Ustuncocuk

Metin UZUN
STN YETENEKL OCUKLAR
EL KTABI
YAYINLARI
ocuk Vakf Yaynlar : 66 I. Trkiye stn Yetenekli ocuklar Kongresi Yayn Dizisi : 4
Metin UZUN
STN YETENEKL OCUKLAR
EL KTABI
Kapak Tasarm: Redaksiyon ve Tashih: Tasarm: Bask-cilt: Bask tarihi: Birinci bask:
Cevdet Karal, Ender lgn Kamil zalp Ali ifti ERKAM Matbaas 10 Eyll 2004 1500 adet
ISBN 975-552-063-5
ocuk Vakf Yaynlar Zafer Sokak No: 17 34371 - Nianta-stanbul Telefon: Belgegeer: 0212 240 23 83 - 240 41 96 0212 230 01 25 www.cocukvakfi.org. r t elektronik posta: cocukvakfi@hotmail.com ustunyetenek@cocukvakfi.org. r t
stanbul, 2004
nsz
Metin UZUN
1957 ylnda Amasya-Taovada dodu. lk ve ortaokulu Amasyada okudu. 1974 ylnda Tokat retmen Lisesini bitirdi. Trabzonda iki yl ilkokul retmenlii yaptktan sonra, 1978 ylnda Erzurum-Kazm Karabekir Eitim Enstits Fen Bilimleri Blmn bitirdi. Ar, Tokat, Ankara illerinde retmenlik ve yneticilik yapt. 1987 ylnda Gazi niversitesi Gazi Eitim Fakltesi Fizik Anabilim Dalnda lisansn tamamlad. Ankara Sincan lesi le Mill Eitim Mdrlnde ube Mdr olarak grev yapt. 1993 ylnda Mill Eitim Bakanl zel Eitim Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrlne Eitim Uzman olarak atand. Halen bu Genel Mdrlkte stn veya zel Yeteneklilerin Eitimi Pilot Projesini yrten ubenin Mdr olarak grev yapmaktadr.
STN YETENEKL OCUKLARI TANIMAK VE ANLAMAK
ocuun doula getirdii yetenekleri ve zeks yannda, iinde doduu, byd ve kendini gerekletirdii ortam da belirleyicidir. ocuk konusunda yaplan en nemli yanl ise btn ocuklar eitleyen ve ayn fotoraf iinde grme tutumudur. Bizdeki ocuk tutumunun da byk oranda tek tipletirici yaklama dayandn syleyebiliriz. ocuklar tek tip eitim ve retim srelerine dahil etme abas gnmzde de srarla srdrlmektedir. Tek tipletirici ve snrlayc eitimin en temel nedeni ise eitim ve retimin ge balamasdr. ocukluk evrelerindeki her gecikme, ocuun kefedilmesinin ertelenmesiyle sonulanr. Hi kukusuz, bu erteleme ve gecikmeyi en youn biimde yaayanlar ise ocuklar ve anne-babalardr. Buna karlk, yeteneklerini kefedemedii gibi gecikmenin ve ertelemenin farknda olmayanlar da vardr. Hatt bu oran yetenek durumunun farknda olanlarn oranndan ok daha da yksektir. Dnyann ocuk fotoraf iinde farkl olanlarn alglanmas her toplumda ayn dzeyde deildir. Doutan armaanl gelen bu grubun oran ok kk olmasna karn, kendilerine zg eitim alanlarn says da snrldr. Trkiyenin iyi olmayan ocuk gstergeleri arasnda stn yetenekli ocuklara ynelik karnesinin de zayf olduunu biliyoruz. stn yetenekli ocuklarn eitimi ok dar bir kesimin gndeminde kaldka ve doan her stn yetenekli ocuun dahil olaca eitim sreleri oluturulmadka bu ksr dng devam edecektir.
STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI
stn yetenekli ocuklar konusunun ihmal edilmesi, kanmca, bilgi ve kltr eksikliinden kaynaklanyor. stn yetenekli ocuk bilgisi ve kltr oluturulmadan geliim, alglama, yaratclk ve renme zellikleri kendilerine zg olan armaanl ocuklarn farkna varma ve zel eitim ortamlarn hazrlama imkanmz da olamayacaktr. Kendi ocuumuzun, arkadamzn ocuunun ya da snftaki rencimizin farklln anlamaya balamann ilk admn, stn yetenekli ocuklar tanmakla atabiliriz. Dnyaya gelen her ocuk, nce ocukluunu yaama hakkna sahiptir. Yaad corafya ve yetenei ne olursa olsun bu temel ocuk hakk hi bir biimde ertelenemez. Hangi sosyal ve kltrel gstergeler iinde bulunursa bulunsun, ocuun yeteneklerini gelitirme hakknn ertelenmesi, gelime hakknn engellenmesi ile sonulanr. Yaadmz dnyada stn yetenekli ocuklarn yeteneklerini sndren bu trajik dngnn devam etmesinden kendimizi sorumlu tutmadka, lke olarak armaanl ocuklarn zerindeki suskunluk sarmaln zemeyiz. * * * I. Trkiye stn Yetenekli ocuklar Kongresini dzenlemeye karar verdiimizde, stn yetenekli ocuklar konusunda ok az bilgi rettiimizi daha yakndan kavrama imkanmz oldu. stn yetenekli ocuklar konusunda en az yayn ise aile odakl yaynlar oluturuyor. Bu arada, stn yetenekli ocuk znenin dzeyinde henz yayn yaplmam olmas da ayrca zerinde dnlmesi gereken bir konudur. Elinizdeki kitap, stn yetenekli ocuklar konusunu aile odakl deerlendirmeyi amalyor. stn yetenekli ocuklar tanma ve anlamay ieren bu el kitabn Mill Eitim Bakanlnda alann uzman ve yneticisi olarak alan Metin Uzun hazrlad. Anne-babalara stn yetenekli ocuk bilgisi ve kltr konusunda yardmc olacan dndmz bu kitab, trnn ilk rneklerinden biri olmas nedeni ile yaynlyoruz. Tarabya, 7 Eyll 2004 Mustafa Ruhi irin
indekiler
NSZ / Mustafa Ruhi irin .................................................................................................. 7 GR ...................................................................................................................................... 11
BRNC BLM STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ZELLKLER stn veya zel Yeteneklilik Nedir? .................................................................................. 15 stn veya zel Yetenekli ocuk Kimdir? ........................................................................ 19 stn veya zel Yetenekli ocuklarn Genel zellikleri .......................................... 20 stn veya zel Yetenekli ocuklarn Yetenek Alanlarna Gre zellikleri .................... 25 A) Mzik Alanndaki Yetenek zellikler ............................................................ 25 B) Resim Alanndaki Yetenek zellikleri ............................................................ 25 C) Sosyal Bilimler Alanndaki Yetenek zellikleri .............................................. 26 D) Fen Bilgisi Alanndaki Yetenek zellikleri ...................................................... 26 E) Matematik Alanndaki Yetenek zellikleri .................................................... 28 stn veya zel Yetenekli ocuklarn Okul ncesi Dnemde Gzlenen zellikleri .... 29 Kk Ya Grubu stn veya zel Yetenekli ocuklarn zellikleri ve Davranlar .............................................................................................................. 30 stn veya zel Yetenekli ocuklarda Dilin Kazanlmas ........................................ 31
KNC BLM STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE ocuumuzun Yetenekli Olduunu Bilmek Neden nemlidir? ...................................... 35 stn veya zel Yetenekli ocuklarn Aile inde Belirlenmesi .............................. 35 stn veya zel Yetenekli ocuklarn htiyalar .............................................................. 39 stn veya zel Yetenekli ocuklara Ailenin Yaklam .................................................... 45 stn veya zel Yetenekli ocua Sahip Ailelerinin Endieleri ...................................... 47 stn veya zel Yetenekli Bir Ebeveyn miyim? ........................................................ 48 Ebeveynlere neriler ............................................................................................................ 51
Giri
NC BLM STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES stn veya zel Yetenekli ocuklarn Yaadklar Stres Sorunu ...................................... 57 stn veya zel Yetenekli ocuklarda Grlen Stres Belirtileri ...................................... 60 stn veya zel Yetenekli ocuklar, Stresle Nasl Baa kabilir? .................................. 61 stn veya zel Yetenekli ocuklarn Streslerini Nasl Azaltabiliriz? .............................. 63 KAYNAKA ............................................................................................................................ 69
illetlerin en byk g kayna, yetimi ve nitelikli insan birikimidir. Gemiten gnmze toplumlarn yzyllara yaylan geliimi incelendiinde, onlara yn verenlerin, hatta alar ap kapayanlarn pasif ounluk deil; aktif aznlk denilen ve liderlik, retkenlik ve verimlilik gibi zelliklere sahip stn veya zel yetenekli kiiler olduu grlmektedir. Ayn ekilde, kalknm lke olarak ifade edilen lkelerin kalknma srecinde; fen bilimleri, edebiyat, sanat, ekonomi ve siyaset gibi alanlarda ne kan kiilerin de yine, stn veya zel yetenekli ocuklar arasndan kt gzlenmitir. Bu noktadan hareketle, stn veya zel yetenekli ocuklarn yeteneklerini gelitirerek, kapasitelerini en st dzeyde kullanmalarn salamak, lkemizin bugn ve gelecei asndan byk nem tamaktadr. Gnmze kadar, kuaklar boyunca stn veya zel yetenekli ocuklar zerinde dnm olsak da, onlara imrenme, korku ve aalamayla kark bir tutumla yaklama yanlndan kurtulamam bir toplumuz. lkemizde bugn bile pek ok kimse, stn veya zel yetenekli ocuklarn yabans ve yadrgatc davranlara sahip olduklar yanlgsna sahiptir. Okul ncesi dnemde bir ocuun yetitirilmesindeki en nemli yk, hi kukusuz ailesinin omuzlarndadr. Srekli deien ve gelien gnmz dnyasnda, durmadan artan sorunlarla mcadele etmek zorunda kalan ailelerin grev ve sorumluluklar, stn veya zel yetenekli ocuklara sahip olmalar durumunda bir kat daha artmaktadr. nk, ailelerin bu zellikteki ocuklarna yaklamlar, dier ocuklarna gsterdikleri tutum ve davranlardan farkl olmak zorundadr. Bu tr ocuklarn sahip olduklar farkl yap ve duyarlk, ebeveynin ona yaklam ve davrannn da farkl olmasn gerektirmektedir doal olarak.
12
stn veya zel yetenek, bireylerin gerek bilim gerekse sanat alannda baarl olmalar iin gereklidir; ama tek bana yeterli deildir. stn veya zel yetenek, baary etkileyen dier etkenlerle uygun koullarda bir araya geldii zaman, bireyler iin nemli bir g kaynana dnmektedir. Ancak, stn veya zel yeteneklilerin ciddi bir risk grubu olduu da unutulmamaldr. Yksek zihinsel potansiyelleri uygun ekilde gelitirilip ynlendirilebilirse, stn veya zel yetenekli kiilerin baarl birer birey olacaklar ve hem lkemize hem de insanla nemli katklarda bulunacaklarnda kuku yoktur. Aksi halde, kendileriyle bark olamadklar gibi, aile ve toplum iin de sorunlu bir grup haline dnebilirler. stn veya zel yetenekli bireylerin, bu olumsuz sonula karlamamalar ve sahip olduklar yetenekleri, gerek kiisel gerek toplumsal baarya ulamalar ve mutlulua kavuabilmeleri ynnde deerlendirebilmeleri iin; stn veya zel yetenekli ocuklarn zellik ve gereksinimleri ile aile bireylerinin bu zellikteki ocuklara yaklamlarnn nasl olmas gerektiinin bilinmesi gerekmektedir. Bunun yan sra, onlarn zel renme gereksinimlerine cevap verecek ve renme hzlarna uygun eitim modellerinin gelitirilmesine de acilen ihtiya vardr. Bu balamda, stn veya zel yetenekli ocuklarmzn feda edilmemesi ve yeteneklerinin kayba uratlmamas iin ilk grevimiz, onlar hakknda etraflca bilgi edinmektir. Unutulmamaldr ki, uygar dnyadaki yerimizi salamlatrmak istiyorsak, yetenein her zerresine, zekann her kvlcmna ve maharetin her en kk na bile ihtiyacmz vardr.
Birinci Blm
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ZELLKLER
stn veya zel Yeteneklilik Nedir?
ZEK NEDR?
eknn bugne kadar pek ok tanm yaplmtr. Bu konuyla ilgilenen her alan kendine uygun bir zek tanm yapmtr. Kimi kez uyuma, kimi kez sorun zme yeteneine arlk verilmitir. Btn bunlar da ierecek bir zek tanm; Zihnin, renme, renilenlerden yararlanabilme, yeni durumlara uyabilme ve yeni zm yollar bulabilme yeteneidir. eklinde yaplabilir. Bu tanmdan hareketle yaratclk, zeknn en st ilevi olarak grnmektedir.
Zeknn farkl tanmlar olmasna karn, zekya ilikin grlerin tm zeknn gelitirilebilecek bir kapasite ya da potansiyel olduu, biyolojik temellerinin bulunduu noktalarnda birlemektedir. Buna gre zek, bireyin doutan sahip olduu, kaltmla kuaktan kuaa geen ve merkez sinir sistemi ilevlerini kapsayan; deneyim, renme ve evreden kaynaklanan etkilerle biimlenen bir bileimdir. Gardnera (19831999) gre zek tek bir faktrle aklanamayacak kadar ok sayda yetenekleri iermektedir. Gardner zeky: 1. Bir kiinin bir veya birden fazla kltrde deer bulan bir rn ortaya koyabilme kapasitesi,
2. Gerek hayatta karlat problemlere etkili ve verimli zmler retebilme becerisi, 3. zme kavuturulmas gereken yeni veya karmak yapl problemleri kefetme yetenei olarak tanmlamaktadr. Bu tanmla zek konusuna daha geni bir gr as kazandrlarak insanlarn bireysel farkllndan doan benzerlik ve farkllklar, ksacas insanlarn farkl
16
STN VEYA ZEL YETENEKLLK NEDR?
17
ekillerde sahip olduklar yetenek ve potansiyelleri zek alanlar olarak adlandrlmtr. Bireysel farkllklar olan ve geni bir kapasiteyle dnyaya gelen stn veya zel yetenekli ocuklarmzn farkllklarn ortaya karmak onlar zek alanlar yani zihnin farkl ereveleri dorultusunda ynlendirip gelitirebilmek iin zek trlerinin ve zelliklerinin iyi bilinmesi gerekmektedir. Ayrca Gardnern oklu Zek Kuramna gre tespit edilen zeky oluturan yetenek alanlarn u ekilde zetleyebiliriz: 1. Dil le lgili Zek: Dilin, szcklerin kullanm ve anlalmasna ynelik yetenektir. yk, roman, iir; okuma, anlama, yazma, bir konuyu anlatma gibi yksek dil becerisi gerektiren zek alandr.
ZEK BLM (LQ) Zek, kesin ve deimez snrlar olan blmlere ayrlamaz; ancak kesin izgileri olmayan kabataslak blmlere ayrlabilir. Zek, deimeyen bir say deildir. Zeknn arlk, boy gibi llmesi de mmkn deildir. Zek yann takvim yana blndnde kan orann zamanla deimeyebilecei varsaymn ilk kez ortaya atan Stern (l9l2), bu varsaymdan yola karak elde ettii oran, IQ olarak tanmlamtr. Sterne gre IQ, zek ya Zek Blm (IQ) = x 100 takvim ya bants ile bulunur. Zek blm (IQ), bir kiinin baar dzeyini deil; ulaabilecei, bir baka ifadeyle varmas gereken en st dzeyi gsterir. IQ, kiinin neler baardnn deil; neler baarabileceinin gstergesidir. Zek yann hesaplanmasnda, zek testleri kullanlr, ancak bu testler, ocuklarn gerek yeteneklerinin belirlenmesinde tek geerli lt deildir. nk; ocuu gerek potansiyelini gizlemeye itecek bir ok neden vardr. Bu nedenler unlardr: 1. ocuk, zamanla snrl bir grup testinde, yeterli konsantrasyonu salayamad gibi yeterli hz da gsteremeyebilir.
2. Mantksal/Matematiksel Zek : Matematik sorularn zme, mantksal kuramlarla urama, kyaslamalar ve snflandrmalar yapma yeteneinin gelimiliidir. 3. Mekansal Zek : Alk olmad yerlerde bile ynn bulabilme, bir bardaa tarmadan su koyabilme, nesnelerin ve boyutlarn boluklarn tahmin edebilme mekansal zeknn gelimiliini gstermektedir. 4. Mzik lgili Zek : Bir ses tonunu yakalayabilme, bir mzik aletini ok iyi alma ya da almay ok isteme, gzel ark syleme sesine ve yeteneine sahip olma zeknn bu alannn gelimiliini gstermektedir. 5. Bedensel/Devinimsel Zek: Bir veya birden fazla sportif faaliyette baarl olma, Bir yerde uzun sre kalndnda hareket etmeye ve kmldamaya balamas gibi gstergeler bedensel zeknn etkisidir. 6. Sosyal Zek/Kiileraras likisel Zek: Dier kiilerin szlerini ve dncelerini iyi kavrama, yz ifadelerini tanma, uygun yantlar verme ve ok iyi iletiim becerisi olarak kendisini gstermektedir. 7. Kiisel/sel Zek: Kendi i dnyasna ynelik duygu ve dncelerin, deer yarglarnn farknda olma, ok boyutlu yarglayabilme yetenei olarak karmza kmaktadr.
2. ocuun anadili ile ilgili bir sorununun olmas ve gerekli kltrel alt yapya sahip bulunmamas halinde, uygun cevaplar verememesi mmkndr. 3. ocuun duyduu baarszlk korkusu ve zerinde hissettii grup basks, dk performans gstermesine neden olabilir. 4. Zek testleri, ocuun yetenekli olduu alanlar lme ve deerlendirmede yetersiz kalabilir. 5. ocua, testin nemi ile ilgili gerekli bilgilendirme ve motivasyon salanmamsa, ocuun testi nemsememesi gibi bir sonula karlalabilir; bylece testin geerliliini yitirmesi de sz konusu olabilir. Zek testleri, farkl yetenekleri, farkl ekillerde derecelendirirler: Szel Usavurum, Saysal Usavurum, Soyut Usavurum vb. Zek blm derecesi, bu derecelendirme ltnn ortalamas alnarak oluturulur. Bu derecelendirme kstasna gre, ocuun bir alanda elde ettii yksek performans derecesi, dier
8. Doac Zek: Salkl bir evre bilincine sahip olma, evrelerindeki doal kaynaklara, hayvanlara ve bitkilere kar ok merakl olma ve ilgi duyma olarak belirtebiliriz. Gardner, oklu Zek Kuramnda yukardaki zek alanlarnn her insanda bulunduunu fakat zek alanlarnn gelimilik dzeylerinin her insanda farkllk gsterdiini belirtmektedir.
18
alanlarda elde ettii dk performans derecesi ile glgelenecektir. nk; ocuun dier alanlarda gsterdii dk performans dereceleri, performans ortalamasn da drecektir. Bize gre yaplmas gereken, ocuun farkl yetenek alanlarnda gstermi olduu performans derecelerinin ortalamasnn alnmasndan ziyade, yksek puan ald alan zerinde durulmasdr. Dnya Salk rgtnn nerdii ve bu alanda aratrma yapan pek ok aratrmacnn da benimsedii l30 zek blm (IQ) ve st zihinsel kapasiteye sahip kiiler, stn Yetenekli Kiiler olarak tanmlanmaktadr. stn veya zel yetenekli ocuklar ayrca, duyu organlar yoluyla algladklar btn verileri, en ince ayrntsna kadar belleklerinde toplayarak ileride deerlendirmek zere saklama becerisine de sahiptirler. stn Yetenekli ocuklar tanlamak daha gtr. nk; mevcut zek testleri, ocuklarn yetenekli olduklar alanlarn belirlenmesinde, kesin ve doru sonu vermeyebilir. rnein; gzel sanatlar alannda stn yetenekli olan bir ocuk, kendisine uygulanan zek testinde, bu yeteneini gsterecek ortam ve imkan bulamayabilir. Bununla beraber, her ocuk, resim yapmay, boyalarla uramay ve sanatsal aktivitelerle ilgili aralarla ilgilenmeyi sever. Okul ncesi ada, bu zellikteki ocuklarn resim alannda gerekten zel ve stn bir yetenee sahip olduunu anlamak, gtr. nk; stn ve zel yetenee sahip ocuklarn yetenekleri ancak, okuldaki derslerinde uygulanacak Yetenekleri Fark Ettirici Programlar ile ortaya kartlabilir.
stn veya zel Yetenekli ocuk Kimdir?
a) b) c) d)
stn veya zel Yetenekli ocuk, zel akademik alanlarda veya zek, yaratclk, sanat ve liderlik kapasitesi ynyle yatlarna gre yksek dzeyde performans gsteren ve bu tr yeteneklerini gelitirmek iin okul tarafndan salanamayan hizmet veya faaliyetlere gereksinim duyan ocuktur. (Bilsem Ynerge 2001) stn veya zel yeteneklilik, insann drt temel zellii arasndaki etkileimden oluur. stn veya zel yeteneklilerde, yksek dzeyde bulunan bu temel zellikler; Ortalamann stnde yetenek dzeyi, Yksek dzeyde grev sorumluluu, Yksek dzeyde yaratclk, Yksek dzeyde motivasyondur.
stn veya zel yetenekli bir ocuk yetitirmek, aileler iin rktc ve gz korkutucu olduu kadar, heyecan verici de olabilir. Bunun yan sra, baz aileler, stn veya zel yetenekli ocuklarn normal olmadklarn dnebilirler. Oysa onlar, dnldnden de normaldirler; ancak baz zellikleri, yatlarndan daha farkldr. stn veya zel yetenekli ocuklar, genellikle, kendi takvim yana ait geliimsel standartlara uygun gelime gstermezler. Onlar, yatlarnn ilgi duyduu oyunlardan daha gelimi oyunlarla ilgilenirler ve genellikle eitim alannda yatlarndan daha ileridedirler.
20
21
Morelock (l992), stn veya zel yetenekli ocuklarn geliim zelliklerine dikkat ekerek bu zellikteki ocuklarn bilisel geliimlerinin fiziksel ve duygusal geliimlerinden daha hzl olduunu ve bu nedenle de uyumsuz bir geliim gsterdiklerini savunmaktadr. Bu uyumsuz geliim, ocuklar zerinde baz problemlere neden olmaktadr. rnein, takvim ya 5 olan stn veya zel yetenekli ocuk, 8 yan bilisel geliimine sahipse, doal olarak, dncelerini ortaya koymakta glk ekecektir. stn veya zel yeteneklilik, bir veya birka alanda kendini gsterir: a) b) c) d) e) f) g) Yksek seviyede akademik baar veya bir alanda (matematik, fen, edebiyat, yabanc dil, iletiim, v.b.) stn yetenek, Bir sanat alannda (mzik, resim, drama, v.b.) zel yetenek, Liderlik kapasitesi, Pratik zekllk, Yaratclk, Genel zek, Fiziksel yetenek.
2.
stn veya zel yetenekli ocuklarn bedensel lleri, ortalamann zerindedir. Akranlarna oranla daha uzun boylu, daha gl, daha salkl ve kas kontrol daha gldr. Ayrca, fiziksel grnm asndan da daha gzeldirler. stn veya zel yetenekli ocuklar, snfndaki dier arkadalarna gre, yaa daha kktrler; ancak kendilerinden yapmas beklenen faaliyetlerden daha ileri dzeyde ve daha g almalar yapabilecek yeterliktedirler. stn veya zel yetenekli ocuklar, belli bir birikimle okula balarlar. Bunda doutan getirdikleri zek gcnn, ocuun ailesi ile iinde yaad evrenin ve okul ncesi dnemdeki deneyimlerinin etkisi byktr. stn veya zel yetenekli ocuklar, ok kk yalarda okumay rendikleri iin kitaplara kar ilgileri de erken balar. Genelde, okuma-yazmay okula balamadan nce renirler. Atlas, ansiklopedi, szlk gibi bavuru kitaplar da ilgi alanlar iine girer. Her trden ve her konudan kitap okumaktan ve eitli deneyler yapmaktan holanrlar. stn veya zel yetenekli ocuklarn akademik baarlar tek alanda deil, btn alanlarda grlr. Matematik, fen, sanat ve edebiyat alanlarnda ise stn yeteneklilikte younlama grlr. stn veya zel yetenekli ocuklar, evreye kar ar ilgi duyar ve srekli soru sorarlar. Bunun nedeni, stn ve zel yetenekli ocuklarn, kimsenin dikkatini ekmeyen ayrntlarn zerinde fazlaca durmalar ve bunlar renmek istemeleridir. stn veya zel yetenekli ocuklar, olaylarn nedenleri ve etkileri zerinde almaktan holandklar iin dikkatlerini bu ynde younlatrrlar. stn veya zel yetenekli ocuklarn evrelerine kar ar ilgi duymalar, beraberinde gl bir gzlem ve mantk yrtme gcne sahip olmay gerektirir. Bu ocuklar, aralarnda iliki yok gibi gzken olaylar arasndaki balanty ok abuk kurarlar ve verilen ipularndan genelleme yaparlar. stn zihinsel yetenek, sreklidir. stn veya zel yeteneklere sahip bir ocuk, yetikin olduu zaman da bu zelliini srdrecektir.
3.
4.
5.
6.
7. STN VEYA ZEL YETENEKL OCUKLARIN GENEL ZELLKLER stn veya zel yetenekli ocuklarn bazlar, akademik alan bata olmak zere pek ok alanda stn veya zel yetenekli olurlarken bazlar ise, sadece bir alanda stn ve zel yetenee sahip olabilirler. stn veya zel yetenekli ocuklara, zel bir yaklamla davranlmasn gerektiren baz ipular vardr. Ancak elimizdeki bu ipular, bir ocuun stn veya zel yetenekli olduunun anlalmas iin yeterli deildir. nk; bir ocuun stn veya zel yetenekli olduunun anlalmas hi kolay deildir. eitli aratrmalarn ortak bulgularna gre stn veya zel yetenekli ocuklarn genel zelliklerini aadaki ekilde sralamak mmkndr. (alar 1972) 1. stn veya zel yetenekli ocuklar, doumdan itibaren farkl bir geliim dzeyine sahiptirler. Dier bebeklerden daha fazla vcut arl ve boy uzunluuna sahip olarak doarlar. Bebeklik andan itibaren doal gereksinimlerini kontrol etmeyi rendikleri gibi, fiziksel dengelerini de dier bebeklere oranla, ok daha erken ve ok daha kolay salayabilirler. Konumaya ve yrmeye erken balamak, bu zellikteki ocuklarn tanlanmasnda, nemli bir etkendir.
8.
9.
10. stn veya zel yetenekli ocuklarn fiziksel ve zihinsel enerjileri yksektir; onlar, bu enerjilerini, almalarnda kullanmaktan haz duyarlar. 11. stn veya zel yetenekli ocuklar, yeni karlat bir konuyu kavramakta ve konunun mantn anlamakta gecikmez ve glk ekmez. 12. stn veya zel yetenekli ocuklar, dikkatlerini bir konu zerinde uzun sre younlatrabilirler. Bunun nedeni, stn veya zel yetenekli ocuklarn, isteklerine ulamada, gl bir iradeye sahip olmalardr.
22
23
13. stn veya zel yetenekli ocuklarn kelime hazineleri genitir ve sahip olduklar bu hazineyi, yerli yerinde kullanmay severler. 14. stn veya zel yetenekli baz ocuklarn yazlar gzel deildir ve yazl deerlendirmelerde baarl olamadklar gzlenmitir. Bununla beraber, olaylar farkl alardan grp deerlendirirler ve farkl, orijinal fikirlere sahiptirler. 15. stn veya zel yetenekli ocuklar, snftaki dier arkadalarna oranla, daha yksek akademik yetenee sahip olmalarna ramen, dierlerini kk grme, kendini beenme gibi olumsuz davranlar sergilemezler. 16. stn veya zel yetenekli ocuklar, kvrak zekya sahip, hareketli ve srekli yaratc faaliyetlerde bulunmay seven ocuklardr. Zeksn kullanmaya gerek grmeyecei ve ayn eyi tekrarlamaya dayal motomot faaliyetlere ilgi duymayaca iin bu tr faaliyetlerde baars da der. 17. Sosyal liderlik zellii gelien stn veya zel yetenekli ocuklar, faaliyetin planlanmas, grubun ynetilmesi ve faaliyet organizasyonu gibi ilerde, belirgin olarak ne karlar. Kendi koyduklar kurallarn geerli olmasn ve bu kurallara uyulmasn isterler. Bu zellikteki ocuklar, koymu olduu kurallara uyulmad takdirde huzursuzlaarak tepkilerini eitli ekillerde ortaya koyarlar. 18. stn veya zel yetenekli ocuklar, genelde kendilerinden byk ocuklarla ve yetikinlerle birlikte olmaktan holanrlar. Bunun nedeni, onlarn mkemmel bir d gcne sahip olmalar, kendilerine sorulan sorulara mantkl olarak cevap vermeleri ve tercih ettikleri oyunlarla ilgi alanlarnn yalarnn stnde olmasdr. 19. stn veya zel yetenekli ocuklar, dier ocuklara oranla uykuya daha az gereksinim duyarlar. Ebeveynler, ocuktan belli saatlerde uyumasn isteyebilirler; fakat ocuk, uyumaktansa, oyuncaklaryla oynamay veya kitaplarla ilgilenmeyi tercih edecektir. 20. stn veya zel yetenekli ocuklar, kendi gereksinimlerinin olduu kadar, dier insanlarn gereksinimlerinin de farkndadrlar; sosyal geliim dzeylerinin yksek olmasndan dolay, dier insanlarla bir arada bulunmaktan ve onlarn sorunlarn paylamaktan zevk alrlar. 21. stn veya zel yetenekli ocuklar, dier ocuklara oranla toplumsal davranlara daha vkftrlar ve bu zellikteki ocuklarn duygusal hayatlar salkldr. 22. stn veya zel yetenekli baz ocuklar, aile iinde ve okuldaki evresiyle uyumlu iliki kurabilmek iin, sadece kendilerinden isteneni ve bekleneni yerine getirmekle yetinirler; sahip olduklar gerek yeteneklerini gsteremezler.
Kendilerini kstlayc yaklamlarnda, utanga olmalar ve belirgin olarak ortaya kmay sevmemeleri gibi zelliklerinin etkisi byktr. 23. stn veya zel yetenekli olduklar ailesi, okul idaresi ve retmenleri tarafndan fark edilmeyen ocuklarn eitli davran bozukluklar ve uyumsuzluk sergiledikleri gzlenmitir. Bu tr ocuklarn hayalci, gln, zarar verici ve toplum tarafndan kabul grmeyen davranlar iinde olduklar saptanmtr. 24. stn veya zel yetenekli ocuklarn, dier ocuklara nazaran stn meziyetleri olmakla birlikte hemen hemen hepsinin bedensel zayflk, kiilik ve davran bozukluklar gibi sosyal, duygusal ve fiziksel kusurlar olabilir. 25. stn veya zel yetenekli ocuklar, kendilerini eletirel gzle incelerler ve acmaszca eletirebilirler; nk bu ocuklar, kendilerini ok iyi tandklar gibi avantaj ve dezavantaj saylabilecek zelliklerinin de farkndadrlar. retmenlerin, ocuun olumlu zelliklerinin olumsuz sonular oluturmamas iin dikkat etmesi gerekenlerin banda; stn zekl ocuklar, snflarndaki parlak ocuklarla kartrmamalar gelmektedir. Bu nedenle parlak ve stn zekl rencileri birbirinden ayran zelliklerin bilinmesinde yarar vardr. (Ataman 2000) Parlak ocuk Yantlar bilir. Sorular yantlar. Kolay renir. 3-5 tekrarla tam renir. Dnceleri anlar. Anlam yakalar. Doru olarak kopya eder. Okulu sever. Bilgileri emer. Doru, ardl sonutan holanr. yi fikirleri vardr. Dikkatini younlatrr. yi ezberler. Teknikidir. ok alr. rendii kadaryla tatmin olur. st grubu oluturur. Yatlar ile ilgilidir. stn ocuk Sorular sorar. Ayrntlar grr, tartr, zenginletirir. Zaten biliyordur. Tam renmesi iin 1-2 tekrar yeter. Soyutlamalar yapar. Varsaymlar ortaya atar. Yeni bir desen yaratr. renmeyi sever. Bilgilerle oynar. Karmaklktan holanr. lgn, sama dncelere sahiptir. Hem zihinsel hem fiziksel olarak katlr. yi tahmincidir. catdr. almaz grnse de snavlarda baarldr. ok fazla zeletiri yapar. Grubun tesindedir. Yetikinleri tercih eder.
stn veya zel Yetenekli ocuklarn Yetenek Alanlarna Gre zellikleri
S
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.
isk, Creative Teaching of the Gifted adl kitabnda yetenek alanlarna gre zellikleri aadaki ekilde tanmlamaktadr.
A) MZK ALANINDAK YETENEK ZELLKLER Ritm ve melodiye dier ocuklardan daha fazla tepkide bulunur. Mzikle ok ilgilidir; cd, kaset dinler ve mzik etkinliklerine katlmak ister. Beste yapmaya byk istek duyar ve beste yapmak iin youn aba gsterir. Bakalar ile birlikte ark sylemekten holanr. Duygu ve dncelerini anlatmada, mzii sk sk ara olarak kullanr. eitli mzik aletleri ile ilgilenir ve onlar almay dener. Besteci, yorumcu ve mzik paralar ile ilgili koleksiyonlar yapar. Mzik paralarn ksa srede renir; anlaml ve bestesine uygun syleyebilir.
B) RESM ALANINDAK YETENEK ZELLKLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. eitli konularda izimler yapar. Resimler tasarlar, izgilere derinlik verir ve izimlerinde, uygun oranlar kullanr. Resim almalarn ciddiye alr ve resim yapmaktan haz duyar. Dier ocuklardan farkl izimler yapar. Resim yapma, izme ve boyama iin ok zaman harcar. Resmi, kendi yaantlarn ve duygularn ifade etmede baaryla kullanr.
26
27
7. 8. 9.
Dier insanlarn sanat-resim almalarna ilgi duyar. Dierlerinin eletirilerinden holanr ve bu eletirilerden yeni eyler renir. amur, sabun, plastrin v.b. yumuak gerelerle boyutlu nesneler yapar.
4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29.
C) SOSYAL BLMLER ALANDAK YETENEK ZELLKLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Yana gre kavramsal olarak ilerlemitir. leri dzeyde teknik ve zel bilgi birikimine sahiptir. G veya karmak ilerden holanr. Bamsz projeler iin yksek standartlar belirler. Snf arkadalar tarafndan yeni fikir ve bilgilerin kayna olarak grlr. Snf arkadalar tarafndan, grup stratejisti veya organizatr olarak grlr. nsan ilikilerindeki mizahi boyutu alglayarak kendi kendine glebilir. Yaratc ykler anlatr ya da yazar. Geni bir alana yaylan ve/veya olduka kapsaml ilgi alanlar vardr. Dier insanlarn grmedii ilikileri grebilir. Bilgiyi kolayca ve sratle kazanr. leri dzeyde younlam bilgi ieren konulara ilgi duyan bir okuyucudur. nsanlarn duygu, dnce, hak ve hrriyetlerine kar duyarl ve saygldr. zellikle, davranlarn deerlendirilmesinde eletirel yarg gcne sahiptir. Zengin bir hayal gcne sahiptir. Zaman-mekn bakmndan farkl sosyal durumlara, ok kolay uyum salar. 16. Zaman kavram gelimitir; periyodik olaylarn birbirleriyle ve baka olaylarla ilikisini grme yeteneine sahiptir. 17. Sosyal problemlerde aratrma, uygulama, bir problemin snrlarn alglama, verileri saklama, kantlar sralama, hipotez oluturma, anlaml sonulara varma ve yazl ve szel sunular iin sonular etkin biimde dzenleme yeteneine sahiptir.
D) FEN BLGS ALANINDAK YETENEK ZELLKLER 1. 2. 3. Fen Bilgisi alanyla ilgili kaynaklar okur ve fen raporlarn yorumlayarak bir bilgi zemini oluturur. Fen Bilgisi alannda otorite olan kaynaklar tarar. Fikir ve hipotezleri, test etmeye ynelik deneyler yapar.
30. 31. 32. 33.
Teknik aralara vkftr; bunlar kullanmakta sorun yaamaz. Yerinde ve yeterli veri seer. Verilerden geerli karmlar elde eder ve tahminlerde bulunur. Problem zmede kullanlan teknik ve srelerin altnda yatan varsaymlar tanr ve deerlendirir. Fikirleri gerek nicelik gerek nitelik ynyle ifade etme gcne sahiptir. Fen Bilgisini, toplumsal deiim iin kullanr ve uygular. Mevcut gerek ve kavramlardan, yeni fikir ve kavramlara ular. Veri toplama, bilimsel gzlem ve yorum yapma becerileri vardr. Problemlere ynelik duyarlla sahiptir. Yeni fikirler gelitirir ve bunlar deerlendirme yeteneine sahiptir. Srekli merakldr. Tutarszlklarn tespitinde, tetik grevi grr. Mekanik dnme yetenei yksek dzeydedir. Uzaysal ilikilere ilgisi yksektir. letiim kurma ve planlama becerisi, gelimitir. Bilgi ve renmeye srekli alk duyar. abuk renme ve kavrama yeteneine ve gl bir hafzaya sahiptir. Genelleme-soyutlama yaparak mevcut bilgiyi dier alanlara aktarabilir. Kararl ve sabrldr. Yaratcdr. Dnce ve nesneleri, sistematik biimde bir araya getirebilir. Sorgulamalarn Ne? Nasl? Niin? sorularna cevap arar; bu sorularn , , tesine ulamaya alr. Kendine gvenir; kendi bana bir i ve sorumluluk stlenebilir. Yatlarna gre, allmn dnda nitelikte rnler ortaya koyar. Birbirini takip eden konu ve olaylar dizisi karsnda, bir sonraki adm tahmin edebilir. Bir alanda rendii konu ile baka bir alanda rendii konu arasnda, mantkl ilikiler kurabilir. Olaylar arasndaki bantlar, neden-sonu ilikilerini ve benzerlikleri, yatlarndan daha abuk ayrt edebilir. rendiklerini, yeni ve farkl alanlarda kullanabilir. eitli konularda, mantkl eletirilerde bulunabilir. rendiini kolay kolay unutmaz.
28
34. Kimsenin aklna gelmeyecek sorular sorar. 35. Yazl veya szl bir anlatmda, dorudan bildirilmeyen veya kastedilen anlamlar bulup kartabilir. 36. Sorun zmnde, karmak ve allmadk yntemler kullanabilir. 37. Bir proje veya deney zerinde, yetikin denetimi olmakszn alabilir. 38. Arkadalarnn etkinliklerini rgtleyip planlayabilir. 39. Yeni deneyler yapmaya isteklidir.
stn veya zel Yetenekli ocuklarn Okul ncesi Dnemde Gzlenen zellikleri
E) MATEMATK ALANINDAK YETENEK ZELLKLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Verilerin ele alnmasnda ve dzenlenmesinde gze arpan bir yetenee sahiptir. Zihinsel eviklie sahiptir. Orijinal yorumlar yapar. Fikirlerin iletilmesinde gze arpan bir yetenee sahiptir. Dikkat ekici dzeyde genelleme yapma yeteneine sahiptir. Yazl iletiimden ziyade, szl iletiimi tercih eder. Ayn problemin zmne ynelik deiik zm yntemleri kullanlr. Olaan d matematiksel ilemler yapar. zm zor ve gayret gerektiren olaan d problemler sorar. Problem zmnde; uygulama, analiz, sentez ve deerlendirme basamaklarna odaklanr. Problemi ok ksa srede zer. Matematii baka kategorilerle ilikilendirebilir. lgisiz gibi grnen ilemler arasnda, ilgi kurar. Yann stnde kavrama yeteneine sahip olduu gzlenir. Yanl ve doruyu ayrt etme gc yksektir. Yatlarnn zemedii zor problemleri zebilir.
stn veya zel yetenekli bin ocuun ebeveyni ile yaplan aratrmada; anne babalarn %87si, ocuklarnn stn veya zel yetenekli olduunu daha ana snf ncesinde sezdiklerini belirtmilerdir. Ebeveynlerin %22si ocuklarnn stn veya zel yetenekli olduunu ilk on iki ay iinde; % 48i, l-3 yalar arasnda; %l7si, 4-5 yalar arasnda; %l3 ise daha byk yalarda tahmin ettiklerini ifade etmilerdir. Johnson (l984), dil sanatlarnda stnl belirlemeye yardmc olaca dncesiyle, stn veya zel yetenekli ocuklarn zelliklerini yle sralamaktadr: (Sisk Dorothy, Creative Teaching of the Gifted) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Sra d bir hafzaya sahip olmas, Okumay kendi kendine renmesi, Ayn probleme eitli zmler sunabilmesi, Hafzasndan aklamalar yapabilmesi, Kompleks bir biimde problemler zebilmesi ve fikirleri ileyebilmesi, Yetikin dzeyinde espri anlayna sahip olmas, Sorulunca veya sorulmadan fikirlerini sunabilmesi, ok konumas, Srekli sorular sormas, Kendisine okunan bir kitab, izledii bir filmi veya tartmay, yksek dzeyde anlayabilmesi, 11. evresindeki insanlarn dile getirmedikleri duygularn, jest ve mimiklerinden alglayabilmesi ve bunu ifade edebilmesi.
30
31
KK YA GRUBU STN VEYA ZEL YETENEKL OCUUN ZELLKLER VE DAVRANILARI
4. 5.
Dncelerine bakalar tarafndan deer verilir. Yatlar tarafndan ilk seilen kii olduu gzlenir.
Zihinsel ve Akademik
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. Dikkatli ve uyanktr. Yana gre ileri dzeyde szel yetenee sahiptir. Okumaya ve kitaplara kar ilgisi erken geliir. Hzl renir. Merakldr. Kendinden daha byk ocuklarla birlikte olmaktan holanr. lgilerinin peinden koar; bir eyler biriktirir. Uzun dikkat sresine sahiptir. Yksek standartlara sahiptir. Yana gre yksek bir mizah duygusuna sahiptir. Yeni ve zor deneyimleri tercih eder. Elde ettii bilgileri uzun sre aklnda tutabilir. Yatlarna gre, ana fikirleri kyaslama, problem zme ve planlama becerisi gibi konularda yetenekli olduu gzlenir.
Mzik
1. 2. 3. 4. 5. 6. Orijinal tonlar retir. Tonal hafzasnn seviyesini sergiler. Mzik aktivitelerinden holanr. Mzie kar hassastr. rnek ritmi kolaylkla tekrar eder. Ritm rneklerini, melodileri ve tonlar kolaylkla ayrt eder.
Resim
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. izim, boyama gibi aktiviteler iin ekstra zaman ayrr. Canl varlklarn dnda imgesel objeler izer. Nesneleri ayrntlar ile hatrlar. Yaptklarndan tatmin olur. Resim ve plastik sanatlar ile ilgili sanat aktivitelerine nem verir. Sanat aktivitelerinde uzun dikkat sresine sahiptir. Sanatsal almalar dzenleme konusunda planlamacdr.
Yaratclk
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. ok soru sorar. Baz eyleri kendi dncesi dorultusunda yapmak ister. Yalnz almay tercih eder. rendii yeni bir deneyimi, ne olursa olsun, kendisi denemek ve yapmak ister. Hayal gc yatlarna gre yksektir. Bir amaca ulamak iin pek ok yol dnr. Yandan beklenmeyen ve ustalk gerektiren cevaplar verir. Orijinal dncelere sahiptir.
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUKLARDA DLN KAZANILMASI nsann zihinsel aktivitesi, evresiyle kurduu gncel iletiim srecinde ortaya kar ve ocuk, bu etkileim iinde deneyim kazanr. Dil, zihinsel aktivitelerin temelidir; gerei grme, dikkat younlatrma, hafza edinme, hayal kurma, dnce retme ve hareketlerin yeni formunu yaratmada en etken ara dildir. Anne, ocuunun kulland ilk kelimelerin farknda olmayabilir; ama ocuunun zihinsel srelerinin biimlenmesinde, nemli derecede etkilidir. Yetikinlerin birbiriyle etkileimi, ocuun dil geliimi asndan kesinlikle nemlidir; nk ocuun zihinsel srelerinin organizasyonu dilin kazanlmasna baldr. stn veya zel yetenekli ocuk, erken yata Ne? Nasl? ve Niin? so, rularna cevap aramaya balar ve pek ok soru sorar. Bu zellikteki ocuklar, soru sorarken ve sorularna cevap bulurken, kelime bilgisi kazanr ve farknda ol-
Liderlik
1. 2. 3. Yetikinlerle ve dier ocuklarla ok kolay iletiim kurar. Yeni durumlara kolay uyum salar. Hedeflere ulamak iin alrken dier kiilere bask yapabilir.
32
madan kelime daarcn; cevaplar bulma yntemini de dnyay ve evresindeki insanlar anlamak iin gelitirir. ocuun okul ncesi yllar boyunca yaad yetikin dilini kefetme sreci, sadece zihinsel geliimini uyarmakla kalmayp benlik kavramn da destekler. Ebeveynler iin, ocuun potansiyeli hakknda temel baz konularda ayn fikirde olmak nemlidir. stn veya zel yetenekli ocuklarn bazlarnn ebeveynleri de stn veya zel yetenee sahip olabilirler. Ebeveynler, kendi yeteneklerini fark edip kabullenmezlerse, ocuklarna da hibir ekilde yardmc olamazlar. Dil sanatlarnda stn yetenekliliin baz gstergeleri unlardr: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Konumann erken balamas ve gelimesi, Yatlarna gre yksek dzeyde kelime hazinesi, Zeki sohbetler, Geni kapsaml genel bilgiler, Gl bir hafza kapasitesi, Keskin gzlem gc, Yksek duyarllk.
kinci Blm
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE
ocuunuzun Yetenekli Olduunu Bilmek Neden nemlidir?
tn ocuklar, zek seviyeleri ne olursa olsun, mutlu ve doyurucu bir yaam srme hakkna sahiptir.
Bu zellikteki ocuklarn mutlu ve doyurucu bir hayat srmeleri ise ancak bilgiye alklarnn giderilmesiyle mmkndr. Bu nedenle yeteneklerini gelitirebilmeleri iin stn ve zel yetenekli ocuklara ebeveynleri ve retmenleri tarafndan yeterince frsat tannmas, hayat nem tar. Gerek aile iinde gerekse okullarda uygulanacak doru eitim-retim tarz, doutan yetenekli ocuklarda kendilerinin faydal olduu duygusunu uyandracak ve bu duygunun verdii mutlulukla ocuklar, becerilerini daha iyi kullanarak topluma yararl birer fert haline geleceklerdir.
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUKLARIN ALE NDE BELRLENMES Doutan yetenekli ocuklar, bilgiye susamlardr. Ebeveynlerin ve retmenlerin onlara yeteneklerini gelitirebilmelerini salayacak frsatlar tanyabilmeleri iin, onlardaki bu renme arzusunun mmkn olduunca erken fark edilmesi byk nem tar. Eitimlerinde ge kalm olmamak iin, zel eitim gerektiren dier ocuklar gibi stn veya zel yetenekli ocuklarn da erken tehis edilmesi gerekir. stn veya zel yetenekli ocuklarn 38 yalar arasnda tehis edilmeleri erken ynlendirme imkn bulunabilmesi asndan byk nem tar.
36
37
stn veya zel yetenekli ocuklarn aile ierisinde belirlenmesi, erken ynlendirme ansn arttracaktr. Bu nedenle gerek ebeveynlerin gerekse kre veya anaokulundaki retmenlerin ya da evdeki bakclarn, bu tip ocuklarn karakteristik zelliklerini bilmeleri gerekmektedir. Ailelerin, ocuklarnn yeteneklerini tehis edip onlara kendilerini gelitirme ans verebilmeleri iin, profesyonel kiilerin yardmna ihtiyalar vardr. Profesyonel kiiler, ailelerin, stn veya zel yetenekli ocuklarn zellikleri, erken okul deneyimi imknlar ve ocuklarna sunabilecekleri uygun geliimsel seenekler hakknda bilgi sahibi olmalarna yardmc olurlar. stn veya zel yetenekliliin belirlenmesi, uzmanlarca en ok tartlan konulardan biridir. Eitimcilerin bir blm, stn veya zel yetenekliliin belirlenmesinde, standardize edilmi test bataryalarnn kullanlmas gerektiini savunmaktadrlar. Standardize edilen formel test etme ynteminde, sklkla grup testleri ya da retmen ve/veya aileler tarafndan aday gsterme ile ilgili genel bir eleme sistemi kullanlmaktadr. Bu yntemde, okul ncesi veya ilkretim a ocuklar iin farkl psikolojik lme ve deerlendirme aralar kullanlmaktadr. zellikle okul ncesi ocuklar iin kullanlan mevcut test aralarnn geerlilii ve gvenirlilii ile ilgili pek ok tartma vardr. Bu yntem, liderlik ve yaratclk gibi zihinsel srelerin belli bir blmn kapsayan alanlarda stn veya zel yetenee sahip ocuklar tespit etmede etkili deildir. Bu tr testler ayrca, farkl sosyo-ekonomik ya da etnik kkenden gelen stn veya zel yeteneklilie sahip ocuklar tespit etmede de baarl deildir. Eitimcilerin bir blm de daha ayrc ve kapsaml bir metot olan davransal karakteristiklerden oluan tanlama metodunun kullanlmas gerektiini savunmaktadrlar. Bu metodu savunan kimi eitimciler, kk ocuklarda stn veya zel yetenekliliin belirlenmesine ynelik, retmen ve ailelerin kullanabilecei Davran Karakteristii Formlar gelitirmilerdir. stn veya zel yetenekli ocuklarn karakteristik zelliklerinin ounu gsteren ocuklar iin tanlama amal baz testler de gelitirilmitir. Bu testlerin, bu konuda uzman kiilerin gzetiminde yaplmas gerektii unutulmamaldr. Bu testler: 1. 2. 3. 4. Zek Testleri, Yaratclk Testleri, zel Yetenek Testleri, Baar Testleridir.
Zek testleri, u an elimizdeki tek akademik baar ls ve belirleyicisi olduu iin yararl olabilir; fakat bu testlerin, doru tahminlerde bulunma zelliine sahip olmalarna karn, zek yeteneini lmede kusursuz olduklar sylenemez; nk zek testleri, deiik zaman ve koullarda deiik sonular verebilirler. Ayrca, teste tabi tutulan ocuklarn ya kldke, testler daha salksz sonular vermektedir. Bu nedenle, psikologlar okul ncesi yalardaki ocuklara bu tr testleri uygulama konusunda isteksizdirler; hatta ilkretimin ilk snflarndaki ocuklara uygulanan testleri de kukuyla karlarlar. Zek testlerinin kusursuz olmamasnn nedenleri arasnda, zek verimliliinin eitli artlara gre deikenlik gstermesi nemli bir yer tutar. Toplam zek dzeyinin testin uyguland zamana gre deiiklik gsterdii bilinen bir gerektir. Zek verimlilii; Testin uyguland gnn saatine, Kiinin o anki ruhsal durumuna, Kiinin o anki sknt dzeyine, Testin uyguland fiziksel artlara bal olarak deiebilir.
Farkl testler, kiinin farkl zek alanlarn lme amal hazrland iin ayn kiiye uygulanan farkl testlerin farkl IQ sonucunu vermesi kanlmazdr; ancak elde edilen sonularn hibirisi kiinin gerek IQsu olamaz; kald ki kiinin gerek IQ su, hibir zaman tespit edilemez. Akademik baarda, zek ok nemli bir etkendir; ancak zeknn, yetenekliliin dier alanlarnda pek fazla etkisi olmamaktadr. nk; akademik baarda zeknn yan sra ans, kiilik zellikleri, frsatlar, motivasyon ve iyi renim artlarna sahip olunmas gibi faktrler de etkili olmaktadr. Ayrca, farkl kltrlerden gelmi olmak da zek testlerinin sonularn dorudan etkilemektedir. rnein, farkl kltrel ortamlarda yetiip esas eitim sistemine dahil olmayan veya okuma yeterlilii bulunmayan stn veya zel yetenekli ocuklarn baz testlerde baarlarnn dk olduu gzlenmektedir. Yukarda belirttiimiz tm bu nedenlerden dolay, bize gre zek testlerinde ocuun IQsunu aklamak yerine, zihinsel potansiyelini aklamak daha yerinde olacaktr.
stn veya zel Yetenekli ocuklarn htiyalar
stn veya zel yetenekli ocuklarn zihinsel heyecan, glklerle mcadele, yaratclk, kefetme ve retme asndan beklentileri yatlarna oranla daha fazladr. Dolaysyla ebeveyn eitimi, zellikle okul ncesi yllar boyunca, stn veya zel yetenekli ocuun potansiyelini kullanma ve gelitirmede kesin ve nemli bir rol oynar. Okul ncesi dnemde, stn veya zel yetenekli ocuklarn zihinsel geliimi, aile iinde edindikleri deneyimlere baldr. Bu nedenle, stn veya zel yetenekli ocuu olan ailelerin, ocuklarnn zelliklerini ve ihtiyalarn mutlaka bilmeleri gerekmektedir. stn veya zel yetenekli ocuklarn genel olarak iki temel ihtiyac vardr:
1. 2.
Zorluklar yaratmann yan sra, olaslklara ak, farkl ve kendisiyle bark olma, Olaanst potansiyellerini gelitirme.
stn veya zel yetenekli ocuklarn hayat deneyimlerini yaayarak kazanmas, dorudan ailedeki olumlu ve duygusal ebeveyn-ocuk etkileiminden kaynaklanacaktr. stn veya zel yetenekli ocuun, kendine zg bir birey olarak bymesi, kiisel kararlar alrken yaratc ve salkl olarak kendini gerekletirmi olmasnda gerekten nemli bir faktrdr. ocuk, yetenek ve potansiyelini maksimum dzeyde gelitirirken, hayat bir durumla karlatnda duygusallk gsterebilir. stn veya zel yetenekli ocuklarn duygusal geliiminde yine en byk grev, aileye dmektedir.
40
41
ocuk, salkl birey geliiminin temel ta olan gven duygusunu aile iinde renir. Gven duygusu, ileride ocuun bilisel, duygusal ve fiziksel geliimini, olumlu ya da olumsuz ynde etkileyecek nemli bir faktrdr. stn veya zel yetenekli ocuklarn ihtiyalar, u ekilde sralanabilir: 1. stn veya zel yetenekli ocuk, evresi tarafndan tannmaya ve anlalmaya ihtiya duyar. evresindeki insanlarn stn veya zel yeteneklilie gsterdii tepkiler ve kendisi ile ilgili hissettikleri, onu duygusal olarak ypratabilir. stn veya zel yetenekli ocuklar, stn veya zel yetenekli olduklarnn fark edilmesine ihtiya duyarlar. ncelikle aile, ocuun bu yeteneklerinin farkna varmal ve bu yeteneklerine kar kaytsz kalmamaldr. ocuun yetenekli olduu alanda gelimesine imkn tannmal; yetenekleri gz ard edilmemeli ve akranlarndan farkl zellikleri olduu unutulmamaldr. stn veya zel yetenekli ocuklar, dier ocuklardan farkl olduklarnn farkna vardklarnda aalk duygusuna kaplabilirler; bu nedenle stn veya zel yetenekli ocuklarn, farkl zelliklerinin kendisi iin negatif deil pozitif bir deer tad konusunda telkine ihtiyalar vardr. Benzer bir telkin, stn veya zel yetenekli ocuklarn arkada evresinden dlanmamalar iin arkada evresine de yaplmaldr. stn veya zel yetenekli ocuklar, hem benzer zelliklere sahip hem de dier ocuklarla iletiim kurarak duygusal, sosyal ve fiziksel ihtiyalarn karlamaya ihtiya duyarlar. Ebeveyn ve retmenlerin onlara salayaca bu tr bir grup iinde daha rahat hareket edecekleri ve dier ocuklarn kendilerine daha olumlu yaklaaca unutulmamaldr. stn veya zel yetenekli ocuklar, ebeveynleri tarafndan sevilmelerinin nedeni olarak baarl ve yetenekli olmalarn grrler. Bu nedenle de srekli baarl ve en iyi olma kaygs tarlar -ki bu durum, kendilerinde huzursuzluk ve gvensizlik yaratr. Ebeveynler, baarl ve en iyi olmalar gibi bir koula bal olmayan iten ve koulsuz bir sevgiyle kendisini sevdiklerini sz ve davranlaryla ocuklarna hissettirmelidirler. stn veya zel yetenekli ocuklar, renim hayatlar sresince, yeteneklerinden yararlanabilecekleri ve kendilerini gsterebilecekleri bir eitim modeliyle karlaamazlar ve gerek ailesi gerekse evresi tarafndan desteklenmezlerse, onlarn gelitirme imkn bulamadklar yeteneklerinden hibir zaman yararlanamama gibi bir riskle karlamamz mmkndr. Bu riskle karlamamak ve yeteneklerinin atl duruma dmemesi iin rencilerin, erken tanlanmaya ihtiyalar vardr. Erken tanlama, ocuun yeteneklerini gelitirebilecei bir eitim modeliyle eitim grme ansn arttracak; bylece de ye-
teneklerinin atl duruma dmesinin nne geildii gibi ileride ortaya koyaca bilimsel ve sanatsal rnlerin n de alacaktr. 7. stn veya zel yetenekli ocuklarn tanlanmasnda, ebeveyn-retmen ortak almasnn salanmas gerekir; bu ortak alma, tanlamann erken ve doru yaplmasn salamann tesinde, stn veya zel yetenekli ocuklarn zihinsel, bedensel, duygusal ve sosyal alardan gelimelerinde de nemli katklar salar. stn veya zel yetenekli ocuk, bir btn olarak deerlendirilmeye; yetenekli olduu alanlarn dnda da zellikleri ve fiziksel, duygusal, toplumsal ihtiyalar olduunun bilinmesine ihtiya duyar. Unutulmamaldr ki, stn veya zel yetenekli olsa da, sonu itibariyle o bir ocuktur ve ihtiyalar, dier ocuklarn ihtiyalar ile ayndr. Her ocuk gibi, stn veya zel yetenekli ocuklar da fiziksel aktivitelerle ilgilenmeye ihtiya duyarlar. stn veya zel yetenekli ocuklara da dier ocuklara saland gibi; komak, zplamak, atlamak, trmanmak gibi basit eylemlerden salncakta sallanmak, tahterevalliye binmek, top oynamak, bisiklete binmek gibi oyunlara ve futbol, basketbol, voleybol, yzme gibi sportif faaliyetlere kadar pek ok fiziksel etkinlikle dier ocuklarla birlikteyken ilgilenebilme imkn salanmaldr.
2.
8.
3.
9.
4.
5.
6.
10. stn veya zel yetenekli ocuklarn yeteneklerini gelitirebilmelerine ynelik verilecek eitimin yan sra, kendilerine uygun alma ortamlar ile imknlarn salanmasna da ihtiyalar vardr. rnein okul ncesi adaki stn veya zel yetenekli bir ocuun yeteneklerini gelitirebilmesine ortam ve imkn salamann yolu, onun anaokuluna gitmesini salamaktr. ocuk, anaokulunda yeteneklerini gsterebilecei ve fiziksel gcn ortaya koyabilecei eitli etkinlikler ve imknlarla karlar. Anaokullarnda eitli oyunlar, halk danslar, rontlar, yaratc drama, hikye anlatma, resim izme/boyama, oyun hamurlar ile deiik nesneler yapma, kt ileri, v.b. etkinliklerle ocuklarn yaratcl beslenip gelitirilmeye allr. Aile, ocuunu anaokuluna gnderemiyorsa, evde ona benzer ortam ve imknlar salamaya almaldr. 11. stn veya zel yetenekli ocuklar, farkl ya gruplarndan ve farkl snflara devam eden, kendileriyle benzer zelliklere ve yeteneklere sahip ocuklarla iletiim kurmaya ihtiya duyarlar; bu nedenle onlara, okullarndaki snf ve kulp almalarna katlma imknlar salanmaldr. 12. stn veya zel yetenekli ocuklar, el becerisi gerektiren baz etkinliklerde, zellikle de yaz yazmada pek baarl deildirler. Bunun nedeni, dncele-
42
43
rini yazya aktarmada, sabrsz ve aceleci davranmalardr. Bu zellikteki ocuklara, retmenleri tarafndan gerekli rehberlik salanmaldr. 13. stn veya zel yetenekli ocuklar, direktif almaktan holanmazlar. Kendilerine verilen direktifler dorultusunda hareket etmeleri beklenirse, tepkilerini eitli ekillerde dile getirirler. Direktiflere kar gsterdikleri bu olumsuz yaklamn altnda yatan nedenlerden biri de potansiyel olarak sahip olduklar liderlik yeteneidir. Bu zellikteki ocuklar, bu konuda rehberlie ve ihtiya duyduklarnda bavurabilecekleri ve danabilecekleri kii veya kurumlara ihtiya duyarlar. 14. stn veya zel yetenekli ocuklar, daha fazla bilgiye ulaabilmek iin okul ktphanesindeki kaynak eitliliine ihtiya duyarlar. Ayrca, internet kanalyla iletiim kurabilmek iin de eitli imknlar gereksinirler. 15. stn veya zel yetenekli ocuklar, srekli benzer faaliyetlerde bulunmaktan holanmazlar ve bu konuda tepkilerini sk sk dile getirirler; bu nedenle onlarn yeteneklerini ortaya koyabilecekleri ve gelitirebilecekleri farkl etkinliklerle ilgilenmeye ihtiyalar vardr. Ailelerin bu farkllklar kendilerine salamalar konusunda duyarl davranmalar gerekir. rnein ocua alnacak kitaplarn, okuldaki kitaplardan farkl seilmesi gibi. 16. stn veya zel yetenekli ocuklar, okuldaki derslerini fazla aba harcamakszn takip edebildikleri iin, renim hayatlar boyunca uzun sreli, dzenli ve planl ders alma alkanl kazanamazlar. renim hayatlar bitip alma hayatna atldklar zaman planl, dzenli ve uzun sreli younlama gerektiren ilerin yrtld bir kurumda almak durumunda kalrlarsa, bu alkanl edinemedikleri iin zorlanacaklardr. Bu nedenle, onlarn eitim yaantlarnn bandan itibaren uzun sreli, dzenli ve planl alma alkanln kazanma konusunda rehberlie ihtiyalar vardr. 17. stn veya zel yetenekli ocuklar, zamann snrlandrld almalarda verim ve baar elde edemezler; bu nedenle almalarnda snrsz zamana ihtiya duyarlar. 18. stn veya zel yetenekli ocuklar, kendilerini gelitirebilecekleri, yeteneklerini sergileyebilecekleri, grlerine nem veren, abalarn dikkate alan ve dncelerini uygulama frsat bulabilecekleri fiziksel ortam ve koullara sahip bir okulda eitim almaya ihtiya duyarlar. 19. stn veya zel yetenekli ocuklar, nyarglarndan kurtulabilmeleri ve yaratclklarn gelitirebilmelerinde yeni bak alar yakalayabilmeleri iin, cesaretlendirilmeye ihtiya duyarlar. Gerek ebeveynlerin gerekse okullarndaki eitimcilerin, bu zellikteki ocuklara ihtiya duyduklar cesareti kazanmalar iin destek vermeleri gerekir.
20. stn veya zel yetenekli ocuklar, kendilerini en iyi ekilde tanyan, abalarn destekleyen, kendilerine her konuda ve her zaman yardmc-rehber olan, almalarnda gereken bilgiyi en etkili-kalc ekilde verebilen ve elde edilen bilgiyi deneme imkn tanyan, retim programlarnda ilgi ve zelliklerine uygun deiiklikler yapabilen; hatta gerekirse yeni program gelitirebilen retmenlere ihtiya duyarlar. Bu nedenle ebeveynler, bu zellikteki ocuklarn retmenlerinin seiminde titiz davranmaldrlar. 21. stn veya zel yetenekli ocuklara, zelliklerine uygun eitim program dorultusunda eitim verilmelidir. Onlara uygulanacak programn en nemli zellii, ocuklarn yeteneklerini gelitirebilmeleri ve sergileyebilmelerine imkn salayacak farkl ve ok sayda alternatif sunabilmesidir. Bu zellie sahip bir programla eitim alan ocuun benlik algsnn gelimesi ve evreden ald gl uyaranlarla harekete gemesi de kolaylaacaktr. Faydal olduunu hisseden ve takdir grerek desteklenen ocuun bu motivasyonla bilgi, beceri, deneyim ve yeteneklerini daha iyi kullanmas sonucunda, kendisine ve iinde yaad topluma daha ok fayda salamas da mmkn olacaktr. 22. stn veya zel yetenekli ocuklar, kesin kurallara bal programlardan ziyade, birbirleriyle ilikili konular arasnda balant kurulmasna frsat veren; yan konular da ilemeye ve ayrntlara inilerek konunun zenginletirmesine elverili programlara ihtiya duyarlar. stn veya zel yetenekli ocuklara uygulanacak program, tek bir dorunun geerli olduu yaklam yerine, farkl zmlere ulaabilmeyi mmkn klan bir yaklam dorultusunda hazrlanmaldr; nk farkl zmlere ulaabilmeyi mmkn klan bir yaklam, ocuklarn yaratclk zelliklerinin gelimesine ve yeni dncelerin domasna imkn verir. 23. stn veya zel yetenekli ocuklar iin hazrlanacak programlarn aratrma, inceleme, gezi, deney ve gzlem yapmaya ve soyut dnmeye ynelik hazrlanmas gerekmektedir. stn veya zel yetenekli ocuklar iin hazrlanacak programlarn ayrca, programn analiz, sentez gibi dnme becerilerini gelitirme amacnn da olmas gerekir. 24. stn veya zel yetenekli ocuklar, bilgiyi, renmenin balang aamasnda ksa ve z, gelime aamasnda ise ayrntl olarak elde etmeye ihtiya duyarlar. Ayrntl bilgilere ularken de, hazr bilgi sunulmasndan ziyade, kendilerine bilgiyi aratrma, deneme ve gelitirme imknlar tannmasn tercih ederler. 25. stn veya zel yetenekli ocuklar, almalarn yksek not almak ve snf gemek dorultusunda deil, renmekten haz almak ve belli bir ama iin alp yeteneklerini gelitirmek dorultusunda ynlendirirler. Dolaysyla, s-
44
tn veya zel yetenekli ocuklarn tbi olduklar snav sistemi, orijinal fikirler karmalarn ve yaratc dncelerini gelitirebilmelerini engelleyebilir. Bu zellikteki ocuklar, kat bir snav ve lme-deerlendirme sisteminden ziyade, gerek baarlarnn llmesine ynelik sistemlere ve sonular retmenleriyle deerlendirebilmeye ihtiya duyarlar. 26. Madd gc bulunmayan ailelerin stn veya zel yetenekli ocuklar, imknszlklara boyun eerek yeteneklerinin ok ok altnda ve ilgi duymadklar, zevkle alamayacaklar bir meslek semek zorunda kalabilirler; yanl meslee ynlenmi bir bireyin yeteneklerinden, toplum ve lke karlar dorultusunda yeterince yararlanlamayaca iin, bu durumdaki genlere, yksek renimleri sresince madd destek ve ihtiya duyaca imknlar salanmaldr.
stn veya zel Yetenekli ocuklara Ailenin Yaklam
stn veya zel yetenekli ocuklarn ebeveynleri ou kez ocuklarnn kiiliklerini bir btn olarak deerlendiremezler; onlar yalnzca stn olduklar alanda sahip olduklar zellik ve yeteneklerle deerlendirirler. ocuklarn, ar matematik problemlerini zmeye muktedir bir zek veya kemanyla gzel mzikler alabilen yetenekli eller olarak grrler. Bu, byk ve tehlikeli bir yanlgdr.
stn veya zel yetenekli ocuklar, dier ocuklara benzer; btn ocuklar gibi onlar da sevgi, gven ve anlaya ihtiya duyarlar. stn veya zel yetenekli ocuklarmzn tek ynl uyumsuz kiiler olmalarn istemiyorsak onlarn da dier ocuklar gibi, ilgi grmek ve sevilmek ihtiyac iinde olduklarn asla unutmamalyz. Unutulmamas gereken bir dier nokta, dier ocuklardan farkl zelliklere sahip olsalar da, onlarn ocuk olduu gereidir. Dolaysyla, stn veya zel yetenekli ocuklara, dier ocuklara gsterilen yaklamdan farkl bir yaklam gsterilmemelidir. Nasl ki dier ocuklarn oynamas, stn kirletmesi, agzlce yemesi, elenceye dknl ho grlyorsa, bunlar, stn veya zel yetenekli ocuklar iin de ho grlmelidir. Ebeveynlerin gz nnde tutmas gereken bir dier nemli nokta da, stn veya zel yetenekli ocuklarn genel zihinsel ve zel yetenek asndan gsterdikleri gelime hzn, duygusal ve toplumsal gelime alanlarnda gsterememeleridir; bu nedenle ebeveynlerin ocuklar iin toplumsal gelime olanaklar hazrlamalar, onlara tam gven vermeleri gerekir. Ebeveynlerin ocuklarnn yeteneklerinden haberdar olmamalar veya ilgisizlii, bu zellikteki ocuklar iin gerek bir tehlikedir; nk ailelerin ocuklarnn
46
zihinsel-sanatsal yeteneklerinin farkna varamamalar veya bu tr yeteneklerine kar kaytsz kalmalar onlarn cesaretlerini krabilir; ailelerin ocuklarn yetenekleri konusunda duyarl olmalar gerekir. stn veya zel yetenekli ocuklar iin, ilgisiz aile yaklam kadar, ar ilgili aile yaklam da ocuk zerinde olumsuz etkiler brakacaktr. ocuunun baarsyla srekli vnme ve bu baarlar reklm etme, baarl olmas iin ocuu zorlama gibi olumsuz tutumlar, ocuun, ilgi ve yetenekleri dorultusunda doal olarak ynlendii almalardan uzaklamasna ve ailesini mutlu etmek, onlarn ilgi ve sevgisini kaybetmemek iin zoraki olarak ilgisini ekmeyen almalara ynlenmesine neden olur. Bu tr almalardan duyaca bkknlk ve bezginlikse, bir sre sonra yeteneklerini gizlemesine ve kullanmamasna neden olabilir; bu, bir yetenein kayb demektir. Ebeveynlerin, ocuklarndan kendi baaramadklarn baarmalarn ve gerekletiremedikleri ideallerini gerekletirmelerini bekleyen bir tutum iine girmeleri de ocuklar zerinde olumsuz etki brakacaktr. Ebeveynlerin beklentileri, ocuun ilgi alanlaryla rtmeyebilir ve ocuk bu zorlayc beklentiden dolay byk bir rahatszlk duyabilir. Tehlikeli ve telafisi mmkn olmayan sonularla karlamamak iin ebeveynlerin ocuklarn, onlarn temel ihtiya ve istekleri dorultusunda ynlendirmeleri ve desteklemeleri gerekir. Sonu olarak, aile bireyleri bu zellikteki ocuklarn, stn veya zel yetenekli olmalarndan nce ocuk olduklarn ve kiiliklerinin bir btn olarak gelimesinin nemli olduunu unutmamal; onlara kar bu ynde bir yaklamla yaklamaldrlar.
stn veya zel Yetenekli ocua Sahip Ailelerin Endieleri
a) b) c) d)
stn veya zel yetenekli ocua sahip ailelerin, setikleri ocuk yetitirme ekli ne olursa olsun, ocuklarn yetitirirken yaygn olarak karlatklar sorun ayndr. stn veya zel yetenekli ocua sahip aileler, pek ok ynden ansl olmalarna ramen, ocuklarn yetitirme srecinde, zmeleri gereken pek ok problemle karlarlar. Konuyla ilgili yaplan aratrma sonularndan yola karak, stn veya zel yetenekli ocua sahip ailelerin ocuklarn yetitirme srecinde karlatklar problemleri u balklar altnda toplamak mmkndr: Normal ebeveyn rollerinin deimi olmas, Ebeveynlerin benlik imajlarnn deimi olmas, Uyumun aile iinde yaplmas, Okul ve aile arasnda yaanan sorunlar.
stn veya zel yetenekli ocuklarn da yaad problemler vardr. Bu problemler, stn veya zel yetenekli olularndan deil, yetikinlerin ve dier ocuklarn kendilerine gsterdikleri olumsuz davran ve tepkilerden kaynaklanmaktadr. stn veya zel yetenekli ocuklarn karlatklar bu problemlerle ba edebilmeleri iin, destee ve ilgiye ihtiyalar vardr. Ailelerin konuya gereken hassasiyeti gstermeleri ve onlar bu problemle ba baa brakmamalar gerekir. Ebeveynlerin, stn veya zel yetenekli bir ocuu nasl yetitirecekleri ve idare edecekleri konusunda korku ve kaygya kapldklarna da rastlanmaktadr. Hatta ocuklarnn sorularna doyurucu cevaplar veremedikleri takdirde, kendi
48
49
yetersizliklerinin ortaya kaca ve bylece ocuk zerindeki otoritesini yitirecei endiesine kaplan baz ebeveynler grld gibi, ocuunun kendisini aaca dncesiyle yersiz bir kskanla kaplan ebeveynler de grlmektedir. Bu tr endielere kaplan ebeveynlerin ocuklarn yetime srecinde yalnz braktklar, hatta geliimlerini engelleyici olumsuz tavrlar sergiledikleri gzlenmektedir. Ailelerin btn endielerini bir kenara brakarak, btn dikkatlerini bu tr zelliklere sahip ocuklarnn stn veya zel yeteneklerini kullanarak, mutlu ve retken bir birey olarak yetiebilmeleri iin neler yapabileceklerine yneltmeleri gerekir. Ancak; stn veya zel yetenee sahip ocuklarn yetitirirken yapmalar veya yapmamalar gerekenler konusunda ailelerin de destee ihtiya duymalar, gayet normaldir. Bu konuda ailelere yol gsterici nitelikteki bilimsel aratrma sonular, uzmanlarca kaleme alnm makaleler ve kitaplar tavsiye edilmelidir. Bu tr bavuru kaynaklarndaki neriler, kat olarak deerlendirilebilir; ancak bu nerilerin, ailelere, ocuklarn daha salkl yetitirmelerinde destek olduu tespit edilmitir. stn veya zel yetenekli ocuklar ile ailelerinin, yaadklar eitli problemlerle yzlemeleri gerekmektedir. Bu konuda, eitimcilere, danmanlara, psikologlara ve dier kiilere byk grev ve sorumluluk dmektedir. Ayrca, ailelere verilen hizmetlerin yeterlilii ve gvenilirlii yaplan aratrmalarla da desteklenmelidir.
5. 6. 7. 8. 9.
Tutum ve davranlarm, onun izlemesini istediim lde rnek oluturuyor mu? ocuumu farkl zek dzeyine sahip ocuklarla iyi ilikiler kurabilmesi iin tevik ediyor muyum? Fiziksel, duygusal ve toplumsal beceriler gelitirmesini, zihinsel beceriler gelitirmesi kadar ciddiye alyor, onu yeterince tevik ediyor muyum? ocuumun sorduu sorular sabrla, doru yantlarla ve bundan keyif alarak yantlyor muyum? ocuumu, daha ileri dzeyde renmeye ve aratrmaya ynlendirecek soru ve ilgi ifadelerinden yararlanyor muyum?
10. ocuumun zel gruplar veya kamu kurumlarnca verilen ders ve etkinliklerden yararlanmasn salyor muyum? 11. ocuumu, okul sonras ders ve etkinlikler konusunda ar ve mantksz taleplerde bulunarak sktrmaktan kanyor muyum? 12. ocuumun okumasnda ve izlemesinde yarar grdm kitap ve yaynlar bulmasnda, ona yardmc oluyor muyum? 13. ocuuma zaman nasl planlayabileceini, ileri nasl organize edebileceini, dzenli ve etkin alma becerilerini nasl gelitirebileceini retebiliyor muyum? 14. ocuumun kendi planlarn yapmas ve kararlarn almasna yardmc oluyor muyum? 15. ocuuma karar vermesi iin frsat tanyor, harekete getikten sonra verdii kararlar deerlendirme becerisi gelitirmesini izliyor muyum? 16. ocuumu, yeteneklerini kendi yararna olduu kadar, toplum yararna da kullanabilecei konusunda bilinlendiriyor, ona rehberlik edebiliyor muyum? 17. ocuum iin meslek semek ve onu ynlendirmekten kanarak, mmkn olduunca ok meslei tanmas ve seimini bilinli yapmas iin ona bu ynde yardmc oluyor muyum? 18. ocuumun eitim ve meslek seiminde yksek amalar belirlemesini tevik ediyor muyum? 19. ocuuma sorumluluk alma duygusunu gelitirebilmesi iin zgrlk tanyor muyum? 20. ocuuma yana uygun i ve dier grevleri stlenme sorumluluu veriyor muyum? 21. ocuuma hobileri iin ihtiya duyduu ara ve kaynaklar salyor muyum?
STN VEYA ZEL YETENEKL BR EBEVEYN MYM? Aadaki kontrol listesi, stn veya zel yetenekli ocuklarnn ihtiyalarn karlamada ebeveynlere yardmc olacak bir rehber olarak kullanlabilir. Bu sorularn byk ounluuna Evet eklinde cevap verebiliyorsanz, ocuunuzun gerek potansiyeline ulaabilmesi ynnde yetimesinde aktif rol oynuyorsunuz demektir. (Am I Gifted Parent? Tercme: Tarhan 1996) , 1. 2. 3. 4. Ona, stn yetenekli olmam olsayd, onu yine de seveceimi hissettirebiliyor muyum? ocuumu, kardeleri ya da arkadalaryla kyaslamaktan kanyor muyum? Ona zg makul davran standartlar oluturup bunlar karlamasn izliyor muyum? ocuumla, ona rnek olacak ekilde konuabiliyor muyum?
50
22. ocuumu eitli hobi ve ilgi alanlar zerine bilgilendiriyor, onunla paylama giriyor muyum? 23. ocuuma, hobileriyle ilgilenebilecei ortam, zaman ve olanaklar salyor muyum? 24. ocuumu, ilgi alanlarna uygun gezilere, sergi, konser gibi etkinliklere gtryor muyum? 25. ocuum, yapt veya baard eyleri bana gsterdiinde, onu gururlandrc, cesaretlendirici, tevik ve takdir edici ekilde deerlendirecek dzeyde, genel iltifat ifadelerinden daha zgn ve zel ifadeler bulabiliyor muyum? 26. ocuuma, yaptklarn sergileyebilmesi veya yeteneklerini sunabilmesi iin ihtiya duyduu ortam ve olanaklar salyor muyum? 27. ocuumu yeteneklerinden dolay tehir etme arzuma veya bakalarnn bu konudaki teklif ve taleplerine direniyor muyum? 28. ocuumun zihinsel baarlarn ar lde vurgulamaktan kanyor muyum? 29. ocuumu istismar edecek her trl giriime direniyor muyum?
Ebeveynlere neriler
k ocuklar, doalar gerei merakl olurlar; insanlar, dnyay merak ederler.
Okul ncesi dnemde soru sorma, aratrma, ynlendirme, deneme ve oyun yoluyla eitli renme becerilerini zaten edinmilerdir. Ancak ocuklarn, zellikle stn veya zel yetenee sahip ocuklarn, merakn tatmin etmek iin dokunmaya da gereksinimleri vardr. ocuklarn tpk kediler gibi, nesneleri aratrmaya dnk kar konulmaz bir eilimleri vardr. Aratrmaclar, ocuklukta grlen bu eilimin, yetikinlikte daha da keskinleen meraklln ve yaratcln temelini oluturduunu savunmaktadrlar. Nesnelerle ok ilgilenen ocuklarn, iinde bulunduklar durumu deerlendirirken saysz zgn fikir rettikleri gzlenmitir. Ebeveynler ocuklarnn dnyay kefetme arzularna pek ok snrlama getirir; kediyi ldren, merakdr. diyerek, onlarn cesaretlerini krarlar. Ebeveynler drst olmay baarabilirlerse; merakn kediye iyi eyler kazandrdn ve kedilerin snrlar test etmede ve neyin gvenli neyin tehlikeli olduunu belirleme konusunda byk baar sahibi olduklarn kabul etmeleri gerekir. Ebeveynlerin, stn veya zel yetenee sahip ocuklarnn olaanst potansiyelini gelitirme ve onlar gelecee hazrlama sorumluluklarn yerine getirirken onlarn bu zelliklerine ket vurmamalar gerekir. Ebeveynlere bu konudaki destekleyici nerilerimiz unlardr: 1. ocuunuza aile bireylerinin tmnn ilgi, sevgi ve sayg gstermesini salayn; aile bireylerine, ailenin mutluluk ve huzurunu salamaya ynelik yapc katkda bulunabilmeleri iin olanak verin.
52
53
2. 3. 4. 5. 6.
Aile bireylerinin ihtiyalar arasnda doabilecek atmalar gidermenin yollarn bulun. Kardeler arasnda kskanlk domasna neden olacak konuma ve davranlardan kann. ocuunuzun ailenizin dnda kendisine rnek alabilecei, toplum tarafndan da rnek insan olarak kabul edilen yetikinlerle kuraca ilikileri tevik edin. ocuunuzun dier stn veya zel yeteneklilerle arkadalk ve iletiim kurmasna zemin hazrlayn. ocuunuzun hayallerinin, hayal oyun arkadalarnn, fantastik ve topik dncelerinin, sra d sorularnn kabul edilemez olduunu ifade eden ve cesaret krc konuma ve davranlardan kann. ocuunuza; para, hastalk, lm, sava gibi kavramlar yaam deneyimi olarak retin. Bakalarnn hak ve hrriyetlerine sayg gsterme, nezaket ve grg kurallarna uyma gibi toplumsal kurallara uyum konusunda ocuunuza rnek olun; toplumsal kurallarn ve deerlerin nemini vurgulayn. ocuunuza zel zaman ayrarak dncelerini dinleyin ve kendi dncelerinizi onunla paylan.
18. ocuunuzu yeni deneyimlere hazrlayn ve bunlarla baa kmaya ynelik yaratc yollar bulmasna yardmc olun. 19. ocuunuzun renmeye ynelik sorularn byk bir sabrla ve geitirmeden cevaplandrn; onu, uygun zamanlarda olmak kaydyla, merak ettii her eyi sormas konusunda tevik edin. 20. ocuunuzu daha derin aratrmalara yneltecek konular aratrarak inceleyin ve onu da bu konular aratrma konusunda tevik edin. 21. ocuunuza, problem zmede ok eitli yaratc zm yollar bulunabileceini somut olarak gsterin; problem zmede yaratc zm yollar denemesi ve yeni zm yollar ortaya koyabilmesi iin onu tevik edin; bulduu zm yollarnn uygulanabilir olanlar varsa, bunlar gnlk hayatnzda kullanarak onu cesaretlendirin. 22. ocuunuzun temel renme yntemlerini gelitirebilmesinde ihtiyac olacak mzik, resim, edebiyat, iir gibi sanat alanlarnda kullanlan sanatsal ifadeleri renmesini salayn. 23. ocuunuzla kitle iletiim aralarnn (medya) olumlu ve olumsuz ynleri zerine tartn; onun medyaya kar eletirel bir yaklam tarz gelitirmesi ve yaynlar takip etmede seici olma alkanl kazanabilmesi iin kendisine rehberlikte bulunun. 24. ocuunuza, kitap okuma, dergi gibi sreli yaynlar takip etme konularnda rnek olun; ona, zaman zaman kitap okuyarak okuma alkanl edinmesine yardmc olun. 25. Sreli yaynlara abone olmas ve zel kitapln oluturmas konusunda, ocuunuzu tevik edin. 26. ocuunuzla ortak ilgi alanlarnz paylan; birlikte aratrn; gelimeleri ve sanatsal etkinlikleri birlikte takip edin. 27. ocuunuzu, hobi edinme ve hobilerini izleme konusunda tevik edin; rnek olun; hobileri iin kendisine gereken kaynak ve aralar temin etmesinde, ocuunuza rehberlik edin ve yardmc olun. 28. stn veya zel yeteneklilerle ilgili kamu yasalarn aratrn ve gerektiinde bavurabileceiniz uzman kiilerin, yardmc kurum ve kurulularn adreslerini renin.
7. 8.
9.
10. ocuunuzun sizinkinden daha iyi olan dncelerini, bilgilerini ve saptamalarn taktir edin. 11. ocuunuzun mizah duygusunu gelitirmek iin onunla birlikte gln ve esprilerinin hounuza gittiini belli edin. 12. ocuunuzun hayatn, kendisine zel zaman ayramayaca ekilde yaplandrmak ve planlamaktan kann. 13. ocuunuzu yetitirirken, daha ok ykc davranlar bnyesinde barndran cezaya dayal denetim mekanizmasndan ziyade, yapc ve retken davranlara sahip gzleme dayal denetim mekanizmasn benimseyin; ocuunuza, onu srekli kontrol altnda tuttuunuzu hissettirmeyin. 14. ocuunuza, ona gvendiinizi, konuma ve davranlarnzla gsterin. 15. ocuunuzun kendine gvenmesi ve sorumluluk duygusu kazanabilmesi iin ihtiyac olan rehberlii ve destei ona salayn. 16. ocuunuza kk apta i ve sorumluluk gerektiren grevler vererek evresini kefetmesine yardmc olun. 17. ocuunuzun merak duygusunu tatmin etmesi ve yaratc ynlerini gelitirmesi iin aratrma yapma, deneme, fantezi kurma, test etme gibi faaliyetlerde bulunmasn tevik edin.
nc Blm
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES
stn veya zel Yetenekli ocuklarn Yaadklar Stres Sorunu
STRES NEDR?
tres, bireyin kendine uygulad ya da bakalar tarafndan kendisine uygulanan youn fiziksel, duygusal veya zihinsel basklara kar vcudun verdii genel tepkidir. Bir ii yetitirmeye almak, g bir insanla uramak, kt bir not almak, tenis ma, zel bir programa seilmek, ak olmak gibi eylemler ve olgular stres kayna olabilir.
STN VEYA ZEL YETENEKL RENCNN SAHP OLDUU POTANSYEL GCN, STRES YARATMASI MMKN MDR? stn veya zel yetenee sahip olmak, bu zellikteki genlerin kariyer edinme srecinde baar anslarn arttrc nemli bir etken olmasna ramen, bu durum, ayn zamanda karar verme ve seme zgrlklerini kstlayc bir durum olduu iin, stn veya zel yetenekli genleri ypratan bir stres kaynadr. Seeneklerin snrlanmas, baz cazip alternatifleri geri evirmek zorunda kalacaklar anlamn tamasndan dolay kariyer belirleme sreci, stn veya zel yetenekteki genler iin kafa kartrc ve zc bir sretir; nk ne kadar yetenekli olurlarsa olsunlar, stn veya zel yetenekli genlerin meslek edinirken alacaklar eitim sresince yeteneklerini birden ok alana ynlendirmeleri mmkn deildir. Her alann gerektirdii eitim kendine zg olduu iin, dier genler gibi stn veya zel yetenekli genler de kendilerine tek bir alan belirlemek
58
59
zorundadrlar. Oysa onlarn pek ok alana ilgi duyduklar da yadsnamaz bir gerektir. lgilenmek istedikleri alanlar snrlayarak yapacaklar seim, stn veya zel yetenekli genler iin, ypratc bir stres nedenidir. stn veya zel yetenekli genler kariyer hedeflerini belirlerken amalarn, deerlerini, kiilik zellikleri ve yeteneklerini ok iyi tahlil etmeli ve alacaklar eitime karar verme srecinde, bu farkndalklarn rehber olarak kullanmaldrlar.
STN VEYA ZEL YETENEKL RENCDE STRES YARATAN DER STRES KAYNAKLARI NELERDR? Pek ok stn yetenekli renci, ar bir ders yknn yan sra okul etkinliklerinde liderlik, ksm zamanl (part-time) iler gibi eitli etkinliklerde sorumluluk stlenirler ve her eyi en iyi ekilde yapmak isterler. Her eyin iyi yaplmas mmkndr; ancak bu durum, fiziksel ve duygusal olarak ypratc bir durumdur. Gen kendini sadece baarl olduu zaman veya kazandnda rahat, mutlu ve huzurlu hissediyorsa, onun iin uzun sreli tatiller bile stres kayna olabilir. stn yetenekli renciler, entelektel anlamda mcadeleye ihtiya duyar. Dnmeyi ve muhakeme yapmay tercih edenler iin hibir mcadele ve yaratclk gerektirmeyen skc ve monoton i ve uralar, bu zellikteki genler iin stres yaratan ve tercih etmedikleri ilerdir. Byle bir i veya urala ilgilenmek zorunda braklan gencin, bu durum, sknt ve fke duymasna, alnganlk gstermesine neden olduu gibi, baz durumlarda ebeveynlerin veya okulun amalarn aan dzeyde baar gstermeye ve kazanmaya dnk kiisel ama oluturma ve bu ynde hareket etme gibi tehlikeli ve istenmeyen sonular dourabilir. stn yetenekli renciler, karmak dnrler ve bir sorunun her ynn dnp tartabilirler. renciler, bir tartmay ak, net ve kesin bir sonuca gtrmeyi salayacak kaynak, sre, sonu ve nceliklere ilikin bilgi ve deneyimden yoksun olabilir. Yetikin dnyasnn gerekleri olan uzlama ve uyuma gibi olgular, stn yetenekli gencin bak asndan alglanamayabilir. Her sorunun doru bir yant olmas da gerekmeyebilir. Bu nedenlerle, karar verme sreci de stn yetenekli gen iin bir stres kaynadr.
STN veya ZEL YETENEKL RENCNN DER RENCLERE GRE DAHA FAZLA STRES YAAMASI MMKN MDR? stn veya zel yetenekli genlerin ou evrelerine, evrelerinde yaanan olaylara, deiik dnce ve beklentilere byk duyarllk gsterirler. Kimileri, bakalarndan stn olmak gibi baarya dnk yksek beklentilere sahiptirler. Onlar iin birinci ya da en iyi olmak gibi bireysel beklentilerini karlama abalarnn yan sra bakalarnn beklentilerine uyma abas gstermeleri de bal bana bir stres kayna olabilir. Her yeni durum, vasat bir birey olma riskini beraberinde getirdii iin balayaca her yeni okul, alaca her yeni ders ve eitim, karlaaca her yeni retmen, baar ve performansa ilikin kukularn artmasna neden olur. Kendisine, yetikinler veya akranlar tarafndan hi de gereki olmayan beklentiler empoze edildii zaman gstermesi gereken abalar, daha da stresli bir hal alr. Genler srekli harcadklar abalar nedeniyle yorgun dtkleri gibi gizliden gizliye bir daha baarl olamayacaklar endiesine de kaplrlar. stn olmaya dnk basklar ve endieler, kendini farkl hissetme ve stn olduunu kantlama ihtiyac ile birletiinde, stn veya zel yetenekli gencin tm enerjisi tkenebilir.
STRES, STN VEYA ZEL YETENEKL RENCNN KENDNE OLAN SAYGISINA ZARAR VEREBLR M? stn yetenekli renci, okul yaamnn ilk yllarnda ok az bir aba harcad iin her ey kendisine ok kolay gelebilir. renciler, ilk yllarda tevik edilmezlerse, stn yetenekliliin kolay renme ve konu hakimiyeti anlamn tad ve baarnn bunlarn doal sonucu olduu gibi yanl bir yanlgya kaplabilirler. Yllar getike okul gittike gleecek; kimi renciler yksek notlar alabilmek iin daha fazla almalar gerektiini ve verimli alma alkanl kazanmadklarn fark edeceklerdir. Pek ou, artk stn yetenekli olmadklar dncesine kaplp, kendilerine duyduklar saygy yitirebilirler. Stres, bu rencileri stn yetenekli yapan pek ok yetenei engeller; dnceyi bulanklatrr, unutkanla ve yetenek kaybna neden olur, konsantras-
STN VEYA ZEL YETENEKL RENCNN HBR OLUMSUZLUK YOKKEN YAADII STRESN KAYNAKLARI NELERDR? Olaandan uzun sryorsa, sk sk ortaya kyorsa, haddinden fazla kuvvetliyse veya stres olarak alglanyorsa, her ey bir stres kayna olabilir. Bir proje zerinde gayretli ve uzun sreli allmas, ok basit olmakla birlikte skc bir ile uralmas, zaman snrlamasnn olduu bir ii yetitirmek zorunda kalnmas, iyi bir not beklerken vasat bir not alnmas gibi durumlar stres kayna olabilir.
60
61
yonu azaltr, karar verme srecini olumsuz ynde etkiler ve rencileri, eletiriye kar duyarl hale getirir. Bu koullar altnda renci, kt performans gsterdii ve baarsz olduu iin daha ok zlr.
12. renci, sklkla hasta olur. 13. renci, ar balanma veya srekli destek ve gvene duyulan gereksinimle ortaya kan bir bamllk hali gsterir. 14. rencinin, saldrganlk gibi dikkat ekmeye ynelik davranlar sergiledii grlr. 15. renci, kapana kslmlk ya da kontrolden kmlk duygusuna kapldn ifade eder. 16. renci, olaylara bak asn ve mizah duygusunu yitirmitir. 17. renci, daha nce keyif ald etkinliklerde ar fiziksel ve ruhsal ve bitkinlik duygusu yaar.
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUKLARDA GRLEN STRES BELRTLER stn yetenekli genlerin hepsi, ayn olaylar nedeniyle strese kaplmazlar. Her bireyin strese gsterdii tepki, farkldr. Yaa daha kk rencilerin strese verdii tepki, byme andaki genlerin verdii biimde deildir. Ayrca, her rencinin kendine zg kiilik zellikleri olduu gibi, kendine zg tepki biimleri de vardr. Ebeveynler ve retmenlerin stn yetenekli bireyin yaad stresi, yapc heyecan boyutundan daha youn yaayp yaamadn yakndan dikkatle izlemesi gerekir. Aada verilen kontrol listesi, stn veya zel yetenekli ocuklarda grlen stres belirtilerinin byk ounluunu iermektedir: 1. 2. 3. renci, mutlu deildir. renci, okulla ilgili etkinlikler konusunda, eskisi kadar heyecan duymamakta, keyif almamaktadr. renci, okula ve okulla ilgili almalara, retmenlere, snf arkadalarna, ailesine ve baary merkez alan yaantlara kar olumsuz veya alayc bir tavr sergiler. renci, okul devlerine ilgisiz yaklar. renci, sknt duyduunu konuma ve tavrlaryla gsterir. renci, uykusuzluk, uykuya dalma veya uyku srasnda aralklarla uyanma gibi problemler yaar. renci, gnlk olaylara ve sradan konulara, ar tepki gsterir. renci, bitkinlik, ar yorgunluk ve dk enerji dzeyi gsterir. renci, kendisi ya da baarlaryla ilgili mutsuzluk sergiler.
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUKLAR STRESLE NASIL BAA IKABLR? Stresle baa kmann baz yollar salkl, baz yollar salkszdr. Stresle salkl baa kma yollar unlardr: 1. Stres Kaynan Deitirme: Bir sre baka ilerle ilgilenin; rnein ders almann sizi strese soktuunu fark ettiyseniz, ders notlarnz brakp bir saatlik bir yrye kn. 2. Stres Kayna ile Yzleme: Eer stres kayna, birlikte almak zorunda olduunuz bir kii ise onunla birlikte daha iyi almann yollar konusunda konuarak stresi ortadan kaldrmas konusunda onu ikna edin. zerinde altnz projeyi zamannda yetitiremeyeceinizi dnyorsanz, retmeninizle grp proje sresini uzatmasn isteyin. 3. Stres Kayna Hakknda Konuma: D krklndan kurtulun. yi bir dinleyici bulup sorununuzu konuun ve olas zm yollar zerine onunla tartn. 4. Stres Kaynan nemsememe: Sizi strese sokan konuyu veya sorunu biraz srncemede brakn; zevkli bir uray, stres kaynandan daha ncelikli hale getirip bir sre onunla ilgilenin. Bu zm geici bir zm olmakla birlikte sizi rahatlataca ve stres kaynana kar daha dayankl olmanz salayaca iin etkin bir zmdr.
4. 5. 6. 7. 8. 9.
10. renci, gz krpma, kafa sallama veya kekeleme gibi sinirlilik gstergesi alkanlklar edinir. 11. rencinin, gnlk ya da haftalk mide veya ba ars gibi fiziksel rahatszlklar vardr.
62
63
5. Pratik ve Baar ansn Arttran Beceri ve Tutumlar renme: Yaplan ileri kolaylatran, baarl klan beceri ve tutumlar renin: a) Etkili organizasyon ve zaman etkili kullanma becerileri gelitirin; rnein, byk projeleri kk paralara ayrn. b) devleri, bilgisayarda yazmay ve dzeltmeyi renin. c) Kendinizi tanyn ve nceliklerinizi belirleyin; bu bilgileri, renme aamasnda deerlendirin.
Stresle salksz baa kma yollar unlardr: 1. Stresten Kamaya Ynelik Stratejilerin Belirlenmesi: Bu stratejiler srekli bir geri ekilme ve kanma davrann ortaya koyar. rnein; alkol, ila kullanm, sk hastalanma, uyku, ar yeme, kendini a brakma, v.b. 2. Baarszlktan Kanmaya Ynelik Stratejilerin Belirlenmesi: stn yetenekli renciler, kimliklerini mkemmellik ve baaryla btnletirirler. Baarszlk, hatta baarszlk algs bile, stn yetenekli rencilerin kendilerine olan gvenlerini ciddi bir ekilde tehdit eder. Bu nedenle kendilerine, aba harcamalarn gerektirmeyen veya olmayacak hedefler belirleyerek yeteneklerinin sorgulanmasndan kaarlar. Oysa asl sorgulanmas gereken, hi aba harcamamalardr. 3. Dk Dzeydeki Hedeflerin Belirlenmesi: Daha az rekabet gerektiren okullarn veya derslerin seilmesi, kt not almaktansa okulu brakma yolunun tercih edilmesi, projeye balamak iin bahane bulma ve ertelemeye sk sk bavurulmas gibi zmler, rencilerin ksa vadede baarszlk tehlikesinden dolaysyla da stresten kanmasn salayan; uzun vadede ise d krklklarna zemin hazrlayan zmlerdir. 4. Mkemmele Ulama Arzusu: Bu strateji ile baarl olmak, sadece insanst bir aba harcayarak mmkn olur. renciler, bu yola bilinsizce bavururlar ve mkemmele ulama arzularn, bahane olarak ne srerler. rnein; gnlk yaamn okulla ilgili veya okul d etkinliklerle ar youn bir ekilde planlanmas, ar ders yk veya devleri mkemmel yapmaya alrken ar derecede titizlenme ve tela, v.b.
d) Seiminizi yaptnz ve kararnz verdiiniz bir konuda, size ho gelmeyen neride bulunan kiiye hayr diyebilme becerisi gelitirin. e) Kendi kendinize, sizde stres yaratan etkinliin abucak biteceini, yaadnz srecin sizi amacnza daha da yaklatrdn telkin edin; kalan gnleri takvimde iaretlerken sonuca yaklatnz dnerek keyiflenin. 6. Bak Asn Deitirme: Her yeni durumun ya da problemin, yeni bir mcadele ve her deneyimden renilecek yeni eyler olduu ynnde kendinize telkinde bulunun. inde bulunduunuz durumun ya da zmek zorunda olduunuz problemin komik ynlerini grmeye aln. 7. Elenceye de Zaman Ayrma: Herkesin bir destek sistemine ihtiyac olduunu unutmayn. Kendinize, birlikte elenebileceiniz arkadalar ya da akrabalar bulun. Kendiniz olabileceiniz zamanlarda, bu kiilerle birlikte olun ve okulun, iin ya da zorluk ektiiniz ilikilerin yaratt basky bir yana brakn. abalarnzn dl olarak, kendinize mola sreleri ayrn; en sevdiiniz mzii dinleyin, oyun oynayn veya sizi zihinsel ynden dinlendirecek keyifli etkinliklere katln. 8. Salkl Beslenme ve Dzenli Egzersiz: Besleyici gdalar ve dzenli nler, vcut kimyasn dzenler ve fonksiyon dzeyinin yksek tutulmasn salar. Salkl ve ekici biimde hazrlanan gdalarn yenmesini, bal bana keyifli bir etkinlik haline getirebilirsiniz. Fiziksel aktiviteler, sadece zaman keyifli geirmeyi salamakla kalmaz; ayn zamanda hastalklara kar direnci de arttrr. Salkl beslenme gibi fiziksel aktiviteler de vcut kimyasn dzenler. Bu nedenle salkl beslenmeye dikkat ettiiniz kadar, dzenli egzersiz yapmaya da dikkat etmeli, nem vermelisiniz.
STN VEYA ZEL YETENEKL OCUKLARIN STRESLERN NASIL AZALTABLRZ? stn yetenekli rencilerin ihtiyalar, baz ynlerden dier ocuklarn tipik ihtiyalarn yanstr. Bununla birlikte, stn yetenee sahip olma durumu, kendini anlama ve kabul etme duygusuna yeni bir boyut ekler. Geliim srecinin her evresinde, stn yetenekli ocuklarn kendi entelektel, duygusal ve sosyal ihtiyalarn anlamasna ve bunlarla baa kmasna yardmc olunmaldr.
64
65
stn yetenekli genlerin kendini gerekletirmi birer yetikin olarak gelimesi iin, farkl ihtiyalarn ele alnmasnda yarar vardr. Bu farkl ihtiyalar u balklar altnda toplanr: 1. 2. 3. 4. 5. Bakalarndan farkl ve bakalar ile ayn olan ynlerini anlama ihtiyac, Sahip olduu yetenek ve hnerleri, snrlaryla birlikte kabullenme ihtiyac, Sosyal becerileri gelitirme ihtiyac, Bakalar tarafndan anlalma ihtiyac, stnlk aray ile kusursuzluk aray arasndaki farka ilikin bir gelitirme ihtiyac.
4. Duygularn tanmas, kendini duygusal ynden tahlil edebilmesi ve duygularn, uygun davranlara ynelik geerli bir temel olarak kullanmay renmesine yardmc olun. stn yetenekli rencilerin, her yaantya kiisel anlam kazandran gl duygular vardr. Ancak; duygularn tanmas, kendini duygusal ynden tahlil edebilmesi ve duygularn uygun davranlara ynelik geerli bir temel olarak kullanmay renmesi gerekir. Bunu renebilmesi iin yetikinlerin desteine ihtiyac vardr. 5. Sabr gsterin ve sabrl olmay renmelerine yardmc olun. ocuunuzun kendi hedeflerini belirlemesine ve bunlara ulamak iin aba harcamasna izin verin; ona zaman tanyn. Bakalarnn baarlaryla ocuunuzun baarsn kyaslamayn ve onun da baarmas iin sabrl olun. stn yetenekli rencilerin bir blm, ar derecede merakldrlar ve belirsizlie kar yatlarna oranla daha az tolerans gsterirler. Bu zelliklere sahip ocuklarnzn sabrl olmasna yardmc olmalsnz. 6. Kabul ettiinizi gsterin; onlar cesaretlendirin ve dllendirin. Verilen devlere kar gsterdii abalar ve alma srecini kabullenin; sayg gsterin, taktir edin ve destekleyin. nk samimi abalar deerlidir ve pekitirilmeyi hak ederler. Baz durumlarda kullanlan aralar amalardan daha fazla deere sahiptir. abalar, stn yetenekli rencinin kontrolndedir; ancak rnler (yksek not, dl, v.b.) deil. Bu zellikteki renciler sadece baarlar nedeniyle deil, birey olduklar iin de deer grmeye ihtiya duyarlar. En yksek veya en iyi baary elde etmeseler ya da birinci olmasalar bile, ayn derecede sevileceklerini ve taktir edileceklerini bilmek isterler. ocuunuza, onu elde edilen rne bakmakszn sevdiinizi ve abasndan tr taktir ettiinizi gsterin. 7. Kendi hayatn yaamasna izin verin. lgili yetikinler, stn yetenekli rencilerinin aba ve baarlarn destekler, tevik eder ve kutlarlar; ancak, bu aba ve baarlardan biraz uzak dururlar. ocuklarnn ilgilenecei aktiviteleri, kendi zevk ve istekleri dorultusunda yine kendisinin semesi ve takip etmesine izin verirler. Baz renciler kendilerini, ebeveyn ve retmenlerini memnun etmek mecburiyetinde hissettii iin hem yanl seimlerde bulunur hem de holanmadklar etkinlikleri brakmaya ekinirler. Onlara, yaad hayatn kendi hayat olduu ve hayatn diledii gibi yaamas gerektii konusunda rehber olunmaldr.
Van TASSEL-BASKA (l989) ve DELISLE (l988), stn yetenekli rencilerin bu ihtiyalarnn nasl karlanmas gerektii konusunda yararl nerilerde bulunmulardr: 1. Gereki ve doru bir benlik kavram gelitirmesine yardmc olun. stn yetenekli olmak, konulara hemen hakim olmak veya dller kazanmak anlamna gelmez. Ebeveynlerin ve retmenlerin, stn yetenekli ocua, kendine uygun hedefler belirlemesine, abalarna ve baarlarna ilikin gerek beklentiler iinde olmasna yardmc olmalar gerekir. te yandan stn yeteneklilik, ocuunuzun bilgileri sra d bir biimde renmesini ve kullanmasn mmkn klar. Kiisel motivasyonu, renmeye ve renilen bilgileri kullanmaya dnk frsatlarn kendine verilmesi ve yetikinlerin desteiyle renciler, yeni fikirler ortaya koyma srecinden keyif alabilirler. 2. stn yetenekli rencilerin her eyden nce bir insan olduklarn hissetmelerine yardmc olun. stn yetenekli renciler, renme ekilleri farkl da olsa kiilikleriyle, duygularyla, holandklar veya holanmadklaryla birer bireydirler. Onlar, dnyann btn problemlerini zmeleri gerekiyormu gibi bir duyguya kaplmamal, stn yetenekliliin de snrlar olduunun farkna varmal ve yaam kendileri iin de anlaml klmallardr. stn yetenekliliin snrlarn gereki bir biimde kabul etmeleri, onlarn streslerini azaltacaktr. 3. Esneklii ve uygun davranlar tevik edin. Pek ok kii stn yetenekli rencilerin kurallar kendiliinden sorguladklarn dnrler. Onlarn, kurallarn zaman zaman neden deitiini anlamalarna ve uyulmas zorunlu kurallarla esneklik tayan, sorgulanabilir ve deitirilebilir nitelikteki kurallar arasndaki fark grmelerine yardmc olun.
66
67
8. evre ile kurduu iletiimde empatik davranmay ve bireysel farkllklara kar hogrl olmay renmesine yardmc olun. Baz ebeveynler, dayanmadan yoksun ve kaba tavrlar sergileyen, retmenlerine ebeveynlerine ve akranlarna kar kaba ve dncesizce davranan ocuklarn gsterdii bu davran bozukluklarn stn yetenekliliin bir zrym gibi kabul ederek, ocuklarna bilinsizce yanl ve elikili mesajlar iletebilirler. Yaplmas gereken onun, ekip almalarnda veya evre ile iletiim kurarken empatik davranmay, ekip almasnn ama ve kurallarn, bireysel farkllklara kar hogrl olmay renmesine dnk frsatlar deerlendirmektir. 9. stn yetenekli rencilerin alg ve yaratclklar ile bamsz dncelerini en uygun ve en etkili biimde ne zaman, nasl ve hangi artlarda kullanabileceklerini renmelerine yardmc olun. Pek ok kii, yeni fikirlerin doru ve yanla ilikin eski bilgilerin yeniden biimlendirilmesi veya ortadan kaldrlmas sonucunda ortaya ktn savunurlar. Byle dnenler, stn yetenekli rencilerin aratrc, yaratc ve becerikli birer dnr olmasn isterler. Ancak; stn yetenekli rencilerin istenilen zelliklerde bir dnr olabilmesi iin yaad toplumun kurallarn bilmesi ve bu kurallara uymas gerekir. nk; toplumsal bir varlk olan insanlarn uymas gereken kurallar, stn yetenekli renciler iin de geerlidir. stn yeteneklere sahip rencilerimizin, toplumsal davranlarn dzenlenmesi amacyla insanlar tarafndan gelitirilen kurallarn, kutsal ya da kusursuz olmamakla birlikte, yaantmz kolaylatran birer rehber olmalar nedeniyle bu kurallar renmeleri ve yaantlarnda bu kurallara uymalar gerekir. Szgelimi, her rencinin her retmeni sevmesi mmkn deildir; ancak renci aksini dnse de, retmenine sayg gstermesi, uygun olan davrantr. Kurallarn anlalmas ve bu kurallara uyulmas, her durumda uyum gstermek gerektii anlamn tamaz. stn yetenekli rencilerin bakalarna ve kurallara uyum gstermesinin beklenmedii baz durumlar vardr. rnein, bir gencin yetenek dzeyi ile okul program arasndaki ciddi bir uyumsuzluk, nemli bir stres kayna olabilir. rencinin programnda yaplacak bir deiiklik bu problemi zecektir. Bilinli yetikinler, stn yetenekli ocuklar iin yararl zmler reten problem zme yntemlerine model oluturabilir, stn yetenekli rencilerin alg ve yaratclklar ile bamsz dncelerini, en uygun ve en etkili biimde ne zaman, nasl ve hangi artlarda kullanabileceklerini renmelerine yardmc olabilirler.
10. Rehberlik ve tavsiye iin hep yannda olun. Kimi stn yetenekli renciler, akranlarna gre daha olgundurlar; becerileri daha gelimitir, daha etkili ve ierii zengin konuabilirler. Yine de onlar, hl ocuktur. Her ne kadar ilgi alanlar konusunda ebeveynlerinden ve dier yetikinlerden daha ok ey bilseler de, henz yeterli yaam tecrbesine sahip deildirler. Bu ocuklar, akllca ve etkili kararlar verebilmek iin yeterli bilgi ve deneyime sahip olmadklar gibi, karar verme srecini de anlamayabilirler. stn yetenekli renciler, anlatlanlar ok kolay anlayabilseler de akldan geenleri okumalar, mmkn deildir. Bu nedenle beklentileri, kabul edilir snrlar, uygun davran kalplar, deer yarglar gibi konularda yetikinlerin gereki ve net aklamalarna, bak alarn aka ifade etmelerine ihtiya duyarlar. zetle; stn yetenekli rencilerin yaam tecrbesi kazanabilmeleri iin, her eyden nce, yannda kendilerini rahat hissedecekleri, bamsz olabilecekleri ve saygnlklarn kaybetme endiesine kaplmadan dncelerini paylaabilecekleri yetikinlerin sevecen ilgi ve rehberliine ihtiyalar vardr. Bize ihtiya duyduklar her an onlarn yannda olmalyz. (Diges Eric 1990, Tercme: Tarhan 1996)
Kaynaka
573 Sayl Kanun Hkmnde Kararname AKARSU Fsun 2000. zel Eitimde Aile Eitimi Sempozyumu Farkllk Odanda stn Yetenekli ocuklarn Ailelerinin Sorunlar. AKARSU Fsun 2001. stn Yetenekli ocuklar. Eduser ANKARA ATAMAN Ayegl. stn Zekl ocuklara Ana-Babalar ve retmenleri Nasl Yardmc Olabilir. Eitim Fakltesi Dergisi Cilt: 5 Say: ANKARA 1 1 ATAMAN Ayegl 2000. zel Eitimde Aile Eitimi Sempozyumu Aileler ve retmenler stn Zekl ocuklara Nasl Yardmc Olabilir? ATAMAN Ayegl. Aileler ve stn Zekl ocuklar. http://www.egitim.com/aile/0608/0608.5/0608.5ailelerveustunzekalicoculari.asp CUTTS Norma E. MOSELEY Nicholas. Teaching The Bright And Gifted. Trkesi: ERSEVM smail 2001. zgr Yaynlar STANBUL ALAR Doan. stn Zekl ocuklarn zellikleri. AEF Dergisi. DALIOLU, Elif. 1985, lkokul 2-5 Snflara Devam Eden ocuklar Asndan stn Yetenekli Olanlarn Belirlenmesi. Yaymlanmam Uzmanlk Tezi. Hacettepe, Ankara. DAVASLIGL mit. 1990. stn ocuklar. Yaadka Eitim 13/1990 DAVASLIGL mit. 2000. zel Eitimde Aile Eitimi Sempozyumu stn ocuklara Sahip Ailelerin Eitimi DIGEST Eric E 510 Tercme: TARHAN Nuray 1996 ANKARA. MEB zel Eitim Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrl Ktphanesi.
70
DIGEST Eric 1990. Byme andaki Genlerin stn Zekllk Durumuna Uyum Salamasna Yardm. Tercme: TARHAN Nuray 1996 ANKARA. MEB zel Eitim Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrl Ktphanesi. MEB zel Eitim Hizmetleri Ynetmelii MEB Bilim ve Sanat Merkezleri Ynergesi MEB 1991. zel Eitim Konseyi MEB 2000. zel Eitimde Aile Eitimi Sempozyumu SABAN Ahmet 2001. oklu Zek Teorisi ve Eitimi. Nobel Yayn Datm. ANKARA SELUK Ziya, KAYILI Hseyin, OKUT Levent 003. oklu Zek Uygulamalar, Nobel Yayn Datm. ANKARA SISK Dorothy. Am I Gifted Parent. Tercme: TARHAN Nuray 1996 ANKARA. MEB zel Eitim Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrl Ktphanesi. SISK Dorothy. Creative Teaching of The Gifted. Tercme: TARHAN Nuray 1996 ANKARA. MEB zel Eitim Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrl Ktphanesi. SISK Dorothy. How Can I Help My Gifted Child. Tercmesi: TARHAN Nuray 1996 ANKARA. MEB zel Eitim Rehberlik ve Danma Hizmetleri Genel Mdrl Ktphanesi. The National Association For Gifted Children-NAGC Eitim Komitesi. HELP With Bright Children. Trkesi: BYKSEZER Nihan M. ZKAN Doan. Merkri Yayclk ve Petek ocuk Evi ibirliinde hazrlanmtr. WITTY Paul 1951. This is an authorizet of Melping the Gifted Child. CHICAGO Trkesi: ZGENTA brahim. MEB Basl Eitim Malzemeleri Hazrlama Merkezi. ANKARA

Ustuncocuk

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ustuncocuk

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Metin UZUN

STN YETENEKL OCUKLAR

STN YETENEKL OCUKLAR

STN YETENEKL OCUKLARI TANIMAK VE ANLAMAK

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

NSZ / Mustafa Ruhi irin .................................................................................................. 7 GR ...................................................................................................................................... 11

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ZELLKLER

stn veya zel Yeteneklilik Nedir?

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKLLK NEDR?

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

stn veya zel Yetenekli ocuk Kimdir?

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKLLK NEDR?

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKLLK NEDR?

stn veya zel Yetenekli ocuklarn Yetenek Alanlarna Gre zellikleri

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKLLK NEDR?

30. 31. 32. 33.

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKLLK NEDR?

KK YA GRUBU STN VEYA ZEL YETENEKL OCUUN ZELLKLER VE DAVRANILARI

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE

ocuunuzun Yetenekli Olduunu Bilmek Neden nemlidir?

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE

stn veya zel Yetenekli ocuklarn htiyalar

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

stn veya zel Yetenekli ocuklara Ailenin Yaklam

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

stn veya zel Yetenekli ocua Sahip Ailelerin Endieleri

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

k ocuklar, doalar gerei merakl olurlar; insanlar, dnyay merak ederler.

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE ALE

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES

stn veya zel Yetenekli ocuklarn Yaadklar Stres Sorunu

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

STN VEYA ZEL YETENEKL OCUK VE STRES

STN YETENEKL OCUKLAR EL KTABI

You might also like