radikal uygulamalarndan biri olup, ekonomik amazlarnn yan sra ierdii politik tercihler asndan da bir dnm noktasdr. Kamuoyuna, ekonomik krizin yegne aresiymi gibi yanstlan bu vergi, siyasi adan devletin uygulad ayrmcln somut bir gstergesi olarak hafzalara kaznmtr3 . Nitekim varlk vergisinden beklenen ekonomik neticelere ulalamamas4 , toprak mahsulleri zerinden yeni bir verginin alnmas sonucunu dourmutur. Boratavn varlk vergisinin tarm kesimindeki paraleli olarak grd toprak mahsulleri vergisine5 ilikin Kanun, sava dneminde karlan Mill Korunma Kanunu ve Varlk Vergisi Hakknda Kanundan sonraki nc byk mali dzenlemedir.

II. Mill Korunma Kanunu ve Bu Kanuna Dayanan Dzenlemeler

Alt blm, yetmi iki maddeden oluan ve yrrle girdikten sonra ok sayda deiiklie urayan 18.01.1940 tarihli, 3780 sayl Mill Korunma
yatlarn dmesini salamak gibi nedenler; asl amac ise ticareti Trklere vermek, yani aznlklarn ekonomi iindeki gcn azaltmakt (AKAR, 2009, s. 111). Aktara gre ise varlk vergisi uygulamas, esas olarak, kanunun hazrlan; TBMMde kabul; o dnemin yayn organlarnda desteklenmesi; kimin ne kadar vergi deyeceini tespit eden komisyonlarn alma biimleri; vergi mkelleflerinin isimlerinin ve vergi miktarnn iln edilmesi; en fazla bir ay ile snrlandrlm deme sresi; bu sre iinde vergi borcunu demeyenlerin mallarnn haczedilerek icra yolu ile sat ve btn bunlara ramen vergi borcunu demeyen mkelleflere borlarn; bedenen altrarak detmek amacyla alma kamplarna gnderilmeleri gibi alt sreleri ierir. Bu aamalar bir btnlk iinde alndnda, Varlk Vergisi Kanunu Tek Parti Dneminde birok kez karmza kan aznlk kart politikalara rnek olarak gsterilebilir (AKTAR, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2006, s. 135 136). Okuyana gre de her ne kadar, bu kanun ve uygulamalarn birinci hedefi olarak aznlklar gsterilmemise de, aslnda temel ama Trk ulusu tanmlamas iine dahil edilmeyen bu unsurlarn Trkletirilmeleridir. Osmanl mparatorluunun son dneminden itibaren balatlan Trkletirme srecinde, Tek Parti Dnemi asndan son halka Varlk Vergisi olmutur (OKUYAN, M. aatay, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 270). 3 AKAR, 2009, s. 52.

Kanunu6 II. Dnya Sava sresince ekonomik sistemden sosyal yaama, siyasal kararlardan idari uygulamalara kadar birok alan etkilemitir. Bilindii zere, sava yllarndan nce Refik Saydam, onun lmnn ardndan kr Saraolu hkmetlerinde ekonomiye ynelik devlet mdahaleleri youndur7. Devletilik yanls uygulamalaryla ne kan Refik Saydam hkmetinin ekonomi politikas, bir taraftan mevcut bte imknlaryla ordunun ve byk ehirlerde yaayan insanlarn iaesini karlamay, dier taraftan ticareti devlet denetimine almay ve sk, polisiye bir fiyat snrlamasn ngrmekteydi8 . Bu dorultuda, devleti ekonomiye btnyle hkim klma amacn gerekletirmek iin Mill Korunma Kanunu kabul edilmitir9. Saraolu hkmeti ise polisiye tedbirleri byk oranda korumakla birlikte daha liberal bir politika izleyerek, i ve d piyasalarda sava ktlklarndan doan talep artlarnn gerek ifti gerek sanayici zerinde yarataca retimi tevik edici etkiden yararlanmak istemitir. Ancak retimi tevik edici bu politika enflasyonist sreci de beraberinde getirmitir10 .
6 7 Resmi Gazete, 26.01.1940, S. 4417. AKAR, 2009, s. 33.

8 BORATAV, 1982, s. 221. Aydemir, sava ekonomisi tetkikleri balarken Trkiyenin Almanyada uygulanan fiyat stopaj (fiyatlar daha yukar gitmeyecek fiyatlara tavan ve cretler daha aa inmeyecek cretlere taban) genel prensibini tercih ederek para hacmini ve fiyatn korumaya yneldiini fakat hkmetin setii bu iktisat politikasnn i retimin artmamas sonucunu dourduunu belirtmektedir (AYDEMR, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004, s. 462). 9 AKAR, 2009, s. 34, ayrca bkz. BORATAV, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908 2002, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2003, s. 83 84, TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923 1950), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2002, s. 259 260. Avcolu, bu dnemin temel dayana olarak grd Mill Korunma Kanununa ile koyu bir devletilie ynelindiine hkmedilebileceini, ancak Kanunun zel teebbs korumaya ve kayrmaya ilikin hkmler de ihtiva ettiini belirtmektedir (AVCIOLU, Doan, Trkiyenin Dzeni (Dn Bugn Yarn), Tekin Yaynevi, stanbul, 1982, s. 464 465). 10 BORATAV, 1982, s. 221. Aydemire gre ise bu usul, ancak lke piyasasn savaan her iki tarafa da ap d ve i talebi en yksek dzeye kadar kartarak reticiyi mmkn olduunca retime ve almaya sevk etmek suretiyle gerekletirilebilirdi. Bu sayede ieride ykselen fiyatlara ramen zirai retim arttrlabilir, retim fazlas ihra edilerek duruma gre tketim ve hatta retim maddeleri tedarik edilebilirdi. Bu takdirde para hacmi artacak ve enflasyon oluacakt. Fakat ayn zamanda kylnn elinde bir sermaye birikmesi vcut bulacak, cretler ise artan fiyatlara gre ayarlanacakt. Bu suretle zirai faaliyet ile ekim alanlar younlaarak retim artacak; genel olarak i ve kk sanayi sahasnda genilemeler olacakt (AYDEMR, 2004, s. 462). Saydam hkmeti

4 Varlk vergisinin uygulama sonular mslman, gayrimslim ve ecnebi ayrm yaplmakszn u ekildedir: Mkellef says 114.368; tahakkuk eden vergi miktar 465.384.820 lira; tahsil edilen vergi miktar 314.920.940 liradr. Buna gre tahsil oran tahakkuk eden vergi miktarnn yaklak %67,7sine tekabl etmektedir (KTE, Faik, Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yaynevi, stanbul, Birinci Bas, s. 197). 5 BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982, s. 225.

76

Akman, Solak Akman

Mill Korunma Kanunu 1940 1945 dneminin iktisadi nitelik tayan en nemli kanunudur. Zira bu Kanuna dayanlarak karlan dier dzenlemeler sava yllar iktisat ve maliye politikalarnn temelini oluturmutur. Sz konusu Kanun ile Bakanlar Kuruluna ekonominin btnn dzenleme imkn tanyan olduka geni yetki ve grevler verilmekte olup, bu yetkilerin kararnameler ile yaama geirilmesi mmkn klnmaktayd11. Bu ynleriyle lkenin sava ekonomisinin yasal erevesini izdii belirtilen12 Mill Korunma Kanununun uygulamasnn da bir planlama deneyi 13 olarak ele alnmas gerektii sylenebilir. Mill Korunma Kanununun gerekesi incelendiinde, amacn II. Dnya Savann etkilerinin nlenmesi ile iktisadi bakmdan korunma ve savunmayla ilgili tedbirlerin alnmas olduu grlmektedir. Yine gerekede hkmetin, olaanst zamanlarn icap ettirdii fedakrlklar vatandalarn sahip olduklar hak ve menfaatleri imkn msaadesi nispetinde korumaya alarak halka yklemek mecburiyetinde kald hususu yer almaktadr14 . Dolaysyla Kanunun toplumun farkl
srasnda devletin dzenleyici rolne iaret eden Tekeli / lkin, Saraolu hkmeti dnemini ise ikiye ayrarak ele almaktadr. Yazarlar, 1942 1943 yllarndaki I. Saraolu hkmetinde bir lde piyasa glerinin dzenleyiciliinin n plana getiini ancak, 1943 1946 yllarn kapsayan II. Saraolu hkmetinde devletin dzenleyiciliine yeniden nem verildiini ifade etmektedir (TEKEL, lhan / LKN, Selim, Cumhuriyetin Harc kinci Kitap Kktenci Modernitenin Ekonomik Politikasnn Geliimi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004, s. 412). 11 BORATAV, 1982, s. 245 246. 12 TEKEL / LKN, 2004, s. 424 425. 13 Ibid., s. 363. 14 Mill korunma kanunu lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/301), TBMM Zabt Ceridesi, D. VI, C. 8, . 27, 18.1.1940 gnl birinci celseye ek 64 sayl basmayaz, s. 1 2. Okandana gre Mill Korunma Kanunuyla Trk Milleti ve onun banda bulunanlar, icabnda memleketimizin umum ve hayat menfaatlarn byk bir kskanlkla koruyacak yeni bir silha kavumu oluyorlard. Hdisatn seyrine gre memleketimizin umum menfaatlarnn icablarn mkemmel bir tarzda tesbit eden bu kanunla, hkmetimiz, uzak veya yakn bir harbin icabedecei btn tedbirleri srtle ittihaz edebilmek, veyahut yabanc memleketler arasnda zuhur eden harbin memleketimizdeki akislerini byk bir isabetle nleyebilmek imknn elde etmi bulunuyordu. Siyas tekml ve olgunluumuzun yksek bir ifadesi olarak tesbit edilen bu hukuk dsturla, fevkalde hallerde memleketimizin her trl ihtiyalarn tatmin ve onu bilumum cephelerden takviye maksadiyle, Hkmetimize birok vazife ve salhiyetler verilmi; icra organlarmzn, icabnda giriecekleri faaliyette muvaffakiyetlerini temin edebilmek iin yeni bir takm imkn ve vastlar temin ve tevdi olunmutu (OKANDAN, Reca, Mill Korunma Kanunumuzun Kymet ve Ehemmiyeti, C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap: 15, Recep Ulusolu Basmevi, Ankara, 1940, s. 5).

kesimlerine ynelik bir ksm mali ykmllk/klfetler getirmek suretiyle muhtelif ekonomik tedbirlere bavurmay ngrd belirtilebilir. Tarm sektrne ynelik mkellefiyetler 3780 sayl Mill Korunma Kanununda dzenlenmitir15 . Kanunun 37nci maddesinde ziraatte altrlabilir her vatandaa uygun bir cret karlnda alma mkellefiyeti getirilebilmesi16 , 38inci maddesinde nerelerde hangi rnlerin yetitirilebilecei, 39uncu maddesinde zerinde zirai faaliyette bulunulmayan be yz hektardan fazla arazinin bir bedel karlnda iletilebilmesi ve 41inci maddesinde ekilen her drt hektar arazi iin bir ift kz mstesna kalmak artyla iftilerin elindeki dier hayvanlara Mill Mdafaa Mkellefiyeti Kanununu hkmleri dorultusunda17 el konulabilmesi hususlarnda hkmete yetki verilmitir18 . Bu dzenlemelerde iftiler zerindeki ykmllkler eit datlmam, mecburiyetlerdeki arlk

15 Bununla birlikte 7.6.1939 kabul tarihli 3634 sayl Mill Mdafaa Mkellefiyeti Kanununun 6nc maddesinin 2nci fkrasnda orduya lzm olan yiyecek, iecek ve giyecek maddeleri, hayvanlara lazm olan hububat, ot ve samana mill mdafaa mkellefiyetleri konabilecei hkme balanmtr (bkz. Resmi Gazete, 16.06.1939, S. 4234). 16 Kanunun 37inci maddesi yledir: Hkmet; ziraatta alabilir her vatanda, kendi ziraat ii yzst kalmamak artile ikametghnn en ok 15 kilometre mesafesi dahilinde bulunan gerek Devlete ve gerek ahslara aid ziraat iletmelerinde tahakkuk eden ihtiyaca gre mnasib cretle altrabilir ve bu mntakada ehasa aid olup ta sahibine kat lzumu olmayan her nevi ziraat vastalarndan mnasib bir kira mukabilinde istifade edebilir. Kadnlar ancak kendi ky, kasaba ve ehir snrlar iinde altrlr. 17 3634 sayl Mill Mdafaa Mkellefiyeti Kanununun 22nci maddesine gre binek, yk veya koum hayvan olarak at (aygr, idi), ksrak, katr, eek, deve, manda, kz ve bunlarn ektii her nevi araba, kzak mill mdafaa mkellefiyetleri kapsamnda olup ayn Kanunun 29uncu maddesi hkmne gre de ordu nakil vastas olarak alnabilir. 18 Kanunun 41inci maddesinin, meclis grmeleri srasnda birok tartmaya yol atn belirtmek gerekir. Bilhassa ekilen her drt hektar arazi iin bir ift kzn mill mdafaa mkellefiyetlerinden istisna edileceinin hkme balanmas drt hektardan az toprak ileyen iftilerin ellerindeki kzleri de mill mdafaa mkellefiyetleri dorultusunda vermeleri sonucunu dourmaktayd. Bu da kk iftilerin hayvansz kalmasna ve byk glklerle karlamalarna neden olacakt. Tartmalarn bilhassa bu noktada dmlendii ancak Kanunun yine de hkmetin istedii dorultuda ve kk iftileri zor duruma dren bir biimde yasalatn belirtmek gerekir (Konuyla ilgili tartmalar iin bkz. TBMM Zabt Ceridesi, D. VI, C. 8, . 27, 18.1.1940, Ankara, TBMM Matbaas, s. 151 154). Sz konusu hkmn kk ifti karsnda orta ve byk iftileri koruyucu bir anlam tad da sylenebilir (bkz. AVCIOLU, 1982, s. 488 489).

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

77

az toprakl, kk iftinin zerinde toplanmtr19. Hububat ekimine ilikin mkellefiyetin ngrld 40nc maddeye gre hkmet, ziraate elverili sekiz hektar ve daha ziyade arazi sahibi olan her ahs bu arazinin yarsna kadar hububat ekmee veya ektirmee mecbur tutabil[mektedir]. Bu durumun bilhassa hububat dnda rn yetitiren iftiler bakmndan nemli bir kstlama hali olduunu belirtmek gerekir. Mill Korunma Kanununun yrrle girmesinin ardndan zellikle hububat rnlerinin Toprak Mahsulleri Ofisince nasl alnacana ilikin yeni dzenlemelerin de yaplmaya baland dikkat ekmektedir20 . rnein bu yllarda ellerinde belli baz hububat rnlerini bulunduran zahire ticaretiyle uramayan reticiler hari tm gerek ve tzel kiilerin bu rnlerine bedeli karlnda hkmete el konulmas karar alnmtr21. Bu karar dorultusunda, Toprak Mahsulleri Ofisi kendi belirledii bedeller zerinden buday ve avdar rnlerine el koymutur22. Yine ayn dnemde
19 PAMUK, evket, Seme Eserleri II Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009, s. 191. 20 3780 sayl Kanunun 5inci maddesi uyarnca bu kanun hkmlerinin tatbikna mteallik ileri grmek zere Baveklete bal bir bro tesis edilir. Bu maddeye dayanlarak kurulan Koordinasyon Heyeti Reisliinin Mill Korunma Kanununun uygulanmasnda ve iktisat politikalarnn belirlenmesinde dorudan doruya karar alma ve uygulama grevini yerine getirdii, hkmetin iktisadi konularda sava konjonktrne gre mdahale ve dzenlemeleri bu kurum araclyla gerekletirdii grlmektedir (ENER, Sefer, kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Tarm Politikas Araylar, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Y. 2004 / 1, S. 7, s. 77). 21 Sz konusu Kararda fiat kavramna yer verilmi olmakla birlikte, bu almada devletin el koyma yetkisine dayanarak satn ald rnler iin sz konusu kavram piyasa fiyatndan ayrmak amacyla bedel kavram kullanlacaktr. 22 05.12.1940 tarihinde Resmi Gazetede yaynlanan 28.11.1940 tarihli 2/14713 numaral Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile Koordinasyon Heyeti Reisliinin 28.11.1940 tarih ve 1/519 sayl Tezkeresiyle teklif edilen 76 numaral Karar yrrlk kazanmtr. 76 numaral Kararn 1inci maddesine gre Mill Korunma Kanununun 31inci maddesinin 2nci fkras hkmlerine msteniden, zahire ticaretiyle uramayan reticilerden, 500 kilodan fazla buday ve avdar olmayan btn ahslardan, genel bteye dhil dairelerle, mlhak ve zel bte ile idare olunan dairelerden, il zel idarelerinden, belediyelerden ve Toprak Mahsulleri Ofisinden baka tm gerek ve tzel kiiler, bu Kararn yayn tarihinden itibaren drt gn iinde birer beyanname ile ellerinde bulunan buday ve avdarn miktarn, trn ve niteliini bildirmeye mecbur tutulmulardr. Ayn Kararn 5inci maddesinde ise Mill Korunma Kanununun 14nc maddesi hkmne binaen zahire ticaretiyle uramayan reticiler ile 1inci madde uyarnca muaf tutulanlardan baka tm gerek ve tzel kiilerin ellerinde bulunan avdar

hkmet hububat rnlerinin fiyatlarn belirleme konusunda sk dzenlemeler yapmtr. Bakanlar Kurulu 28.11.1940 tarih ve 2/14714 sayl Kararnamesi ile tccar vasfna haiz olan veya olmayan tm gerek ve tzel kiilerin yz kilodan fazla buday, arpa, avdar ve yulaf satlarnda mahallerine ve nevilerine gre azami sat fiyatlarn belirlemitir23 . 3780 sayl Mill Korunma Kanununa ynelik tadiller yine bu srete gerekletirilmitir. 25.12.1940 tarih ve 3954 sayl Mill Korunma Kanununun Baz Maddelerinin Deitirilmesine Dair Kanun24 ile 3780 sayl Kanunun birok hkmnde deiiklie gidilmitir25 . rnein 18inci maddenin uygulama alan geniletilerek un fabrikas ve deirmenleri de hkmn kapsamna alnmtr. Bylece daha nce sadece hkmetin tedbirlerini uygulamayan ve istenilen derecede retimde bulunmayan sanayi ve maden iletmeleriyle snrl olan el koyma yetkisi, un fabrikalar ve deirmenlerini de iine alacak biimde geniletilmitir26 . 3954 sayl Kanunla yaplan dier deiikliklere bakldnda da hkmetin sahip olduu yetkilerin arttrlmas ynnde bir eilimin hkim olduu grlmektedir. II. Dnya Savandaki gelimeler dorultusunda Toprak Mahsulleri Ofisine Bakanlar Kurulunun 30.01.1941 tarih ve 2/15114 sayl Kararnamesi ile
ve budaylarn deer bedelleri peinen denerek alnmak zere hkmete el konulduu hkme balanmaktadr (Resmi Gazete, 05.12.1940, S. 4678). Bu Kararnamedeki hkmler daha sonra karlan 24.12.1940 tarih ve 2/14916 sayl ve 02.01.1941 tarih ve 2/14986 sayl kararnameler ile getirilen dzenlemeler dorultusunda geniletilmitir (bkz. Resmi Gazete, 27.12.1940, S. 4697 ve Resmi Gazete, 06.01.1941, S. 4704). 23 Sz konusu Kararname ile Koordinasyon Heyeti Reisliinin 28.11.1940 tarih ve 1/520 sayl Tezkeresiyle teklif edilen 77 numaral Karar yrrlk kazanmtr (Resmi Gazete, 05.12.1940, S. 4678). 24 Resmi Gazete, 28.12.1940, S. 4698. 25 3954 sayl Kanun ile yaplan tadilden sonra II. Dnya sava yllar boyunca baka deiiklikler de gerekletirilmitir. Buna gre Mill Korunma Kanunda nc deiiklik 19.12.1941 tarih ve 4156 sayl Kanunla (Resmi Gazete, 23.12.1941, S. 4991); drdnc deiiklik 30.01.1942 tarih ve 4180 sayl Kanunla (Resmi Gazete, 03.02.1942, S. 5023) ve beinci deiiklik 03.08.1944 tarih ve 4648 sayl Kanunla (Resmi Gazete, 11.08.1944, S. 5780) gerekletirilmitir. 26 3780 sayl Kanunun ilk halinde 18inci madde u ekilde dzenlenmiti: Hkmet, tebli ettii tedbirleri tatbik etmeyen ve istenilen derecede istihsalde bulunmamakta taalll gsteren sanayi ve maadin messeselerine el koyarak kendisi iletebilir. Bu iletmenin devam mddetince messese sahiblerine mnasib tazminat verilir.

78

Akman, Solak Akman

un stoklar meydana getirme ve bunlar olaanst hallerin gerektirdii ekil ve yerlerde muhafaza ve idare etme yetkisi verilmitir27. Hemen ardndan 2/14713 numaral Kararnamenin hkmete tand hububat rnlerine el koyma yetkisini genileten yeni bir dzenleme yrrlk kazanmtr. Bakanlar Kurulunun 12.02.1941 tarih ve 2/15164 sayl Kararnamesi28 ile reticilerin elinde bulunan ve tohumlukla yemeklik ihtiyalarndan fazla olan hububatn el koyma hkmlerine tabi tutulmasna karar verilmitir29. Bu durum reticiler asndan her ne kadar el koyma bedel karlnda yaplyor olsa dahi ciddi bir ek mali ykmllk/klfeti de beraberinde getirmitir. Keza ilk dzenlemede buday ve avdar rnleri ile snrl olan el koyma yetkisi yeni dzenlemeyle arpa ve yulaf30 , daha sonra getirilen 28.05.1941 tarih ve 2/15888 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle msr ve mahltu da iine alacak biimde geniletilmitir31. Bu ve buna benzer dzenlemelerin giderek oald, zellikle hububat rnlerinin fiyatlandrlmasndan bu rnlere nasl el konulacana, zahire ticaretini dzenlemeye dnk kararlardan deirmenlerin nasl iletileceine kadar uzanan bir alanda ayrntl kurallar getirildii grlmektedir32.
27 lgili Kararname Ticaret Bakanlnn 23.01.1941 tarih ve 6/505 sayl Tezkeresiyle yaplan teklife dayanmaktadr (Resmi Gazete, 14.02.1941, S. 4734). 28 lgili Kararname Koordinasyon Heyeti Reisliinin 08.02.1941 tarih ve 1/786 sayl Tezkeresiyle teklif edilen 107 numaral Kararna dayanmaktadr (Resmi Gazete, 14.02.1941, S. 4734). 29 Oysa 2/14713 numaral Bakanlar Kurulu Kararnamesinde zahire ticaretiyle uramayan reticilerin ellerindeki rnlere el konulmas men edilmi, ayrca 500 kilodan fazla buday ve avdar olmayan btn ahslar da el koyma hkmlerinden muaf tutulmutur. Oysa yeni dzenlemeyle reticinin yiyecei ve tohumluunun dndaki tm budayna el konulabilmesi mmkn hale gelmitir. 30 Benzer bir dzenlemenin Koordinasyon Heyeti Reisliinin 10.02.1941 tarih ve 1/737 sayl Tezkeresiyle teklif edilen 108 numaral Karara yrrlk kazandran 14.02.1941 tarih ve 2/15172 numaral Bakanlar Kurulu Kararnda yer ald grlmektedir. lgili dzenlemeye gre 2/14713, 2/14916 ve 2/14986 sayl kararnamelerle yrrle konulmu olan 76, 89 ve 91 numaral Karar hkmlerinin bir defa daha tatbik mevkiine konulmas ve bunun baz yerlerde arpa ve yulaf da ierek biimde geniletilmesi kabul edilmitir (Resmi Gazete, 18.02.1941, S. 4737). 31 Resmi Gazete, 04.06.1941, S. 4825. 32 Bu dzenlemelerin konumuz asndan nem arz eden bazlar unlardr. 1) Baz vilayetlerin tamamnn veya bir ksm kazalarnn idari snrlar dhilinde bulunan gerek ve tzel kiilerin elinde bulunan buday, avdar, arpa, yulaf, mahlt ve msrlara 2/15888 sayl Kararnameyle belirlenen bedel ve artlarla el konulmasn dzenleyen 09.06.1941 tarih ve 2/15955 sayl Bakanlar

Bu dnemdeki hkmet tasarruflar arasnda yer alan en ilgin dzenlemelerden biri buday unundan ekmek, francala, makarna, ehriye, peksimet, biskvi ve simitten baka mamullerin yaplmasn, satlmasn ve tketilmesini yasaklayan 24.11.1941 tarih ve 2/16894 sayl Kararname ile yrrlk kazanan 223 numaral Karardr33 . Kararn 2nci maddesine gre yaplmalar, satlmalar ve tketilmeleri yasaklanm olan pasta, kek, sandvi ekmei, poaa, yufka, rek, brek, tatl ve emsali unlu mamulleri imal eden kimseler ve messeseler Kararn yayn tarihinden itibaren gn iinde ellerinde bulunan mevcut un miktar ve vasflarn bildirmeye mecbur tutulmu; 4nc maddesinde ise bu unlara deer bedelleri peinen denmek suretiyle hkmete el konulaca karara balanmtr. Bu dzenlemeyi takiben ekmek ve ekmeklik hububat satlarn kstlayan ve ekmein datmn kart usulne balayan bir

Kurulu Kararnamesiyle yrrlk kazanan Koordinasyon Heyeti Reisliinin 28.05.1941 tarih ve 1/1220 sayl Tezkeresiyle teklif olunan 157 numaral karar (bkz. Resmi Gazete, 18.06.1941, S. 4837). 2) 2/15955 sayl Kararn uygulanaca yerleri genileten ve dier baz illere de temilini ngren 07.08.1941 tarih ve 2/16359 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle yrrlk kazanan Koordinasyon Heyeti Reisliinin 04.08.1941 tarih ve 1/1515 sayl Tezkeresiyle teklif olunan 180 numaral Karar (bkz. Resmi Gazete, 14.08.1941, S. 4886). 3) O dnemdeki hububat piyasasnn dzenlenmesi ve Toprak Mahsulleri Ofisince tam bir denetim altna alnmas amalayan 157 sayl Kararnamenin ilgili hkmlerinin uygulanmasna ilikin olarak Ticaret Bakanlnca karlan Deirmenlere verilecek mubayaa salhiyetlerine mtedair Talimatname ve 157 sayl Koordinasyon Heyeti kararnn sekizinci maddesine tevfikan toprak mahsulleri ofisi namna mahsul almna tavsit edilebilecek mtevasst mbayaaclar hakknda talimatname (bkz. Resmi Gazete, 18.08.1941, S. 4889). 4) lke dhilinde gerek 1941 yl mahsulnden olup henz el konulmam bulunan gerek 1942 yl ierisinde retilmi olup reticinin ekmeklik, yemeklik, tohumluk ve yemlik ihtiyacndan baka btn buday, avdar, mahlt, msr, her nevi dar, kaplca, yulaf ve arpa mahsulne hkmete el konulmasn dzenleyen 09.05.1942 tarih ve 2/17875 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesi ile yrrlk kazanan Koordinasyon Heyeti Reisliinin 24.04.1942 tarihli ve 1/612 sayl Tezkeresiyle teklif olunan K/324 numaral Karar (bkz. Resmi Gazete, 15.05.1942, S. 5107). 33 lgili kararname Koordinasyon Heyeti Reisliinin 14.11.1941 tarih ve 1/1902 sayl Tezkeresiyle teklif edilen 223 sayl Karara dayanmaktadr (Resmi Gazete, 27.11.1941, S. 4969). Kararn 1inci maddesine gre Mill Korunma Kanunun muaddel 21inci maddesine dayanlarak, buday unundan ekmek, francala, makarna, ehriye, peksimet, biskit ve simitten gayr maddelerin yaplmas, satlmas ve istihlki menolunmutur. Lokanta, mutbak ve evlerde yemek olarak yaplacak hamur ileri bu hkmden istisna edilmitir. Ticaret Vekleti bu ihtiyalar iin mevcuda gre un tevzi ettirebilir ve francala imalt ve bunlarn yalnz hastalara verilmesi hususunda icabeden tedbirleri alr.

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

79

karar34 alnmtr. 247 numaral bu Karar ile bir taraftan ekmek ve ekmeklik hububat tketimi belirlenen esaslar dhilinde snrlandrlrken35 dier taraftan yukarda bahsedilen 223 numaral Kararn kapsam geniletilmitir. Buna gre 223 numaral Kararn 1inci maddesi deitirilerek buday ve dier ekmeklik hububat unlarndan ekmekten baka unlu maddelerin yaplmas ve satlmas yasaklanm; ayrca lokantalarda, resmi daire ve kurumlarda, ahslar tarafndan ilettirilen a evlerinde yaplacak hamur ileri de yasak maddeler kapsamna alnmtr. Bu tr maddeleri imal eden yerlerin ellerinde bulunan unlarla bu unlardan rettikleri mamullere de deer bedeli peinen denmek suretiyle el konulaca hkme balanmtr.

A. %25 Karar
Halk arasnda %25 karar olarak da bilinen 15.07.1942 tarih ve 2/18365 numaral Kararnameyle yrrlk kazanan 366 sayl Karar36 alma konusu bakmndan nem tadndan ayrntl bir biimde ele alnacaktr. Sz konusu dzenlemeyle hububat mahsulnden bedeli karlnda belli miktarlar alndktan sonra geri kalann serbest braklmas kararlatrlmtr37. Bu bakmdan, Saydam hkmeti dneminde uygulanan hububatn tamamnn hkmete
34 lgili Karar Koordinasyon Heyeti Reisliinin 27.12.1941 tarih ve 1/10 sayl Tezkeresiyle teklif edilen 247 numaral Kararn Bakanlar Kurulunun 13.01.1942 tarih 2/17141 sayl Kararnamesiyle kabul edilmesine binaen yrrlk kazanmtr (Resmi Gazete, 19.01.1942, S. 5010). 35 247 numaral Kararn 2nci maddesinde ngrlen karne usulnde kimlere hangi miktarda ekmek datlaca dzenlenmitir. Buna gre gnlk ekmek miktarlar yedi yana kadar olan ocuklar iin 187,5 gram; yedi ve yedi yandan yukar olanlar iin 375 gram; ar ilerde alan iiler iin 750 gram olarak belirlenmitir. Tanzim sat yaplan kylerde, ya haddi gzetilmeksizin her kii iin 300 gram ekmeklik hububat verilmesi ynnde karar alnmtr. 14 ubat 1942 tarihli Ticaret Bakanl Tamiminde ise ekmek yerine un alnabilmesi ehir ve kasabalarda yaayan halk iin de kabul edilmi ve bu dorultuda 750 gram ekmee karlk 531 gram, 375 gram ekmee karlk 265 gram, 187,5 gram ekmee karlk 132,5 gram un verilebilecei dzenlenmitir (Tamim iin bkz. Resmi Gazete, 14.02.1942, S. 5033). 36 lgili Karar iin bkz. Resmi Gazete, 17.07.1942, S. 5160. 37 Daha sonra yrrle giren 08.10.1942 tarih ve 2/18848 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesinin yrrlk kazandrd 391 numaral Karar ile 07.01.1943 tarih ve 2/19311 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesinin yrrlk kazandrd 420 numaral Karar, 366 sayl Karar ve ilgili talimatnamelerle yrtlmekte olan %25 uygulamasnn gerekletirilmesine, bilhassa rnlerin serbest braklmasna ilikin yeni dzenlemeler getirmektedir (bkz. Resmi Gazete, 20.10.1942, S. 5238 ve Resmi Gazete, 19.01.1943, S. 5308).

satlmas zorunluluunu ngren dzenlemelere gre iftilere belli bir lde de olsa serbestlik tannd sylenebilir. 366 sayl Karara gre elli tona kadar retimde bulunan reticiler %25; elli tondan yz tona kadar retimde bulunan reticiler ilk elli ton iin %25, elli tondan yz tona kadar olan ksm iin %35; yz tondan fazla retim gerekletiren reticiler ise elli tona kadar olan ksm iin %25, elli tondan yz tona kadar olan ksm iin %35 ve yz tondan fazla olan ksm iin %50 oranndaki rnlerini devlete satmak zorunda olup, geri kalan miktarlar zerinde serbeste tasarrufta bulunabilmekteydiler38 . Bununla birlikte 366 sayl Kararn uygulanmas iftiler asndan uygulamada sknt dourabilecek birok unsuru ieren olduka sk artlara balanmtr. Bunlardan ilki harmanda tespit usulnn kaldrlarak tahmin esasnn ve bu tahminlere dayanlarak hesaplanan borlandrma ynteminin uygulanmasdr. Gerekten de Kararn 5inci maddesine gre borlandrmann esas, hububatn olgunlat ve oraa girilecei zamanda suba talimatnamesiyle39 el koyma kararnamelerindeki dzenlemeler erevesinde yaplan ilk tahmine dayanmaktadr40 . ifti asndan ortaya kan ikinci zorluk
38 Artan oranl bu zorunlu el koymann kk ifti asndan nispeten daha elverili sonular yarattn belirtmek gerekir. Zira Pamukun aktard bilgilere gre o yllarda dnm bana buday haslat ortalama 80 kilograma tekabl etmektedir. Yani iftilerin byk ounluunu oluturan ve 600 dnmden az toprak ileyenlerin rnlerinin tamamna deil, %25ine el konulmaya balanmtr (PAMUK, 2009, s. 193). Bununla beraber rnlerin fiyatlar serbest piyasada ykseldii halde devletin rn alm bedellerinde benzer bir art yaplmam ve almann ilerleyen blmnde ele alnacak olan 425 numaral Karar mteakiben %25 kararnda belirlenen bu oranlar ifti aleyhine deitirilmitir. 39 Suba tekilat ve vazifeleri hakknda Talimatnamenin 1inci maddesine gre suba, ekim zamannda ekilen mahsuln miktariyle ekim sahasnn geniliini tesbit ve oraa girmeden evvel kemal devresinde mahsuln miktarn tahmin, keza harman yerinde mahsuln hakik miktarn tesbit edecek ve ayrca Hukmet tarafndan dier zirai ileri yapacak olan memur demektir (bkz. Resmi Gazete, 18.06.1942, S. 5135). 40 366 sayl Kararn yaynlanmasnn ardndan uygulamay belirlemek zere Ticaret Bakanlnca 366 sayl Kararn tatbikna dair Tahmin Talimatnamesi karlmtr. Talimatnamenin 1inci maddesine gre belediyesi olan ehir ve kasabalara bal ekim sahalar iin be mmessil, muhtarlklarda ise ihtiyar heyetleri tahmin heyeti vazifelerini gerekletireceklerdir. 5inci maddeye gre Heyetlerce tanzim edilen ve birer nshalar saklanan tahmin cetvelleri, borlandrma heyetleri tarafndan mahallerinde borlandrma talimatnamesinin hkmlerine gre tetkik edilerek her ifti ailesinin Devlete olan borcunun eit ve miktarn gsterir iki nsha matbu borlandrma (elkoyma) pusulalarna geirerek birisini borlu iftiye ve dierini ofis alm tekiltna verirler ve

80

Akman, Solak Akman

8inci madde uyarnca borlandrlanlarn, borlandklar hububatlar kendi imknlaryla alm merkezlerine sevk etmeye mecbur tutulmu olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bu mecburiyetin dnemin nakil vastalar dnldnde retici iin ok byk skntlar dourduu aikrdr41. %25 uygulamasnn alnan nlemlere karn istenilen verimi salayamadn belirtmek gerekir42. Zira kararn alnmasndan bir sre sonra ehirlerde hububat sknts ba gstermi; resmi fiyat 13,5 kuru olan budayn serbest piyasa fiyat 100 kurua kadar ykselmi 43; gazete haberlerine gre Kasm 1943 itibaryla Konyada 30 kurua satlan buday stanbulda karaborsada 200 kuru fiyata ulamtr44 . Tm bu sebepler ve
bundan sonra alm tekiltyla borlanan mstahsil arasndaki muamele borlandrma talimatnamesine gre devam eder. Nihayet Talimatnamenin 6nc maddesi ise retimi ihtiyacna yetsin veya yetmesin btn reticilerin yetitirdikleri rn miktarna gre Kararnamede yazl belirli oranlardaki borlarn devlete satmak suretiyle demee mecbur olduklarn dzenlemitir (lgili Talimatname iin bkz. Resmi Gazete, 01.08.1942, S. 5173). 41 Keza Ticaret Bakanlnn 01.08.1942 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 1942 yl hububat mahsulnn borlandrlmasna ve satn alnmasna dair Talimatnamesinde reticilerin kendi vastalaryla ellerindeki hububat alm tekilatlarna nakletmeye mecbur olduklar belirtilmi ve buna ilikin sreler ayrntl olarak dzenlenmitir. Buna gre Talimatnamenin 17nci maddesinde, 13, 14 ve 15inci maddelerde belirlenen sreler zarfnda teslim edil(e)meyen hububatlar ile ilgili olarak reticilere ynelik ar bir yaptrm ngrlmtr. 17nci maddeyle sresinde teslim edil(e)meyen hububat iin yirmi gnlk ek bir sre tannm fakat bu srede alm yerlerine getirilen rnlerin zamannda teslim edilen rnlere oranla yar bedeline alnaca hkme balanmtr. rnein 16nc maddede zamannda teslim edilen budayn kilogram iin 20 kuru bedel tespit edilmiken, bu srelerde rn teslim etmeyenler/edemeyenler iin budayn kilogram bedeli 17nci maddedeki dzenleme nedeniyle 10 kurua drlmtr. 17nci maddedeki yirmi gnlk sre zarfnda rnlerini teslim etmeyenler bakmndan ise 18inci madde hkmne binaen Mill Korunma Kanununun 4156 sayl Kanunla deitirilen 55 ve 65inci maddelerinde olduka ar yaptrmlar ngrlmektedir (lgili Talimatname iin bkz. Resmi Gazete, 01.08.1942, S. 5173). 42 enere gre %25 uygulamasyla hkmet lkede retildii tahmin edilen 8 milyon tona yakn hububatn en azndan 1,5 2 milyon tonunu almak istemi ancak beklenen verim salanamad iin yalnzca 600.000 ton civarnda rn toplanabilmitir (ENER, 2004, s. 83 84). 43 AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam (smet nn) kinci Cilt 1938 1950, Remzi Kitabevi, stanbul, 1967, s. 344. 44 Yurt ve Dnya, 1. Kanun 1943, s. 509dan aktaran BORATAV, 1982, s. 223. 1942 ylnda buday fiyatlar serbest piyasada 50 kurua doru karken devlet ancak 20 kuruluk bir bedel demekteydi (PAMUK, 2009, s. 192). Kafaolu toprak mahsulleri vergisinin uyguland 1944 ylnda ve 1943 ylnda ortalama 60 kuru olan budayn kilo fiyatnn eer buday stanbula kadar getirilebilirse 100 kurua kadar ktn ifade etmektedir (KAFAOLU, A. Baer, Varlk Vergisi Gerei, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2005, s. 73).

uygulamada yaanan dier sorunlar45 sz konusu dzenlemenin iftiler nezdinde hkmetin politikalarna ynelik honutsuzluklar arttran bir rol oynamaktan baka sonu dourmadnn kantdr. Byk iftiler serbest kalan rnlerini yksek fiyatlarla piyasaya arz ederek yksek oranda kr elde ederken kk iftilerin kendi ihtiyalarn ayrdktan sonra piyasaya sunabilecekleri hemen hemen hi rnlerinin kalmamas bu uygulamaya ynelik tepkiyi arttrmtr46 .

B. 452 Numaral Karar

Toprak mahsulleri vergisini incelemeye gemeden nce, bu verginin zellikle hesaplanmas ve toplanmas bakmndan uygulamaya ynelik hazrlayc unsurlar ieren 452 numaral Kararn ele alnmas gerekir47. %25 sistemine ynelik birtakm tadiller ieren 452 numaral Kararla, z itibaryla l ve tahmin ilemlerine ilikin daha sistemli ve ayrntl bir yapnn hazrlanmas amalanmtr. Ne var ki bu Kararn uygulamas iftiler asndan %25 sisteminin uygulamasndan daha ar bir nitelik tamaktadr. Karara gre kk iftilerin eskiye nazaran daha fazla miktarda mahsulne el konulabilmekte ve dolaysyla reticiye zerinde tasarruf edebilecei daha az miktarda rn kalmaktayd. Kararn 1inci maddesi incelendiinde devlete el koyma yetkisi tannan rn trlerinin artt dikkat ekmektedir48 . Hububat rnlerinde
45 %25 kararnn uygulamaya konmasnn ardndan, o dneme kadar bask altnda tutulan enflasyon hzla ykselmeye balamtr. Bu dnemde ordunun ve byk ehirlerin iaesinin karlanmas daha da glemi, kamu harcamalar hazinenin mevcut gelirleri ile karlanamayacak duruma gelmitir (BORATAV, 1982, s. 255). 1938 1950 yllar aras toptan eya fiyatlar incelendiinde 1938 yl 100 olarak kabul edilirse fiyat endekslerinin 1940 yl iin 126,6; 1941 yl iin 175,3; 1942 yl iin 339,6; 1943 yl iin 590,1 ve 1950 yl iin 452,1 olarak gerekletii belirtilmektedir (BAYDAR, Erturul, kinci Dnya Sava inde Trk Bteleri, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yayn, Ankara, 1978, s. 13). Bu tablo Saraolu hkmeti dneminde enflasyonda olduka hzl bir ykseliin meydana geldiini gstermektedir. 46 ZER, Sevilay, II. Dnya Sava Yllarnda Uygulamaya Konulan Toprak Mahsulleri Vergisi ve Kyl zerindeki Etkisi, Tarihin Peinde Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Y. 3, S. 5, Nisan 2011, 232 ve ENER, 2004, s. 80. 47 452 sayl Karar Bakanlar Kurulunun 13.05.1943 tarihli ve 2/19930 sayl Kararnamesiyle yrrlk kazanmtr (Resmi Gazete, 15.05.1943, S. 5405). 48 366 sayl Kararnamede buday, avdar, mahlt, msr, akdar, yulaf ve arpadan oluan rnler, 452 sayl Karar ile fasulye, brlce, nohut, mercimek ve baklay kapsayacak biimde geniletilmitir.

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

81

oranlar alt tona kadar olan ksm iin %20, alt tondan on be tona kadar olan ksm iin %30 ve on be tondan yukar olan ksm iin %50 olarak belirlenmitir. Bakliyat rnlerinden ise genel olarak %25 orannda devlet hissesi ayrlmasna karar verilmitir49. Bu oranlara esas tekil edecek olan retim miktarlarnn tayininde hububat rnleri iin harmanda l, bakliyat rnleri iinse mahsul olgun hale geldiinde tarlada yaplacak tahminin temel alnaca ngrlmtr (md. 8). reticinin devlete bedeli karlnda vermekle ykml bulunduu rnlerin naklinin eskiden olduu gibi kendisi tarafndan gerekletirilecei ve teslim edilen mahsuln bedelinin de ancak nakilden sonra denecei hkme balanmtr. reticilere rnlerini harmann balad tarihten itibaren en ge iki ay iinde, Ofis veya Ofis adna rn alma yetkisi verilmi merkezler araclyla hkmete teslim etme ykmll getirilmitir50 . Hem 452 numaral Karar hem bu Karardan nce karlm ve devlete bedeli karlnda zorla alm yetkisi tanyan kararlarda ngrlen alm bedellerinin genel olarak piyasa fiyatlarnn altnda olduunu ve reticiler iin bu farktan kaynaklanan zararlarn ciddi bir ek mali ykmllk/klfet getirdiini de ayrca belirtmek gerekir51. Devletin
49 Bakliyat rnleri zerinden alnan devlet hissesi oran, 02.06.1944 tarih ve 3/924 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle yrrle giren 525 numaral Kararla deitirilmitir. Bu Karar ile 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununda %10 olarak belirlenmi olan orann iki kat miktarnda bir rnn (%20) devlet hissesi ad altnda bedeli karlnda alnmas kabul edilmitir (Resmi Gazete, 10.06.1944, S. 5727). 50 13.05.1943 tarih ve 2/19930 sayl Kararname ile yrrle konulan 1943 mahsul hububat ve bakliyattan Devlet hissesi alnmas hakkndaki K/452 Karara ait Maliye, Ziraat ve Ticaret Vekletince yaplan Talimatname (Resmi Gazete, 28.05.1943, S. 5415). rnlerin hkmete teslimi ile ilgili reticiye tannm tek ayrcalk, kyleri alm merkezlerine yirmi be kilometreden daha uzak mesafede bulunan reticilere yirmi be kilometreyi geen her kilometre iin kilo bana iki para nakil creti verileceini dzenleyen 28inci maddenin 3nc fkrasndaki hkmdr. 51 Devlet hisseleri iin ngrlen alm bedelleri ile rnlerin piyasa fiyatlar arasnda var olan fark 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun meclis grmeleri srasnda da gndeme getirilmitir. Demiraa gre toprak mahsulleri vergisi 4429 numaral kanunla 1943 senesine balamtr. Ancak ondan daha iki sene evvel dorudan doruya mstahsili cebri sata tabi tutmaklmz ve cebri sat fiyatiyle piyasa fiyat arasndaki farkn mevcudiyeti o gnden itibaren mstahsilleri toprak mahsulleri vergisini demee zmnen icbar etmi vaziyettedir. O halde toprak mahsulleri vergisi cibayeti geen seneden balamaz daha bir, iki sene evvel balar (TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 44, 19.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 67).

452 numaral Karara dayanarak el koyduu rnler iin dedii bedelin yine kendisinin yapt serbest almlara gre reticinin elinde serbest braklan ksm iin daha dk olduu grlmektedir. rnein 452 numaral Kararda reticiye budayn kilosu iin 20 kuru bedel denmesi kararlatrlmken, 03.01.1944 tarihli Resmi Gazetede yaynlanan 27.12.1943 tarih ve 3/175 sayl Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle yrrle giren 491 numaral Kararda 1943 yl hububat retiminden alnan devlet hisseleri dnda kalan ksm iin budayda kilo bana belirlenen fiyat 27 kurutur. Bu fiyatn Mill Korunma Kanunu hkmlerine istinaden alnan ksm iin belirlenen bedele gre %35 fazla olduu dikkat ekmektedir. Aradaki farkn kk retici asndan ciddi bir ek mali ykmllk/klfet dourduu da aktr52. Keza serbest piyasa fiyatlar52 491 numaral Karar iin bkz. Resmi Gazete, 03.01.1944, S. 5593. Hububat rnlerine ilikin olarak belirlenen alm bedellerinin 28.11.1940 07.06.1945 tarihleri arasnda izledii seyir bu srete piyasada oluan fiyat farkllklarnn daha net anlalabilmesi bakmndan nem tamaktadr. Buday iin kilo alm bedeli 28.11.1940 tarih ve 2/14711 sayl Kararnamede 8,50 kuru. (Resmi Gazete, 05.12.1940, S. 4678.); 10.12.1941 tarih ve 2/16975 sayl Kararnamede 13,5 kuru. (Resmi Gazete, 17.12.1941, S. 4986); 15.07.1942 tarih ve 2/18364 sayl Kararnamede 20 kuru. (Resmi Gazete, 17.07.1942, S. 5160); 13.05.1943 tarih ve 2/19930 sayl Kararnamede 20 kuru. (Resmi Gazete, 15.05.1943, S. 5405); 02.06.1944 tarih ve 3/924 sayl Kararnamede 27 kuru. (Resmi Gazete, 10.06.1944, S. 5727) ve 07.06.1945 tarih ve 3/2689 sayl Kararnamede 27 kuru. (Resmi Gazete, 29.06.1945, S. 6044) olarak belirlenmitir. Oysa piyasa fiyatlar, daha nce de belirtildii zere bu alm bedellerinin olduka stndedir. Dnem itibaryla karaborsacln yaygnlamas speklatif fiyat dalgalanmalarna yol am olmakla beraber (bu nedenle piyasa fiyatlaryla bir karlatrmaya gidilmeyecektir) 1943 yl itibaryla kamu kurumlarnn kendi ihtiyalar iin ktklar ihalelerde belirledikleri tahmini bedellerle Ofisin alm bedellerinin karlatrlmas aradaki uurumu gstermek asndan yeterlidir. 1943 ylnda buday alm bedelleri kilo bana 20 kuru iken, 19.01.1943 tarihli Hasanolan Ky Enstits ve Eitmen Kursu Mdrlnn alm ilannda 75 kuruluk tahmini bedelden (Resmi Gazete, 19.01.1943, S. 5308.); Shhat ve timai Muavenet Vekleti Refik Saydam Merkez Hfzsshha Messesesinin alm ilannda 90 kuruluk tahmini bedelden (Resmi Gazete, 22.05.1943, S. 5410); Yksek Ziraat Enstits Rektrlnn alm ilannda 100 kuruluk tahmini bedelden (Resmi Gazete, 30.06.1943, S. 5443); ihaleye kld tespit edilmektedir. Ofisin belirledii buday alm bedelleriyle kamu kurumlarnn ihaleye karken ilan ettikleri ve be katlk bir farka ulaan tahmini bedeller arasndaki muazzam uurum, bir taraftan iftilerin rnlerine devlet tarafndan piyasa fiyatna oranla ne kadar dk bedellerle el konulduunu dier taraftan aradaki fark nedeniyle iftinin nasl bir mali klfet altna sokulduunu gstermektedir. Burada, her ne kadar bir vergiden sz edilemezse de, uygulamann fiili olarak iftilere ciddi bir mali ykmllk/klfet getirdii pheye yer vermeyecek derecede aktr. Devletin el koyma yetkisine istinaden belirledii bedel ile piyasa fiyatlar arasndaki farka ve bunun iftinin aleyhinde ilediine ilikin grler, 4553 sayl

82

Akman, Solak Akman

nn daha nce de deinildii zere bu rakamlardan ok daha yksek olduu grlmektedir. Dolaysyla gerek 452 numaral Karar gerek bu almann nceki ksmnda ele alnan ve devlete bedeli karlnda el koyma yetkisi tanyan dzenlemelerle teknik adan yeni bir vergi ihdas edilmemekle birlikte ekonomik sonular ynnden fiili anlamda mali ykmllk/klfet oluturan mecburiyetlerin ngrld sylenebilir53 .

III. Toprak Mahsulleri Vergisi

04.06.1943 tarih ve 4429 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu54 , hububat ve bakliyat bata olmak zere muhtelif tarmsal rnlerden elde edilen kazanlar zerinden alnan olaanst, ayn bir vergiyi beraberinde getirmitir. Bu dzenlemenin daha nceki hububat rnlerinin belirli yzdelerine devlete, bedeli karlnda el konulmasn hkme balayan dzenlemelerden fark, retilen hububat ve baka birok mahsulden dorudan vergi alnmas olarak saptanabilir. Verginin konusu Trkiyede yetitirilen eitli tarmsal rnler ile ipek kozasdr55 . Kanunda verginin konusunu oluturan tarmsal rnlerin belirli bir yzdesine dorudan devlete el konulmas ve snrl saydaki mahsuln de nakd olarak vergilendirilmesi ngrlmtr56 .
Kanunun verginin nispetinin %10a karlmasn ngren 27nci maddesinin Mecliste grlmesi srasnda baz vekillerce dile getirilmitir (Sz konusu grler iin bkz. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 47, 22.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 169, 171, 173, 177, 179). 53 Bu konu dnemle ilgili yazlm farkl eserlerde de ele alnmtr. Varlk vergisinin uygulanmasnda nemli grevler stlenen dnemin stanbul Defterdar Faik kteye gre ofisin vazifesi izah edilen ekilde [mstahsili] himaye iken, harbin devamnca ve onu takip eden senelerde mekanizma tersine ilemi, hkmet karariyle mahsul piyasa fiatndan ok noksanna kylnn elinden alnmtr. Bu eksiine mbayaalarn yan banda ayrca toprak mahsulleri vergisi de yer almtr. Denebilir ki, bu senelerde kylnn mkellefiyeti Varlk Vergisi mkelleflerininkinden hafif olmamtr (KTE, s. 36 ve ayrca bkz. Ibid., s. 201 203). 54 Resmi Gazete, 07.06.1943, S. 5423. 55 4429 sayl Kanunun 1inci maddesi hangi tarmsal rnlerin vergiye tabi bulunduunu bal [1] numaral cetvel ile gstermitir. Buna gre vergiye tabi tarmsal rnler hububat, bakliyat ve dier mahsuller olmak zere snfa ayrlmtr. Hububat rnleri akdar, arpa, buday, avdar, eltik, kumdar, kaplca, kuyemi, mahlt, msr, yulaf; bakliyat rnleri bakla, bezelye, brlce, fasulye, mercimek, nohut; dier mahsuller ise afyon (sakz), antep fst, ayiei, fndk, kendir (tohum), keten (tohum), kuru incir, kuru zm, narenciye, pamuk, pancar, patates, susam, ttn ve zeytin olarak belirlenmitir. 56 [2] numaral ek cetvelde saylan ve vergisi aynen alnacak rnler hububattan akdar, arpa, buday, avdar, eltik, kaplca,

Bu itibarla toprak mahsulleri vergisi, Osmanl dneminde uygulanan ve 1925 ylnda yrrlkten kaldrlan aar vergisi ile benzerlik57 gstermektedir58 . Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun gerekesine bakldnda fedakrlk ve ulusal grev gibi kavramlarn n plana kt, bu ynyle sz konusu verginin on dokuzuncu yzylda ortaya kan kolektivist devlet anlaynn vergilendirme yetkisinden izler tad gze arpmaktadr59. Bu erevede Kanunun gerekesinde mdafaa tedbirlerinden doan byk klfetlerin millet efrad
kumdar, mahlt, msr, yulaf; bakliyattan bezelye, brlce, fasulye, mercimek, nohut; dier mahsullerden ise antep fst, fndk, kuru incir, kuru zm, pamuk ve zeytindir. Grld zere bakliyat ve kuyemi dnda hububat rnlerinin tamam ayn vergilendirmeye tutulmu, antep fst, fndk, kuru incir, kuru zm, pamuk ve zeytin gibi deerli rnler de yine ayn vergilendirmenin konusunu oluturmutur. 57 KAYRA, Cahit, Sava Trkiye Varlk Vergisi, Tarihi Kitabevi, stanbul, 2011, s. 208, KAFAOLU, 2005, s. 81, PAMUK, 2009, s. 197, NC, brahim, 1923 1960 Dneminde Trkiyede Tarm Faaliyetleri zerinden Alnan Vergiler, Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Y. 2009, C. 11, S. 1, s. 116. 58 Toprak mahsulleri vergisinin II. Dnya Sava yllarnda yrrle konmasnn, Trkiyede ziraat sektrnn zellikle 1925te aar vergisinin kaldrlmasndan sonra istenilen dzeyde vergilendirilememesi sorunuyla da balants olduu dnlebilir. Zira Osmanl dneminde uygulanan usuller iinde iftinin srtnda byk bir yk ve onun smrlme arac olan aarn eski rejimin tasfiyesinin tam anlamyla gerekletirilebilmesi iin kaldrlmas gerekiyordu. Bununla beraber aarn kaldrlmas devlet hazinesinin gelirlerinde byk bir de sebep olmutur. Keyder, 1924 ylnda aar vergisi yoluyla salanan gelirin toplam hkmet varidatnn %22sine tekabl ettiini belirtirken, bu eksikliin dolaysz vergiler ve dolayl vergilerin oranlarnn arttrlmas yoluyla giderilmeye alldn belirtmektedir. Bu balamda arazi ve hayvan (anam) vergilerinin oranlar arttrlm, tketim ve muamele vergisi eklinde yeni bir dolayl vergi ihdas edilmitir (1926 ylnda tek bana bu verginin hkmet gelirleri iindeki pay %20yi bulmutur). Ayrca getirilen bir dzenleme ile 1926 1930 yllar arasnda, iletmenin kr gcne karine dahi tekil etmeyen traktr saysnn esas alnd adil olmayan bir traktr resmi ngrlmtr. Aarn kaldrlmasnn ardndan yrrle konulan sz konusu dzenlemelere ramen tarm gelirlerinin istenilen lde vergilendirilememesi hkmetleri farkl araylara yneltmitir. Toprak mahsulleri vergisinin getirilmesine de bu arayn bir sonucu olarak baklabilir (KEYDER, alar, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923 1929), Yurt Yaynevi, Ankara, 1982, s. 53 55 ve KAZGAN, Glten / KAZGAN, Haydar, Trkiyede Zira Kazanlarn Vergilendirilmesi le lgili Bir nceleme, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Y. Ekim 1959 Temmuz 1960, C. 21, S. 1 4, s. 64 65). smail Trk ise aarn ortalama olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda bte gelirlerinin %25ini, btenin vergi gelirlerinin ise %50sini saladn belirtmektedir (TRK, smail, Cumhuriyet Dneminde Vergi Sistemimizin Gelimesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Atatrk zel Says, Y. 1981, C. 36, No: 1 4, s. 355). 59 NCEL, Mualla / KUMRULU, Ahmet / AAN, Nami, Vergi Hukuku, Turhan Kitabevi, 19. Bas, Ankara, 2010, s. 33.

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

83

arasnda ahenkli ve dilne tevzii60 hususunun vurgulanmas ve Babakan Saraolunun tasar grlrken iinde bulunan byk zorluk ve ihtiyalar nedeniyle toprak mahsullerinden vergi alnmas cihetine gidildiini belirtmesi 61 anlamldr. Toprak mahsulleri vergisi iftinin zerindeki mali yk ciddi lde arttrmtr. Zira iftinin belirlenmi yzdelik dilimler iinde yer alan rnn 452 numaral Karar gerei devlete verme zorunluluu mevcutken, bu Kanun ile sz konusu zorunluluun yan sra hububat ve bakliyat rnleri iin %8, dier rnler iin %12 nispetindeki mahsuln vergi olarak denmesi hkm altna alnmtr. Ancak burada belirtilmesi gereken nemli bir husus, Mill Korunma Kanununa gre belirli bir miktarna belirli bir bedel zerinden el konulmas kararlatrlm rnlere 452 numaral Kararla belirlenmi hububat ve bakliyat rnleri ilikin toprak mahsulleri vergisinin el konulan ksmdan tahsilinin ngrlm olmasdr62. Verginin nemli bir ksmnn ayn olarak denmesinin hkme balanma nedeni de burada sakldr. Zira vergi olarak alnacak ksm, Mill Korunma Kanunu hkmlerine istinaden karlm 452 numaral Karar gerei, daha nce devlete bedeli denmek zere el konulmu toplam rn miktarnn iindedir. reticinin toplam retiminin %8lik ksm bu el konulan ksmdan vergi olarak alnacak; bylelikle rnlerin Mill Korunma Kanunu hkmlerine istinaden el konulan ksm iin devlet daha az deme yapacakt. Konunun giriftliinden kaynaklanabilecek karklk ve olas yanllklarn nne geilmesi amacyla 11.09.1943 tarihli Toprak Mahsulleri Vergisi Talimatnamesinde bu konuya ilikin ayrntl dzenlemelere yer verilmitir. Nitekim Talimatnamenin 44nc maddesinin (a) bendinin 2nci fkrasna gre tesbit edilen devlet hisselerinin
60 Toprak mahsulleri vergisi hakknda kanun lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/76), TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 3, . 33, 4.6.1943 gnl birinci celseye ek 66 sayl basmayaz, s. 3. 61 TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 3, . 33, 4.6.1943, Ankara, TBMM Matbaas, s. 16. 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun meclis grmeleri srasnda da bu fedakrlk olgusunun n plana kt grlmektedir. Ekere gre bu verginin teklif edilmesinin sebebi, mill mdafaann fevkalde tahsisatnn karl olmasdr. Zaruret bu. Bu ihtiya dolaysiyle bu fedakrlk vergisi kabul edilmitir (TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 44, 19.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 87). 62 Bu husus 14.07.1943 tarih ve 2/20289 numaral Bakanlar Kurulu Kararnamesiyle yrrlk kazanan 462 numaral Kararn 1inci maddesinde hkme balanmakla birlikte uygulamaya ilikin ayrntllar Toprak Mahsulleri Vergisi Talimatnamesiyle dzenlenmitir. (Resmi Gazete, 15.07.1943, S. 5456).

nisbeti vergi nispetinin fevkinde bulunaca cihetle vergi daima bu hisselerin iinde dahildir. Bu itibarla, Devlet ynna ayrlan miktarlardan mstahsilin istihsal yeknunun %8i zerinden alnacak vergiye tekabl eden mahsuller arta kalan ksm Devlet hissesi olarak muayyen fiyatlar [bedeller] zerinden alnacaktr. Burada dikkat edilecek nokta, bilhassa verginin Devlet hisselerinden alnmayaca ve vergi nispetinin Devlet hisselerinden deil mahsuln yeknu zerinden hesap edilecei keyfiyetidir63 . 4429 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu da kendisinden beklenen fayday salayamamtr. Bu nedenle 4429 sayl Kanun ile 4503 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununa ek Kanun64 yrrlkten kaldrlarak yerine 26.04.1944 tarih ve 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu kabul edilmitir65 . 4553 sayl yeni Kanun matrahn tayini, verginin tarh ve tahsili konularnda esasl deiiklikler getirmi, vergi orann da yeniden tespit etmitir. Bu Kanunun gerekesinde 4429 sayl Kanunla beklenen verimin alnamad66 dolaysyla yeni dzenlemelere gidilme ihtiyacnn ba gsterdii vurgulanmtr67.
63 Resmi Gazete, 11.09.1943, S. 5505. Konuyla ilgili verilebilecek kk bir rnek durumun daha kolay anlalabilmesini salayacaktr. 40 ton buday reten bir ifti 452 numaral Karar dorultusunda ilk 6 ton iin (%20) 1200 kg, 6 tondan 15 tona kadar olan 9 tonluk ksm iin (%30) 2700 kg, 15 tondan 40 tona kadar olan 25 tonluk ksm iin de (%50) 12500 kg olmak zere toplamda 16400 kg buday devlete satma mkellefiyeti altndadr. Ayrca Toprak mahsulleri vergisinin 40 tonluk toplam retim zerinden %8 orannda 3200 kg ayn rn olarak alnmas ngrlmektedir. Devlete bedeli karlnda alnacak olan 16400 kg budayn 3200 kg vergi olarak tahsil edilmekte ve iftiye 13200 kglk ksm iin deme yaplmaktadr. 64 Resmi Gazete, 14.12.1943, S. 5577. 65 Resmi Gazete, 28.04.1944, S. 5693. 66 Toprak mahsulleri vergisinden beklenen faydann salanamamasnn altnda baz yapsal sorunlarn yatt da belirtilmelidir. Verginin mkellefi olan iftilerin byk blmnn retim ve gelir seviyelerinin dkl istenilen miktarda tahsilat yaplmasn engellemitir. 1943 senesinde Trkiyede yaklak 2,5 milyon ifti ailesinin bulunduu ve lkenin toplam zirai gelirinin 2.620 milyar lira olduu dnldnde bir ifti ailesinin ortalama 1000 liralk bir gelir elde ettii grlmektedir. O senelerde yaanan hayat pahall da gz nne alndnda ortalama 1000 lira gelir elde edebilen bir ifti ailesinin istenilen vergi miktarlarn karlayabilmesi son derece gt. Keza yeni Kanuna dayanlarak alnan toprak mahsulleri vergisinden de beklenen sonu salanamamtr (bkz. KEYDER, Beysan, Zira Sektrde Vergilendirme, Maliye Enstits Konferanslar, Drdnc Seri Sene 1956, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1959, s. 165). 67 Gerekeye gre 4429 sayl Kanun, ngrd l usul, l ve tahmin memurluu grevini yapacak nitelikte ve ihtiya orannda memur bulmak hususunda zor durumda kalnmas, ky harmanlarnn geni ve dank bir alanda olmas ve harman yer-

84

Akman, Solak Akman

4429 sayl eski Kanunda ehir ve kasabalarda belediyeler, kylerde ise muhtar ve ihtiyar meclislerinin mkelleflerin veya onlarn adlarna hareket eden kimselerin beyanlar dorultusunda retim yerlerini ve buralardan elde edilebilecek rnlerin tahmini miktarlarn matbu hazrlk cetvellerine kaydetmeleri ngrlmtr (md. 6). Ancak sz konusu Kanunda ayrntl bir kontrol mekanizmas da tesis edilmek suretiyle mkellef beyanlaryla yetinilmedii grlmektedir. Gerekten de miktarlar lme ile tespit edilecek olan mahsuller iin68 , her sene nerelerde ve ne zaman harman ve yn yaplaca mkelleflerin beyanlarna msteniden gelir idarelerine bildirilmektedir (md. 9/1). Bildirilen yerler dnda harman ve yn yaplmas yasaklanmtr (md. 9/2)69. Kanunda mahsuln llmesi ii iin zel birimler oluturulduu, lme kollar70 ad altnda harman yerlerinde sz konusu lme ilemini gerekletirecek kiilerin belirlendii grlmektedir (md. 10/1). Miktarlar beyan ile

lerinin seiminde reticinin serbest braklmas, geni ve dank alanlarda denetimin salanmasnda zorluklarla karlalmas, hububattan vergi ve dier mali ykmllk/klfetlerle alnan miktarn %50 oranna kadar ykselmi bulunmas nedeniyle kaaklk eiliminin artmas ile l iiyle grevlendirilen memurlarn grevlerini hakkyla yapmam olmalar gibi sebeplerden tr vergi tahsilatndan beklenilen verimi salayamamtr (Toprak mahsulleri vergisi hakknda kanun lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/226), TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 44, 19.4.1944 gnl birinci celseye ek 89 sayl basmayaz, s. 1). 68 4429 sayl Kanunun 8inci maddesine gre vergilendirilecek mahsul miktar msr ve eltik dndaki hububatta lme suretiyle, dier mahsullerde mkelleflerin kontrole tabi tutulacak beyanlar zerine tespit olunacaktr. Maliye Bakan gerektiinde msr ve eltik mahsulnn miktarn da lme suretiyle tespit ettirmeye yetkilidir. 69 Kanunun 13nc maddesine gre Harmanda mahsul lmeye hazrlandka, mstahsil kylerde ihtiyar meclisine ehir ve kasabalarda belediyeye harmannn hazr olduunu bildirir. Bu ihbardan itibaren iki gn iinde lme kolu gelip harman lmedii takdirde, harman lme memuru veya belediye memuru veya muhtar veya ihtiyar meclisi zasndan biri huzuriyle llr. lme memuru veya belediye memuru veya muhtar veya ihtiyar meclisi zasndan biri de gelip harman lmedii takdirde, mkellef tarafndan varidat dairesine yaplacak yazl mracaat tarihinden itibaren iki gn zarfnda lme kolu gelmezse, mkellef harmann bizzat lerek neticeyi kylerde ihtiyar meclisine, ehir ve kasabalarda belediyeye bildirir. Sel ve su baskn tehdidi halinde, lme memuruna veya ihtiyar meclisine bildirilmek kaydiyle, mahsul llmeden evvel harman ve yn yerlerinden mnasip bir yere kaldrlabilir. 70 lme kollarnn kurulu biiminin dzenlendii 14nc maddenin 1inci fkrasna gre lme kollar, mahallin en byk malmemurunun inhas zerine vilyetlerde vali, kazalarda kaymakam tarafndan tyin edilen bir lme memuru ile ehir ve kasabalarda belediyelerin mahalle ileriyle tavzif ettikleri zattan ve kylerde muhtardan veya ihtiyar meclisinin bir zasndan mteekkildir.

tespit edilecek mahsuller iin de tahmin kollar71 oluturulmutur. Tahmin kollar mahsul olgunlamadan nce tarla, bahe, sergi ve bcekhaneleri gezerek mkelleflerin fiilen elde edebilecekleri rn miktarlarn tahmin etmek suretiyle hazrlk cetvellerindeki ilgili beyanlar kontrol edeceklerdir (md 11/1)72. lme ve tahmin neticeleri, imza karlnda mkellefe veya onun namna hareket eden kimseye ihbarname ile tebli edilecek, yokluklar halinde ise mkellefe verilmek zere bu ile grevlendirilen kimselere braklacaktr (md. 12). Verginin tahsil aamasnda ise demenin ayn veya nakd olarak yaplmasna gre farkl usuller benimsenmitir. 19uncu madde hkm uyarnca mkellefler aynen demekle ykml olduklar vergilerini miktarlar llerek belirlenen mahsullerde en ge lmeyi takip eden gn iinde geici ky ambarlarna; miktarlar beyan zerine tespit edilen rnlerde ise, rnlerin tr itibaryla il idare heyetlerince belirlenecek tarihlerde teslim yerlerine kendi imkanlaryla teslim etmeye mecburdurlar. Mkelleflerin aynen alnan vergilerde rnlerini, geici ky ambarlarndan alarak teslim yerlerine gtrmeleri de gerekmektedir (md. 20). Daha ncede ifade edildii zere rnlerin naklinin bizzat rn sahibi olan vergi mkellefi tarafndan yerine getirilme zorunluluu73 ifti asndan byk glklere neden olmutur. 4553 sayl yeni Kanun ile vergi matrahnn belirlenmesinde lme ve tahminle grevlendirilen memur saysnn azaltlmas amacyla harmanda lme usulnden vazgeilmitir. Bu usulde, blge amiri, lme memuru, beki ve kolculardan oluan
71 Tahmin kollarnn kurulu biiminin 14nc maddenin 2nci fkrasna gre Tahmin kollar mahallin en byk mal memurunun inhas zerine vilyetlerde vali, kazalarda kaymakam tarafndan tyin edilen bir memur ile ziraat odalar, yoksa vilyet veya kaza merkezi belediye encmenleri tarafndan ziraat erbab arasndan seilen bir azadan ve ehir ve kasabalarda belediyenin mahalle ileriyle tavzif ettii zattan, kylerde muhtardan veya ihtiyar meclisinin bir zasndan mteekkildir. 72 Toprak mahsulleri vergisinin rn miktarnn tahmini iinin rn olgunlamadan nce tarlalarn gezilmesi suretiyle yaplmas nedeniyle, halk arasnda yeil ekin vergisi adyla anldn da belirtmek gerekir. (ZER, 2011, s. 229). 73 O dnem verginin tahsilat iinde grevlendirilen Kafaolu bu srete iftinin byk zorluklarla karlatn sylemektedir. Zira vergi olarak alnan rn en yakn Ofis merkezine yine ifti gtrecekti, bu ayr bir klfetti. nk yle kyler vard ki, Ofis teslim yerine kan ya da eekle yedi saatte gidilebilirdi. ifti ou zaman geceyi orada han odasna cret deyerek geirirdi (KAFAOLU, 2005, s. 81).

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

85

ve toplam yz bin kiiye varan bir geici memur vukuf heyetleri77 olarak adlandrlan alt birimler kadrosunun kullanlmasnn74 verginin toplanma- kurmas ngrlmtr. Tarh ilemleri, mahsuln tahmini ile mkellefiyetin tespitinde mkellefsnda byk harcamalara75 neden olduu; bunun da verginin verimliliini ortadan kaldrd belirtil- ler tarafndan verilen beyanlar; retim yerleri ve mahsuln durumu hakknda Maliyece yaptrlm melidir. Dier yandan 4553 sayl Kanunla getirilen olan tetkik ve kontroller; 15inci madde hkmnce dzenlemelerin vergi hukukunun temel ilkeleriyle dzenlenmi olan mahsul beyannameleri78; vukuf ciddi biimde elitiinin de alt izilmelidir. Yeni Kanunun l usul yerine beyan usul- heyetlerince yaplan tahminlere ait raporlar ve n ngrm olmas nemli bir gelimedir. 6nc mahsuln gerek miktarn tespite yarayan dier madde hkmne gre mkellefler, ehir ve kasa- karineler incelenerek tahmin komisyonlar tarabalarda belediyeler, kylerde muhtar ve ihtiyar fndan gerekletirilecektir (md. 18). Dolaysyla meclisleri nezdinde alm beyan cetvellerine tahmin komisyonlarna eski Kanunda olduu ekim yerlerinin ve bahelerinin mevki, vasf ve zere vergi matrahnn belirlenmesi bakmndan yz lmlerini; ektikleri tohum miktarn ve tr- olduka geni bir serbestlik ve vergi hukukunun lerini; kullandklar ziraat vastalarn; bahe ve temel ilkeleriyle badamayacak lde takdir zeytinliklerde aa saysn; bcekhaneler iin yetkisi tannmtr. Kanunda beyan usul ngbunlarn yerini ve atklar tohum kutusu saysn rlm olmasna ramen tahmin usulnn de kaydettirmek suretiyle beyanda bulunmaya mec- varln srdrmesi mkellefler bakmndan eski bur klnmlardr. Fakat verginin tarh aamasnda Kanundan kalma ciddi sakncalarn devam ettirilmutlak bir balaycl bulunmayan bu beyan- mesi anlamn tamaktadr. lar daha ziyade hazrlayc nitelik tamaktayd. Verginin tarhnda mkellefiyet kiisellikten Kanunda her il veya kaza merkezinde bir tahmin karlarak yer yer kolektif bir karaktere dnkomisyonu76 oluturulmas ve bu komisyonun da trlmtr. Kanunun 10uncu maddesine gre ipek kozas hari vergiye tabi rnlerin miktar 74 Toprak mahsulleri vergisi hakknda kanun lyihas ve Muvakher ehir, kasaba ve ky veya iftlik79 bir birlik kakat encmen mazbatas (1/226), TBMM Zabt Ceridesi, s. 3. Ayrca
bkz. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 44, 19.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 78. 75 Gerekten de eski Kanunun yrrlkte olduu dnemde verginin tarh ve tahsili iin ok yksek masraflar yaplmasna ramen istenilen haslatn elde edilemedii grlmektedir. Zira eski Kanun hububat rnleri iin tarlada l sistemini ngrdnden; ok sayda lc (44.000 kii), tahmin memuru (9.800) ve harman bekisinin (49.500) grevlendirilmesi gerekmitir. lk uygulama ylnda tarh ve tahsil masraflarna, elde edilen rnlerin te birine tekabl eden yaklak olarak 20.700.000 lira harcanmtr. Hkmet bu masraf kalemini ksmak amacyla harmanda l sistemini kaldrm, bylece verginin tarh ve tahsili iin gereken alan saysn drebilmitir. Bu tedbirin neticesinde 1944 ylnda 11.200.000 liralk ve 1945 ylnda 7.000.000 liralk bir toplam maliyet ile verginin tarh ve tahsilini gerekletirebilmitir (BULUTOLU, Kenan, Trk Vergi Sistemi, alayan Kitabevi, stanbul, 1967, s. 150 151). 76 Tahmin komisyonlarnn oluumunu dzenleyen 12nci madde uyarnca Her vilyet ve kaza merkezinde bir tahmin komisyonu bulunur. Tahmin komisyonu vilyet merkezinde valinin veya tensip edecei bir zatn, kazada kaymakamn reislii altnda aada yazl kimselerden teekkl eder: 1 Mahallin en byk malmemuru; 2 Ziraat mdr veya memuru, yoksa ziraat muallimi, o da yoksa ifti mallarn koruma meclisince kendi zas arasndan seilecek bir zat; 3 Memurlar arasndan en byk mlkiye miri tarafndan seilecek bir zat; 4 Vilyet umumi meclisi daimi encmenince vilyet umumi meclisi zasndan seilecek bir zat; 5 Belediye encmenince belediye azalar arasndan seilecek bir zat; 6 Ziraat odas, ziraat odas bulunmyan yerlerde ticaret odas, o da yoksa belediye encmenince ziraat erbab arasndan seilecek iki zat. 4 nc ve 5 inci bendlerde yazl azalar tercihan ziraat erbab arasndan seilir. Tahmin komisyonlarnn grevleri ise 13nc maddede drt bent halinde dzenlenmitir. Bu maddeye gre tahmin komisyonlar A) Mahsuln nevi itibariyle mkellefiyetin miktarn tesbit etmek; B) Vukuf heyetlerini tekil ve vazifeye sevketmek; C) Hakem heyetlerinin vazife grecei mntakalar tyin etmek; D) 21 ve 22 nci maddelerde yazl itirazlar tetkik ederek karara balamak ile grevlidir. 77 16nc maddeye gre her kazada er kiiden oluan ve ihtiya duyulan sayda vukuf heyeti kurulabilir. Heyetin yeleri biri memur, ikisi ziraat erbabndan olmak zere tahmin komisyonunun teklifi zerine mahallin en byk mlkiye amiri tarafndan tayin olunurlar. Vukuf heyetleri tahmin komisyonlarnca tespit edilen zamanlarda kendilerine tertip edilen birliklere gidip retim yerlerini dolamak ve her birliin fiilen elde edebilecei mahsul miktarlarn tahmin ederek bunlar bir raporla tahmin heyetlerine bildirmekle grevlidirler (md. 17). 78 15inci maddede dzenlenen mahsul beyannameleri A) ehir ve kasabalarda belediye reisi veya tevkil edecei zat ve belediye encmenince belediye meclisi azalar arasndan seilecek zat ile birlik mmessili (ziraat erbab tercih olunur); B) Kylerde muhtar ve ihtiyar meclisi; C) iftliklerde birliin mmessili; tarafndan hazrlanr. Beyannamelere her mkellefin elde edecei miktar dercolunarak yekn itibariyle birliin mahsul miktar tesbit olunur. Mkelleflerden her biri beyannamenin kendisine ait ksmnn hizasna imza veya iaretini koyar ve varsa itirazn kaydeder. Mahsul beyannameleri birlik mmessilleri tarafndan tahmin komisyonuna makbuz mukabilinde tevdi olunur. 79 Kanunun 10uncu maddesinin 2nci fkrasnda iftlik ehir, kasaba ve ky dnda mstakil binalar ve tesisat bulunan ve tedenberi kendilerine mahsus adlarla anlan iletmeler olarak tanmlanmtr. Bununla beraber sz konusu kavramn hem ciddi

86

Akman, Solak Akman

bul edilerek ayr ayr tahmin olunacaktr80 . Baka bir ifadeyle mkellefin iine dhil edildii birliin retim kapasitesi bu birlii oluturulan mkelleflerin elde edecei tahmin edilen mahsul miktarlar gz nnde bulundurularak hesaplanacak ve bunun zerinden sz konusu birliin toplamda ne kadar vergi demesi gerektii tespit edilecektir81. Burada reticilerden alnacak olan ayn vergi kural olarak her bir retici bakmndan ayr ayr belirlenmekte ancak birlik zerinden elde edilecek toplam vergi miktarnn azalmasn engellemek zere kolektif mkellefiyete yol aan ayrks bir

bir belirsizlik hem de eitlik ilkesi asndan nemli sorunlar yaratt belirtilmelidir. Zira iftlik, idari tekilat iinde yer alan mahalli bir birim deildir. Bu bakmdan hukuken belirlenmi bir stats de yoktur. Dier taraftan iftlik sahibi kendisini temsil edebilirken, ky birliinin iindeki ifti bu yetkiye sahip deildir. Bir birlie bal bulunan kk iftiler bu bakmdan kolektif mkellefiyetin bir paras olmaktadrlar. Meclis grmeleri srasnda bu konuya deinen Uzaya gre kylerdeki iftiler, ehirlerdeki iftiler kendi mahsullerini beyan etmek iin hibir hak sahibi olmuyorlar. Bir heyet onlarn mahsullerinin miktarn yazyor, kendilerine ancak itiraz etmek, o beyannamenin kenarna bir iaret yapmak kalyor. Bu doru deildir. iftlik sahiplerine gelince; tamamiyle kendisi, benim mahsulm u kadardr, budaym bu kadar, arpam bu kadar yulafm u kadardr diyerek beyanname vermek hakk tanlyor. Artk ona itiraza bile mahal yoktur. Beyannamede gsterip bildiriyor. Sonra itiraz da etmiyecek. Geri vukuf heyeti ve icabederse tahmin komisyonu onlarn da vermi olduklar beyannamenin doru olup olmadn tetkik edebilir. Fakat arzettiim gibi bunun bir de ruh mnas vardr. iftiler, kyller diyecekler ki her yerde aann ileri kendi istedikleri gibi oluyor. Heyete tetkike bile lzum grmeden vermi olduu beyannameyi kabul etti diyecekler (TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 45, 20.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 115). 80 Kanunun vergilendirme srecinin ileyii bakmndan olduka karmak bir yap ngrdnn vurgulanmas gerekir. Bu srete zellikle bireysel mkellefiyet ile birliin mkellefiyetinin birbirine kart ve kurulan mekanizmalar ile bu durumun daha da girift bir hale getirildii grlmektedir. Kabaca ekili beyan, mahsul beyan, mahsul beyanna kar itiraz, bu itirazlarn tetkiki, vukuf ehli raporu, tahmin komisyonu karar, bu karara itiraz bu itirazlarn hakemle tetkiki ve nihayet son karar aamalarndan oluan vergilendirme srecinde Kanunun 21inci ve 22nci maddeleriyle dzenlenen itiraz aamalar ve bu itirazlarn sonulandrlmasna ilikin dzenlemelerin sonular itibaryla kolektif bir karakter gsterdii ve yer yer bireysel mkellefiyetin gereklerini ciddi biimde ihlal ettii belirtilmelidir (bkz. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 46, 21.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 142). 81 Bu durum Kanunun gerekesinde u ekilde ifade edilmektedir: Yeni lyihann istinat ettii esas, evvela mkellefin beyan bu beyann salhiyetli memurlar vastasiyle kontrol, vilyet ve kazalarda tekil edilecek komisyonlar marifetiyle her kye izam edilecek vukuf heyetlerinin birliklere tahmil edilebilecek mkellefiyetin mahsul itibariyle miktarlarnn ne olmas lzmgelecei hakkndaki tetkikleri zerine o birliin muhtarnn da itirakiyle birlik namna tesis edilecek mkellefiyetin mezkr tahmin komisyonlar marifetiyle tesisidir (Toprak mahsulleri vergisi hakknda kanun lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/226), TBMM Zabt Ceridesi, s. 2).

dzenlemeye yer verilmektedir. Kanunun 21inci82 ve 22nci83 maddeleriyle getirilen dzenlemelerin fiili olarak kolektif bir mkellefiyete yol at grlmektedir. Birliin mkellefiyet miktarna itiraz hakkn dzenleyen sz konusu maddelere gre bu miktara itiraz hakk sadece birliin temsilcisine verilmekte, vergiyi deyecek olan mkelleflere buna ilikin dorudan bir itiraz imkn tannmamaktadr. Eer birliin temsilcisi birlike denecek vergi miktarna itirazda bulunmamsa mkellefler sadece, birlik iinde kendilerine den vergi miktarna itiraz etmek hakkna sahiptiler. Ne var ki 22nci maddenin son fkrasna gre mkellefin kendi vergi miktarna ilikin itiraz neticesinde verilen son kararda vergi miktar drlse dahi bu durum birliin daha nce hazrlanm ve temsilci tarafndan itirazda bulunulmad iin kesinlemi olan mahsul beyannamesindeki toplam miktardan dlmeyecektir. Baka bir ifadeyle itiraz sonucunda vergi miktar drlen mkellefin demeyecei tutar birliin dier yelerinin mevcut vergi borlarna eklenecek olup, birliin deyecei toplam vergi miktarnda bir azalma gereklemeyecektir. Bu durum hazine lehine so82 Tahmin komisyonlarnca yaplan tetkik neticesinde tesbit edilen mkellefiyet miktar birlik tarafndan verilen mahsul beyannamesinden fazla olduu takdirde birlik mmessili mensup olduu birliin mstahsillerine kylerde ihtiyar meclisi, ehir ve kasabalarda 15 inci maddede yazl heyet huzurunda bu fazlal bildirir ve mnasip vastalarla iln eder. Mstahsiller komisyonca tesbit edilen miktar uygun grrlerse imza ve iaretleriyle tasdik edecekleri cetvel be gn iinde mmessiller tarafndan komisyona gnderilir. Bu suretle komisyonun tesbit ettii mkellefiyet katleir. Yukardaki fkrada yazl mddet iinde muvafakati mutazammn bir cetvel gnderilmez veya komisyona birlik veya mkellef mstahsil tarafndan itirazda bulunulmazsa komisyonca ittihaz edilen karar katileir. 83 Tahmin komisyonlarnca tesbit edilen mkellefiyet miktarna kar kararn tebliinden itibaren be gn zarfnda : A) Mahallin en byk malmemuru; B) Birlik namna mmessiller; Tahmin komisyonu nezdinde itiraz edebilirler. Gerek bu iki halde ve gerekse 15 inci madde mucibince mahsul beyanna ait cetvelin tanzimi rasnda veya 21 inci madde hkmleri dhilinde mstahsiller tarafndan vaki itiraz zerine tahmin komisyonlar karar vermeksizin o birlie bir hakem heyeti gndermee mecburdurlar. Hakem heyeti tetkik mevzuu olan sahaya evvelce gitmemi olan vukuf heyetlerinden biri olur. Hakem heyeti tetkikatn, kylerde muhtar ve ihtiyar meclisi, ehir ve kasabalarda 15 inci maddede yazl heyet huzurunda itiraz edenlerin ve dier mstahsillerin de itirakiyle alenen icra eder. Bu tahkikat neticesinde mstahsillere ve birlie ait mkellefiyet miktarn yeniden ve kat olarak karara balar. u kadar ki bu suretle tesbit edilen miktar evvelce mahsul beyannamesinde yekn itibariyle gsterilen miktardan aa olamaz.

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

87

nu yaratmaktaysa da zira hazine her halkarda, birlik iin belirlenen toplam vergi miktarn dier mkelleflerin deyecekleri vergiyi ykseltmek suretiyle tahsil etmektedir itirazda bulunmayan mkellefler asndan byk bir hakszla neden olduu aikrdr. Devletin zora dayal ve karlksz olarak ald bir kamu geliri tr olan vergilerin, vergilendirme ilikisinin yalnzca hazine tarafnn yararna olacak biimde ngrlmesi modern devletin vergilendirme yetkisiyle badatrlamaz84 . Bu adan modern vergi sistemlerinde, vergilendirme yetkisinin devletin tekelinde ve bu yetkiye dayanlarak kurulan vergilendirme ilikisinin tek tarafl olmas, mkelleflerin lsz ve belirsiz dzenlemelerle uygulamalara tabi tutulmalarnn gerekesi olamaz. Yukarda sz edilen dzenlemelerde ngrlebilirliin sadece hazine bakmndan geerli olmas, vergi devini yerine getirmekle ykml olan kimseler bakmndan ise vergilendirme srecinin birok adan belirsizlie sebep olacak lde deikenlik gstermesi temel vergilendirme ilkelerinin de ihlaline yol amaktadr. Kanun tasars mecliste grlrken zerinde en ok tartma yrtlen hkmlerin 21nci ve 22nci maddeler olduu belirtilmelidir. Sz konusu iki maddeye ilikin muhalefetin genel olarak itiraz kurumunun ileyii ve birliin temsilcisi tarafndan itiraz edilmemesi halinde kesinleen toplam vergi miktarnn, birlik iinde yaplan itirazlarn kabul edilmesi halinde dahi drlememesi hususlarnda younlat dikkat eker. Mevcut dzenlemeyi savunanlarn ne srd argmanlar birliin temsilcisinin denecek toplam vergi miktarna itiraz etmeyerek birlik mkellefiyetini kesinletirdiine, dolaysyla daha sonra yaplacak bireysel mkellefiyetlere ilikin itirazlarn sadece birlik iindeki tevzi sorunuyla alakal olduuna ve bu84 Gerekten de bireysel mkellefiyet yerine herhangi bir biimde kolektif mkellefiyete ilikin sonular dourabilecek bir dzenlemenin ngrlmesi modern bir vergi sistemi asndan kabul edilemez. Keza varlk vergisi uygulamasnn ncesinde aznlk temsilcilerinin Saraoluna ynelttikleri 300 milyon mu toplamak istiyorsunuz,[yoksa] 200 milyon mu toplamak istiyorsunuz? Siz bunu bize brakn, biz bunu [kendi aramzda] toplayalm [ve] hkmetimize verelim nerisi, Saraolu tarafndan modern bir devletin bu tr bir teklifi kabul edemeyecei gerekesiyle reddedilmitir (AKTAR, 2006, s. 145 146). Saraolu bu neriyi sz konusu gerekeyle reddetmi ancak iktidar dneminde yrrle konulan Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu ile modern bir devletin hukuk sisteminde yer almamas gereken dzenlemeler getirilmitir.

nun deitirebileceine ilikindir. Hazine yarar ve toplanacak vergilerin hibir surette azaltlmamas ynndeki dnce de kolektif mkellefiyet anlaynn savunulmasnda etkili olmutur85 . Daha
85 Bu dzenlemeyi hararetle savunan Dnsele gre yalnz kyn heyeti umumiyesi iin tahmin olunan bir miktar vardr. imdi ferd mkellefiyetle o yekn azalmyor. Bu azalmay umum veriminden tenkis etmei mahzurlu grdler bu ekle gidecek olursak umum haslat azaltacaz ve bu kanunu sakatlandrm olacaz. Biz ferd mkellefiyeti temin edelim, ettik gadra mni olalm, onu da temin ettik. Eer bir de bu kapy aarsak haslat tenkis etmi oluruz ve kyn verecei umumiyeti ihll ederek hepsini itiraza tevik etmi oluruz bir kye vukuf heyeti gitti. Kyn heyeti umumiyesi iin bir rakam tyin etti. O rakama da mmessil tarafndan itiraz vki olmad. Ne oldu? Mmessil tarafndan itiraz vki olmad amma iindeki mkellefler tarafndan itiraz var. imdi birlik itiraz etmemi, yani birliin yeknu biz bu klfete mtehammiliz demi. Birlik itiraz etmi olsa i kolay. O zaman birlik itiraz komisyonu iler. Birlik itiraz etmemi, mkellef itiraz etmi. Mantkan bendeniz de o mantkin iindeyim. Mantkan o yekndan dmesi lzm. Bendeniz bunu encmende syledim. Hatt Ali, Veli diye iaretler koydum. Mantki cihette dndnz m? Bunun yekndan dlmesi lzmdr. Encmende dediler ki; demeyiz, niin? Ona cevap verdiler: nk birlik itiraz etmedi. Bu bir. Birlik bu yekna mtehammil olduunu kabul etti. Birlik itiraz etmemi. Bu adamlarnkini birliin yeknundan tenzil edelim dersek, bu takdirde mkl bir durum, hsl olur. Yani byle bir takm itirazlar, tahrik, edilmek suretiyle, Hkmetin o mntakadan o kyden alaca haslat azaltlyor. Bunun bir ka kyde tekerrr ettiini tasavvur buyurunuz, byk bir yekna bali oluyor. Mademki, mmessil buna itiraz etmemitir, birliin mterek ahsiyeti bunu kabul etmitir. Bu mlhazadr ki, bu noktaya bendenizi de iltihaka sevketmi bulundu. Bendeniz bunu ahsen zaruri gryorum. nk aksi yol haslatn tenakusunu mucip olur. Verginin yeknu zerinde byk bir tesir yapabilir kanaatndaym. (TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 46, 21.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 145 146). Barutuya gre de mstahsile iki trl itiraz hakk kabul edilmemitir. Bir birlie itiraz kabul ediliyor, bir de mstahsil iin sadece tevziata ait itiraz kabul ediliyor. Ky namna yaplacak itirazlar mstahsillere ait deildir. Bu itiraz ancak mstahsil namna birlik mmessili, yani ihtiyar heyeti, muhtar yapabilir. Ky namma itiraz hakk ancak ahsiyeti hkmiyenin mmessili tarafndan yaplacana ve itiraz etmediine gre, kanun diyor ki, o kesbi katiyet etmitir, bitti. Simdi kalyor, mstahsilin itiraz. Bu da sadece tevziata aittir. O halde tetkikatn mahalline maksur olmas gayet tabiidir. Mamahlli nedir? Tevzi meselesidir. Ahmede yaplan tevzi miktar yerinde deilse onu Ahmetten tenzil edecektir. Tenzil ettiine gre bakacak Hasann, Hseyinin hisselerinde isabetsizlik varsa onlara ilve edecektir. Amma onlarn da oradaki itiraz haklarn yeniden tetkik etmek artiyle. Bir hakszla meydan vermemek iin onlar da dinleyecek; Mkellefiyet byle yeniden tesbit edilince ite bu kat oluyor. (TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 46, 21.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 147). Maliye Bakan Aralnn da tasarnn aynen kabul edilmesinden yana olduu grlmektedir. Ona gre mesele meydandr. Orta yerde ky birlii namnda bir ey tesbit ediliyor. Birliin verecei u kadardr deniyor. Buna kimsenin itiraz ettii yok. Tahmin komisyonu veya ehlivukuf bu miktar arttrd zaman buna itiraz yaplyor. Kim yapyor? Ahmet, Mehmet Diyor ki; bana konulan miktar oktur. Bu ok denilen miktarn, vrit olduu takdirde, baka kyllere zammedilmesinde tereddt etmeye mahal yoktur. Eer bundan tenzil edeceimiz miktar kyn heyeti umumiyesinden almayacaz dersek bunun sonu gelmez. (TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 46, 21.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas, s. 148).

88

Akman, Solak Akman

ak bir ifadeyle bu Kanuna ilikin temel sorunlardan biri vergilendirme srecinin hazine lehine kolaylatrlmas amacyla ngrlm olan birlik kavramndan kaynaklanmaktadr. Zira birlik kavramnn kabul, bireysel mkellefiyete dayanmas gereken bir sistemde kolektif mkellefiyetin olumasna yol amaktadr. Yeni Kanunun eski Kanundan farkllat bir dier nokta da tm rnler iin %10 olmak zere sabit bir vergi orannn tespit edilmi bulunmasdr (md. 10). Ancak orann tm rnler iin %10 olarak belirlenmesi aarla olan benzerliini daha grnr klmtr86 . Aynen alnacak vergilerin tahsilinde ise muvakkat ky ambarlarna ara teslim uygulamasndan vazgeilmesi87 dnda, eski Kanuna yakn dzenlemeler ngrlmtr. rnein reticilerin demekle ykml bulunduklar ayn vergilerin naklini kendi imknlaryla nihai teslim yerlerine getirmelerine ilikin mecburiyetleri devam etmektedir (md. 29).

koullar dikkate alndnda toprak mahsulleri vergisi zellikle kk toprak sahipleri zerinde nemli bir bask yaratmtr. Toprak mahsulleri vergisinin salnma gerekesi olarak savan yaratlira olmak zere yapldn belirtmektedir. (KTE, s. 201), Tekeliolu ise 21.05.1947 tarihli meclis grmelerinde sz konusu verginin 360 milyonluk ksmndan sadece 20 milyon liralk bir ksmn denmedii sylemektedir. Bu bilgiden hareketle 340 milyon liralk bir tahsilatn gerekletii sonucuna ulalmaktadr (TBMM Zabt Ceridesi, D. VIII, C. 5, . 62, 21.5.1947, Ankara, TBMM Matbaas, s. 200). Konuyla ilgili olarak 1943 1948 yllar arasnda karlan kesin hesap kanunlar ele alndnda, yukarda zikredilenlerden daha farkl bir tablo ortaya kmaktadr. 1943, 1944 ve 1945 yllar kesin hesap kanunlarnn gelir cetvellerinde ayr bir kalem olarak toprak mahsulleri vergisine yer verilmektedir. Bu cetvellere gre 1943 ylnda 59.663.479 lira (Resmi Gazete, 23.11.1949, S. 7361), 1944 ylnda 47.275.054 lira (Resmi Gazete, 25.05.1951, S. 7817), 1945 ylnda 66.855.160 lira (Resmi Gazete, 09.04.1952, S. 8081) tutarnda tahsilat yaplmtr. 4838 sayl Kanun ile 01.01.1946 tarihinden balamak zere Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun yrrlne son verilmi fakat tahakkuk etmi vergi alacaklarnn tahsiline bir sre daha devam edilmitir. Bu nedenle, 1946 ve sonras kesin hesap kanunlarnda toprak mahsulleri vergisi ayr bir kalem olarak gsterilmemitir. 21.05.1947 tarih ve 5050 sayl Kanun ile de toprak mahsulleri vergisine ilikin tm borlar silinmitir. Bununla birlikte ktenin verdii rakamlar ile kesin hesap kanunlar karlatrldnda gelir cetvellerindeki Kaldrlm Vergiler Artklar adl kalemin ktenin hesaplamasna konu olan rakamlarla uyutuu dikkate arpmaktadr. Gerekten sz konusu kalem nceki yllarda bte gelirleri iinde olduka kk bir paya sahipken rnein 1945 ylnda kaldrlm vergiler artklar kalemi 20.000 lira civarndayd 1946 ylnda 78.848.421 lira (Resmi Gazete, 11.04.1952, S. 8083), 1947 ylnda 29.405.410 lira (Resmi Gazete, 12.03.1954, S. 8656) ve 1948 ylnda 8.692.910 liralk meblalara ulamtr (Resmi Gazete, 13.03.1954, S. 8657). Kaldrlm Vergiler Artklar kaleminin hangi vergileri kapsad net olarak bilinmemekle birlikte, bu kalemde yer alan gelirlerin kayda deer bir ksmnn toprak mahsulleri vergisinden salanm olduu sylenebilir. Resmi rakamlar zerinden hareket edildiinde toprak mahsulleri vergisi uygulamas neticesinde devletin 290.740.434 lira gelir elde ettii saptanmaktadr. Keza ktenin hesaplamasnda yer almayan 1943 ylnn rakamlar da eklendiinde yukarda belirlenen tutar ile ktenin tespit ettii tutarn birbirlerine yakn bir olduklar gze arpmaktadr. 5050 sayl Kanunun yrrle girmesiyle mkelleflerin bu vergiye ilikin borlar silinmise de 1947 ve 1948 yl kesin hesap kanunlarnda Kaldrlm Vergiler Artklar kaleminin yksek bir mebla ierdii grlmektedir. Bunun nedeninin Toprak Mahsulleri Ofisi tarafndan aynen tahsil edilmi ancak Maliye ile hesab henz grlmemi olan ksmlarn sz konusu kaleme eklenmesinden kaynakland sanlmaktadr. Nitekim 5050 sayl Kanuna ilikin 15.05.1947 tarihli Bte Komisyonu Raporunda 1943 - 1946 yllar arasnda bu verginin tahsilat toplamnn 241 milyon lira olduu fakat bu tutarn Toprak Mahsulleri Ofisince aynen alnp Maliye ile hesab henz grlmeyen ksm iermedii ayrca belirtilmektedir (lgili Bte Komisyonu raporu iin bkz. Seyhan Milletvekili Sinan Tekeliolunun, Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun kaldrlmas hakkndaki kanuna ek 2/10, orum Milletvekili Necdet Ycerin, 4888 sayl Kanuna ek 2/19 sayl Kanun teklifleriyle Toprak Mahsulleri Vergisi artklarnn taksitlendirilmesi hakknda 1/49 sayl Kanun tasars ve Tarm, Maliye ve Bte Komisyonlar raporlar, TBMM Zabt Ceridesi, D. VIII, C. 5, . 62, 21.5.1947 gnl birinci celseye ek 64 sayl basmayaz, s. 8).

IV. Deerlendirme ve Sonu

4553 sayl Kanunun yrrlkte olduu yllarda toprak mahsulleri vergisinin kk bir ksm nakden tahsil edilmi, byk ksm ise aynen alnmtr. Bu vergi tahsiltnn maddi deerinin yaklak 290 milyon lira olduu sylenebilir88 . Dnemin
86 Bulutolu tarafndan yeni aar olarak adlandrlan toprak mahsulleri vergisinin baz ynleriyle Osmanl Devleti zamannda uygulanan aar vergisinden farkllatn belirtmek gerekir. Bulutoluna gre toprak mahsulleri vergisi aara gre u noktalarda daha iyiydi: 1. Yeni vergide mkellefin hasattan nceki beyan bir bilgi kayna olarak kabul ediliyordu; 2. Baz rnlerde vergi, mkellefin denetlenen bildirimi esas alnarak tarhediliyordu; 3. Tarlada tartmas gerekli rnlerde, hkmet memurlar dvetten sonra iki gn iinde gelip lmeyi yapmak zorundaydlar; 4. Tarhedilen vergiye itiraz yolu akt (BULUTOLU, 1967, s. 150). 87 Geici ky ambarlarna teslim usulnden vazgeilmesinin altnda yatan neden ise byk oranda ilk yln kt tecrbelerinden kaynaklanmaktayd (bkz. NC, 2009, s. 118). 88 Yukarda da belirtildii zere toprak mahsulleri vergisi araclyla elde edilen tahsilat tutarnn hesaplanmas, vergilendirmenin ayn ve nakd unsurlar ihtiva etmesi nedeniyle zorluk yaratmaktadr. Bu konuda birok yazarn farkl rakamlara yer verdii grlmektedir. Toplanan vergiyi ayn rn olarak ele alan Baydar, 600.000 ton hububatn vergi olarak alndn belirtmektedir. (BAYDAR, 1978, s. 14). Buna karlk vergiden nakd olarak salanan geliri Kayra 223 milyon lira (KAYRA, 2011, s. 208), ener 233 milyon lira (ENER, 2004, s. 90), Boratav ise farkl eserlerinde 192 milyon lira (BORATAV, 1982, s.266) ve 167 milyon lira (BORATAV, 2003, s. 85) olarak ifade etmektedir. Dnemin stanbul Defterdar Faik kte ise toplamda 229 milyon liralk bir tahsilatn 1944 ylnda 47.275.054, 1945 ylnda 66.855.160, 1946 ylnda 78.000.000, 1947 ylnda 29.000.000, 1948 ylnda 8.000.000

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

89

t iktisadi glkler gsterilmekteydi. Dolaysyla savan bitmesinin ardndan sz konusu verginin kaldrlmasna ynelik talepler gl bir biimde dile getirilmeye balanmtr. Bu dorultuda 23.01.1946 tarih ve 4840 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun Kaldrlmas Hakknda Kanun yrrle girmi ve 01.01.1946 tarihinden geerli olmak zere 4553 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun uygulamasna son verilmitir89. Toprak mahsulleri vergisi sava yllarnda hem ordu ve byk ehirlerin iaesinin karlanmas hem de hazineye salad gelir bakmndan nemli bir kaynak yaratmtr. Ancak bu vergi, retim miktarlarndaki ciddi dlerin ve krizin nedeni olarak da gsterilmitir. Gerekten de verginin uyguland yllarda birok farkl tarmsal rnn retim miktarlarnda ciddi dler yaanm; normal retim miktarlarna sava sonras yllarda ulalabilmitir90 . Benzer bir tablonun birok hububat ve bakliyat rnleri ile dier tarmsal mahsuller bakmndan da sz konusu olduunu belirtmek gerekir. Dolaysyla verginin uygulama89 Resmi Gazete, 26.01.1946, S. 6216. Daha sonra 17.05.1946 tarih ve 4888 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun Kaldrlmas Hakkndaki 4840 Sayl Kanuna Ek Kanun ile 4553 sayl Kanundan kaynaklanan ayn vergi borlar nakd borca evrilmi; zam ve cezalar da terkin edilmitir (Resmi Gazete, 24.05.1946, S. 6315). Son olarak 21.05.1947 tarih ve 5050 sayl Toprak Mahsulleri Vergisi Artklarnn Silinmesi Hakknda Kanun ile 4553 sayl Kanun gereince salnan vergiden hala tahsil edilmemi bulunan borlarn tm cezalaryla birlikte silindii hkme balanmtr (Resmi Gazete, 27.05.1947, S. 6616). 90 1938 ylnda 4.279.000 ton olan buday retimi savan ilk yllarnda baz dler gsterse de (rnein 1942 ylnda hala 4.263.000 ton) verginin yrrle girdii 1943 ylndan itibaren retimde hzl bir d balamtr. Buday retimi, 1943 ylnda 3.510.000 ton, 1944 ylnda 3.148.000 ton, 1945 ylnda ise 2.189.000 tondur (OKUOLU, brahim, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi Pazarn Oluma Sreci kinci Kitap (1923 1950 Aras), Ceylan Yaynclk, stanbul, 1999, s. 146). retimdeki bu dn buday ile snrl kalmayp baka rnlere de sirayet etmesi dikkat ekmektedir. rnein arpa retimi 1942 ylnda 2.165.000 ton iken, 1943 ylnda 1.665.000 tona, 1944 ylnda 1.403.000 tona ve 1945 ylnda 934.000 tona gerilemi; zeytin retimi 1942 ylnda 269.784 tona ulamken 1943 ylnda 127.025 ton, 1944 ylnda 154.245 ton ve 1945 ylnda 121.273 ton olarak ancak salanabilmitir. Bakliyat retiminde de benzer biimde byk bir azalma yaanm; 1940 ylnda 371.618 ton seviyesinde olan toplam retim 1945 ylnda 183.912 ton civarnda gereklemitir. (Ibid., s. 146 155). Kazgana gre de toprak mahsulleri vergisinin retimden caydrc bir etkisi olmutur. Zira savan bittii 1945 ylndaki retim dzeyi 1935tekinin de altna inmiti. Bu durum ayn zamanda hkmet iin ciddi bir itibar kayb manasna geliyordu (KAZGAN, Glten, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi Birinci Kresellemeden kinci Kresellemeye, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002, s. 66 69).

ya konulduu yllar ierisinde retim seviyesinde genel bir dn yaand ve bu durumun lkenin iinde bulunduu artlar da dnldnde ciddi bir sorun yarattnn alt izilmelidir. Sonu olarak II. Dnya Sava yllarnda izlenen ekonomi politikalarnn dourduu mali ykmllk/klfetler iftiler andan olumsuz neticeler dourmutur. Arlkl olarak hububat ziraat yapan Trkiye kylsnn nce Mill Korunma Kanununa dayanlarak uygulanan devlete el koyma yntemi, daha sonra halk arasnda aarn geri gelmesi olarak yorumlanan toprak mahsulleri vergisi nedeniyle ar bir vergi ykyle kar karya kalmas mevcut tek parti iktidarna kar tepkileri de beraberinde getirmitir91. El koyma uygulamasnda piyasa fiyatlarnn ve hatta maliyetlerin altnda kalan alm bedelleri iftiler bakmndan ciddi mali kayplara/klfetlere sebep olmutur. Ayrca rn teslimin gerekletirilmesine ilikin mecburiyetler yeni bir angarya usul olarak alglanmtr. Toprak mahsulleri vergisi ise dk bedelle el koyma uygulamasyla birlikte iftiler nezdinde ykc sonulara neden olmu, halkn siyasi iktidara kar honutsuzluunu arttrmtr. Gerek verginin karakteri gerek uygulamann neden olduu ve dorudan iftiye yklenen ek klfetler zaten son derece sorunlu bir mahiyet gsteren bu verginin arln daha da arttrarak mevcut politik yapnn deimesi gerektii ynndeki grleri de beslemitir.

91 Yerasimosa gre toprak mahsulleri vergisi kylye o kadar ar gelmitir ki aslnda hibir zaman tam olarak toplanamamtr. Yazar bu verginin sonunda jandarma dayann btn halk ve zellikle kyller arasnda rejimin bir alameti farikas olarak yerlemesine yol atn ifade etmektedir. (YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye 3 I. Dnya Savandan 1971e, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1976, s. 1327). Pura gre uygulanan bu politikalar, CHPyi iktidardan drm ve uzun yllar bu aclar unutmayan kylleri de kurulan dier partilere ynelmeye itmitir (PUR, Hseyin Perviz, Varlk Vergisi ve Aznlklar, Eren Yaynclk, stanbul, 2007, s. 429). Boratava gre ise bu vergi, getirdii klfetler nedeniyle kk ifti tarafndan honutsuzla karland gibi byk toprak sahiplerinin de tepkisini ekmitir. Gerekten de bu vergi ile byk iftiler aarn kaldrlmasndan sonra ilk defa ciddi olarak kamu giderlerinin finansmanna dhil edilmilerdir. Bu yzden sz konusu verginin, Ky enstitleri ve iftiyi Topraklandrma Kanunu gibi byk toprak sahiplerinin tepkisine neden olan icraatla birlikte toprak burjuvazisinin CHP iktidarna srtn dnmesi sonucuna neden olduu sylenebilir (BORATAV, 1982, s. 265, BORATAV, 2003, s. 90 91) (Bu konuda ayrca bkz. PAMUK, 2009, s 183 184, TEZEL, 2002, s. 441, TRK, 1981, s. 345).

90

Akman, Solak Akman

YA R A R L A N I L A N

K AY N A K L A R

Kitap ve Makaleler
AKAR, Rdvan, Akale Yolcular Varlk Vergisi ve alma Kamplar, Doan Kitap, stanbul, 2009. AKTAR, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yaynlar, stanbul, 2006. AYDEMR, evket Sreyya, kinci Adam (smet nn) kinci Cilt 1938 1950, Remzi Kitabevi, stanbul, 1967. AYDEMR, evket Sreyya, Suyu Arayan Adam, Remzi Kitabevi, stanbul, 2004. AVCIOLU, Doan, Trkiyenin Dzeni (Dn Bugn Yarn), Tekin Yaynevi, stanbul, 1982. BAYDAR, Erturul, kinci Dnya Sava inde Trk Bteleri, Maliye Bakanl Tetkik Kurulu Yayn, Ankara, 1978. BORATAV, Korkut, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982. BORATAV, Korkut, Trkiye ktisat Tarihi 1908 2002, mge Kitabevi Yaynlar, Ankara, 2003. BULUTOLU, Kenan, Trk Vergi Sistemi, alayan Kitabevi, stanbul, 1967. ETNOLU, Ali Sait, Ekonomik ve Kltrel Jenosit: Varlk Vergisi 1942 1944, Belge Yaynlar, stanbul, 2009. NC, brahim, 1923 1960 Dneminde Trkiyede Tarm Faaliyetleri zerinden Alnan Vergiler, Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Dergisi, Y. 2009, C. 11, S. 1, (s. 109 130). KAFAOLU, A. Baer, Varlk Vergisi Gerei, Kaynak Yaynlar, stanbul, 2005. KAYRA, Cahit, Sava Trkiye Varlk Vergisi, Tarihi Kitabevi, stanbul, 2011. KAZGAN, Glten, Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi Birinci Kresellemeden kinci Kresellemeye, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2002. KAZGAN, Glten / KAZGAN, Haydar, Trkiyede Zira Kazanlarn Vergilendirilmesi le lgili Bir nceleme, stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi Mecmuas, Y. Ekim 1959 Temmuz 1960, C. 21, S. 1 4, (s. 62 118). KEYDER, Beysan, Zira Sektrde Vergilendirme, Maliye Enstits Konferanslar, Drdnc Seri Sene 1956, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1959, (s. 157 171). KEYDER, alar, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923 1929), Yurt Yaynevi, Ankara, 1982. OKANDAN, Reca, Mill Korunma Kanunumuzun Kymet ve Ehemmiyeti, C.H.P. Konferanslar Serisi Kitap: 15, Recep Ulusolu Basmevi, Ankara, 1940, (s. 1 12).

OKUOLU, brahim, Trkiyede Kapitalizmin Gelimesi Pazarn Oluma Sreci kinci Kitap (1923 1950 Aras), Ceylan Yaynclk, stanbul, 1999. OKUYAN, M. aatay, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004. KTE, Faik, Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yaynevi, stanbul, Birinci Bas. NCEL, Mualla / KUMRULU, Ahmet / AAN, Nami, Vergi Hukuku, Turhan Kitabevi, 19. Bas, Ankara, 2010. ZER, Sevilay, II. Dnya Sava Yllarnda Uygulamaya Konulan Toprak Mahsulleri Vergisi ve Kyl zerindeki Etkisi, Tarihin Peinde Uluslararas Tarih ve Sosyal Aratrmalar Dergisi, Y. 3, S. 5, Nisan 2011, (s. 215 234). PAMUK, evket, Seme Eserleri II Osmanldan Cumhuriyete Kreselleme, ktisat Politikalar ve Byme, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, 2009. PUR, Hseyin Perviz, Varlk Vergisi ve Aznlklar, Eren Yaynclk, stanbul, 2007. ENER, Sefer, kinci Dnya Sava Yllarnda Trkiyede Tarm Politikas Araylar, Kocaeli niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Y. 2004 / 1, S. 7, (s. 73 92). TEKEL, lhan / LKN, Selim, Cumhuriyetin Harc kinci Kitap Kktenci Modernitenin Ekonomik Politikasnn Geliimi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004. TRK, smail, Cumhuriyet Dneminde Vergi Sistemimizin Gelimesi, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi Atatrk zel Says, Y. 1981, C. 36, No: 1 4, (s. 335 357). TEZEL, Yahya Sezai, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923 1950), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2002. YERASMOS, Stefanos, Azgelimilik Srecinde Trkiye 3 I. Dnya Savandan 1971e, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1976.

Dier Kaynaklar
Mill korunma kanunu lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/301), TBMM Zabt Ceridesi, D. VI, C. 8, . 27, 18.1.1940 gnl birinci celseye ek 64 sayl basmayaz. TBMM Zabt Ceridesi, D. VI, C. 8, . 27, 18.1.1940, Ankara, TBMM Matbaas. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 3, . 33, 4.6.1943, Ankara, TBMM Matbaas. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 44, 19.4.1944, Ankara, TBMM Matbaas.

Hacettepe Hukuk Fak. Derg, 1(2) 2011, 7391

91

TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, Ankara, TBMM Matbaas. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, Ankara, TBMM Matbaas. TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, Ankara, TBMM Matbaas. TBMM Zabt Ceridesi, D. VIII, C. 5, Ankara, TBMM Matbaas. Resmi Gazete, 16.06.1939, S. 4234. Resmi Gazete, 26.01.1940, S. 4417. Resmi Gazete, 05.12.1940, S. 4678. Resmi Gazete, 27.12.1940, S. 4697. Resmi Gazete, 28.12.1940, S. 4698. Resmi Gazete, 06.01.1941, S. 4704. Resmi Gazete, 14.02.1941, S. 4734. Resmi Gazete, 18.02.1941, S. 4737. Resmi Gazete, 04.06.1941, S. 4825. Resmi Gazete, 18.06.1941, S. 4837. Resmi Gazete, 14.08.1941, S. 4886. Resmi Gazete, 18.08.1941, S. 4889. Resmi Gazete, 27.11.1941, S. 4969. Resmi Gazete, 17.12.1941, S. 4986. Resmi Gazete, 23.12.1941, S. 4991. Resmi Gazete, 19.01.1942, S. 5010. Resmi Gazete, 03.02.1942, S. 5023. Resmi Gazete, 14.02.1942, S. 5033. Resmi Gazete, 15.05.1942, S. 5107. Resmi Gazete, 18.06.1942, S. 5135. Resmi Gazete, 17.07.1942, S. 5160. Resmi Gazete, 01.08.1942, S. 5173. Resmi Gazete, 12.11.1942, S. 5225. Resmi Gazete, 20.10.1942, S. 5238. Resmi Gazete, 19.01.1943, S. 5308. Resmi Gazete, 15.05.1943, S. 5405. Resmi Gazete, 22.05.1943, S. 5410. Resmi Gazete, 28.05.1943, S. 5415.

. 45, 20.4.1944, . 46, 21.4.1944, . 47, 22.4.1944, . 62, 21.5.1947,

Resmi Gazete, 07.06.1943, S. 5423. Resmi Gazete, 30.06.1943, S. 5443. Resmi Gazete, 15.07.1943, S. 5456. Resmi Gazete, 11.09.1943, S. 5505. Resmi Gazete, 14.12.1943, S. 5577. Resmi Gazete, 03.01.1944, S. 5593. Resmi Gazete, 28.04.1944, S. 5693. Resmi Gazete, 10.06.1944, S. 5727. Resmi Gazete, 11.08.1944, S. 5780. Resmi Gazete, 29.06.1945, S. 6044. Resmi Gazete, 26.01.1946, S. 6216. Resmi Gazete, 24.05.1946, S. 6315. Resmi Gazete, 27.05.1947, S. 6616. Resmi Gazete, 23.11.1949, S. 7361. Resmi Gazete, 25.05.1951, S. 7817. Resmi Gazete, 09.04.1952, S. 8081. Resmi Gazete, 11.04.1952, S. 8083. Resmi Gazete, 12.03.1954, S. 8656. Resmi Gazete, 13.03.1954, S. 8657. Seyhan Milletvekili Sinan Tekeliolunun, Toprak Mahsulleri Vergisi Kanununun kaldrlmas hakkndaki kanuna ek 2/10, orum Milletvekili Necdet Ycerin, 4888 sayl Kanuna ek 2/19 sayl Kanun teklifleriyle Toprak Mahsulleri Vergisi artklarnn taksitlendirilmesi hakknda 1/49 sayl Kanun tasars ve Tarm, Maliye ve Bte Komisyonlar raporlar, TBMM Zabt Ceridesi, D. VIII, C. 5, . 62, 21.5.1947 gnl birinci celseye ek 64 sayl basmayaz. Toprak mahsulleri vergisi hakknda kanun lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/76), TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 3, . 33, 4.6.1943 gnl birinci celseye ek 66 sayl basmayaz. Toprak mahsulleri vergisi hakknda kanun lyihas ve Muvakkat encmen mazbatas (1/226), TBMM Zabt Ceridesi, D. VII, C. 9, . 44, 19.4.1944 gnl birinci celseye ek 89 sayl basmayaz.

K I S A LT M A L A R C E T V E L

bkz. C. CHP D. Ibid. . kg

: : : : : : :

Baknz Cilt Cumhuriyet Halk Partisi Devre Ayn eserde nikat Kilogram

md. No S. s. TBMM Y.

: : : : : :

Madde Numara Say Sayfa Trkiye Byk Millet Meclisi Yl