Washingtonun Orta Dou Politikas Yeni mi?

Prof. Dr. Tayyar ARI ABDnin blgeye ynelik politikas 1920lerde blgede petroln varlnn fark edilmesiyle ve buna paralel olarak Amerikan petrol irketlerinin blgedeki petrol ayrcalklarndan pay kapma yarna dahil olmalaryla beraber balamtr. Ancak ABDnin blgeyle asker angajman esas olarak II. Dnya Sava sonras yllara, yani Souk Sava yllarna rastlamaktadr. Bakan Eisenhower 1951de Bat Asyann dnyann en nemli stratejik blgesi olduunu ifade etmekteydi. Yirmi yl sonra iktidara gelen Bakan Nixon da, ayn ekilde ayn eyi sylemitir. Aslnda ondan sonra gelen btn bakanlar bu gelenei srdrerek blgenin stratejik ve ekonomik nemine dikkat ekmitir. Bat Asyann nemi, ucuz ve kesintisiz bir ekilde petroln dnya pazarna ulatrlmasn salayarak, ABDnin ve mttefiklerinin bundan olumsuz etkilenmesinin nlenmesiyle ilgiliydi. Hatrlanaca zere, 1970li yllar blge asndan olduka hareketli yllar olmutur: Arapsrail Sava, petrol ambargosu, blgenin denetimi uruna ABD ve SSCB arasndaki rekabetin doruk noktaya ulamas, ngilterenin blgeden ekilmesi ve ran Devrimi. Nitekim dnyann baka yerlerinde olduu gibi, Bat Asyada da ngiliz asker varlnn blgeden ayrlmas zerine, onlarn yerini yava yava Amerikan asker varl ald. Bu durum blgede ABDyi olduka etkin hale getirmitir. Bu arada Bakan Nixonn iki ayakl politikas erevesinde ran ve Suudi Arabistan, Amerikan politikasnn odana yerletirilmiti. Souk Savan en etin getii yllarda Amerikan ynetimi, olas Sovyet tehlikesine kar Hint Okyanusu ve Akdenizdeki asker varln arttrmaktayd. Ayn yllarda Suriye ile ilikilerini gelitiren ve ardndan Irakla ilikileri sayesinde Umm Kasr limanna yerleme imkn

bulmu olan SSCB de bylece ran ve Trkiyeyi evreleme olanana kavumutu. Ayn dnemde Basra Krfezinin biraz gneyinde de Gney Yemenle ilikileri dolaysyla bu lkeden de s ve liman kolaylklar elde etmiti. 1970lerin bana kadar ABDnin Krfeze ynelik politikas genelde Orta Dou politikasnn bir paras gibi grnse de, tarihsel sre iinde ilikilerin seyrine bakldnda blgeye ayr bir nem verildii anlalmaktadr. Bununla beraber, 1971de Krfez blgesinden ekilinceye kadar asker anlamda Batnn blgedeki karlarn koruma grevinin ngiltereye ait olduu dnlmekteydi. ngilterenin blgeden ayrlmasyla birlikte harekete geen ABD, Vietnamla ba dertte olduu iin dorudan asker angajmanlara girmese de, ran ve Suudi Arabistana dayal iki ayakl politikay gelitirerek, blge lkelerine asker ve ekonomik desteini arttrmt. leride ayrntl bir ekilde zerinde durulacak olan 1979daki gelimeler (ran Devrimi ve Afganistann igali) ile birlikte ABDnin iki ayakl politikas kmt. Zira ABD, bu politikada en temel unsur olan ran kaybetmiti. Daha sonra ABD, 1980-88 ran-Irak Sava boyunca Irak ve ran arasndaki dengenin zellikle ran lehine bozulmasnn blgeye olumsuz yansmalar olabileceini dnerek Irak desteklemeyi karlarna daha uygun bulmutu. Bu noktada, Irak bir anlamda rann blgeye ynelik yaylmac eilimlerini engelleyebilecek bir tampon lke olarak grlmt. Dolaysyla Irakn sava yeteneklerini destekleyen ABD, Krfez lkelerinin de ayn ynde davranmasn salamtr. Ancak ran durdurmak ve dengelemek iin kullanlacak bir ara iken, Kuveyti igal ederek bir anda tehlike haline gelen Iraka kar giriilen l Frtnas Operasyonunun arkasndan, Clinton ynetimi tarafndan ran ve Irak tecrit etmeyi amalayan ifte kuatma (dual containment) politikas devreye sokulmutur. 1990l yllarn sonuna kadar geerli olan
2

bu politika, ayn zamanda Irakn dalmasna veya kmesine engel olarak, gerek Irakta gerekse blge genelinde ran tarafndan maniple edilecek bir atmosferin ortaya kmasna yol amamay amalamaktayd. 1990larn son eyreinde, zellikle Hateminin iktidara gelmesinden sonra, rann blgeye ynelik politikasnda bir yumuama sz konusu olsa da, yine de randaki slmi ynetimin nkleer programa arlk vererek uzun menzilli fze gelitirme programlarna ynelmesi, bu lkenin gerek ABD gerekse blge lkeleri tarafndan bir tehdit olarak alglanmaya devam etmesine yol amtr. ran ve Irakn kuatlmas politikasnn yannda, petroln gvenlii ve petrol kaynaklar zerindeki denetimin srdrlmesi, ABD asndan 1990l yllar boyunca da temel bir politika olmaya devam etti. Ancak bu dnemde, Reagan ve Bush dneminde gelien ilikilerin aksine, Suudi Arabistan ile ilikilerde bir gerileme sz konusu olmutur. zellikle Arap-srail bar srecinde sz konusu olan tkanma ve Suudi Arabistann Dnya Ticaret rgtne yeliine ABDnin destek vermemesi, iki lke arasndaki ilikileri olumsuz ynde etkilemitir. Btn bunlarn yannda, zellikle 1990l yllarn ortalarndan itibaren bir Suudi petrol milyarderi olan Usame bin Ladinin liderliindeki elKaide rgtnn Amerikan hedeflerine saldrlar dzenlemesi ilikilerin gerginlemesinde katalizr rol oynamtr. Suudi Arabistann 1998de Iraka dzenlenen l Tilkisi Operasyonu srasnda ve 2001de Afganistana dzenlenen Snrsz zgrlk operasyonu esnasnda topraklarnn kullanlmasna izin vermemesi ABDyi yeni alternatifler bulmak zorunda brakmtr. Bu srete, 1990larn sonuna doru devreye giren Katarn el-Udeid hava ssn zellikle belirtmekte yarar var. Bilindii gibi, ABDnin Iraka dzenledii saldr esnasnda Katarn salad bu ssn, karargh ve harekt merkezi olarak kullanlmas sz konusu olmutur.
3

Souk Savan sonuna kadar hatta 2000li yllara kadar Orta Douya ynelik geleneksel Amerikan politikasnn ana hedefleri, petroln (ABD denetiminde) dzenli bir ekilde sevkinin srekliliini salamak, blgenin ve blgedeki petrol kaynaklarnn ieriden veya dardan bir baka gcn* kontrolne girmesini nlemek veya retici lkeler zerinde denetim kurarak petroln sevkini engellemek veyahut petrol ve petrol reticisi lkeler zerinde saladklar denetimi Bat dnyasna kar kullanmaya almalarn engellemek; Krfezdeki Amerikan mttefiki olan geleneksel rejimleri i ve d tehditlere kar koruyarak mevcut istikrar srdrmek; srailin gvenliine, egemenliine ve toprak btnlne ynelik gerek ve olas tehditleri nlemek ve tm bu amalar gerekletirmek iin gerekirse asker g kullanmakt.1 Sovyet imparatorluunun kmesi ve Souk Savan sona ermesiyle ortaya kan g boluu ,yeni Amerikan ynetimi ve onun Siyonist ekibi tarafndan ABDnin sz konusu amalarna dnya liderlii amacn eklemesine ve en temel politika haline getirmesine yol amtr. Artk Amerikan ynetimlerinin ncelikli hedefi hegemonik bir g haline gelmek ve bu pozisyonlarn srdrmek iin gerekli finansal, politik, askeri ve corafi koullar yerine getirmektir. Dier bir ifadeyle dolarn dnya ticaretindeki merkezi knumunu ve ABDnin mali piyasalardaki egemenliini srdrmek ve bunun iin olas rakiplerin rekabet edebilecei alanlarda avantajl hale gelmek ve bunu korumak;, zellikle petrol zerindeki denetimi elinde bulundurarak rakiplerin rekabet glerini zayflatmak; hatta onlar rekabet edemez hale getirmek; ayrca olabildiince daha geni bir corafyada kontrol salamak; zellikle stratejik noktalar denetim altnda bulundurmak;
4

uluslararas siyasal karar organlarnda rakiplerine insiyatif kullandrmamak; bu erevede BMyi Amerikan karlar dnda karar alamaz hale getirmek; Amerikan politikalar iin tehdit oluturan ran ve Suriye gibi lkeleri terrist devletler olarak niteleyip uluslararas toplumun dna atarak cezalandrmak; hatta boy hedefi haline getirmek, tm bu amalar gerekletirmek iin askeri harcamalar olabildiince arttrmak ve bu erevede dnyann en byk askeri gcn elinde bulundurmaya devam etmektir. Bunlar arasnda bazen bir ncelik sralamas yapmak neredeyse olanaksz. Yukardaki kresel amalarn gerekletirilmesi bile srailin gvenlii sorununun bir tarafa braklmasn gerektirmiyor. Zira srailin gvenlii, George W. Bushla beraber Amerikann daha ncelikli bir sorunu haline gelmitir. Dolaysyla srailin gvenlii, blgedeki ekonomik karlarn gvenlii ve dnya liderlii politikalar birbiriyle balantl hale gelmitir. ABDnin blge lkelerindeki siyasal istikrara nem vermesini de bu ama balamnda dnmek gerekir. ABD bu balamda blgedeki Amerikan mttefiki lkelerdeki Amerikan ve srail aleyhtar klar denetim altnda bulundurmak iin sz konusu rejimleri szde terrist haraketlere kar ibirliine zorlamaktadr. Orta Doudaki blgesel sorunlarn srail karlarna uygun ekilde zlmesini salamak isteyen Amerikan ynetimi srailin nkleer gle desteklenmi askeri gcyle komularn tehdit etmesine, Lbnan igal etmesine ve Filistinde lsz g kullanmasna gz yummaktadr. Ancak ABDnin srail politikas yeni deildir. ABD, II. Dnya Sava sonras dnemde ngiliz manda ynetiminin sona ermesiyle beraber yahudilerin bir numaral koruyucusu durumuna gelmi ve bu dorultuda ngilterenin brakt boluu onu aratmayacak ekilde; hatta fazlasyla doldurmutur. Aralarnda nemli kltrel ve siyasal balar bulunan
5

srail ile ilikileri, ABDnin blge lkeleriyle ilikilerini gelitirmesi bakmndan zaman zaman nemli bir handikap oluturmusa da bunu Amerikan ynetimleri fazla sorun etmemilerdir. Maalesef ABDnin sraile olan bu snrsz destei gemite olduu gibi gnmzde de Filistin sorununun zmn zorlatrmtr. srail bamsz bir devlet olarak tarih sahnesine karken Amerikan ynetiminin esiz desteini zikretmek gerekir.
11 Ekim 1947de Trumann emirleri zerine ABD delegasyonu Filistinin taksimi plnna resmen destek vermekteydi. Hatta Amerikan ynetimi daha da teye gemi ve ii dier uluslarn da taksimi desteklemeleri iin bask yaplmasna kadar vardrmt. rnein Taksim plnna muhalefet etmi olan Haiti, Liberya, Filipinler, in, Etiyopya ve Yunanistan en youn ABD-Siyonist ortakln basks karsnda kalan lkeler olmutur. Siyonistler alt hedef lkenin ynetimleriyle dorudan temasa gemeleri iin Kongre zerinde youn bir bask uyguladlar. Liberyada bir ubesi bulunan Firestone Lastik ve Kauuk irketine, Liberya hkmetini taksim lehinde oy kullanmaya ikna etmesi iin telefonlar edildi ve zorland. Baka yntemlerle Filipinler delegesiyle iliki kurularak taksimi desteklemesi iin zorlanmt. Ancak tasar aleyhinde olan delegenin Filipin hkmetince alnarak Avrupaya tayin edilmesiyle bu devletin de Yahudiler lehine tarafszl saland. Dileri Bakanlndan Lovettiyi Beyaz Saraya aran Bakan Truman, genellikle ABDyi destekleyen uluslarn Filistin konusunda da byle hareket etmedikleri takdirde kendilerinden hesap sorulacan bildirmekteydi. Bunlar Birlemi Milletlerdeki Siyonist manevralarn karakterini gsteren nemli olaylardan sadece birkayd. Son an geldiinde Yunanistan dnda btn hedef lkeler ya taksim plnna olumlu oy vermeyi ya da ekimser kalmay kabul etmilerdi.1 Trkiye de taksim karar aleyhine oy kullanan devletler arasnda yer almt.2

Blnme lehinde oy kullanan devletler: Avustralya, Belika, Bolivya, Beyaz Rusya, Ukrayna, SSCB, Kanada, Kosta Rika, ekoslovakya, Danimarka, Dominik Cumhuriyeti, Ekvator, Fransa, Guatemala, Haiti, zlanda, Liberya, Lxemburg, Hollanda, Yeni Zelanda, Nikaragua, Norve, Panama, Paraguay, Peru, Filipinler, Polonya, sve, Gney Afrika Birlii, ABD, Uruguay, Venezella. Blnme aleyhinde oy kullanan devletler: Afganistan, Kba, Msr, Yunanistan, Hindistan, ran, Irak, Lbnan, Pakistan, Suudi Arabistan, Suriye, Trkiye, Yemen. 6

Genel Kurulda alnan ve hibir yaptrm gc olmayan sz konusu 181 sayl kararla o gne kadar ngilterenin manda ynetimi sayesinde nfusun ancak yzde 30unu ve topraklarn yzde 6-7sine sahip olabilmi olan Yahudilere Filistin topraklarnn yzde 55i verilmitir. srail, daha sonraki srete bununla da yetinmemi; ABDden ald bu esiz destek sayesinde 1948-49 sava sonunda sz konusu topraklar yzde 78e, 1967de ise tam drt katna karmtr. srail bu topraklarn zellikle Msra ait olan ksmndan yani Sina yarmadasndan 1982de ekilmi olmakla beraber -ki bunun karlnda Msrn Orta Dou politikasndan dlanmas ve srail iin bir tehdit olmaktan karlmas sz konusu olmutur-geri kalan topraklardaki igalini srdrmektedir. Ayrca ABD, 14 Mays 1948de kurulduu ilan edilen sraili ilk tanyan devlet olmutur.3 1950ye gelindiinde ise srailin Amerikan d yardm programndan en fazla yararland (tahsis edilen miktarn te biri sraile verilmektedir) bir dneme girilmitir.4 Yukarda zetlenmeye allan tm bu nedenlerden dolay, II. Dnya Savandan bu yana hemen hemen her ABD Bakan, Orta Dounun ve Krfezin Amerika iin hem ekonomik, hem siyasal hem de stratejik olarak nemli olduunu vurgulamtr. Bu dorultuda Truman Doktrini, Eisenhower Doktrini, Nixon Doktrini, Carter Doktrini ve Reagan, Bush, Clinton ve sonrasnda II. Bush dneminde ABDnin blgeye ynelik dorudan veya dolayl asker mdahaleleri bu politikann somut ifadeleri olmutur.

1 James A. Russell, Searching for a Post-Saddam Regional Security Architecture, Middle East Review of International Affairs, Vol. 7, No. 1 (March 2003)

Alan R. Taylor, srailin Douu: 1897-1947 Siyonist Diplomasinin Analizi, ev. Mesut Karaahan (stanbul :Pnar Yay., 2000), ss. 127-28; Atav, Trkkaya Atav, Filistin Sorununun Ardndaki Gerek:srailin Kuruluuna Kadar, Ankara niversitesi SBF Dergisi, Cilt: 25, No: 3 (Eyll 1970), s. 60. 3 Ayrntl bilgi iin bkz. Tayyar Ar, Gemiten Gnmze Orta Dou: Siyaset, Sava ve Diplomasi, 2. Bask (stanbul; Alfa, 2005), ss. 200-240. William Stivers, Americas Confrontation with Revolutionary Change in the Middle East, 1948-83 (New York: St. Martins Press, 1986), s. 9.
4