"

\'~

f.. .

A,

..

'

"DI POLTKA"

NEDIR? TORKYE'DEK

DONO VE BUGONO

Do. Dr. mer KRKOGLU

i.

GR
A. "D Politika"nn Tarihesi

"D Politika" kavram zerinde ciddi bir biimde dnlmege balanmas ancak Birinci Dnya Savandan sonradr. Ondan nce, Hkmdarlann veya birka en yetkili kiinin tekelinde olan d politika konusu, bir "tabu" nitelii gsteriyordu. ngiltere gibi Parlamento gelenei eski lkelerde bile d politika, zerinde en az tartlan alan durumundayd. "mparatorluun yce karlan" yle emrettii iin, d politika zerinde tartmaya pek girilmezdi. Yine, ngiltere'de grld gibi, siyasi partiler baka konularda gr aynl iinde olabildikleri halde, d politika zerinde genellikle atmazlar ve benz'er politikalan uygularlard.1 Smrgeci devletler asndan bu durumun aklamas kolayolsa' gerekir. Ancak baka lkelerde de d politika konusu, yukarda belirtilen genel duruma uygun olarak; devlet bakan, babakan, dileri bakan geninin iinde- kalrd. XX. Yzyln balannda Birleik Amerika'da Andrew Carnegie, savan yok edilmesi iin bir fon kurmutu.2 Ancak, aratrmalar sonunda 1911 ylnda hazrlanan bir raporda, bunun yaplabilmesi iin unlann iyice bilinmesi gerektii ortaya kyordu:
i

"Muhafazakar ve Liberal Parti'nin d politika karlan (temel amalar) birlemekte [idil ... hizmetin en iyi ekilde grlebilmes. ..her iki partideki nderlerin fikrine, politikann, diplomasi hnerlerini bilen ustalann eline brakld ve ... teknik bir i olarak, halk nnde tartmalardan uzak tutulduu lde mmknld) ..... Mmtaz Soysal, D Politika ve Parlamento, D Politika Ala nndaki Yasana- Yrtme likileri zerinde Karlatrmal Bir nceleme, A.. SBF Yaynlar, No. 183-165, Ankara, 964, S. 44. Harry Howe Ransom, "International Relations", Political Science, Advance the Discipline (Ed, by Marian D. Irish), Prentiee-Hall, Ine" N.J., 1968, 6. 55.

or

,'?

...... ...,.~
-

'

310
uluslar harekete bu hareketlerin

MER KRKOGLU

geiren temeldeki etkenl\3r yntem ve hedeflerindeki geliim

uluslanri birbirleriyle

ilikilerinin tarihi geliimi.

Yani, ksaca, sava yok edebilmek iin, uluslararas ilikiler alanna bilimin el atmas gerektii grlyordu. Ancak bunun gereklemesi iin ise kitlelerin yaygn biimde bu gerein farkna varmas gerekiyordu. nsanlk, Birinci Dnya Sava lsnde bir byk, yani kitl~ sava yaadktan -savan ykn yalnz cephede deil, her yerde ekmek zorunda kaldktansonradr ki, d politika konusuna el atmak ~reini duydu. ngiltere'de olduu gibi, d politikann "gerek bir tartma konusu olarak" Parlamento'ya girebilm\3si, "kitle demokrasisinin yerlemesiyle birlikte, aynca kanl bir Dnya Savann da geirilmesinden sonra mmkn olabilecektir."3 Gizli diplomasinin rn olan gizli ittifak hkmlerinin, kendilerini hangi durumlara soktuunu ac bi~mde gren kitleler, d politikay birka kiinin tekelindeki bir yasak konu olmaktan karmak yoluna girdiler. nce Birleik Amerika'da Devletler Hukukulan, hukuki bir yaklamla d politika alanna el atmaa baladlar. ABD'nde bu erevede alan bilim enstitl~ri kuruldu. Zamanla d politika, siyaset bilimcilerinin inceledii bir alan oldu. Baka lkeler de d politikay yasak alan olmaktan karmaa koyuldular. Birincisinden ok daha yakc olan kinci Dnya Sava, bu yoldaki almalar daha da hzlandrd.' "D politika" konusunu inceleyen "Uluslararas likiler" disiplini bu dnemde hzl bir geliim gsterdi. Z\3llikle 1945-1963 arasndaki youn Dnya olaylan srasnda ok sayda kitap yaynland; aratrma enstitleri kuruldu. Nazari ve pratik tahlil konularna ilgi artt. B. Temel Kavramlar

,.

"Uluslararas likiler" disipliniyle uraanlar, ya daha ok g dengesini temel alan geleneksel (klasik) yaklamla, ya da sosyal
3 Soysal, D Politika ... , op. cit., s. 45.
4

Uluslararas likiler (sava-bar) zerine eilme konusunda. 945 ncesi dnem pek verimli olamad. Bu dnemin iki istisnai eseri unlardr: Quincy Wright, A Story of War (Vols. I-lll, University of Chicago Press, Chicago, 1942 ve Harold Lasswell, World Politics and Personal Insecur1ty, McGraw-Hill, N.Y.,
1935.

.-"

~~'

.. ...
,~

'-.;.,

"DI pOLTKA" NEDR? TRKYE'DEKt

DN

VE BUGN

311

bilimlerin yeni yntem ve tekniklerini kullanan davran (modern) yaklamla d politika olgusunu incelemee giritiler. Birinci yaklam. yukarda yer alan 1911 tarihli raporun ortaya koyduu~ bilinmesi gerekli unsurdan daha ok "tarihi geliim" zerinde durur. kincisi ise. teki ikiunsur~, yani "temeldeki etkenler" ve "yntemler"e arlk verir. "Klasik-Tarihi" yaklamla. "Modern-Davran" yaklam arasndaki tartmayS incelemee girimeksizin, baz temel ayrlklara dokunmak yeterli olacaktr: - Davran Okul, uluslararas teoriye ulalabilecei grndedir. GelenekselOkul yecei inancndadr. ilikilerin tmn kapsayan bir

ise byle kavramsal

bir kuramn elde edileme-

- Davran Okul, felsefi bir erevede, sisteme dayal zmlemede srar etmektedir. GelenekselOkul ise, insann, yetenekleri erevesinde, dnyay gerek ~ gzle grlebilir ynleriyle zmlemesine arlk vermektedir. Bu yaklamlarn (teorilerin) hibiri tek bana uluslararas ilikiler disiplinini 'btn ynleriyle aklamaa yetmemektedir6 MeseLa karar-alma srecini temel alan kuram. veya nicelie dayal zmleme, geleneksel yaklama birok ynden katkda bulunmaktadr; ama yine de hibiri tek bana br byk teori apnda deildir. Fakat her birinin, uluslararas olgularn aklanmasnda birbirini tamamladn kabul etmek doru olur. Uluslararas ilikiler yaklamlar zerinde daha fazla durmayacaz. Fakat drt kavram zerinde ksaca durmak gerekmektedir: D Politika, Uluslararas likiler. Uluslararas Politika ve Diplomasi. D Politika: Bu konuda birok tanm yaplmtr. Bunlar yle zetleyebiliriz: Bir devletin baka bir devlete veya devletler ya da daha geni anlamyla uluslararas alana kar izledii politikaya d politika diyebiliriz.
5

.~
J .~
'~

Morton A. Kaplan, "The New Great Debate: Traditiona1ism vs. Sceince in International Relations", World Politics, Vol. XiX, No, 1 (Oct., 1966), ss. 1-20. Bu konuda bkz.: Ransom, op. cit., s, BO'den: Martin Wright, "Why Is There No International Relations Theory?", Internationa1 Relations, Vol. 2 (April, 1960), ss. 35-4B, 62 ve David Vita1, "On Approaches to the Study of International Re!ations", World Politics, Vol. 19 (July 1967), ss. 551-562,

312

MER KRKOCLU

Uluslararas ilikiler: Devletlerin veya uluslararas birbirleriyle temaslar, karlkl etkilenmeleri.?

i

kurululann

D Politika ile Uluslararas likiler arasndaki ayrlk yle anlatlabilir; Bir lkenin, kendi snrlarnn tesine kar izledii politika, o lke asndan "d politika"dr; daha geni bir adan (sistem asndan) bakldnda ise bir "uluslararas iliki"dir.B Uluslararas Politika: Uluslararas likiler disiplininin asl gelimesini gsterdii 1945 sonras dneminin rn olan bu kavram da yle zetlemek mmkndr: Ayr ayr devletlerin d politikalarnn birbirleriyle temasa geldii uluslararas siyasi ilikiler alannn, bu ayr d politikalardan hem etkile.nen hem de onlara etkide bulunabilen genelolgulan. Diplomasi: D ilikilerin, ilikin kaidelerinin tm. d politikann yrtlme biimine

Yukardaki kavramdan zellikle Uluslararas Politika nisbeten yeni bir kavram9 olduu halde, Diplomasi eski Yunan'danberi var olagelen bir kurumdur.

II.

TRKYE'DE A.

"DI POLTKA"

KAVRAM

Gemiteki Durum
1.

Osmanl Devleti Dneminde a. Gl Dneminde

Yukarda d politika kavram zerinde ilmi adan durulmaa balanmasmn Birinci Dnya Savamn sonrasna rastladn syledik. D Politika'nn Uluslararas likiler disiplini altnda incelenmesi yeni saylabilecek bir olgudur. Fakat d politika olgusu. devletler aras ilikilerde, devlet olgusuyla yat biimde var olagelmitir.
Yani, "uluslararas ilikiler", uluslarn "d politikalar"nn toplamndan ibaret deildir; daha geni erevede bir karlkl etkileim sreci zerinde durmaktadr. James E. Dougherty-Robert L. Pfaltzgraff, Jr., Contendlng Theorles or International Relations, J.B. Uppincott Co., Philadelphia-New York, 971, ss. 25-26. Fred A. Sondermann, "The Linkage Between Foreign Policyand Intematlonal Politics", International Politics and Foreign Policy. AReader in Research and Theory !Ed, by James N. Rosenau), 5th Printing, The Free Press, New York, 967, s. ll. 9 Ibid., s. 9.
f

~"""""""''''''''''--~-------'----'----'------------------'''''''''''''''''''-':-:.-::-:.7.,.::;:~;;;_.

"DI POLTKA" NEDR? TRKYE'DEK DN VE BUGN

313

.Tkiye'de "bugnk", yani son IS yldan bu yana d politika kavramndan ne anlaldffi incelemeden nce, Osmanl Devleti dnemine kadar geriye gitmek mmkndr. Osmanl Devleti gl olduu srece diplomasiye hayati nem vermek gereini duymad. Devlet, stn askeri gcne dayanyordu. Baka d~vletlerle ilikilerini de askeri gc biimlendiriyordu. Ancak, kurulu dneminde, yani askeri gc her alanda oluuncaya kadar geen srede baz devletlerle dostluk ilikilerine (diplomasiye) zellikle nem verildii grlr. Mes~la Osmanl deniz gcnn henz olumad balang dn~riinde (XLV.yzylda) Osmanl Devleti, denizlerde, gl Venedik'e kar yine deniz gc yksek olan Omeviz'le ilikilerini iyi tutmaa zen gstermitir.lo b.
Gszleme Dneminde

XVIII. Yzyldan sonra Osmanl Devleti'nin gc zayflamaa yz tutunca, diplomasi de n plana gemee balad. Nevehirli Damat brahim Paa'nn Sadrazaml srasnda (1718-1730)Avrupa gelimelerini izlemek zere 28. Mehm~t elebi eli olarak Fransa'ya gnderilmi; aynca Viyana'ya da ehbender (konsolos) yollanmtr.ll Osmanl Devleti, ilk srekli elilerini de bu Yzyln sonlannda gndermitir.12 XIX. Yzyln balarnda Yunan ayaklanmas ve ardndan Msr Valisi Mehm~t Ali Paa'nn ayaklanmas, bu temsilciliklerin kurulmas (Avrupa'yla diplomatik ilikilerin gelitirilmesi) faaliyetini bir sre iin aksatmsa da, olaylann yatmasndan sonra yeniden hzlanmtr.13 Diplomasi kurumunun btn Avrupa'da gelimee balamas da aslnda bu dneme \ rastlamakla birlikte, diplomasi artk Osmanl Devleti iin bir gvenlik arac niteliini almaktadr. Askeri g zayfladka, diplomasinin hayati n~mi artmaktadr. Devletin gl olduu dnemde yabanc devlet bakanlarna yazdklan mektuplar
LO

il

12

13

smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, L Cilt (Kurulutan stanbul'un Fethine Kadar), Trk Tarih Kurumu Yayn. XIII. Seri-No. 16 (1), Ankara, 1947, ss. 117-123. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. Cilt, 1. Ksm (Karlofa Anlamasndan XVIII. Yzyln Sonlarna Kadar), Trk Tarih Kurumu Yaym, XIII. Seri-No. 16 (dIl, Ankara, 1956, 8. 151. lk srekli Osmanl elilii 1793 ylnda ngiltere devleti nezdinde kurulmutu. Londra'ya gnderilen ilk srekli Osmanl Elisi Yusuf Agah Efendi idI.. Hner Tuncer, "Eski" ve "Yeni" Diplomasi, (SBF, Baslmam Doktora T"zf), Ankara, 1979. 6. 73. Abdurrahman eref, Tarib-i Devlet-i Osmaniyye, Cilt II, Karabet Matbaas, stanbul, 1318 (1900). 8. 418.

314

MER KRKOGLU

da ("namelerde") tepeden bakan ifadeler kullanan, yabanc elilerin kabulnde bEmzer bir tutum gsteren Osmanl Padiahlar, artk eit davranma gereini grrnee balyorlard.l4 Bu gelimelerin ileri bir aamasnda, Haziran-Temmuz 1867'de Padiah Abdlaziz, zellikle Girit meselesinde Fransa'nn desteini elde etmek amacyla, nce Fransa'y, sonra ngiltere'yi ziyaret etmitir. Ziyaretin, hem Osmanl Devleti, hem de Avrupa asndan nemi uradayd: "Osmanl tarihinde, byk istila hareketleri saylmamak artiyle ecnebi memleketlerinde seyahate km yegane Padiah ve Hristiyan memleketlerine dost olarak gitmi yegane Halife Sultan Abdlaziz'dir."l5 Bu gelimenin ilk ortaya kt dnemde (XVIII. yzylda), Avrupa devletlerinin aralarnda birok ekimelerin (eitli nedenlerle uzun sreli savalarn) olmas, Osmanl Devleti'nin bir bakma iine yaramtr. Birbirleriyle uraan Avrupa devletleri, zayflayan Osmanl Devle'ti'ne kar ortaklaa bir tutuma girememilerdir. Hatta, Avrupa devletleri, birbirlerine kar oluturduklar ittifaklara Osmanl Devleti'ni de ekmek iin zaman zaman yar iinde bile olmulardr. Bu durum, Osmanl Devleti'nin iini kolaylatrm ve daha uzunca bir sre ayakta kalmasna da yardmc olmutur. D gailelerden umumiyetle uzak kalnabilen bu dnemin tipik rnei Lale Devridir. Osmanl Devleti, Avrupa sorunlarndan uzak kalmaa altysa da, bu sorunlara bulamaktan yine de kendini kurtaramad. Osman~ l Devleti'nin, i ekimelerle de younlaan k hzlandka, birbirleriyle atan Avrupa lkelerinin itihas kamlanyor, her biri onu kendi karna alet etmek istiyordu.lGKendi varln tek bana koruyamayacak duruma gelen Osmanl Devleti, yine bu dnemde sve ve Prusya'yla ittifaklar yapmak zorunda kalyordu. te yandan, Osmanl Devleti, Avusturya ve Rusya'yla savalarn srklendii gibi, nihayet 1789 Fransz Devrimi'ni izleyen alkantl dnem de Osmanl Devleti'ni etkiledi. Fransa, 1798'deOsmanl Devleti'nin Msr topraklarna saldrnca,l7 Bab- Ali, o kadar uzak durmaa alt Avrupa savalarna bulam oldu. Avrupa sahnesinde Fransa'nn karsnda yer alan balca devletlerden ngiltere ve
Uzunarl, Osmanl Tarihi, IV. cm, . Ksm, op. cit., s. 171. s smail Hakk Danimend, tzahl Osmanl Tarihi Kronolojisi. Cilt: 4 (1703-1924), kinci Bask, Trkiye Yaynevi, stanbul. 1961, ss. 216-217. G Uzunarl, Osmanl Tarihi. IV. cm, l. Ksm, op. dt., s. 465. 7 Aynntlar iin bkz.,: Enver Ziya Kara, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu 11797-18021, stanbul niversitesi Yaynlar: 63, Edebiyat Fakltesi Tarih Semineri: VIII, stanbul, 1938.
14

-,

.... .,~T~~'.

"DI POUTtKA"

NEDR? TRKYE'DEK DN VE BUGN

315

Rusya, Osmanl Devleti'nin yardmna kotular, Osmanl Devleti, 23 Aralk 1798'de Rusya'yla, 5 Ocak 1799'da da ngiltere'yle ittifak imzalad. Her iki devletin de yardmda bulunmasnn kendileri asndan elbette nedenleri vard. Fakat asl mhim yn, Osmanl Devleti'nin bu tarihten sonra gvenliini bir "denge politkas"na -dayandrmaa balamas oldu. Yani, gl bir devlete kar bir baka gl devlete veya devletlere dayanmak, hatta mttefiki olan devletleri de birbirlerine kar oynamak biiminde kendini gsteren "denge politikas", Osmanl Devleti'nin mrn bir sre daha uzatan etkili bir unsur oldu. D politikann, diplomasi ustalklannn, Osmanl Devleti bakmndan bylesine nem kazand bu dnemde, d ilikiler konusu, yukanda ele aldmz gibi, Dnyadaki genel duruma da uygun biimde, Hkmdar'n ve onun Sadrazam ile Dileri Bakan'nn yetki alanndan teye tamayan bir niteIlk gsteriyordu. Osmanl Devleti, Keecizade Fuat Paa gibi gereketn usta diplomat Nazrlara da sahip oldu. Zaten Batl kaynaklann da kabul ettii bir gerek uydu: Trkler, kritik corafi- mevkilerinin de bir gerei olarak, byk devletlerin talanndan" ayn zamanda ancak usta bir diplomasiyle kendilerini kurtarabilirlerdi. Osmanl Devleti'nin, devaml bir k dnemi geirmesine ramen olduka uzun bir sre yaayabilmesinin nemli bir nedeni bu olmalyd. Birok Batl yazarn, Trkler iin "doutan diplomat" deyimini kullanmas bouna deildi. Trkler, iyi diplomat yetitirmekte ansl olabilirdi. Ancak, d siyasi konularda etkili bir denetim -aada temas edeceimiz XIX. Yzyl sonlanndaki istisnai ve .ksa dnem dnda- Osmanl Devleti'nde de elbette sz konusu deildi. Osmanl Devleti'nde, btn ada kurumlanyla "i siyaset" kavram o kadar ge ve eksiklerle dolu bir olgudur ki, 1908 ylnda II. Merutiyet'in ilanna kadar, "siyaset" deyince, "d siyaset" anlalyordu. Bu durumun bir gstergesi udur: 1859'da kurulan Mekteb-i Mlkiye'de bandanberi okutulan ve d olaylar tarihini anlatan "Tarih" dersi, 1908'den sonra' "SiyaSi Tarih" ("Tarih-i Siyasi") adn tamaa balamtr. Bugn ise, "Trk siyasi tarihi"nden sz edildiinde, artk "i siyaset tarihi" anlalmaktadr. Osmanl Devleti dneminde d politika olgusu, Hkmdar ve birka yksek grevlinin tekelindeydi ama d politika konulannn (d etkenlerin), memleketteki anayasa gelimeleri (i etkenler) zerinde etkide bulunup, uzun dnemde d politika konusunun bir yasak alan olmaktan kmasn salayacak nemli bir dolayl etkisi yi-o

316

MER KRKOGLU

ne de olmutur. Gerekten de Osmanl Devleti'nde anayasa gelimelei, bu yolda yaygn bir kitle mcadelesinin adm adm elde ettii baarlardan ok, Padiah'n ve Devlet erkannn, XIX. Yzyl balarndan itibaren artan d meseleler karsnda, Avrupa'daki gl liberal akmlar ve bu fikirlerin gl temsilcisi 'olan byk devletleri (zellikle ngiltere'yi> honut etmek iin bavurduklar areler olarak da grlebilir. 1839Tanzimat Ferman'nn ilan srasnda, Osmanl Devleti, ayaklanan Msr Valisi karsnda aciz kalp Avrupa'daki bu evrelerin yardmna bavurmak zorunda kalmtr. 1856 ylnda Islahat Ferman yaynland srada da Osmanl Devleti Rusya'ya kar bir sava vermi ve bu savata yine ngiltere'nin desteine dayanmt. 1876ylnda i. Merutiyet'in ilannda da, artan Balkan karklklan karsnda yine ayn evrelerin desteini elde etmek ve Balkanlar'da kendisinden reformlar uygulamas istenilen Osmanl Devleti'nin, kendisinin liberal bir yapya kavutuunu gstererek bu basklardan kurtulmak amalarnn da rol olsa gerekir. i. Merutiyet'in ilannn, stanbul'da Balkanlar konusunu grmek zere toplanan bir uluslararas konferansn balang gnne (23 Aralk 1876) rastlatlthas olduka manidardr.18 Mithat Paa, aka sylememekle birlikte, federatif bir sistem kurmak ve Osmanl Devleti zerindeki d basklar hafifletmek istlyordu.19 Ayrca, zellikle Bykeli Ignatiyef'e, "Mutlakiyeti Rusya'nn Anayasal Osmanl Devleti'ne mdahaleye hakk olmad" sylenebilecekti. D etkenin i yapy etkilernesi Osmanl Devleti'nin daha sonraki dnemlerinde de, Cumhurfyet dneminde de20 grlmtr. 1786Anayasasyla kurulan . Merutiyet Meclisinde d konularn, istisnai bir biimde enine boyuna tartld grlr. Zaten II. Abdlhamid de, 19 Mart 1877'detoplanan Meclis-i Mebusan'a gnderdii mesajda, izledii d politikaya Meclis'i ortak etmek isteyen bir ifade kullanmt. Baka lkelerin Parlamento gelimelerinde ilk ele alnan konular, para (vergi) ile ilgili olup, d politikann eletiriye uramas ok
18

19

20

Bkz.; Fahir H. Armaolu, SIyasi Tarih, 1789-1960, nc Bask, A.. SBF Yaynlan No.; 362, Ankara, 1975, S. 266. Siyasi limler Trk Dernei'nin Nisan 976'da Ankara'da dzenledii "Trk Parlamentoculuunun tk Yzyl" Sempozyumu'nda, 10 Nisan 1976 gn, Prof. Dr. Mmtaz Soysal'n "r. Merutiyet Parlamentosu ve D Politika" bahld konumas. Bu konuda bkz.; mer Krkolu, "Trk Demokrasisinin Kurulu ve leylinde D Etkenler C1946'dan bu yana) ", SBFD, Ciit. XXXIII, No; 1-2 (Mart-Haziran 978) , ss. 213-247.

.
"DI POLTKA" NEDR? TRKYE'DEK DN VE BUGN

317

sonra varlan bir aama olduu halde, i. Merutiyet Meclisi'nde d konular n plandadr.2 . Merutiyet dneminde siyasi parti bulunmamas sonucu, parti disiplini gibi bir kavram da olmadndan, d konularda etin eletiriler yaplabilmitir. Hatta Meclis'in kapatlmasnn temel nedeni de bu olmutur. Osmanl Devleti o srada Rusya'yla sava halindeydi. Bu sava srasnda Meclis'de Osmanllk fikri g kazanmaktayd. lk Meclis'deki gayr-mslim mebuslarn da Devletin blnmezliinden yana bir tutum almalar ilgi ekicidir. "Meclis, Rusya ile sava baladnda, Osmanl vatanseverliinin rnei saylacak nutuklara sahne olmutur."22 Yani ilk Osmanl Meclis-i Mebusan'nda -en geni biimde temsil edildikleri haldeaznlklarn milliyetilik sorunu yaratt ve II. Abdlhamid'in bu gerekeyle Meclis'i kapatt dnlemez.23 Ancak, Meclis'in d konulara ynelik bu "ar" ilgisi24ve sava gelimelerinin ok sert eletirilere uramas karsnda, d politikada hareket alannn kstlanaca kaygs, II. Abdlhamid'j ok etkilemitir. Sonunda, nce Meclis'in yenilenmesi yoluna gidildi. Ocak 1878'de toplanan yeni Meclis, ubat'ta "vakit kayb (d nedenler)" gerekesiyle feshedilmitir. Padiah, lkenin yeni bir ln-kalm sava iinde olduu bir srada d siyasete ynelik eletirilerden "rahatszlk duymakta" o kadar haksz da saylmazd. Eetii kavram -hele d konulara ynelik eletiri kavramo kadar yeniydi ki, bylesine youn bir ekilde kullanlmas, zaten Merutiyet'i gnlsz kabul etmi olan Padiah iin bir fesih gerekesi yaratmaa fazlasyla yetti. stisnai diye nitelendirdiimiz bu ksa dnemden sonra II. Merutiyet'e kadar, d politika yeniden ba,,?lca Padiah'n tekelinde kald. II. Abdlhamid, "denge politikasHnda, yani bir byk devleti tekine kar oynama iinde olduka ustalkl bir uygulama gsterdi.
2 Soysal, a.g.k. (ad geen konuma). lber Ortayl, "lk Osmanl Parlamentosu ve Osmanl Milletlerinin Temsili", Armaan (Kanun-u Esasi'nin 100. Yl). A.. SBF Yaynlar No.: 423, Ankara, 1978, S. 175. 13 Ancak, Padiah, Avusturya"Macaristan Parlamentosu'nun 1866'dan sonraki ge!imelerinden kayg duyup ayn durumun Osmanl Devleti iin de ortaya kmasndan ekinmi olabilir. Ibid., s. 176. 24 Oyle ki, Rusya'ya kar yrtlen savata ngiltere'nin de yardma gelecei umularak. bu yolda bir mektup bizzat Mec!is'ce hazrlanp bir mebusla ngiliz Elilii'ne gnderilmiti. Soysal, a.g.k.

22

318

MER KRKoGLU

Ancak, elbette Devletin, birtakm kkl sebeplere dayanan nn bir sonucu olan paralanma durmad.

k-

II. Merutiyet'ten sonra d politika konusu yeniden tartma alanna kmtr. II. Merutiyet Parlamentosu, iki bloka ayrlan Avrupa'da srtmelerin artt bir dnemde, 17 Aralk 1908'de almalarna balam ve "kendini, mparatorluun paralanmasnn hz kazandn gsteren bir dizi savalarn iinde bulmutur."25 Bu durumda, Parlamento'nun d konular ~ni bir deerlendirmeye tabi tutmas gleiyordu. Bu zor ortamda, Parlamento, "d politika glklerini zmek, hatta mparatorluun toprak btnln korumak iin 'dost byk devletler'in yardmm salamak gibi artk gelenekleen hkmet politikasm ...biricik k yolu olarak grmekten"26 teye ister istemez gidemeyecektir. Parlamento, d siyasi konulara ayrntlaryla eilrnek yerine, ancak umumi nitelikteki tartmalara ilgi gstermitir.37 Zaten d konularda yetikinlikleri de olmayan Parlamenterler, ayrca d sorunlar yrtme organnn grevi sayma alkanl iindeydiler. "Bunun da tesinde, devletler aras ilikilerin ayrntlarna inildiinde, bunun, yarardan ok zarar getireceinden ldel korkulmaktayd."28 Oysa, bu sefer siyasi partilein de varl, d politika tartmalarna yeni bir ap katabilirdi. Sonuta, 1908-1914aras, yine "denge politikas"mn gerei olarak, yeni bir d dayanan aray iinde geti. Dnemin iki temel siyasi partisi olan ttihat ve Terakki ile Hrriyet ve tilaf'dan birincisi daha ok Almanya ile ittifak yanls; ikincisi ise ngiltere-Fransa yanlsyd. Osmanl Devleti'nin, yaklaan Birinci Dnya Savana hangi tarafta girecei konusundaki siyasi tahteravaIli oyunu, Alman yanl- larnn stnlyle sonuland. Ancak, Osmanl Devleti'nin ve halkn kaderini bu kadar yakndan ilgilendiren bir konuda verilen karar, yine ok dar bir zmrenin tekelinde kald. yle ki, Almanya'yla yrtlen ittifak grmeleri son aamasna vardnda, Hkmetin baz yelerinin bu durumdan haberi bile yoktu. Kabine'deki Alman taraftarlar, bata Harbiye Nazr Enver Paa, Padiah' da
25

Siyasi tUmler Trk Dernernin Nisan 976'da Ankara'da dzenledii "Trk Parlamentoculuunun Ilk Yzyl" Sempozyumunda, LO Nisan 1976 gn Prof. Dr. erafettin Turan'n, "II. Merutiyet Dnemi Parlamentosu ve D Politika" balkl konumas.

26

Idem. Idem. :18 Idem,

27

-'-.'..-;'.

"DI pOLTKA" NEDR? TRKYE'DEK DN VE BUGN

319

yanlanna ekerek Almanya'yla ittifak elde ettiler. Osmanl Devleti'nin daha sonra Savaa girmesine yol aacak gelimeler (zellikle Goeben ve Breslau adl Alman gemilerinin anakkale'ye snma1ar ve bir mddet sonra da Karadeniz'deki Rus limanlannn topa tutulmas), yine byk lde yalmz Enver Paa'nn bilgisi dahilinde geen olup-bittilerdir.
2.

Kurtulu. Sava Dneminde

Birinci Dnya Sava sonrasnda, yani d politika kavramnn btn dnyada yasak konu olmaktan kt bir srada, Trkiye, biten Byk Sava kadar bir sre (1919-1922) yeniden sava (Kurtulu Sava) dnemi yaad. stl3lik bir yandan stanbul'daki hkmet, te yandan da Mustafa Kemal'in nderliinde Anadolu'da oluan siyasi g, Kurtulu Sava'mn yalnz da ynelik olmadn; i ynnn de bulunduunu gsterir. Bu dnemde Trkiye'de iki ayn d politika izlenmektedir: Biri Padiah'n ve stanbul'daki hkmetin izledii politikadr. Bu politika, ngiltere ve mttefiklerine kar dostluk politikas izlenmesinden yanadr. Bylece Sava'ta Almanya tarafnda yer alm olmann "gnah"ndan kurtulmak ve mttefiklerin "af ve mrvvetlerini" kazanmak mmkn olabilecekti. stanbul'da d politika konularn Birinci Dnya Sava sonrasmn deien ortamnda tartacak bir Meclis bile srekli bir biimde yoktu. Mttefikll3r, Mondros Mtarekesi'nden hemen sonra baskyla Meclis'i feshettirmiler; 1920 banda yeniden seilen Meclisi de iki ay kadar sonra bu sefer baskn la kapanmak zorunda brakmlard. Bu durumda d politika konusunda alnan hayati nemdeki kararlan tartacak, -hatta braknz tartmayonaylayacak bir Meclis, dnemin hemen btnllde ortada yoktu. Padiah, bir anlamda zerindeki sorumluluu azaltmak iin, Sevr Antlamas'na doru giden gnlerde ndl3 gelen kiileri davet ederek "ra-i Saltanat" oluturmu ama bu toplantlar gstermelik olmaktan teye gidememitir. O dnemin stanbul'unda teslimiyeti tutum yalmz Saray ve eVrl3sine mahsus deildi. Bu tu. tum, basna da yansyordu:Ancak Hukuk Fakltesi Dekan Profesr Ahmet Selahattin Bey gibi "ra-i Saltanat" toplantsna da davet edilmi bir kii -istisnai olarak- izlenen d politikaya kar kan yazlar yazabiliyordu. Sava sonras stanbul'unun bu ortamnda bir eyler yapabilmenin imkanszln gren Mustafa Kemal, kendisini Anadolu'ya gndl3recek bir grevi Saray'dan ve Hkmet'ten ustalkla elde etti.

320

MER KRKOGlU

Mustafa Kemal'in d politika anlay, Osmanl Hkmeti'ninkinden temel bir ayrlk gsteriyordu: XVIII. yzyldanberi diplomasi, Osmanl Devleti'nin zayflayan gcn telafi ederek mrn uzatmakta bir ara durumuna gelmiken, Mustafa Kemal, Devlet'in asl dayanann kendi gc olmas gerektiini -birok kere aka dilegetirdii gi~i- grmtr. Anadolu'da mucizevi bir siyasi ve askeri tekilatlanmay gerekletirmesi, adm'adm kkl dzeltim ve deiimlere girimesi, Mustafa Kemal'in Saray politikasndan ne kadar farkl bir yaklamda olduunu ortaya koyar. Mustafa K~mal bunu yaparken, diplomasiden de yararlanma ihmal etmedi. Hatta bunu da stanbul'dan ok daha iyi yapt. Mustafa Kemal, daha askeri rencilii yllannda, Devletin kurtuluu zerinde kafa yormu ve lkenin geni imparatorluk snrlanndan vazgeerek milli snrlara dayal bir yapya kavumas gereine inanla sanmtr. Mustafa Kemal, Kurtulu Sava knca, bu noktay ve teki d politika ilkelerini Misak- Milli'de toplad. Anadolu hareketinin, milli snrlara dayal ve tam anlamnda bamsz bir devlet olmaktan baka bir ama tamadn aka ortaya koydu. Yani, Anadolu hareketinin birtakm servenler peinde olmadn; ama asgari isteklerinin de ne olduunu ak seik belirledi. Mustafa Kemal, danda ve ieride ok kimse iin imkansz grnen bir ie, yani yeniden savaa girerken uluslararas ortam ok iyi deerlendirmesini de bildi. D politika olaylanna, Adeta nzesiyle, ustalkl bir yakla~m olan Mustafa Kemal, Dnya Sav~ sonrasnn Avrupasnn kar karya bulunduu yeni sorunlar iyi tehis ederek, Byk Devletlerin yeni bir savaa kolay kOlay gidemeyeC'eklerini iyi kavrad. stelik bu devletler arasnda eitIl sorunlann ve ekimelerin bulunduunu. eski tilaf devletlerinin tabir caizse "htHaf" devletlerine dntn grd. Bu ekimelerden ustalkla yararlanmay baard. Ancak, bu kurnaz ca diplomasiyi Osmanl Devleti'nin uzun sre yapt gibi olumsuz bir biimde, yani k nedenleri zerinde durmadan yalnzca Devletin mrn biraz daha uzatmak iin bir diplomasi cambazl biiminde uygulamad. Dnya'ya unu gsterdi ki Anadolu hareketi snrlan belirtilmi istekleri gerekleinceye kadar savaacaktr; ama daha fazlasnda gz yoktur. Kald ki bylece gcn ispatlam ve ad~lama yolunda kkl admlar atmaa da kararl olan Anadolu'nun dostluu, onunla savaan Byk Devletlerin de karna olabilecektir. Mustafa Kemal, bir yandan tavizsiz savarken br yandan karsndakilerle diyalog kapsn da ak brakt. te Kurtulu Sava, Mttefiklerin Anadolu gereini kabul etmeleriyle ve gcn ispatlam yeni Trkiye'yle

"DI POIJTKA"

NEDR? TRKYE'DEK

DN'Q YE BUGNO

321

dostluun kendi karlanna da uygun olduunu grmeleriyl~ sonulanm uzun ve youn bir mcadeledir. Mustafa KemaJ'in bu ustalkl d politikasnn olutuu Kurtulu Sava yllar, 23 Nisan 1920'deAnkara'da TBMM'nin almasndan sonra d politika konularnn. enine boyuna tartld bir dnem de olmutur. Meclis oturumIannda temel konu d politikadr. Meclis tutanaklar ve balca Nutuk'tari gryoruz ki zellikle siyasi partinin olumad ilk yllarda Meclis'd~ zaman zaman en sert eletiriler de yaplmtr. lm-kalm sava veren bir lkede d politika sorunlar elbette temel konuyu oluturacakt. Mustafa Kemal'in d politika zerinde son sz sahibi olmasna ramen bu eletirilerden zaman zaman ~tkilendii hatta etkilemee alt grlmek-

tedir.
1921Anayasas d konularda da yetkileri Meclis'in elinde topluyordu. Fakat, bu yetkileri, bata Meclis Bakam olmak zere Babakan ve Dileri Bakam eliyle kullamyordu. Mustafa Kemal'in ahsi arl d politikada kendisini ba yetkili durumunda tutmutur.
3.

Cumhuriyetin

lIk Dnemi U960'a kadar)

t. kinci Dnya Sava ncesi Kurtulu Savandan sonra kabul edilen 1924Anayasasna gre, d konularda -sava ilam, d lkelere askeri kuvvet gnderilmesi gibi konularda- Meclis yetkili klnmakla birlikte yrtme orgamnn yetkileri de arttrlmtr. Kurtulu Sava'nn sona erm~sinden sonra, d konularn Meclis'in temel konusunu oluturmas durumu, tabiatiyle, kendiliinden sona ermitir. Sava hali sona erip de Trkiye Cumhuriyeti kurulunca, olaan devlet ileyii iinde elbette d konular ba keyi tutmaktan kmtr. Ger~kten de, bu tarihten sonra, Trkiye'yi ilgilendiren d sorunlar zme kavuuncaya kadar, zaman zaman d konularn n plana gemesinden teye srekli bir d ilgi sz konusu olmamtr. 1923'den sonraki dnemde Trkiye, yava yava Avrupa genel gelimeleriyle de etkili bir biimde ilgilenmee balamtr. Bu gelimeler dolayl, hatta zamanla dorudan biimde Trkiye'nin gvenliini de ilgilendirir nitelikteydi. ki - Sava - Aras (1919-1939) dnemi, orta gteki devletl~re etkinlik imkam veren bir nitelik de tad iin, Mustafa Kemal'in nderllindeki Trkiye'nin o dnem Avrupasmda say~ duyulan bir yeri oldu~ ~rlmektelf.

322

MER KRKOGLU

Bu dnemde, d politika konusu yine bata Atatrk olmak zere yrtm'e orgamnn ilgili Bakanlanmn ve bir lde de yasama orgammn yetki alanna giriyordu. D politika zerinde o dnemin dnyasnda balayan "tabulann yklmas" ynndeki gelime, Trkiye'ye henz ulam saylamazd. Dnemin basnnda d konulann olduka geni yer tuttuu grlr. Ancak, d politika konusunda Devletin izledii politikaya kar bir eletiriden sz edil~mezdi. Trkiye'de d konularda kamu oyundan, yani olaylar yalnz izlemeyip hem de etkileyebilen bir etkenden sz ~debilmek iin daha uzun yllarn gemesi gerekecektir. b. kinci Dnya Sava Dnemi

Atatrk'n lmnden sonra kinci Dnya Sava yllar, d konular ister istemez belirli yasaklar iinde tutan yeni bir kritik dnem oldu. Atatrk dneminin d politikasna damgasn 'vuran nasl Atatrk'n kendisi idiyse, nn dneminin d politikasnn ba miman da yine nn'nn kendisiydi. Atatrk hayattayken O'nun karar adaml ynn ihtiyatllyla dengeleyen "kinci Adam" nn iin Sava yllar, etin bir d politika snav oldu. Atatrk'n, Birinci Dnya Savana erken girildii ve yeni bir savatan ise Trkiye'nin uzak kalmas gerektii yolundaki grlerini yakndan bilen nn, Trkiye'yi kinci Dnya Savana girmekten kurtarmakla Atatrk'n "d politika vasiyetini" yerine getirmi saylabilir. Byle bir politikay uygulamak, nn'nn ihtiyatl kiiliine de uygundu. "Lozan Konferansn btn glkleriyle yeniden yaamamak" ilkesi, nn'nn btn d politika kararlanna hakim olmutur denilebilir.
C.

oulcu Demokrasiye Gei Dnemi (1945-19601

(i)

1950'lerin lk Yarsna Kadar

kinci Dnya Savandan sonra, Trkiye'de d politikayla ilgili nemli gelimeler grld. Savan (hem Bat hem Sovyet) "demokrasi cephesinin" zaferiyle sonulanmas Trkiye'de de oulcu demokrasi ynnde gelimelerin hzlanmasn salad. Yani, yukarda Osmanl dneminden verdiimiz rneklerde de grld gibi, yine bir d etken i. yap zerinde etkide bulunmu oluyordu. Ayrca teki ~tkenlerin yannda, Trkiye'nin baz Sovyet istekleri karsnda, Bat'nn (A.B.D.'nin) desteine olan ihtiyac da Bat tipi siyasi sisteme geite roloynad. Devlet Bakan nn'nn bizzat yn verdii gelimeler sonucu 1945-46'dan itibaren Trkiye'de ok partili demokrasi yolunda hzl admlar atlmaa balaro. Bu gelimenin Trki-

"DI POLTKA"

NEDR?

TRKYE'DEK

DN VE BUGN

323

ye'deki d politika aI11ay bakmndan asl nemli yan uradayd: Trkiye'de ok partili demokratik hayatn yerlemesi, d politika konusunda da oulculuk, yani yasaklarn gerek olarak yklmaa balamas demek olacakt. Ancak, 1945 sonrasmn uluslararas ortam, oulculuk yerine, iki kutuplu ve her biri iinde tekdzelik gsteren bir yapya brnmekteydi. Byle bir yapda Trkiye'de -baka etkenlerin de etkisiyle- Bat'ya koyu ballk gsteren bir d politika uygulamas adeta kanlmaz hale geldii iin, bu politikay eletirmek gerei de pek duyulmayacak demekti. Kald ki, Trkiye'deki demokrasi gelimeleri de uluslararas ortama uygun olarak gerek oulcu bir yapya kavuamad. Tersine, ounluk ilkesinedayal seim sisteminin de rolyle~ gittike artan bir iktidar basks ortaya kt. Yani, grnrdeki ok partili sistem, fiilen tek parti dneminin devam biimini almaa balad. Hatta, 1950'lerin ikinci yarsnda uluslararas alandaki iki kutupluluk zlmee yz tuttuu halde, Trkiye'deki iktidar basks daha da koyulat.
(ii) 1950'leri.n kinci Yarsnda

1950'lerin ikinci yarsnda iktidar-muhalefet ilikilerinin gerginlemee balamasndan sonradr ki d politika konusunda gr ayrlklar da ortaya kt: Oysa, o tarihlere kadar, temel d politika kararlar Parlamento'da (ve kamu oyunda) hemen hibir tartmaya uramadan alnabilmiti. Baz ok nemli d politika kararlarmn (Trkiye'nin 1950 Hazirannda kan Kore Savana, Birlemi Milletler kuvvetleriyle birlikte arpmak zere askeri birlik gndermesi gibi) ise, zne deil, alm biimine (Parlamento'ya haber verme zamam asndan) eletiri yneltilmiti. 1950'lerin ikinci yarsnda ise, Muhalefet, temelde kkl bir deiiklik ngrmemekle birlikte, iktidarn baz d politika kararlarna kar kmaa ve baz d olaylara kar deiik yorumlar getirmee balad. Bunun iki tipik rnei, 14 Temmuz 1955'de Irak'da monarinin yklmasna yol aan devrim ile 5 Mart 1959'da Trkiye'yle Birleik Amerika arasnda yaplan ikili anlamaya kar olan tutum ayrlklardr. Birinci olay, Hkmet, "d tahriklerin bir sonucu" olarak nitelendirip, dolayl biimde SOVyetler Birlii ve Msr' sularken, Muhalefet evreleri ise, devrimi, "artan bask ve istibdada kar bir tepki". biiminde .deerlendirdi. Bylece Turkiye'de artan iktidar basklarna kar dolayl bir protestosunu da dile getirmi oluyordu. Bu tarihten sonra "ihtilal" sznn Trk siyaset tartmalarna girmesi ve iktidarn, Muhalefeti, "Irak'daki benzer bir ha~-

324

MER KRKOOLU

keti Trkiye'de de gerekletirmek istemek"le sulamas29 ilgi ekicidir. Bu gelime, Muhalefetin i politikada gittike anlamazla dt iktidarn d politikasn da artk onaylamamaa baladn gsteriyordu. kinci rnee gelince; Trkiye'yle Birleik Amerika arasnda imzalanan sz konusu anlamann giri blmnde "dolayl saldr" ifadesine yer verilmi olmas, Muhalefete Meclis'de eletiri konusu oldu.: "Trkiye'deki Muhalefetin glenmesi olgusu, iktidar tarafndan, sz konusu anlamaya gre 'dolayl saldr' biiminde nitelendirilecek Qlursa, anlama, demokratik yoldan bir iktidar deiikliini nlemek iin bile kullanlabilirdi." Trkiye'nin o yllardaki gergin ortamnda byle bii kaygnn duyulmas mmknd. T:B.M.M., 9.5.1960 gnk oturumunda anlamay, oylamaya katlan 308 milletvekilinin tmnn oylaryla onaylarken Muhalefet yeleri oylamada hazr bulunmamlar~l.30
B. Bugnk 1. Durum (1960 Sonras) Kadar

1960'lann Ortalarna

27 Mays 1960 Devrimi bu ortamda dodu. Aslnda Devrim, iktidardaki Demokrat Parti'nin d politikasna dorudan bir tepkinin sonucu olarak grlmemelidir. Devrimin nedenleri daha ok (i) siyasal ve iktisadidir. Devrimi gerekletiern askeri ynetimin ilk aklamalarnda d politikada bir deiiklik olmayaca yolunda gvence verilmesi ilgi ekicidir. 27 Mays hareketinde Amerika'nn gizli destei yolunda iddialar bulunduu gibi, tersine 27 Mays'clarn kendilerine kar bir Amerikan mdahalesinden kayg duyduklar yolunda da grler bulunmaktadr. Eer ikinci ihtimal doruysa, 27 Mays'tan sonraki ilk aklamalarda d politikada bir deiiklik olmayacann vurgulanmasn anlamak daha kolaylaabilmektedir. - 27 Mays'tan sonra d politikada hemen nemli bir deiiklik ortaya kmad. Belki baz konularda daha esnek davranmak istei belirmekteydi. Mesela, Cezayir Kurtulu hareketine kar daha anlayl bir tutumun ipular grld. Sovyetler Birlii'yle. de ilikilerde normalleme yolunda bir istein bulunduu anlalyordu. 27 Mays'~ d politika kavram zerindeki asl etkisini, doru29

30

MeselA,Babakan A. Menderes, 4 ubat 1960'da skenderun'da yapt bir konumada, Irak htilAH'ne deinerek, Muhalefetin bu olaydan "azlarmn 6Ulandn" ve "Trkiye'de de ayn mahiyette bir hareketin olmas iin zemin yaratmaa altm" sylyordu. Cumhuriyet, 15 ubat 1960, s. 5. TBMM Z8bt Ceridesi, Cilt 13, Yl: 1960,TBMM Matbaas, Ankara, 1960,6. 456.

"DI POLTKA" NEDR? TRKYE'DEK! DN VE BUGN

325

dan doruya d politika uygulamasnda deil, etkisi uzunca dnemde grlecek birtakm yap deiiklikleri yoluyla gsterdiini gryoruz. 27 Mays'n getirdii 1961 Anayasas, hem d politika konularnn Parlamento'da daha iyi dEmetilmesini salayacak siyasi kurumlama deiiklikleriyle, hem de asl n~mlisi, Trk siyaset hayatna yeni glerin katlmasn salayacak niteliklerinden dolay katkda bulunmutur. 1961 ylnda radikal sol nitelikli bir siyasi'partinin de kurulmasyla Trk demokrasisi yeni bir aamaya ulam oluyordu. D politikada kktenci deiikliklerin ne srlmesi bu tarihl~rde balamaktadr. Yeni kmaa balayan baz yayn organlannda (mesela, Yn dergisinde) Trkiye'nin o zamana kadar izledii d politika eletirilmekte, Trkiye'nin Bat blokuyla ilikiler yerine nc Dnya lkeleriyle ilikilere ynelm~si gerektii savunulmaktayd. Trkiye'de bu deiiml~r yaanrken, uluslararas ilikilerde 1950'lerin ikinci yansndanberi grlen zlme daha da ileri bir aamaya varm bulunmaktayd. Bir yandan nc Dnya lkelerinin saysnn hzla artmakta olmas, te yandan iki en gl devlet ABD ile SSCB arasnda "zirve diplomasisi"nin g kazanmas ve bu gelimenin hem n~deni hem de sonucu olarak her iki blokta da zlmelerin hzlanmas, uluslararas ilikileri 1970'lerin banda ortaya kacak yumuama (detente) aamasna hazrlamaktayd. Yani, Trkiye'de d politika konularnn enine boyuna tartlmaa balamasn salayan ierid~ki zlme (plralizm), dardaki zlmeyle paralellik iindeydi. D politika konusunda, yahut herhangi bir konuda, ger~k anlamnda kamu oyundan sz edebilmek iin, hem kitle haberleme aralarnn yaygnlamasnn hem de siyasi tartma zgrlklerinin varlna ihtiya olduu aktr. te 1960'lardan itibaren Trkiye'de her iki bakmdan da ileri bir aamaya vanlmaktayd. Yine de, d politika konulanndaki yeni tartmalarn balad ilk yllarda hemen youn bir kamu oyu ilgisinin dOduu sylenemez. Bu tartmalar, aydn kesim iinde kstl bir alandan teye pek ulaamyordu. Geni .kitlelerin, eitli nedenlerle -d konular izlemenin bir lde uzmanlk gerektirmesi gibi n~denlerle- daha ok gnlk hayat ilgilendiren i sorunlarla megulolduu; d konularla ise ancak kendisini dorudan ilgilendiren bir (milli) sorun ortaya kt zaman ilgilendii genel bir dorudur. Gerekten Trkiye'de 1960'lann ilk yllan, 27 Mays'n getirdii (i) siyasi sorunlarla -bu arada iki askeri darbe giriimiyle- dolu bir dnem oldu. Byl~sine

326

MER KRKoGLU

alkantl bir ortamda Trkiye'de geni kitlelerin d politika konusunda balayan eletirilerle fazla ilgilenmesi her halde beklenemezdi.31Ta Trkiye'yi (Trk kamu oyunu) dorudan ilgilendiren bir d sorun ortaya kncaya kadar.
2. 1960'lann Ortalarndan Sonra

1963 sonunda Kbns sorununun yeniden bir bunalm dnemine girmesi, yaratt sonular bakmndan bir dnm noktas oluturdu. Trkiye, o zamana kadar izlenen (1945 sonras) d politikasnn Trkiye'nin d gvenliini tam anlamyla gerekletirmediini, stelik Trkiye'yi d alanda yalnzla ittiini ac bir biimde grd. Trk d :politikasn yeniden gzden geirmek gerei Trk ynetici evrelerinde aklkla hissedildi. Bu ortamda, zellikle 1964 ylnda ABD Bakan Johnson'un Babakan nn'ye gnderdii ve Trkiye'nin Kbrs'a yapmak istedii mdahaleyi baskyla nlemei amalayan ama bunu yaparken Trkiye'nin NATO'yla ve ABD'yle yllardr giritii ibirliinin Trkiye'nin gvenliini salayamabileceini ortaya koyan mektubun 1966 yl banda, yksek tirajI bir gnlk gazetede (Hrriyet, 13 Ocak 1966) yaynlanmas, kamu oyunun Trk d politikas konusuna youn ilgi duymasn salad. 1960'larn ilk yllannda balayan ama kamu oyunun ilgisini ekemeyen d politika eletirilerini hakl gren ve gittike artan bir ilgi dOdu. Bylece, "d politika konusu yalnzca karar vericilerin dikkatini ve sorumluluunu zerinde toplayan bir konu olma niteliini kaybetmi, karar vericiler dndaki vatandalann ilgilendikleri, tarttklar ve kanaatlerini hem birbirlerine hem de karar vericiye duyurduklan bir konu durumuna gelmitir."32 Daha nce yalnz genellikle solda yer alan yazarlar konuyu Kbns sorunuyla snrl tutmayp genel olarak d politika eletirisi yaparken,33 artk tm Trkiye'de "Amerika'nn davran Kbrs sorununun dna taarak genel Trk d politikas asndan incelenmee balamtr."34 Kbrs konusu Trkiye'yi dorudan ilgilendiren rastgele bir d politika sorunu da deildi. Gerek bir kamu oyu etkisinden sz edemeyeceimiz 1950'lerin ikinci yarsnda da Kbrs sorunu iin gsteri
Oyle ki, baz yazarlar d konulara kar ilginin azalmasndan yaknmaktayd. Ornek: Duygu Sezer. Kamu Oyu ve D Politika, A.. SBF Yaynlan No. 339, Ankara. 1972. S. 123'den: Y.K. Karaosmanolu, "Biraz da D Politika", Ulus, 30 Haziran 1960; Nadir Nadi, "Bir Seminer Toplants", Cumhuriyet, 30 Mart 961 ve etin Altan, "Angola, Amerika ve Biz", Miyet. 30 Mart 961. 32 Sezer, Kamu Oyu ... ap. cit . s. XiX. 33 ~bid., S. 204. 34 Ibld., s. 237.
31

.' 4fiA' .

.... -"'il -

"

"DI POUTtKA"

NEDR? TRKYE'DEK

DN

VE BUGN

327

yry ve mitinglerde bir kitle heyecan yaanmt. Halkn bildii ve heyecann daha nce yaad bir d sorununun 1960'larn ortalarnda yeniden alevlenmesi, Trkiye'nin yeni ortamnda elbette bylesine derin yanklar yaratacakt. Bu dnemde, gerek Sol'da, gerekse Sa'da yer alan yazarlar, basnda, Trk d politikas zerinde, yani daha ak bir deyile Trkiye'nin Bat'ya kar o zamana kadar izledii politika zerinde youn bir tartma atlar. "ahsiyetli d politika", hem Sol'da, hem Sa'da zerinde en ok durulan kavram 01du.35Sol'da yer alan bir yazar yle diyordu: ".. : D politikada yirmi yldan beri kiiliimizi, Bat Bloku iinde eritmi bulunuyoruz. Bat Bloku iinde bulunmak bakadr; Bat Bloku iinde ahsiyetsizlik politikasna teslim olmak bakadr ... "36 Bat aleyhtarl Sa'da ise din asndan ele alnyordu. Bat'nn, Kbrs konusunda "bize srf Mslman olduumuz iin cephe aldklan" savunulmaktayd.37 Bu ortamda ve i ve d etkenlerin, Kbrs sorunundan da bamsz olarak vard yeni aamada, d konulara ynelik eletiriler younlat gibi artk yalnz Trkiye'nin \nc Dnya'yla yaknla ynelmesini istemekle de kalnmad. Bu yllar, ABD ve NATO aleyhtarlnn zamanla iddet olaylar niteliini de alan younlua ulat bir dnem oldu. 1965 Ekimindeki genel seimlerde radikal soldaki parti yelerinin de Parlamento'ya girmesiyle, d politikaya ynelik kktenci grler bylece hem Parlamento'nun iinde hem de dnda etkili 01maktayd.38 "1965 yl ncesi parti belgeleri ile 1965 sonras parti belgeleri karlatrldnda, d politika konusuna ayrlan yerin by-' d ve konularn incelenmesinde klielerin tesine kma eiliminin belirdi i saptanmtr."39 Gerek siyasi partilerin kendi iinde, ge:ekse Parlamento'da d politika konular zerindeki grmelerin artt ortaya kmaktadr.40
Ibid., s. 523. Dnemin teki yaygn kavramlan, yine hem Sol'da, hem Sa'da . "Milli Memaat-Ulusal kar" ile Sol'da "Bamsz D Politika"dr. 38 Ibid., ss. 94-95'den, lhan Seluk, "D ve ", Cumhuriyet, 2 Ocak 964. 37 Sezer, Kamu Oyu ... ap. cit., s. 20'den, Ahmet Kabakl, "Hac Richard", Tercman. 30 Ocak 1964. :!LI Sezer, Kamu Oyu ... , ap. dt., s. 344. 39 Ibid., s. 345. 40 ldcm.
35

.. , ;""'

_ ...

.:.....-.....;". ..... _-' __

<-:...-... '...

328

MER KRKoGLU

Gerekten 196D'larnortalanndan itibaren Trkiye'nin "ok ynl" d politika uygulamasna giritii grlmektedir: 1963Kibns bu. naIrmndan sonra, 1964yl boyunca nn hkmetini "hareketsizlik"le sulayan AP,411965ylnda iktidara geince "daha hareketli" olmak zorundayd. Tabiidir ki, bu "ok ynl"lk, d politikann oluturulmasnn da ilk defa gerek anlamyla "ok ynl" bir etkenler emasna42kavumasyla mmkn olmaktayd. Trk d politikasnn oluturulmas, gelenekselolarak daha ziyade d etkenler ile snrl saydaki i etkenlerin (yneticilerin felsefesi gibi) bir sonu. cuyken artk i etkenlerin say ve arlmn artt grlmekteydi. 1971:1973 dnemi, i yapda nasl snrlayc etkiler yaptysa, bunun tabii sonucu olarak d politika tartmalarna, yani d politikay oluturan etkenlerdeki oulculua da bir snrlama getirdi. 1973'densonra ok ynl ve ok etkenli d politika dnemi yeniden ilernee balad. D politika konulanmn ilmi aratrma konusu edilmesi de 1960'larn ortalarndan sonraki dnemde hzland. Uluslararas ilikiler konulan gittike daha ok saydaki yksek retim kurumlannda incelenrnee balad. Uluslararas likiler Tarihi ("Siyasal Tarih") derslerinin yamsra dorudan doruya uluslararas ilikiler kuramlanm ve kavramlanm okutan dersler verilrnee, Siyasal Bilgiler Fakilltesi gibi, byle bir dersi biraz daha nceden (1956'dan) bu yana programna koymu bulunan okullarda da dersin kal?sam geniletilip bu konuda aynca lisansst program uygulamasna geildi. D ilikilerle uraan bilim ~nstitlerinin kurulmas veya faaliyetlerinin oalmas, hatta yalmz niversite yaps iinde kalmayp bir zel D Politika Enstits'nn Ankara'da kurulmas da bu dneme rastlamaktadr. te yandan basnda d politika yorum ve haberlerinin artmasna paralelolarak, d politika yazarlanmn bir dernek kuracak sayya ulamalan yine bu dnemin gelimelerindendir. D politikay oluturan etkenler emas gstermektedir ki belirli bir d sorunun varl etkenl~rden yalnzca bir tanesidir. Yani daha net bir ifadeyle, Kbrs sorunu Trk d politikasm etkileyen etkenlerden yalnz biridir. yle olduu halde, Trk d politikasnda 1960'larn ortalanndan sonra grlen olumlu gelimelerde Kbns sorununun yaratt tepkilerin temel rol oynad da bir gerektir. zel-

.1
42

Ibid..

ss.

172

vd.

Ek'tek! tabloya baknz.

.. ---:!.--

"DI POLTKA" NEDR? TRKYE'DEK! DN YE BUGN

329

likle d konulardaki tabularn yklmasnda. yani kamu oyunun d politikaya kar ilgisinin domasnda byle bir sorunun ortaya kmas zaten kamu oyu kavramnn niteliinden dolay gerekliydi de. Kald ki, dnya olaylarna kar gelenekselolarak yaygn bir ilgisizlik iindeki Trk kamu oyunun43 d politikaya ilgi duyabilmesi iin ancak onu bylesine dorudan etkileyen bir d sorunun ortaya kmas ~rekmekteydi. 1960'larn ortalarndan balayarak, d politikadaki "ok ynlln" temel etkenini oluturan Kbrs sorununun zme kavumadan ortada kalmasnn birok olumsuz ynnn yannda olumlu bir yannn bile bulunduunu sylemek yukardaki nedenle mmkn grnmektedir. stelik, Trkiye'nin Kbrs'a yllardr yapamad askeri mdahaleyi 1974 Temmuz-Austos'unda gerekletirmesi, yani Cumhuriyet tarihinde 50 yl sonra ilk defa bir sava durumunun ortaya kmas, Kbrs sorununun apn arttrd gibi, halkn "dkonular zerindeki duyarlln da ykseltti. Eyll 1974'tensonra Kbrs sorunuyla balantl baka sorunlarn ortaya kmas (ABD'nin silah ambargosu gibi> ve bu yan sorunlarn da halkn gnlk yaayn yakndan ilgilendiren birtakm iktisadi meseleler yaratmas, btn bu gelimelerin d konularla balantsn kitlelere canl ve srekli bir biimde gsterdi. te yandan, Trkiye, 1974Kbrs mdahalesiyle byk devletleri de ilgilendiren ok ynl ve hassas bir konuda uluslararas sahnede n plana gemi oluyordu. Trkiye'nin d politikasnda o kadar nemli sonular yaratan Kbrs konusu, rast~le bir d konu deil; 1970'ler dnyasnn birka ok nemli uluslararas sorunundan biriydi. Bylesine nemli bir konuda mdahale kararn uygulayabilmek, elbette Trkiye'ye ieride gven, darda arlk kazandrd; ama sorunun uluslararas niteliinden dolay onu youn tepkilere de maruz brakt. Bu da zelolarak Kbrs sorununa, genelolarak da d politika konusuna kar ite duyulan ilginin srekli bir canllk kazannasnda etkili pldu. D politika konusu zerinde uzunca bir sredenberi dnlmekte olmas, gerek siyaset adamlar ve yazarlar, gerekse genel olarak kamu oyu katnda d politikann tepkilerden uzak deerlendirilmesine de katkda bulundu. Trkiye'de 1970'lerlebirlikte ABD ve NATOaleyhtarlnn 1960'larnsonlarndaki sertlik izgisinden uzaklamas, konularn daha serinkanl bir biimde ele alnmaa ba~ladnn tipik gstergesidir. Trk d politikasndaki ok ynllk uyn Sezer, Kamu Oyu ..., op. dt.,

------

S.

126.

330

MER KRKOGLU

gulamas, Bat'dan ne kadar uzaklalabileceinin, Dou'ya ne kadar yaklalabileceinin genel snrlarn da ortaya karmt. Yani Bat'yla ilikilerin "asgari" izgisiyle Dou'yla ilikilerin "azami" izgisinin ne olabilecei, olmas gerektii, aklk kazanmaa balant. 1970'lerin sonlanna gelindiinde, Trkiye'nin temel bir d politika ilkesinin, "Dou-Bat yumuamasn zedeleyecek davranlardan uzak durmak" biiminde ortaya kmas n~m tamaktadr. Bu ilkenin bir sonucu olarak, Trkiye, hem de demokratik solda yer alan bir siyasi partinin iktidannda, NATO yeliini srdrmenin gerekesine ulamtr. D politika kavramnn yukanda yer alan eitli (Trkiye'ye ait) nedenlerle kitlelere malolduu bu dnemde Trkiye'nin bulunduu Orta Dou blgesinin uluslararas ilikilerdeki neminin gittike artmas, d politika konularn daha da gnlk hayatn bir paras haline getirdi. Aslnda, kitle haberleme aralannda yine de hala d olaylara yeterince yer verildii sylenemezse de, gittike daha geni bir kitleye ulalmas, Trkiye'de d konulara kar belirli bir ilgi ve bilginin canl tutulmasn salayabilmektedir. 1970'lerin sonlannda Trk d politikasnn ok ynllk uygulamas, d konularla gittike daha yakndan ilgilenen bir kamu oyu nnde yaplmaktadr.

r
i

III.

GENEL DEGERLENDRME

Trkiye, bir yandan Avrupa ktasnda topra bulunan tek slam lkesi olmas ve Bat'yla yzyllar boyunca bir etkileim iinde bulunagelmesi dolaysyla kanlmaz bir gereklilik olarak Bat'yla belirli bir ilikiye sahip olmak zorundadr. te yandan, Trkiye, Sovyetler Birlii'yle de yzyllar boyu sren ve mcadelelerle de dolu bir gemiten kaynaklanan bir ilikiye sahip bulunmaktadr. Bugn dnyann en gl iki devletinden biri olan SSCB'yle snr komuluu, d politikada ihtiyatll gerektiren bal bana bi.r olgudur. Trkiye, ovyetler Birlii'yle de ilikilerini belirli bir izginin altna drmernek zorundadr. Cumhuryet dneminin d politikasnn adeta kurumlam dorultusu, yani Atatrk'n d politikas, Sovyetler Birlii'yle ili~ilerde ihtiyatl ama belirli bir dostluk temeline dayanmtr. te yandan, nc olarak, Trkiye, geni lde bir Asya (Orta Dou) lkesidir de. Bu yn, Trk toplumunun ktrnde, hatta bata siyasi yapsnda olmak zere toplum hayatnn birok

"DI POI1TI{A"

NEDR?

TRKYE'DEKt

DN

VE BUGN

331

ynnde kendi belli etmektedir. Dolaysyla, Trkiye, nc DnyI lkeleriyle ve nc'elikle de komusu Arap ve teki slam lkeleriyle yaknla da sahip bulunmalidr. Kald ki, Arap lkelerine yakn bir d politika, Trkiye'deki btn siyasi glerin zerinde birletii belki de tek d konudur. Sol, zellikle baz Arap lkelerinin balantszlk izgisindeki Bat aleyhtarl dolaysyla, Sa ise hem din yaknl hem de iktisadi imkanlar ynnden Araplara yakn bir politikay desteklemitir. "ok ynl" d politika, zaten bu g merkezinin, yani Bat, Dou ve nc Dnya'nn her biriyle ayn anda iyi ilikilere sahip olmak demektir. Yani, bu merkezin hibirine gz kapal baml olmayan fakat hibiriyle de 'ilikiyi koparmayan bir 'politika izl'emei gerektirmektedir. Byle bir politikay izlemek elbette zordur. Fakat Trkiye'nin "corafi determinizm"i bunu zaruri klmaktadr. Denilebilir ki, byle bir politikann anlam, hibir bloun tam desteinin garantili olamayaca demektir. Hatta, byle ok ynl bir politika, Trkiye'yi tam bir yalnzla da itebilir. Bu ihtimal, ok ynl politikann olumsuz sonucu olabilir. Bu politikann olumlu sonucu ise, her g merkezinin de Trkiye'yi daha fazla yanlarna ekebilmek iin onun izledii ok ynl politikay karlksz brakmamas olabilecektir. Trkiye, objektif artlarn zorlad byle bir politikay uluslararas alana iyi anlatabilmek zorundadr. Trkiye, NATO evrelerinde herhangi bir Bat Avrupa lkesinden farkl olan kendi artlann bir kenara brakp koyu bir NATO yanls grnm alp, Sovyetler Birlii yneticilerine kar ise NATO balantsn gizlemee ve nemini kltmee alr, nc Dnya lkelerine kar da balantsz bir lke grnts almaa abalarsa, elbette gvenilirliini kaybeder ve so. nunda tam bir yalnzla srklenebilir. Ama her g merkezi nnde de, her biriyle iyi ilikileri Trkiye'nin de istedii, zaten bunun Trkiye iin bir zaruret olduu, fakat hibiriyle de tam bir ayniyet iinde hareket edemeyecei, nk bunun da imkansz olduu iyice ve srekli anlatlabilirse, Trkiye kendisi iin kanlmaz olan ok ynl d politikasndan yarar elde edebilir. O zaman Trkiye, her lke iin dostluu aranr lke olur. Bunun anlam udur: Trkiye, Bat blou iinde kalarak,. adeta tarafsz bir lke gibi etkili bir yere sahip olabilecektir. Trkiye'nin 1939 ncesindeki durumu burada hatrlatlabilir. O dnemde de Trkiye "ok ynl" bir politika izliyordu. Hem ngiltere cephesiyle, hem Sovyetler Birlii'yle, hem de Almanya'yla iyi ilikilere sahipti. Bti lkelerin hepsi de Trkiye'ye byk nem veriyorlard. 1939 ylnda, yani hemen hemen

332

MER KRKO(;LU

herkesin yeinin belirlendii bir tarihte bile, bu lkelerin her birinin Trkiye'yi kendi saflarna almak iin yartklar grlmtr. Byle 'bir politikay izlemenin g olduunu yukarda syl~dik. Hner, zor olan yapabilmektir. Kald ki, "zor olan", yani ok ynl bir d politika, yine yukarda belirttik ki Trkiye iin kanlmaz bir zarurettir. Yine de byle bir politikay izlemek zellikle belirli dnemlerde daha da gl~ebilecektir. Mesela, 1945-1955dneminin iki kutuplu dnyasnda, yani dnemin nitelii gerei, nc bir seenein bulunmad bir dnemde ok ynl bir d politika izlemek fiilen imkansz saylabilirdi. stelik, iki kutuptan biriyle Trkiye'nin gvenlik. sorunlarnn bulunmas, "iki ynl" bir politikay da imkanszlatryordu. Dolaysyla, Trkiye'nin 1945 sonrasnda izl~dii politikamn bu yllara den dilimini anlayla karlamak gerekir. Yani, uluslararas ilikilerin genel yaps ok ynlle imkan tammyorsa, Trkiye'nin kendi zel yeri yle gerektirse bile, ok ynl bir d politika izlemesi fiilen imkansz hatta ~reksiz hale gelebilir. Ancak, Trkiye'nin yanl u oldu ki, 1945 sonrasnn ilk on yl iin anlayla karlanabilecek Bat'ya koyu biimde bal d politikasm, bir yandan nc Dnya olgusunun ortaya kt, te yandan da iki kutupluIuu eriten baka genel gelimelerin dOduu; stelik Trkiye'yi Bat'ya balayan zel nedeninin (Sov~t tehdidinin) hafifledii ikinci on yllk dnemde de izlernee devam etmitir. Bylece, hem uluslararas politikadaki gelimelerin ~risinde kalan, modas gemi bir politikaya saplanlm; hem de Trkiye'nin kendi zel durumunun zaten gerekli kld ok ynl bir politika zorunluluu yerine getirilmemitir. stelik, bu ~cikme, Trkiye'nin ok ynl politika izlernee balad nc ve hatta halA devam eden drdnc on yllk dnemde, karsna birtakm engeller yntr. Birok nc Dnya lkesi, Trkiye'nin 1955-65dnemind~ki yanllarn unutamamaktadr. Trkiye'yi o yllarn gzyle grmekten kendilerini kurtaramamaktadr. Hatta, Trk d politikasndaki 1965 sonras deiiklikleri, o sralarda ortaya ktm hatrladklan Kbrs sorununun getirdii pragmatik bir deiiklik olarak da grebilmektedirler. Trkiye, bunun byle olmadn, Kbrs sorununun sa:' dece yanllarn farkna varlmasm salayan bir katalizr etkisi yapt gereini iyi anlatmak zorundadr. Bunu yaparken glklerla karlamas da kamlmazdr. Trkiye, 1955-65 dneminin olumsuz etkilerinden kolay kurtulamayacaktr. 1970'lerin sonlarndagittike daha fazla kamu oyunun nnde yaandm yukarda sylediimiz d politika olgusunun, yani ok ynl d politika uygulamasnn baar salayabilm~sinn; byk

'1"

"DI POUTKA" NEDR? TRKYE'DEKt nN VE BUGN

333

ustalk, sabr ve uzun zaman gerektirdii ortaya kmaktadr. Bylesine zor bir politikay uygulayacak yneticilere ne kadar bylf. bir sorumluluk dyorsa, kamu oyi.nu biimlendiren kamu oyu yaratclan da o lde byk bir sorumluluk altna girmektedir. Duygulanna kolaylkla kaplabilecek kitlelerin gittike daha fazla nnde sergilenen ok ynl d politika uygulamas, sabrsz, dolaysyla da haksz, eletirilere urarsa yarar yerine zarar getirrnee de balayabilir. Hibir iktidar, artk kitlenin ilgi alanna girmi d politika alannda -ne kadar hakszca da olsa- eletiri konusu olmay kolay kolay gze alamaz. Eyll 1979'da Havana'da yaplan 6. Balantsz lkeler Zirvesi Toplants'nda Kbns konusunda Kbns Rum ynetimini destekleyen bir kararn alnmas Trkiye'de eletiriler yaratt. Basnda, stelik d konularda zellikle arl olan baz yazarlar, Konferans'in Trkiye asndan olumsuz sonu verdiini grp, Trkiye'nin ok ynl d politika uygulamasnn "tam bir fiyaskoyla sonuland" kansn dile getirdiler. Oysa, byle bir hkme varmak, birok bakmdan kendisi eletiriyi hak etmektedir. nk, her ne kadar, Kbns konusu Trkiye'nin temel bir sorunu olup ikili ve ok tarafl uluslararas temaslardan sonra yaynlanan belgelerdeki yeri, Trk d politikasnn baar gstergesi olarak grlegeldii halde, yine de Kbrs, Trk d politikasnn tek etkeni deildir. Trk d politikas, Kbrs konusunda veya herhangi bir dorudan sorunda destek salamak iin bir yolalmaktan ibaret deildir. Byle bir sorun olmasa .da, Trk d politikas, belirli ilkeleri ve davranlar uygulamak zorundadr. Bu eletiriler, stelik, bylesine sabr isteyen bir d politika faaliyetinin birka yl iinde olumlu sonu vermasini isternek anlam da tamaktadr ki bu da yanl bir deerlendirme demektir. D politika kavramnn bir yasak konu olmaktan kmasnn yararlannn grlmee devam edebilmesi elbette d dnyann ve onun iinde Trkiye'nin durumunun iyi retilmesine ve tabii onun iin de iyi renilmesine baldr.

,_ . ~.:aoA.io.~':

334

MER KRKOGLU YARARLANLAN KAYNAKLAR

Kitaplar Allison,

: Graham T., Essence of Decision, Little Brown and Co., Boston, Hl71. Bask), A.. SBF Yliynl~ 4 (1703-1924),

Annaolu, Danimend, Dougherty,

Fahir H., Siyasi Tarih, 1789-1960, (nc n, No: 362, Ankara, 1975.

smail Hakk, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi. Cilt: kinci Bask, Trkiye Yaymevi, stanbuL, 1961.

James E. - Pfaltzgraff, Robert L. Jr., Contending Theories of International Relations, J.E. Lippincott Co., Philadelphia-New York, 1971. Bir D Politika ncelemesi,

GnlboL, Mehmet, D Politika, Etkenler Asndan Ulusal Basmevi, Ankara, 1969. Karal , Enver

Ziya, Fransa-Msr ve Osmanl mparatorluu niversitesi Yaynlar: 63, Edebiyat Fakltesi stanbul, 1938.

(1797-1802), stanbul Tarih Semineri: VnI, No: 339, Ankara, 1972.

Sezer, Duygu, Kamu Oyu ve D Politika, A.. SBF Yaynlar,

Soysal, Mmtaz, D Politika ve Parlamento, D Politika Alanndaki Yasama-Y, rtmelikiIeri zerinde Karlatnnal Bir nceleme, A.. SBF Yaynlar, No: 183-165, Ankara, 1964. eref. Tuncer, Abdurrahman, Tarih-i Devlet-i tanbuL. 1318 (1900). Hner; "Eski" Ankara, ve "Yeni" 1979. Osmaniyye, Cilt II, Karabet Matbaas, Doktora s-

Diplomasi,

(SBF, Baslmam

ToziJ,

Uzunarl,

smail Hakk, Osmanl Tarihi, 1. Cilt (Kurulutan stanbul'un Fethine Kadar), Trk Tarih Kurumu Yayn, XIII. Seri-No: 16 (1), Ankara, 1947. -- - -, Osmanl Tarihi, IV. ci lt, 1. Ksm (Karlofa Anlamasndan XVIII. Yzyln Sonlarna Kadar), Trk Tarih Kurumu Yayn, XIII. Seri-No: 16 (dO, Ankara, 1956.

-~--

--

Makaleler: Atav, Trkkaya, Kaplan, Morton "Milletleraras Mnasebetler Nedir ve niversitelerde Nasl Okutulabilir?", SBFD, Cilt: XV, Yl: 1960, No: 2, ss. 3-24. A., "The New Great Debate: Traditionalism vs. Seienee in International Relations", World Politics, Vol. XIX, No. 1 (Oet. 1966), ss. 1-20.

Krkolu.

Om er, "Trk Demokrasisinin Kurulu ve leyiinde D Etkenler (1946'dan bu yana)", SBFD, Cilt: XXXIII, No: 1-2 (Mart-Haziran 1978), 6&. 213-247. "lk Osmanl Parlamentosu maan (Kanun-u Esasi'nin Ankara, 1978, ss. 169-182. House, "International - Diseipline, (Ed. by 1968, ss. 5S-81. ve Osmanl Milletlerinin Temsili", Ar100. Yl), A.. SBF Yaynlan, No: 423,

Ortayl,

lber,

Ransom.

Harry

Relations", Politlcal Science, Advanee of the Marian D. Irish), Prentiee-Hall, Ine. N.J.,

"DI POUTtKA" Sondermann,

NEDR? TRKYE'DEK!

DN

VE BUGN

335

Fred A., "The Linkage Between Foreign Policyand Politics", International Politics and Foreign Policy. Research and Theory lEd. by James N. Rosenau), The Free Press, New York. 1967, ss. 8-17.

International AReader in 5th Printing,

EK
TRK DI pOLTKASl'na YN VEREN ETKENLER TABLOSU I. DI ETKENLER A. Dolayl (Gene\) Etkenler (Yapnn) Etkileri

.
2. 3. B.

Uluslararas Sistemin a. Siyasi Adan b. ktisadi Adan Uluslararas D Kamu deolojik Oyunun

Etkiler

Etkileri

Dorudan 2. Corafi

(ze!) Etkenler Olmas (Komuluk) Sorunlar Konum-Blge

1. Belirli Bir D Sorunun 3. Uluslararas Balantlar a. Siyasi Nitelikte b. ktisadi Nitelikte

n.

ETKENLER A. B. C. D. Milli G Sosyal Etkenler ktisacii Etkenler

.t

(Toplum

Yaps)

Siyasi Etkenler 1. Ynetim 2. Felsefesi (Kurumlam (Anayasa D Politika. DOrultusu)

Resmi Kurumlar a. GenelOlarak b. c. d. Siyasi Dileri Partiler Rol Ordunun

Yetki Dalm) Kurulu)

(Milli Gvenlik

Tekilit Etkenler)

3. Resmi Olmayan Kurumlar a. Kamuoyu (Tarihi - Psikolojik b Bask Gruplar