Nezaketten Hakllardan Yanayzdr Hepimiz

Hasan Turan Karatepe

smet zel iirinde Ontolojik Kaygnn Bir Grnm Olarak Hiddet

Haklln nezaketle ortaya koyan ve bylece bakalarnn da hakl olabileceini incelikle kabul eden, git gide artmakta olan bu hakllarn arasnda nce kerterizi karan, sonra hangisinin otana girebilirse konforlu bir hayat sreceini kefeden ve zarif bir almla o yreye yerleen modern insan tarif eden msralarn airidir smet zel. Alakgnllln alaklkla, inceliin incelerek cesametini kaybetmekle ve krlmakla olan balantsn ok nceden fark ettiinden ne zaman konuacak olsa sesi gr ve kendinden emin kacak, syledikleri kesin ve sert ifadelerle bezenmi olacaktr. Grnr bir hiddet iirinde ve yazlarnda belirgindir. Biz ruhbilimciler bu durumu gndelik hayat iinde deerlendirdiimizde en yakn ifade ile assertiveness olarak isimlendiririz. Terim Amerikan Psikiyatri Derneinin szlne gre kiiler aras ilikilerde ak, drst ve dorudan, duygu ve dnceleri ister olumlu ister olumsuz olsunlar uygun bir ekilde ifade etmek, kardan gelen duygulara ve fikirlere bu tarzda cevap vermek ve tepki gstermek anlamna gelmektedir. Tabii nezaketi elden brakmamak iin, bu durumun tpk agression, violence ve terror gibi bir eit saldrganlk olduunu da vurgularz. Biz bu ekilde adlandralm, air vurgulu bir anlatm yolunun hiddetli olmas gerektiini, aksi hlde anlatcnn -kendisinin- ticari kayglar olan sirk palyaolar ile kartrlabileceini ifade ederek sesinin gmrahln aklamaya alsa da, bu cokulu iddetin daha derin sebebi iirinde ortaya kacaktr:

Assistant Dr., Bakrky Ruh ve Sinir Hastalklar Hastanesi muhassan@mynet.com

66

Karatepe, Nezaketten hakllardan yanayzdr hepimiz

syleyin aynada iskeletini grmeye kadar varan ka ka kii var unun urasnda? Bu noktada amlamaya altmz fkenin etimolojik ve psikolojik karl deinilmesi gereken bir meseledir. ngilizce karl Anger olan fkenin kelime kkeni, Kadim skandinavya dilindeki (Old Norse) gam ekmek, aclanmak, zlmek anlamlarna gelen Angr ya da Angradan gelmektedir. Yazllarndaki benzerliin belirgin olduu endie -Angst- terimi de Kadim Alman (Old High German) dilindeki Angust kelimesinden tremitir ki o da Anger kknden gelmektedir. Kkenbilim asndan deerlendirdiimizde fke, keder ve kayg ayn kkten tremi yakn akrabalardr. Ruhbilim asndan da durum farksz deildir. Aaron T. Beck bu kavramn birbirleri ile mndemi olduklarn ve bilisel sre iinde deiik anlamlandrmalarla farkl koullarda birbirlerine dntklerini iddia etmektedir. Becke gre bu akrabalar harekete geirecek temel etken tehlikedir. Tehlikenin yorumlanmas, zihnimizce anlamlandrlmas yaanan duyguyu belirler. Gvenliimize kasteden varlmz tehdit eden uyar endieye sebep olurken, ayn tehditkr uyarya kar ortaya koyabileceimiz potansiyel pskrtme yeterlilii ve zgveni fkeye neden olmaktadr. Fakat bize gzda veren durum bir kayp ile sonulanmsa veya grnr bir kayp ihtimali varsa artk yaayacamz duygu keder olmak durumundadr. Bu yakn akrabadan hangisi dierlerinden daha nce dnya ile karlamtr? Bilimin bu soruya cevap vermekteki gnlszln anlayla kabul ederek, ilk hliyle Hyginus tarafndan kaleme alnan, sonralar Herder, Goethe ve nihayet Heidegger tarafndan atfta bulunulan Latince masaldan medet umabiliriz: Bir keresinde Cura (Kayg ) bir rma geerken, killi bir toprak grd; dnd tand, ondan bir para ald ekillendirmeye balad. Yaratt ey zerine tefekkr edip dururken Jpiter yanat ona. Cura Jpitere rica ederek ekillendirdii kil parasna ruh katmasn istedi. Jpiter memnuniyetle kabul edip kil parasna ruh verdi. Fakat yarattklar bu eye Cura kendi adn vermek isteyince Jpiter bunu yasaklad ona kendi adnn verilmesini istedi. Cura ile Jpiter hangi adn verileceinin mnakaasn yaparken Toprak (Tellus) da dikeldi ve yaratlan bu eye kendi adnn verilmesini arzulad, nk ona kendi bedeninden bir para sunmutu. Mnakaaclar kendilerine hakem olarak Satrn setiler ve Satrn adil grnen bir hkm verdi: Sen Jpiter ona ruhunu verdiinden o ldnde ruhuna; sen Toprak, bedenini hediye ettiinden, onun bedenine sahip olacaksn. Fakat bu yarat ilk n-

Baka Psikiyatri ve Dnce Dergisi, Austos 2009

67

ce Cura ekillendirdii iin, yaamaya devam ettii mddete Kayg ona sahip olsun. Fakat onun ad ile ilgili olarak mnakaa ettiinizden, bundan byle onun ad Homo olsun, nk o humustan (topraktan) yapld.

Kendi Tehlikesi Peinden Gider nsan

Kaygnn insan iin bu denli asli oluunu ve yaamn devamndaki hkmranln Heidegger varoluun ancak endie yardmyla ortaya karlp kavranlabileceini belirterek yorumlar. Ksaca insann varoluu olarak tanmlanan, varln anlamnn sorguland varlk olan Dasein Heidegger baka varlk imknlarnn yan sra soru sorma varlk imknna da sahip olup, hep bizzat bizler olan var olan olarak aklar ve Daseinn kendini kayg (cura) eklinde ortaya koyduunu syler. Dasein dnyaya doru frlatlm olmakla birlikte ancak ve sadece dnya iinde var-olabilen, varl dnyaya yapk olmakla biimlenen ve varln ancak dnyaya emilmek suretiyle devam ettirebilen bir yapya sahiptir. Dasein dnyevidir, varlk imknn dnyada bulunuyor olmaktan almaktadr ve kendisini dnyevi olmayan bir meknda zne konumunda tasavvur edecek bir tecrbeyle donatlmamtr. Dasein kelimesini de inceleyecek olursak, burada anlamna gelen da ve olu, olmak anlamlarna sahip olan sein szcnden olumutur. Dnyaszlama ile kelimenin da ksm ortadan kalktnda Dasein hkmsz kalacaktr. ykdeki isim konusundaki anlamazla zm merci olan Satrn, sembolik olarak zaman temsil etmektedir. Yani insan belirleyen, varlnn tanmlanabilir olmasna msaade eden zamandr. Dasein dnya zemininde ve tanmlanm bir zaman diliminde varoluunu gerekletirmektedir ve zaman gittike daralmaktadr. Belli bir sre sonra varlk lm yoluyla dnyeviliini kaybedecektir ve bu durum tecrbeyle sabittir. Varlna ilikin sorgulama yapan Dasein iin bu tahamml edilemeyecek bir durumdur. Gnlk hayat ileyiini daim klabilmek iin bu denli ciddi bir tehlike ile ba edebilmenin en iyi yolu tehlikenin yok saylmas olagelmitir. Bylelikle Daseinn kendisinden sakland mthi kovalamacas dnyadaki se-

68

Karatepe, Nezaketten hakllardan yanayzdr hepimiz

rveni boyunca devam eder. Kendi tehlikesi peinden gider insan putlarn dahi damarndan akt gne kadar srdrr yorucu kovalamacay. Karlamamak iin gayret edilen tehlike kendini hissettirmeye balad an youn, dayanlmas zor ve fevkalade rahatsz edici bir endie hli yaanmaya balar. te bu katlanlmas zor an bize Dasein btn plakl ile mahede etme imknn sunar. Varlk ve Zamanda Heidegger bu an u ekilde tarifler; yz evirmenin altnda yatan ontik kendinden uzaklama sayesinde fenomenolojik bakmdan yorumlayc bir yzn dnmeye gidilerek kan nedeni anlalabilecek ve kavramsallatrlabilecektir. Tam da kendinden ka yznden Dasein kendi peine decektir. Aynada iskeletini grebilmek ikin varlyla karlaabilme cesaretini gsterebilenlerin kotarabilecei bir hldir, varoluunun dnyaya yapk olduunun zmsendii, lm karsndaki aczi yetinin gzler nne serildii andr. Bu hlin temel karakteristii olan kayg, sz konusu servenin akbeti (dnyaszlama) gz nne alndnda derin bir kedere dnebilirken -Schopenhauern intihar, kaygy ortaya karan yzlemenin irrasyonel ve akn bir yorumsamayla yaanmas umuda, sevince ve Dn Gecesine -eb-i Aruza- dnebilmektedir. Kendisini bu hlin tasviri ile ykml sayanlar iin hl iinde yaanan kayg karlkl iliki ortamnda hiddet eklini alacaktr. nk insanlarn yzlememek iin kap durduklar ey bizatihi kendi varlklar iredir, yani kaygya neden olan tehlike varln asli unsurlarndandr. Heideggerin deyimiyle tehditkr olan, belirli bir ynden gelerek yaknln yaknna gelemez, o hep uradadr ama yine de hibir yerdedir. O kadar yaknmzdadr ki, iimizi skar ve nefesimizi daraltr ama yine de hibir yerdedir. Bu durumun tarifinde vurgulu bir anlatm seilmeyecek olursa hlin vahameti gzden kaacaktr. Hkmranln insan varlk sahasndan uzak tutmaya gayret ederek srdren modern hayatn iinde, kendisini kaygdan, kederden, fkeden korumak uruna varlyla yzlemekten imtina eden modern insan airin fkeli sesiyle irkilecektir; Kardeler! deseydim Kardelerim! Bakn yaklayor yaklamakta olan Bakn yaklayor yaklamakta olan Bakn yaklayor... Yazk, airler kadar cesur deilim Kendi asli varoluu ile karlaan insann bu hli yanndakine (ya da

Baka Psikiyatri ve Dnce Dergisi, Austos 2009

69

karsndakine) anlatabilmesi nazik ve kibar bir yolla gerekleirse inandrc Aynada iskeletini grebilgrnmeyecektir, kii olanca gc ile mek ikin varlyla karlaahaykrmaldr ki sesi muhatabn bulsun. Bu sebepten hiddet, varoluumuz debilme cesaretini gsterebilenlevam ettii mddete muhataplarmzla rin kotarabilecei bir hldir, ilikimizi tesis etmek zere yardmmza koacaktr. Ontik varlktan uzaklatka anlamszlaan, aldanmlklarn yzeyi hline gelen dnya zerinde yaanan kayg, keder ve fkenin tezahr ve birbirlerine dnm, hayat devam ettike aynada iskeletini grebilenler yoluyla ifa olunacaktr; Dnya. plak omuzlar zerinde duran. Herkes alkn dlyata bersalarla aulanm bir dnyaya Benimse dar nk dargn havsalamn gc yok baz eyleri tamaya. nce kalbim lanete arpa arpa gmrah sonra kalbim gmrah rmaklar tanmaktan kaygulu sakn Styks sularnn heyulas sanmayn er gvdesinde dolaan bulutun simyas bu, biraz zgn ve mer fkesinde biraz yle hisab katndaym ki katlim savclardan sorulmaz

Kaynaklar
1. zel . Kaln Trk. ule yaynlar, stanbul, Nisan 2006. 2. Erten Y, Ardal C. Saldrganlk, iddet ve Terrn Psikososyal Yaplar, Cogito, kbahar 1996: 143-163. 3. Akman N. Erkekler kz olmad srece ben kadnlara, inek diyorum, Zaman gazetesi,16 Eyll 2003. 4. Akman N. Yaptm btn ilere baknca bunu ancak bir dahi baarabilir diyorum, Zaman Gazetesi, 17 Eyll 2003. 5. zel . Erbain. ule yaynlar, stanbul, 1998. 6. http://www.etymonline.com/index.php?search=anger&searchmode=none 7. Aaron T.B. Bilisel Terapi ve Duygusal Bozukluklar. Litera Yaynclk, stanbul, 2008. 8. Heidegger M. Varlk ve Zaman (Trkesi: Kaan H. kten), Agora Kitapl, Baheehir niversitesi, stanbul, Eyll 2008. 9. Deveci C. smi nsan Kendisi Kayg Olsun: Heideggerde Kaygnn Varlkbilimsel Deeri, Dou Bat,2(6) ubat, Mart, Nisan 1999; 63-81. 10. en A.K. Heideggerde Varlk ve Zaman. Asa Kitabevi, Bursa, 2000. *Deerli katklar ve yorumlar iin eyma Karatepeye teekkr ederim.