MNDRICAT

N SZ.ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. BLM I. MHASIBAT UTUNUN NZRI SASLARI 4 FSIL I. TSRRFAT UTUNUN MAHIYYTI V HMIYYTI 4 1.1. Tsrrfat utu haqqnda anlay v nun tarii inkiaf4 1.2. Tsrrfat utunun vziflri ........................................ 5 1.3. Tsrrfat utunun nvlri v llri.......................... 6 1.4. Mhasibat utunun iqtisadi nzartd v idartmd rlu 8 1.5. Mhasibat utunun tkili, ba mhasibin hquq v vziflri 10 FSIL 2. MHASIBAT UTUNUN PRDMTI V MTDU 13 2.1. Azrbaycan Rspublikasnn qanunvriciliyind mhasibat utunun tnzimlnmsi13 2.2. Mhasibat utunun prdmti v nun bykti ........... 15 2.3. Mhasibat utunun mtdiki saslar ......................... 16 2.4. Tsrrfat vsaitlrinin trkibi v tsnifat ................... 18 FSIL 3. MHASIBAT BALANSI ................................. 22 3.1. Mhasibat balans haqqnda anlay v nun rlu ........ 22 3.2. Tsrrfat mliyyatlar nticsind balansda ba vrn dyiikliklr 26 3.3.Mssisnin idar dilmsind balansn infrmasiya hmiyyti 29 3.4.Mhasibat balansnn trtibind hsablama tnikasndan istifad 30 FSIL 4.MHASIBAT HSABLARI V IKILI YAZILI 31 4.1. Mhasibat hsablar haqqnda mumi anlay ............. 31 4.2. Mhasibat utunda ikitrfli yazl ........................... 33 4.3.Sinttik v analitik ut hsablar v nlarn araktristikas 35 4.4. Mhasibat utu hsablar plan .................................... 36 4.5. Mhasibat utu hsablarnn tsnifat v nlarn frmalamas 44 FSIL 5. SNDLM V INVNTARLAMA .... 49 5.1. Mhasibat utunda sndlm v nlarn mahiyyti 49 5.2. Sndlr v nlarn tsnifat ......................................... 50 5.3. Sndlrin qbulu v ylanmas ................................. 52 5.4. Snd dvriyysinin tkili ........................................... 53 5.5. Invntarlama ................................................................ 53 FSIL 6. UT QYDLRI (RGISTRLRI) V MHASIBAT UTUNUN FRMALARI .................................................................... 57 6.1.Ut qydlri haqqnda anlay v nun frmalar ........ 57 6.2. Ut yazllarnda shvlrin dzldilmsi ................... 58 6.3. Mhasibat utunun frmalar ...................................... 59 BLM II. MHASIBAT UTUNUN MTDIKI SASLARI 61

FSIL 1. MTLIF MLKIYYT FRMALI MSSISLRD MHASIBAT UTUNUN TKILI .................................................... 61 1.1. Mtlif mlkiyyt frmal mssislr anlay v ut sistmi 61 1.2. Dvlt mssislrinin zlldirilmsi prinsiplri v utu 61

1.3. Birg mssislrd mhasibat utu........................... 63 1.4. Shmdarlar cmiyytind mhasibat utu .................. 64 1.5. Kiik sahibkarlq subyktlrind ut .......................... 65 FSIL 2. PUL VSAITLRININ V HSABLAMALARIN UTU 2.1. Pul vsaitlri, hsablama mliyyatlar utunun vziflri 68 2.2. Kassa mliyyatlarnn utu ........................................ 68 2.3. Bankdak hsablama hsab zr mliyyatlarn utu 70 2.4. arici valyuta mliyyatlar utu ............................... 72 2.5. Satclar v alclarla hsablamalarn utu ................ 74 2.6. Thtlhsab slrl hsablamalarn utu ............... 75 2.7. Mtlif dbitr v krditrlarala hsablamalarn utu 77 68

FSIL 3. SAS VSAITLRIN V QYRI-MADDI AKTIVLRIN UTU 3.1. sas vsaitlr anlay, tsnifat v utun vziflri ... 80 3.2. sas vsaitlrin dail lmasnn utu v sndldirilmsi 82 3.3. sas vsaitlrin mssisdn masnn utu ........... 84 3.4. sas vsaitlrin tmirinin utu ................................... 85 3.5. sas vsaitlrin khnlmsinin (amrtizasiyasnn) utu 86 3.6. Icary gtrlm sas vsaitlrin utu .................... 87 3.7. Qyri-maddi aktivlrin utu v amrtizasiyas (khnlmsi) 89 FSIL 4. ISTHSAL HTIYATLARININ UTU .... 91 4.1. Isthsal htiyatlar, nlarn qiymtlndirilmsi v utu 91 4.2. Isthsal htiyatlarnn hrktinin sndldirilmsi .... 92 4.3. Matriallarn utu........................................................ 93 4.4. Azqiymtli v tzkhnln yalarn utu .................. 95 4.5. Matriallarn sat v sair ariclmasnn utu ........ 97 4.6. Isthsal htiyatlarnn invntarlamas v ynidn qiymtlndirilmsi 98 FSIL 5. MYIN V NUN DNILMSININ UTU 5.1. myin utu v dnilmsinin mumi qaydalar ..... 100 5.2. Ii hytinin ilkin utunun sndldirilmsi ......... 101 5.3. myin tkili v dnilmsi sistmi ......................... 102 5.4. mk haqqnn hsablanmas utu ........................... 103 5.5. mk haqqndan tutulmalar ....................................... 105 5.6. mk haqqnn dnmsi ........................................... 106 100

80

FSIL 6. ISTHSAL MSRFLRININ UTU V MHSULUN MAYA DYRININ KALKULYASIYA PRINSIPLRI ............................... 108 6.1. Isthsal msrflri haqqnda mumi anlay .............. 108 6.2. Isthsal msrflrinin utu v hsablar sistmi ........ 109 6.3. Kalkulyasiya maddlri zr isthsal msrflrinin utu110 6.4. Bitmmi isthsaln utu v qiymtlndirilmsi ....... 112 6.5. Isthsalat itkilrinin utu .......................................... 113 6.6. Isthsal msrflrinin frmalamas v faktiki maya dyrinin myyn lunmas 114 FSIL 7. HAZIR MHSUL V NUN SATIININ UTU 117 7.1. Hazr mhsulun utu ................................................. 117 7.2. Hazr mhsullarn alclara yklnmsinin utu ....... 118 7.3. Kmmrsiya rclrinin utu ................................... 120 7.4. Mhsul satnn utu ................................................ 122

FSIL 8. BANK KRDITLRI V BRC VSAITLRININ UTU 8.1. Bank krditlri haqqnda anlay, nun susiyyti ... 124 8.2. Brc vaitlri v utu .............................................. 125 FSIL 9. QIYMTLI KAIZLARIN UTU .......... 127 9.1. Qiymtli kazlarn mahiyyti v hmiyyti ............ 127 9.2. Shmlrin utu .......................................................... 128 9.3. Istiqraz vrqlrinin utu ........................................ 130

124

FSIL 10. FNDLARIN, MQSDLI MALIYYLMLRIN V MALIYY NTICLRININ UTU .......................................... 132 10.1. Mssisnin znmsus kapital haqqnda anlay v nun frmalamas 132 10.2. Nizamnam kapitalnn utu ................................... 133 10.3. Maliyy qyulular, nun tsnifat v utu ........... 134 10.4. Maliyy nticlri, nun trkibi v utu ................. 136 10.5. Mssis mnfti v zrrlrinin utu .................. 137 10.6. Mnftin bldrlmsi v istifad lunmasnn utu 138 FSIL 11.VRGIY CLB LUNMA MLIYYATLARI 11.1. Azrbaycan Rspublikasnda vrgi sistminin tkili prinsiplri 141 11.2. Fiziki slrdn glir vrgisi zr hsablamalarn utu 143 11.3. Mnft vrgisinin utu .......................................... 144 11.4. lav dyr vrgisi hsablamalarnn utu ........... 145 11.5. Aksiz vrgisi ............................................................. 146 11.6. mlak vrgisi v nun utu .................................... 147 141

FSIL 12. MHASIBAT (MALIYY) HSABATI ... 149 12.1. Mhasibat (maliyy) hsabat haqqnda anlay, nun trkibi v vziflri 149 12.2. Mhasibat balans v nun mzmunu ...................... 150 12.3. Mhasibat (maliyy) hsabatna lav lunmu hsabat frmalar 151 12.4. Illik mhasibat (maliyy) hsabatna lav izahatl aray 153 12.5. Mhasibat hsabatnn tqdim lunmas qaydalar v vat 154 12.6. Mhasibat (maliyy) hsabat infrmasiyalarndan istifad dnlr 155 FSIL 13. AUDIT FALIYYTININ TKILI V APARILMASININ SAS PRINSIPLRI ................................................................. 157 13.1. Auditin mahiyyti v vziflri ................................ 157 13.2. Auditin yaranmas v inkiaf ................................... 158 13.3. Auditin frmalar ...................................................... 161 13.4. Auditin icras prinsiplri v nticlrinin rsmiyyt salnmas 162 13.5. Auditrun msuliyyti v p tikas ...................... 165 FSIL 14. ARICI LKLRD MHASIBAT UTU 168 14.1. Dnya lklri il iqtisadi laqlr v bynlalq ut sistmin uyunlamann vacibliyi 168 14.2. arici lklrd mhasibat utunun hquqi tnzimlnmsi v ut sistmi mdli 170 14.3. Mhasibat utunun knspsual saslar .................. 173 14.4. Mhasibat utunun milli v bynlalq sistmi ..... 177 14.5. Maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsinin quruluu v vziflri 182 14.6. arici lklrd mhasib psi ............................... 184 lav. ......................................................... 192

ISTIFAD LUNMU V TVSIYY LUNAN DBIYYAT NOT DEFINED.

ERROR! BOOKMARK

BLM I. MHASIBAT UTUNUN NZRI SASLARI FSIL I. TSRRFAT UTUNUN MAHIYYTI V HMIYYTI 1.1. Tsrrfat utu haqqnda anlay v nun tarii inkiaf Tsrrfat utuna tlbat insan cmiyyti inkiafnn n ilk mrhllrind mydana glmi v btn ictimai-iqtisadi frmasiyalarda z tsirini gstrmidir. Lakin nzr almaq lazmdr ki, mtlif ictimai-iqtisadi frmasiyalarda tsrrfat utunun icra lunmas sistmi yni frmada lmamdr. Utun yaranmasnn qdim inkiaf tarii vardr. Arlqlar v tariilr myyn tmilr ki, yazl ut bizim raya qdr III srd Misird mvcud lmudur. Hmin dvr n ut qdim Rim dvltind daha gni inkiaf tmidir. Insan cmiyyti inkiaf tdikc utun aparlmas v maddi isthsal mliyyatlarnn ks lunmasnn mtdiki prinsiplri dyimidir. Ictimai-iqtisadi frmasiyalar sistmi fdalizmin dalmas il laqdar laraq khn hrlr canlanmaa v ynilrinin ml glmsi il laqdar laraq ut yazllarnn tkmilldirilmsi v inkiafn vacib tmidir. Dnya lklri iqtisadiyyatnda ba vrn dyiikliklr utun srbst lm vrilmsin v nun mtdiki prinsiplrinin trtibin rait yaratmdr. Kapitalizmin inkiafnn ilk mrhllrind mhasibat utuna dair lmi mlahizlr irli srlmdr. 1445-1515-ci ild yaam, mhasibat utuna dair ilk srin mllifi Luka Paili ikili sistm zr ut yazllarnn aparlmas qaydasn rh tmidir. Luka Paili trfindn yazlm Hsab, hnds mbli, brabrlik v mnasibtlr lmi haqqnda adl sri vurma cdvli kimi btn lklri v alqlar n sayl lmi kf kimi qbul lunmu v utun sasn myyn tmidir. Bu sr byk riyaziyyata al lmasna bamayaraq, , mhasibat zr ilk srin mllifi kimi tannmdr. Hmin srdn bir n sr dvrnd Italiyada, Fransada, Almaniyada, Ingiltrd mhasibat utu zr drslik kimi istifad dilmidir. maraqldr ki, Luka Pailinin 1494-c ild nr tdirdiyi Mbl (Summa) adlandrlan kitabnn bir nssi VI srd Kiyv gtirilmi v Kiyv kllgind dinlyicilr hmin kitabdan drs kirilmidir. Byk alman airi Gt ikili mhasibat yazln Insan dncsinin n yksk itiras adlandrmdr. Mhur iqtisad v ssilq Vrnr Zmbart hsab dirdi ki, Ikili yazl hyatda Qalily v Nyutn sistmi kimi qbul lunmudur. Bllikl mhasibat utu bir iqtisali lm lmaqla, ilk vvl nun sas bir lm kimi Bndtt Ktrili (1548) v Luka Pailinin (1494) srlrind qyd lunmudur. nlar mhasibat utunun mssisnin idar lunmasnda mhm vasit lduunu gstrmi v univrsal mtdiki lm kimi qiymtlndirmilr.

Bununla yanaq mhasibat utu bir iqtisadi lm kimi, nun nzri v mtdiki saslar daha snra dnya lklrinin alimlri v mtssislri trfindn inkiaf tdirilmidir. Mhasibat utu daima tkmilldirilmkl bazar iqtisadiyyat raitind lk iqtisadiyyatnn frmalamas, sahibkarln inkiaf v idartm sistmind mhm amil vrilmidir. Mhasibat utu mtlif inkiaf mrhllrind idartmni zruri ut infrmasiyalar il tmin d bilmk n planlamann, prqnzlamann v tsrrfat faliyytinin thlilinin tlblrin uyun qurulmaldr. Mssisnin idar dilmsind mhasibat utunun infrmasiyalarndan daha smrli istifad d bilmk n mhasibat utunun qabaqcl ut mtdlarndan, mhasibat utu bynlalq standartlarndan istifad lunmas, ut mliyyatlarnn kmptrlmsi istiqamtind trafl i aparlmas gnn vacib mslsidir. Bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat utu idartm utuna vrilir. Masir raitd iqtisadi chtdn yksk inkiaf tmi lklrd mhasibat utu bir iqtisadi lm lmaqla znn faliyytind maliyy v idartm mhasibatlna ayrlmdr. Bununla laqdar mhasibat utunun bynlalq standartlara kmk rtlrinin yrin ytirilmsind birinci tlb utun iki hissd Maliyy v Idartm utu zr ayrlqda aparlmasdr. Mhasibat utu infrmasiyalarndan mssis v irktlrin mhasiblri il yana mncrlr, mlkiyyt sahiblri, invstrlar, bank mtssislri, hquqnaslar v s. gni istifad dirlr. na gr d bir sra hallarda mhasibat utunu sahibkarln dili kimi adlandrrlar. Bu dild danmal lan sahibkarn faliyytinin btn itiraklar mhasibat utunun nzri v tcrbi saslarndan v nun anlay v trminlrindn istifad dirlr. Mvcud qanunvriciliy gr Azrbaycan Rspublikasnn razisind sahibkarlq faliyyti v ya baqa faliyytl mul lan, hquqi s saylan, yaud hquqi s saylmayan, tabiliyindn v mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq faliyyt gstrn btn mssislr, idarlr, tkilatlar v baqalar mhasibat utu aparmaa brcludurlar.

1.2. Tsrrfat utunun vziflri Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununda mhasibat utunun sas vziflrinin maliyy, bank, vrgi rqanlar, srmayilr, malsatanlar, malalanlar, krditrlar, dvlt rqanlar v digr mara lan tkilatlar v slr trfindn prativ rhbrlik v idartmni hyata kirmk, tqdim dilck maliyy (mhasibat) hsabatlarnn trtibi n, hminin mssisnin tsrrfat mliyyatlar v maliyy-tsrrfat faliyyti haqqnda zruri lan mlumatlar tam v dzgn frmaladrlmas qaydasnda myyn lunmudur. Gstrilnlrl yana mhasibat utu mk, matrial v maliyy htiyatlarnn tsdiq dilmi nrmalara v smtalara mvafiq laraq istifadsi, mlkiyyt hququ v hdiliklrin zrind nzarti tmin tmkl, maliyy-tsrrfat faliyytindki nqsanlarn qarsn almaldr. Nzr almaq lazmdr ki, tsrrfat utu sistmi v prinsiplrini yrnmy balayarkn ilk nvbd tsrrfat utunun isthsaln idartm sistmind yrini v vziflrini trafl yrnmk lazmdr. Idartm sistmi mliyyatlarnn icrasnda icra lunan mrhllr nzrdn kirilrkn bunun mrhld icras faliyyti myyn lunur. Bllikl tsrrfat utu idartm sistminin mumi prinsiplrind susi yr tutur. Tsrrfat utunun yaranmas bilavasit isthsal mliyyatlarnn, tdavln yaranmas v inkiaf v tsrrfat subyktlrinin iqtisadi faliyytinin nticsidir. bhsiz ki, tsrrfat subykti faliyytinin idar lunmas il yana nun iqtisadi inkiaf qanunauyunluunu bilmkl, nun faktiki vziyytini qiymtlndirmk vacibdir. Bu is iqtisadi subyktin btn faliyytind ba vrn mliyyatlarn gstricilrinin nzartd lmas, nlarn ardcl laraq sndldirilmsi v utda ks lunmas il ntic laraq infrmasiya mdlinin yaradlmasn tlb dir. Ut mssislrin idartm sistmind icra lunmu tsrrfat-maliyy mliyyatlarnn

sndldirilmsi, uta alnmas, l vahidlri zr tplanmas sasnda faktiki infrmasiya mdli yaradr ki, bu da idartm sistmind susi hmiyyt malikdir. Bllikl utun birinci vzifsi idartm mliyyatlarnn icrasnda iqtisadi subyktin hr bir tsrrfat bykti zr miqdar gstricilrini v kyfiyyt araktristikasnn utda ks lunmasn tmin tmsidir. Burada utun sas vzifsi hr bir bykt zr hqiqi infrmasiya mdlinin trtibi vacib rt hsab lunur. Hr bir ut byktinin btn gstricilrini ks tdirmk sad mliyyat dyildir. na gr d hr bir uta alnan byktin sas iqtisadi gstricilri ks lunmaldr. Buna gr d utda birinci vzifsinin icrasnda tsrrfat byktinin iqtisadi subykti il tsrrfat faliyytind rlu v utdak yri myyn lunur. Gstrilnlrl laqdar laraq tsrrfat utunun birinci vzifsi mssis tsrrfat faliyytind faktiki laraq icra lunmu mliyyatlara dair tam hcmd infrmasiyalarn idartm n hazrlanmasdr. Utda ks lunmu infrmasiyalar l trtib lunmaldr ki, miqdar gstricilri mlumatlar sasnda mssis tsrrfat faliyytin dair tibarl kyfiyyt gstricilri ld tmk mmkn lsun. Utun idartm mliyyatndak ikinci vzifsi idartm byktlri zrind nzartin tmin dilmsidir. Gstriln vzifnin icrasnda tsrrfat utu aadaklarn icrasn tmin tmlidir: - Icra lunmu tsrrfat mliyyatlarnn iqtisadi chtd faydal lmas; - Tsrrfat mliyyatnn hquqi chtdn saslandrlmas; - Mssis mlaknn qrunub salanmas; - tibarl v dzgn ut infrmasiyalarnn hazrlanmas; - Mssis tabiliyind faliyyt gstrn btn byktlrin tsrrfat faliyytlri gstricilrinin vahid ut sistmi kimi ks lunmas. Utun nc vzifsi isthsal mliyyatlarnn yaladrlmas v tkili sistminin daha da ykslmsin imkanlarn artrlmasdr. Nzr almaq lazmdr ki, tsrrfat utu mssis tsrrfat mliyyatlarnn utu il yana znn analitik thlillri prativ mliyyat araktri il laqdar laraq btn tsrrfat faliyytin tsir dir. Analitik ut mliyyatlarnn icras il tsrrfat utu mssisnin btn tsrrfat faliyytin dair trafl v tibarl infrmasiyalar hazrlayr v hmin infrmasiyalar idartmd mhm gstrici laraq faydal nticlr ld tmy rait yaradr. prativ (mliyyat) utunun vasitsil mssis rhbrliyin buralm nqsan atmamazlqlarn aradan qaldrlmas v msbt gstricilrin artrlmas il laqdar laraq vacib lan infrmasiyalar tqdim dir. Ut drdnc vzifsinin icras il idartm mliyyatlar il laqdar lan infrmasiyalar mtlif maraql slr n hazrlayr v nlarn istifadsi n tqdim dir. tibarl v gni mzmunda aydnlq frmasnda hazrlanm ut infrmasiyalar mssis ii hytinin trafl mlumat almalarna rait yaradr, shmdarlara, sahibkarlara imkan vrir ki, nlar maraqlandqlar prblmlr zr lazmi qrarlar qbul tsinlr. Bllikl tsrrfat utu mssis faliyytinin mhm idartm gstricisi lmaqla, btn tsrrfat faliyytinin natural gstricilr sasnda pul ifadsind, fasilsiz, badan-baa sndldirilmi frmada ks lunmasn tmin dir.

1.3. Tsrrfat utunun nvlri v llri Srbst bazar iqtisadiyyat mnasibtlrinin yaranmas, mtlif mlkiyyt frmalarnn istifadsi, arici lk irktlrinin itirak il mssislrin tkili sasnda Bynlalq mhasibat utu standartlarndan istifad lunmas prinsiplri, lkd idartm prinsiplrinin tkimilldirilmsi mhasibat utunun rlunu daha da artrlmasn tlb dir.

Masir raitd tsrrfat utu sistmi bir-biril laqdar lan nvd ifad lunur. Bunlardan birincisi prativ, ikincis statistika v ncs mhasibat utudur. prativ ut vasitsil idar, mssislrin, isthsal sahlri, slrin faliyytin gndlik rhbrlikd istifad dilir. prativ ut vasitsil mssisnin idar hytin mssisd matrial htiyatlarnn hrkti, mhsul buralnn hcmi, nun alc tkilatlara yklnmsi v miqdar, isthsal htiyatlarnn hcmi v s. infrmasiyalar dail lur. Bu kimi infrmasiyalarn alnmas mnblri sndlr sasnda, tlfn, tltayp, faks v ifahi frmada vril bilr. prativ ut bir sra hallarda hmin mlumatlara tlbat lduu vziyytd hazrlanr v tqdim lunur. prativ ut bir qayda laraq tlb lunduu halda aparlr. nun tqdim lunmas n vat myyn lunmur. Bu is gstriln ut frmasnn baqa ut frmalarndan frqlndirn birinci gstricidir. prativ infrmasiyann ikinci frqi nun istniln vatda, sndldirilmdn hazrlanb tqdim lunmasdr. Yuarda qyd lunduu kimi prativ infrmasiyann ifahi frmada, tlfn, tlqraf v tltaypla vrilmsi d nu digr ut frmalarndan frqlndirn lamt hsab lunur. Bir sra hallarda htiyac lmas lazm gln raitd prativ ut statistika v mhasibat utu infmasiyalarndan da istifad dil bilr. Statistika utu alq tsrrfatnn iqtisadiyyatn, lmin, thsilin mtlif sahlrind ba vrn ktlvi mliyyatlar yrnir. Statistika utu iqtisadiyyatn vziyyti, nun inkiaf tndnsiyas, fhl qvvsinin hrkti, mt-matrial htiyat, lk halisinin say, nlarn ya, cins, itisas v s. gstricilri zr infrmasiyalar tplayr v aradrma aparr. Statistika utu vasitsil gni hcmd mahid aparlmaqla yana halinin vahid utunu tkil dir. Bu mqsdl statistika utu mhasibat v prativ utu infrmasiyalarndan da istifad d bilr. Statistika utu mlumatlar sasnda dvlt idartm rqanlar prqnzlar myyn dir, iqtisadi siyast sahsind qrarlar qbul dir, lknin iqtisadiyyatnn idar lunmas il laqdar laraq knkrt prativ tdbirlr grr. Mhasibat utu tsrrfat mliyyatlarnn kmiyyt v kyfiyyt gstricilrini mvcud qanunuluqla myyn lunmu sndlr sasnda, pul v miqdar ifadsind ks tdirmkl yrnir v fasilsiz nzarti hyata kirir. Mhasibat utunda btn mliyyatlar tam v ardcl laraq yalnz sndlr sasnda hyata kirilir. Mhasibat utunda sasn pul lsndn istifad dilir. Yalnz rsmiyyt salnan sndlrin mlumatlar mhasibat utunun icrasnn sas mnbi hsab lunur. Mhasibat utunun infrmasiyalarna sasn hr bir maddi-msul sin z vzifsinin dqiq icrasna nzart lunur. Mhasibat utunun infrmasiya sistmi knar (maliyy utu) v daili (idartm utu) istifad lunanlara ayrlr. Maliyy utunda mssisnin maliyy-tsrrfat v iqtisadi gstricilri haqqnda mlumatlar ks lunur v pul ifadsind gstrilir. Maliyy mhasibat utunun sas vzifsi mssisdaili v knar istifad dnlr n susi myyn lunmu frmada hazrlanm infrmasiyalarla tmin tmkdir. tibarl sviyyd hazrlanm iqtisadi infrmasiyalar faydal idartm qrarlarnn qbul lunmasnda susi hmiyyti lmaqla, mssisnin glck vziyytinin ykslmsin, mlkiyyt sahiblrinin mnftinin artrlmasna, dvlt bdcsin dail lan vsaitin artmasna v digr sasl inkiafn tmin lunmasna kmk dir. Maliyy utu zr trtib lunmu maliyy (mhasibat) hsabat gstricilri sasl, tibarl v dzgn lmal, ut gstricilri tsrrfat faliyytinin thlili tlblrin cavab vrmli v tam lmaldr. Idartm utu mssis dailind btn ut mlumatlarn tplamaqla, ykun matriallarnn qbul lunmas n mncrlrin istifadsin vrir. Idartm utu rclrin v hazr mhsullarn, grlm ilrin, idmtlrin maya dyrinin tniki-iqtisadi planladrma v isthsal rclrinin thlili dmkdir. Idartm utu mhasibat, statistika, prativ utun, planladrmann v qismn tsrrfat faliyytinin thlilini hat dir. Tarin mtlif dvrlrd tsrrfat utunun icras n mtlif l vahidlrindn istifad lunmudur. Hazrda is mhasibat utunda aadak l vahidlrindn istifad lunur:

natural l; mk ls; pul ls. Natural ldn sas tibaril mt-matrial htiyatlarnn miqdar zr istifad lunur. Natural l vahidlri kilqram, tnla, mtr v sair hsab lunur. Natural l vahidinin kmyil mtlif mhsulun adna, srtuna malik mlakn miqdarn v kyfiyytini araktriz dn gstricilr haqqnda mlumatlar ld dilir. mk ls il srf lunmu myin hsablanmas n istifad lunur. mk ls vasitsil mssis iilrinin mk haqq v nlarn mk mhsuldarl hsablanr. mk llri sas tibaril natural llrl birlikd ttbiq lunur. Msln mhsul isthsal zrind nzart tdikd hr bir iinin myyn mhsulun isthsalna srf lunan vat, mk mhsuldarlnn hsablanmas zaman hr bir ii hsab il n qdr mhsul isthsal dildiyi myyn lunur. Pul ls tsrrfat mliyyatlarn ks tdirmk n istifad lunur. Pul lsnn kmyi il mtlif tsrrfat mliyyatlar haqqnda mumildirilmi gstricilr ld dilir. Pul ls vasitsil mssis v nun ayr-ayr sahlrinin ii zrind nzart lunmaqla, kyfiyyt gstricilri myyn lunur. Azrbaycan Rspublikasnda pul ls milli pul vahidi lan manat hsab lunur. arici lklrl iqtisadi laqlr apararkn hsablamalarda hmin lklrin pul vahidlrindn amrika dllarndan, alman markasndan, Fransa frankndan, Rusiya rublindn, Trkiy lirsindn, in yuanisindn, Yapniya inasndan v s. istifad dilir.

1.4. Mhasibat utunun iqtisadi nzartd v idartmd rlu Mhasibat utu prinsiplri, sistmi v standartlar daima tkmilldirilmkl, bazar iqtisadiyyatnn frmalamasnda sahibkarlq dili vzifsini yrin ytirmkl, idartmd mhm rl ynayr. Mhasibat utu idartmd mhm vasit lmaqla yana planladrmada, mssis tsrrfatmaliyy faliyytinin tnzimlnmsind, isthsaln daha yksk sviyyd tkil lunmasnda sasl rl ynayr. Masir idartm sistminin bazar iqtisadiyyat tlblrin uyun tkili bilavasit mhasibat utunun bynlalq ut sistmlrin uyun inkiaf v tkmilldirilmsi il laqdardr. Tsadfi dyildir ki, bir sra iqtisadi chtdn yksk drcd inkiaf tmi dnya lklrinin iqtisad mtssislrinin hsablamalarna gr idartmd istifad lunan infrmasiyalarn 70 faizdn u ancaq mhasibat utu mlumatlar hsab lunur. Bir qayda laraq iqtisadi subyktlrin btn mlak, cmldn sas vasitlr, ammal-matriallar, yanacaq-nrgtika, mk v maliyy htiyatlar infrmasiyalar mhasibat utunda sistmlmi kild tplanaraq isthsalat, maliyy-tsrrfat faliyyti zr istniln nticlrin ld lunmasna rait yaradlr. Mvcd lan infrmasiyalarn idartm sistmind faydal istifad lunmasn tmin tmk n is mhasibat utunun l bir sistmli tkili lazmdr ki, masir dvrd dnya lklrind istifad lunmu qabaqcl mhasibat utu v bynlalq standartlarn mtdu v prinsiplrindn istifad dilmsin uyunlamaqla, hsablama tnikasndan gni istifad dilmsin rait yaratsn. Idartm sistmind mhasibat utu bir sra vziflr yrin ytirir ki, nlar irisind mhm hmiyyti lan nzart funksiyasdr. nu da qyd tmk lazmdr ki, idartmnin tkmilldirilmsi dvriyyd mtlif mlkiyyt frmalarnn yaranmas il bazar mnasibtlrinin frmalamas mhasibat utunun nzart funksiyas v nun frma, mtdlar arici lklrin tcrblrindn istifad dilmsi il daha da gnilnir v mhkmlnir. Kyfiyytli tkil lunmu mhasibat utu infrmasiyas mssis v irktlrin isthsal mliyyatlarnn mtlif mrhllrin nzart tmkl, lazmi raitd mssisnin v nun

blmlrinin btn mliyyatlarnn faliyytin nzart tmy, nu thlil tmy v bu infrmasiya sasnda mtlif idartm mrhllrind idartm qrarlarn saslandrmaq v qbul tmk n istifad dilir. Idartm sistmind mhasibat utu bir sra vziflri yrin ytirir. Hmin vziflr srasnda nzart, mlakn qrunub salanmas, infrmasiya v analitik vziflri susi hmiyyt malikdir. Nzart funksiyas. Idartmnin tkmilldirilmsi raitind mtlif mlkiyyt frmalarnn mvcudluu, bazar mnasibtlrinin frmalamasnda mhasibat utunun nzart funksiyas daha mhm kil alr v bu da bhsiz utun frma v mtdlarnn daha da tkmilldirilmsi v dnya lklri tcrbsindn istifad dilmsini mhm vzif laraq qarya qyur. Mtlif mlkiyyt frmalarnn yaranmas, mssis hquqlarnn gnilndirilmsi, alq tsrrfatnda maliyy-mhasibat nzartinin ziflmsi dyil, ksin nun daha da mhkmlnmsini tlb dir. Ut aparat iilri, nzart-tfti v audit idmti, vrgi rqanlar yni idartm prinsiplrin saslanaraq mvcud lan maddi htiyatlarn dzgn v smrli istifad lunmas zrind nzarti tmin tmlidirlr. Mhasibat utunun nzart funksiyasnn gnilnmsi bir daha nunla laqdardr ki, hazrki raitd hr bir mssis rhbrliyi, mncrlr z mssislrini maliyy-tsrrfat gstricilri v dm qabiliyyti infrmasiyalarn ld tmlri vacib rtlrdir. Nzart qarda qyulan mqsd atmaq n vzifnin myyn lunmas prssidir. Nzart prssini myyn lunmu standartlar tkil dir ki, nlarn icras qardak vzifnin yrin ytirilmsini tmin tmy ynldilir. Nzart frmada yrin ytirilir. Bunlardan birincisi ilkin nzart, ikincisi cari nzart v ncs is snrak nzart adlanr. Ilkin nzart tsrrfat mliyyatnn icra lunmasna qdr aparlan, cari nzart mliyyat icra lunduu dvrd, snrak nzart is mliyyatn icra lunmasndan snra aparlm nzart frmasdr. bhsiz bu mliyyatlarn aparlmas v icra lunmas vvlcdn myyn vzifli slr trfindn sndldirilir. Hr bir mliyyat ayrlqda myyn sndldirm sasnda icra lunur. Mssislrd ilkin nzart bir qayda laraq kadrlarn silib yrldirilmsi, matrial v maliyy vasitlri htiyatlarnn istifadsind icra lunur. Kadr htiyatlar zr ilkin nzart mssislrd siln kadrlarn i v pkar faliyytlrinin myyn lunmas v daha hazrlql, yksk itisasa malik lan mtssislrin silmsini nzrd tutur. Cari nzart mtlif tsrrfat mliyyatlarn icra drkn trtib lunmu sndlm dvrn hat dir. Yni cari nzart bilavasit mliyyatlarn yrin ytirildiyi vatda icra lunur. Icra lunan mliyyatn daimi laraq ylanmas, ml glmi prblmlrin mzakirsi v tkmillmsi grln mliyyatn mvcud lan qanunvricilikdn v nzrd tutulmu plan gstricilrindn knara masnn qarsn alr. Bllikl ilkin aparlm nzart vasitsil myyn lunmayan qanunsuz mliyyata yl vrilmsi cari nzart vasitsil aradan qaldrla bilr. Snrak nzart tsrrfat mliyyatnn icra lundubu vatda v ya icradan snra aparlan nzr frmasdr. Mssisd faliyyt gstrn hr bir s myyn tsrrfat mliyyatlarn icra drkn bilmlidir ki, hmin snd ndan snra baqa mtssislr trfindn ylanacaqdr. na gr d tsrrfat mliyyatnn icra lunmasnda hr bir s trtib ldiyi mliyyatn qanunuluqda myyn lunmu nrma v standartlara uyun lmasn tmin tmy brcludur. Mssislrd snrak nzart frmas bir qayda laraq aparlan tfti v auditr ylamalarnn nticsi il myyn lunur. Aparlan audit v tfti ylamalar nticsind mssisnin btn tsrrfat-maliyy v iqtisadi gstricilri sasl kild aradrlr v buralm nqsanlar, atmamazlqlar myynlmkl nlarn aradan qaldrlmas n knkrt tdbirlr grlr. Kyfiyytli tkil lunmu mhasibat utu infrmasiyas mssis v irktlrin isthsal mliyyatnn mtlif mrhllrin btn mliyyatlarnn faliyytin nzart tmy, nu thlil tmy v bu infrmasiya sasnda mtlif idartm qrarlarn saslandrmaq v qbul tmk n istifad dilir. mlakn qrunub salanmas. mlakn qrunub salanmas vzifsinin yrin ytirilmsi

mhasibat utunun daha da tkmilldirilmsi v nun nzart funksiyasnn mhkmlndirilmsi il laqdardr. susi il qyd lunmaldr ki, gstriln vzifnin yrin ytirilmsi n ilk nvbd mssisd yksk sviyyli avadanlqlarla tmin lunmu anbar tsrrfat, nzart v ls cihazlar v digr rait yaradlmaldr. Idartm sistminin daha da tkmilldirilmsi, bazar iqtisadiyyatnn frmalamas, mlkiyytilrin saynn artmas v arici iqtisadi faliyytin inkiaf mhasibat utunun mlakn qrunub salanmas vzifsinin daha da mhkmlndirilmsini tlb dir. lmi saslarla tkil lunmu mhasibat utu sistmi raitind mlakn mnimsnilmsi faktlarnn myyn lunmas il yana krubsiyalam qruplama faktlar da akarlanr v nlara qar knkrt tdbirlr grlmsi rallar. Gstriln msllrin hllind idar v mssislrd qalqda lan mt-matrial dyrlrinin dvr invntarladrlmasnn susi hmiyyti vardr. Aparlan invntarladrma nticsind tsrrfat mliyyatlarnn lazmi sndlrl rsmiyyt salnmas, nlarn mhasibat utunda ks lunmas myynldirilir v ylama nticlri sasndak sndlr faktiki ut gstricilri il mqayis lunmaqla ntic myynldirilir. Hazrda mvcud lan mhasibat utu sistmi mssisnin digr idmtlr il laqd mlakn qrunub salanmasn tmin dir v mtlif ksikglm, arablma v itkilrin qarsn alr. Infrmasiya vzifsi. Mhasibat utunun bazar iqtisadiyyatnn frmalar raitind idartmd n mhm vzif infrmasiyalarn hazrlanmas v istifad n tqdim lunmasdr. Mhasibat utu mtlif idartm sistmind hazrlad infrmasiyalar nticsind tlb lunan idartm qrarlar qbul lunur. Mhasibat utu sistmi hr bir mssisd mlakn hrkti, tsrrfat mliyyatlar dvrnd nun mlglm mnblri il laqdar maliyy v isthsaltsrrfat faliyyti il laqdar sinttik v analitik infrmasiyalar cmldirib istifad lunmas n hazrlanr. Ntic tibar il mhasibat utu infrmasiyalar prativ-tniki, statistika utu, planlamada, prqnzlarn trtibind v mumiyytl mssis faliyyti zr taktika v stratgiyann hazrlanmasnda gni istifad lunur. nu da nzr almaq lazmdr ki, mhasibat utunun inkiafnn btn mrhllrind nun tqdim tdiyi infrmasiyalarda byktivliyin, druluun, vatnda trtib lunmas vzifsi qarya qyulur. Masir idartmnin tkmilldirilmsi raitind mhasibat utu infrmasiyalarnn hazrlanmasna daha vacib tlblr qyulur. Hmin infrmasiyalar yksk kyfiyytli v faydal lmaqla mlkiyyt sahibini, arici maliyy vsaiti qyulular v digr maraql slrin tlblrini tmin tmlidirlr. Analitik vzifsi. Hazrda idartmnin tkmilldirilmsi v bazar mnasibtlrinin frmalad raitd analitik vzif vacibdir. Bl ki, tibarl v hquqi chtdn saslandrlm mhasibat utu infrmasiyalar sasnda mssis v nun tabiliyind lan filiallarn maliyy, isthsalattsrrfat faliyyti thlil lunur v hazrlanm analitik hrlr sasnda lazmi qrarlar qbul lunur. Bu vzifnin yrin ytirilmsi mhasibat utunun btn blmlri, cmldn mvcud htiyatlardan istifad lunmas mhsul isthsal, srf lunmu msrflrin hcmi, qiymtlrin dzgn ttbiq lunmasnn gstricilrinin thlilin imkan vrir ki, bu da srbst bazar iqtisadiyyat raitind hmiyytlidir. Btn gstricilrin thlili v yrnilmsi il hr bir mssisnin iqtisadiyyatna dair trafl analitik infrmasiyalar ld lunur ki, bu da idartm sistmi tlblrinin icrasnda sasl hmiyyt malikdir.

1.5. Mhasibat utunun tkili, ba mhasibin hquq v vziflri

Mhasibat utu haqqnda Qanunda mssis rhbri mhasibat utunun tkilin cavabdhdir v mhasibat utunun dzgn tkili n lazmi rait yaradr, utla laqdar lan btn blmlrin, idmtlrin iilri trfindn hazrlanan ut sndlrinin vatnda v dzgn trtibi v tqdim lunmasnda tlblrin yrin ytirilimsini tmin dir. I hcmindn asl laraq mssis rhbri mssisnin mhasibat idmtinin struktur blmsini yaradr. Mhasibat utu mliyyatlarnn icrasna rhbrlik hmin blmnin (bnin) rhbri v ya ba mhasib trfindn hyata kirilir. Mhasibat idmti zr mstqil struktur blmsi lmayan mssislrd mhasibat idmtin aid lan ilri qarlql balanm mqavil sasnda itisasladrlm tkilat, yaud mvafiq mtssis icra d bilr. Mhasibat utu itisas zr ali thsili lan v ildn az lmayaraq mhasibat utu zr i tcrbsi lan s ba mhasib ily bilr. Ba mhasib qbul lunmu btn mhasibat utu standartlarn v mhasibat utuna dair digr nrmativ sndlri rhbr tutaraq utun mumi prinsiplrin riayt dilmsin nzart dir. Ba mhasib mssis trfindn hyata kiriln btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utu hsablarnda dzgn ks tdirilmsini, nun nzarti, prativ mlumatlarn tqdim dilmsini, Mhasibat (maliyy) hsabatlarnn myyn dilmi mddtlrd hazrlanb tqdim dilmsini tmin dir. Bir qayda laraq ba mhasib mssis rhbri il birlikd mt matriallarn, pul vsaitlrinin qbulu v vrilmsi n sas saylan sndlr, habl hsablama, krdit v maliyy hdiliklrin imza dirlr. Gstriln sndlr ba mhasibin imzas lmadqda tibarsz saylr v icra n qbul lunmur. gr ba mhasib uzun mddt id lmazsa (mzuniyytd, zamiyytd v s.) mssis rhbrinin yazl srncam il mhasibat sndlrinin imzalanmas digr s hval lunmaldr. Ba mhasib qanunvricilik tlblrin uyun lmayan sndlri imzalamas qti kild qadaandr. gr mssis rhbri ba mhasibdn mssisd maliyy v mqavil qaydalarna cavab vrmyn sndin rsmiyyt salnmas v icrasn tlb drs, ba mhasib bu kimi srncam icra tmmlidir. Bl halda mssis rhbri gstriln mliyyatn icras il laqdar laraq yazl srncam vrrs, ba mhasib nu icra dir v bu halda msuliyyt bilavasit mssis rhbrinin hdsind qalr. Mssisd btn maddi-msul slrin i qbulu v i yrlrinin dyidirilmsi (anbar mdirlri, zindar v s.) ba mhasibl razladrlr. Ba mhasib idn azad dilrkn mssisd mhasibat utunun vziyyti v hsabat mlumatlarnn druluu mssis rhbrinin mri il tyin dilmi kmissiya trfindn ylanlb, ntic myyn lunduqdan v aktla rsmildirildikdn snra yni tyin dilmi ba mhasib thvil vrilir. Akt az nsdn ibart trtib dilrk mssis rhbri trfindn tsdiq dilir v birinci nssi mhasibatda salanlr. Mssislrd mhasibat utunun tkili prinsiplrinin icras Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununun 3-c maddsin sasn ut aparmaa brclu lan btn iqtisadi tsrrfat subyktlrinin ut siyastinin frmalamas saslarn aqlamasn myyn dir. Mssislrin ut siyasti nlarn rhbri trfindn srbst frmalar. Mssis rhbri ut siyastini frmaladrarkn Mhasibat utu haqqnda qanunu, mhasibat utunu tnzimlyn digr nrmativ sndlri v mssisnin tkilati quruluunu sas gtrr. Ut siyastinin frmalamasnda sasn aadaklar nzrd tutulur: - mssis z mlakn v hdliklrini digr mssislrin mlakndan v hdliklrindn ayrr; - mssis uzun mddt fasilsiz iin, nun glck inkiafna, mlak v hdliklrin, hminin brclarn vatl-vatnda dnilmsin tminat vrir; - mssis ut siyastini Azrbaycan Rspublikasnn mhasibat utu sistmini tnzimlyn qanunvrici sndlr uyun laraq hsabat ili n qbul dir; - msis glir v rclrin hsabat dvrn dzgn aid tmli, btn tsrrfat mliyyatlarnn

ardcl laraq ut yazllarnda dzgn rnlji qydiyyatn tmin tmli, mvcud mlakn, hdiliklrin, kapitaln, hsablamalarn v digr mlakn invntarlamasnn nticlri utda tam v dzgn ks tdirilmlidir. Mhasibat utunun tkilind hr bir mssisnin vziflri aadaklarla araktriz lunur: - mssis mlaknn, hdliklrinin v btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utunu, ilnib hazrlanm mhasibat utu standartlarna, mhasibat utunun hsab planna v baqa nrmativ sndlr uyun mhasibat utu hsablarnda qarlql laqd ikili yazl sulu il icra tmk; - hsabat dvr rzind ayr-ayr tsrrfat mliyyatlarn utda dzgn ks tdirmli, mlakn qiymtlndirilmsi zaman tsrrfatlq raitindn asl laraq qbul lunmu ut siyastin v mvcud lan qanunauyun hazrlanm mhasibat utu standartlar v uta dair digr nrmativ sndlrin tlblrin ml lunmal, kn dvr il mqayisd ut siyastindki dyiikliklr, mhasibat hsabatnda izah dilmlidir; - hsabat dvrndki (ay, rb, il) mvcud mlakn, hdliklrin, kapitaln, hsablamalarn v digr mt-matrial dyrlrinin invntarlamasnn nticlri utda tam v dzgn ks tdirilmlidir. Btn tsrrfat mliyyatlarnn ardcl laraq ut yazllarnda dzgn, ardcl qydiyyat tmin dilmlidir; - qbul lunmu ut siyastin hsabat ili rzind riayt dilmlidir; - mhasibat utunda cari rclrin isthsala (tdavl rclrin) v kapital qyulularna ayrlmas drst myyn lunmaldr. Hr ayn biri tariin analitik ut hsablarnn mlumatlar il zldirilrk, nlarn brabrliyi v dzgnly myyn lunmaldr. Mhasibat utunun mqsdi maliyy, bank, vrgi rqanlar, srmayilr, malsatanla, malalanlar, krditrlar, dvlt rqanlar v digr mara lan mssis v slr trfindn prativ rhbrlik v idartmni hyata kirmk, tqdim dilck mhasibat (maliyy) hsabatnn trtibi n hminin mssisnin tsrrfat mliyyatlar v maliyy-tsrrfat faliyyti haqqnda zruri lan mlumatlar tam v dzgn frmaladrmaqdr.

FSIL 2. MHASIBAT UTUNUN PRDMTI V MTDU 2.1. Azrbaycan Rspublikasnn qanunvriciliyind mhasibat utunun tnzimlnmsi Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utunun tkili v tnzimlnmsi sasalaprna dnya lklri ut sistmi mdli tsnifat il laqdar balmaldr. Bu bamdan dnya lklrind mhasibat utunun hququ tnzimlnmsi sasn iki frmada kntinntal Avrpa lklri v Byk Britaniya-Amrika utu mdli zr icra lunur. Birinci qrup lklrd (Almaniya, Fransa, Italiya, Argnitina v s.) mhasibat utunun tnzimlnmsi il laqdar laraq gni hcmd qanunlar qbul lunmudur. Ikinci qrup lklrd (AB, Byk Britaniya v s.) is mhasibat utu sasn pkar mhasib tkilatlarnn qbul tdiklri ut sistmi v prinsiplri sasnda idar lunur. Bllikl rspuklikamzda hazrda istifad lunan mhasibat utu mdlinin kntinntal ut mdlin uyunluudur. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 29 iyun 2004-c il tarili Qanununun 4-c maddsind mhasibat utu sahsind dvlt tnzimlnmsi il laqdar laraq gstrilir ki, Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utu sahsind dvlt tnzimlnmsinin sas mqsdi kmmrsiya tkilatlar n maliyy hsabatlarnn bynlalq standartlarn v nlara saslanan Milli Mhasibat Utu Standartlarn, qyri-kmmrsiya tkilatlar n is ictimai blm n Mhasibat Utunun Bynlalq Standartlarna saslanan milli mhasibat utu standartlarn hazrlamaqla v ttbiq tmkl lkd mhasibat utunun bynlalq standartlar sasnda inkiaf tdirilmsini v maliyy hsabatlarnda ffafl tmin tmkdn ibartdir. Mhasibat utu sahsind dvlt tnzimlnmsi Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyin hval lunmudur. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan rspublikasnn 29 iyun 2004-c il tarili Qanununun 1-ci maddsind gstrilir ki, bu qanun mlkiyyt v tkilati-hquqi frmasndan asl lmayaraq Azrbaycan Rspublikas razisind faliyyt gstrn hquqi slr, habl hquqi s yaratmadan sahibkarlq faliyyti il mul lan fiziki slr trfindn mhasibat utunun tkili v aparlmas, cmldn maliyy hsabatlarnn hazrlanmas v tqdim lunmas qaydalarn tnzimlyir. Azrbaycan Rspublikasnn razisind icra hakimiyyti rqanlar v bdcdnknar dvlt fndlar trfindn nlarn slahiyytlri dailind ilnib hazrlanm mhasibat utu il laqdar btn nrmativ hquqi aktlar icra hakimiyyti rqan il razladrlaraq, tsdiq dildikdn snra ttbiq dil bilr. Rspublikada vahid mhasibat utu v hsabat sistmi yaratmaq, nu daima inkiaf tdirmk, tkmilldirmk v bu ilr nzart tmk mvafiq rqanlarn itirak il Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi trfindn hyata kirilir. Azrbaycan Rspublikas Milli Bank, Dvlt Statistika Kmitsi, Nazirlr Kabinti yannda Dvlt Srta Nzarti, Dvlt Vrgi Nazirliyi v Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyin mvafiq surtd digr rqanlar Rspublika Maliyy Nazirliyi il razlamaqla banklarn, srta tkilatlarnn v bu kimi baqa dvlt rqanlarnn, digr tsrrfat subyktlrinin mhasibat utu v hsabatlarn tnzimlyirlr. Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utu sahsind btn yni nrmativ sndlrin, nlarn frma v rkvizitlrinin yaradlmas v yaylmas Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin razl lmadan hyata kiril bilmz. Mhasibat utu v hsabatnn dvlt trfindn tnzimlnmsinin sas mqsdi Azrbaycan Rspublikas maliyy hsabat Bynlalq standartlarna uyun prinsiplr cavab vrn vahid mhasibat utu sistminin frmalamasndan, bu sahd nun mvafiq hquqi v mtdlji saslar zr ut v hsabat frmalar il tmin dilmsindn ibartdir. Mhasibat utu v hsabatlarnn tnzimlnmsinin sas vziflri aadaklardr:

a) tsrrfat mliyyatlar itiraklarnn maraqlarnn mdafiisi kimi vahid mhasibat utu v hsabatlarnn trtibi zr mhasibat utu standartlarnn yaradlmas; b) dvlt rqanlarnn, mlkiyytilrin v baqa istifadilrin mnaflri n mhasibat infrmasiyasnn hazrlanmasnn v ndan istifadnin sas kimi mcburi nrmativ gstrilrin myyn dilmsi; v) mhasibat utu v hsabat il mul lan pkar iilrin hquqlarnn v vziflrinin myyn dilmsi; q) bynlalq mhasibat utu sistmi v standartlarna uyun prinsiplr uyun lan milli mhasibai utu v hsabatnn inkiaf tdirilmsi. Mhasibat utu v hsabatnn tnzimlnmsind mhm snd Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 20 ktyabr 1995-ci il tarili mri il tsdiq tdiyi v 01 yanvar 1996-c ildn qvvd lan Mssislrin Mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimatdr. Azrbaycan Rspublikas razisind sahibkarlq faliyyti v ya baqa faliyytl mul lan, hquqi s saylan, tabiliyindn v mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq faliyyt gstrn btn iqtisadi subyktlr mhasibat utu aparmaldrlar. Mhasibat utu hsabatlar tsrrfat mliyyatlar haqqnda mlumatlarn v mhasibat utunda digr infrmasiyann qrupladrlmas v salanmas n vahid sasdr. Mhasibat utunda sinttik hsablar mssis mlaknn, kapitalnn, maliyy nticlrinin v s. myyn dilmi nv zr tyin dilmi lamtlrin gr mumildirilmi mlumatlarn qrupladrlmasna idmt dir. Analitik hsablar is sinttik hsablarn dailindki si, matrial v baqa hsablardak mlumatlar daha trafl qrupladrr. Subhsablar is qrupladrlm analitik ut mlumatlarn znd ks tdirmkl, sinttik hsabn bir hisssi frmasnda ifad lunur. Mhasibat utunun hsablar plan mhasibat utunun myyn dilmi lamtlri zr sinttik subhsablarn ykunudur. Hsablar plannn ttbiqin dair Tlimat banklarda v bdc idarlrind baqa digr btn mssislrd mhasibat utunun aparlmasnn sas mtdiki prinsiplri il laqdar msllri tnzimlyir. Burada sinttik hsablar v subhsablarn qsa araktristikas rh lunur. Mhasibat utu hsablarnn blmlr zr tsviri Hsablar Plannda myyn lunmu ardcllqla gstrilir. Hazrda lk iqtisadiyyatnn inkiaf, mtlif lklrl iqtisadi laqlrin gnilnmsi rspublikamzda mvcud lan mhasibat utu sistminin maliyy hsabat bynlalq standartlarna uyunlamas mhm msl kimi qarda durur. Azrbaycan Rspublikas iqtisadi msllrin halli bamndan dnyann yksk drcd inkiaf tmi v digr kiik lklrin, bynlalq v razi tkilatlarnn diqqtini znd clb dn tbii bir qtbd yrlir. Burada dnyann bir lklri z maraqlarn bildirmkl, nfuz dairlrini gnilndirmy alrlar. Bu raitd lk dailindki iqtisadi infrmasiyalarn bynlalq tlblr uyunlamas v nlarn arici srmayilr trfindn anlalan frmada hazrlanmas mhm tlblrdn hsab lunur. Bu bamdan rspublikann hazrda mvcud lan mhasibat utu sistmi v standartlarnn maliyy hsabat bynlalq standartlarna uyunlamas v tnzimlnmsind Azrbaycan Rspublikas Nazirl Kabintinin 20 fvral 2003-c ild qbul tdiyi Bynlalq Mhasibat Utu Standartlarna kmk mqsdil Milli Mhasibat Utu Standartlarnn 2003-2007-ci illrd hazrlanmasna v ttbiqi zr Prqram haqqnda qrarnn susi hmiyyti vardr. Hmin qrar blmdn ibart laraq aadak msllri hat dir: 1. Bynlalq mhasibat utu standartlarna uyun nrmativ hquqi bazann v mtdiki tlimatn hazrlanmas; 2. Utun masir infrmasiya tnlgiyasnn tlblrin uyunladrlmas; 3. Mhasibat utu sahsind mtssislrin hazrlanmas. Gstriln tdbirlrin icras mhasibat utu prinsiplri v knspsiyasnn bynlalq mhasibat utu standartlarna uyun tnzimlnmsind mhm vasit lmaldr. Mhasibat utunun milli sistminin bynlalq standartlar frmasna kirilmsind mhm

msl yksk kyfiyyt gstricilrin malik lan mhasibat utu kadrlarnn hazrlanmas v faliyytd lan mhasiblrin itisaslarnn masir tlblr sviyysind ykslmsinin tkilidir. Yksk kyfiyyt gstricilrin malik lan mhasiblrin hazrlanmas rta itisas p mktblrindn balaya bilr. Bynlalq mhasibat utu standartlarna kidl laqdar laraq itisaslam bynlalq v digr milli mhasibat utu tkilatlar il mkdalq vacib rtdir. Bu mqsdl susi prqram trtib lunmal v sistmli frmada maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsi, Mhasiblrin Bynlalq Fdrasiyas v digr lklrin milli mhasibat utu tkilatlar il daimi mkdalq yaradlmaldr. Mssislrin ut siyasti haqqnda sasnam Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utu sistminin tnzimmlnmsi n yaradlm nrmativ hquqi sndlrdn biridir v bu sahd yaradlm nrmativ-hquqi sndlri nzr almaqla mhasibat utu sistminin tnzimlnmsinin n mumi laq frmalarn znd ks tdirir. Mssislrin ut siyasti haqqnda sasnam Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il tarili mri il tsdiq lunmu v bu sasnam Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan rspublikas Qanununa v qvvd lan digr mhasibat utu standartlarna saslanaraq mssislrd mhasibat utunun aparlmas sullarn n mumi laqli frmalarndan bhs dir. Mssisnin mumi siyasti nun rhbri trfindn frmaladrlr. Mssis rhbri ut siyastini frmaladrarkn Mssisnin ut siyasti haqqnda sasnamnin v mhasibat utu sistmini tnzimlyn digr nrmativ-hquqi sndlrin tlblrin ml dir. Ut siyastinin frmalamasnda sasn aadaklar nzrd tutulur: - mssis z mlakn v hdliklrini digr mssislrin mlakndan v hdiliklrindn ayrr; - mssis uzun mddt fasilsiz iin, nun glck inkiafna, mlak v hdliklrin, hminin brclarn vatl-vatnda dnmsin tminat vrir; - mssis ut siyastini Azrbaycan Rspublikasnn mhasibat utu sistmini tnzimlyn qanunvrici sndlr uyun laraq hsabat ili n qbul dir; - mssis glir v rclrini hsabat dvrn dzgn aid tmli, btn tsrrfat mliyyatlarnn ardcl laraq ut rgistrlrind dzgn ardcl qydiyyatn tmin tmli, mvcud mlakn, hdliklrin, kapitaln, hsablamalarn v digr srvtlrin invntarlamas nticlri utda tam v dzgn ks dilmlidir. Gstrilnlrl yana mssis rhbri mhasibat utunun tkili frmasn, snd dvriyysi qaydasn v ut mlumatlarnn tnlgiyasn myyn dir, daili ut v hsabat sistmini ilyib hazrlayr, mhasibat utunun mqsdini hyata kirmk n vacib lan tsrrfat mliyyatlar zrind nzart qaydasn, sndlr imza tmk hququ lanlar v s. myyn dir. Mssis rhbri uit siyastini frmaladran zaman Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununu ld rhbr tutaraq nun btn tlblrini yrin ytirmlidir. Mssis ut siyastind hr df Azrbaycan Rspublikas Qanunvricilik rqanlar trfindn qbul dilmi mhasibat utu standartlarnn tlbin uyun lav v dyiikliklr dil bilr. 2.2. Mhasibat utunun prdmti v nun byktlri Mhasibat utu mssisnin, idarnin, tkilatn v baqa tsrrfat subyktlrinin mlaknn, hdliklrinin, kapitalnn, dvriyy vsaitlrinin v mumiyytl, btn maliyy-tsrrfat faliyytinin natural gstricilr sasnda, pul ifadsind, fasilsiz, badan-baa, sndldirilmi v mhasibat yazllarnda qarlql laqlndirilmi btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat hsablarnda ikili yazl sulu il ylmas v qaydaya salnmas sistmini znd ks tdirir. Mhasibat utunun prdmti hr bir mssis vya irktin mvcud lan mlak, nun ml glm mnblri, hrkti v frmalamasn hat dir. Buna uyun laraq mhasibat utu bir iqtisadi lm lmaqla, nun mumi kild prdmti isthsal mnasibtlrini ks tdirmkl, nun mzmununu myyn dir.

Mssislr fasilsiz tsrrfat faliyytini hyata kirmk n sas fndlara, dvriy vsaitlrin v digr yalara malik lurlar. Tsrrfat faliyyti il laqdar laraq mssislr matriallar, sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr alr, nlardan istifad dir, isthsal mliyyatlarnn icras il laqdar laraq msrflr srf dir, mhsul isthsal dir, isthsal lunmu hazr mhsulu satr, sat nticsind pul vsaiti v mnft ld dir. Bllikl, pul v natural ifadd istifad lunan v lmayan mlak, isthsalat htiyatlar v msrflri, hazr mhsullar, qyri-maddi aktivlr, pul vsaitlri, qiymtli kazlar, invstisiya qyulular, mnft v zrrlr, krditlr, nizamnam fndu v s. mlaklar mhasibat utunun byktlri hsab lunurlar. Mhasibat utunun prdmtini rh drkn nun tarii inkiafna da susi diqqt vrilmlidir. Bl ki, mhasibat utu prdmtinin mzmunu cmiyytin ictimai-iqtisadi frmasiyalarnn inkiaf il laqdar laraq dyiilir. Msln quldarlq quruluu dvrnd isthsal zrind tam hakimiyyt hkm srm v burada qullar da utun prdmtini tkil tmidir. Kapitalizm cmiyytind mhasibat utunun prdmti frdi kapitaln dvran hsab lunurdu. Ssializm cmiyytind mhasibat utu prdmtinin susiyytlri ssialist mlkiyytinin ictimai aarktri il laqdar lmudur. Bazar iqtisadiyyatna kidl laqdar laraq mssislrd mhasibat utu byktlrinin trkibind hmiyytli dyiikliklr yaranmdr. Bl ki, vsaitlrin trkibi v yrlmsind d sasl frqlr yaranmdr. Bunlara uzun mddtli maliyy qyulular, uzun mddt icary gtrlm sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr, icar hdiliklri, valyuta vsaitlri il hsablamalar v sair vsait nvlri aiddir. Mssis vsaitlri, nlarn ml glm mnblri v hr bir mssisd icra lunan tsrrfat mliyyatlar mhasibat utunun byktlri hsab lunur. Baqa szl bynlalq ut standartlarna uyunlama raitind mssislrdki sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr, matriallar, uzunmddtli maliyy qyulular, isthsal msrflri, mnft v zrrlr v sair mhasibat utunun mhm bykti hsab lunur. Mhasibat utu byktlri srasnda tdavl fndlar susi yr tutur. Tdavl fndlarna dvriyyd lan pul vsaitlri, banklardak pul vsaitlri, hazr mhsullar (sat n) v alclara yklnmi mallar aiddir.

2.3. Mhasibat utunun mtdiki saslar Mhasibat utunun mtdu nun prdmtinin yrnilmsi n istifad lunan qaydalardr. lmi aradrmalarda mtd trmini yrnilck yann tminatn aradrmaq n mtlif qayda v prinsiplrdn istifad lunmasn nzrd tutur. Bllikl mhasibat utunun mtdu z prdmtinin hans sullar v prinsiplr vasitsil yrnilmsini yrin ytirir. Gstriln mtdiki sistmd mhasibat utunun hans vasitlrl tsrrfat-maliyy mliyyatlarnn icrasn myyn tmk sas saylr. Mlum lduu kimi tsrrfat vsaitlri v nlarn ml glm mnblri mtlifdir. Btn mliyyatlar dzgn ks tdirmk n ayr-ayr vsait nvlrinin hrkti v nun icras zrind nzarti hyata kirmk t vacibdir. Mhasibat utunun mtdu nun icra faliyytind mhm hmiyyt malik lan lmntlri vasitsil yrin ytirilir. Bu lmntlr Sndlm, Invntarlama, Qiymt, Kalkulyasiya, Mhasibat utu hsablar, Ikitrfli yazl, M_hasibat balans v Mhasibat hsabatndan ibartdir. Sndlm icra lunmu tsrrfat mliyyatnn mhasibat utunda yazl frmada rsmiyyt salnan hquqi snddir. Hr bir mssisd icra lunan tsrrfat mliyyatnn sndldirilmsi mhasibat utunun sas prinsiplri hsab lunur. Mssisd icra lunmu mliyyatn sndlrl rsmiyyt salnmas ut byktlrinin hrkti zr daimi infrmasiya ld lunmasna rait yaradlr. Hr bir tsrrfat mliyyat zr trtib lunmu sndlr sasnda mlumatlar sistmi

yaranr v bu is ntic laraq ykun infrmasiyalarnn trtib lunmasn tmin dir. Sndlm mhasibat utunun susi hmiyyt malik lan vasit lmaqla, mssisd icra lunmu btn mliyyatlarn icrasna nzartin tmin lunmasna imkan vrir. (trafl 5-ci fsil ba). Invntarlama mssis mhasibat utu v hsabatnn dru v dzgnlyn tsdiq tmk n dvr laraq z mlaknn, hdliyinin, hsablamalarnn, kapiatlnn v s. maddi srvtlrini v mumiyytl balansn btn aktiv v passiv maddlrinin faktiki ylanmasnn aparlmasdr. Mssislrd invntarlamann aparlmas Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 3 iyul 2000-ci il tarili mri il tsdiq lunmu mlakn v hdiliklrin invntarlamasna dair Qaydalarn tlbin uyun icra lunur. Invntarlama nticlri susi myyn lunmu sndl rsmiyyt salnr. Hmin sndd btn lazm lan rkvizitlr ks lunmaldr. Invntarlama sndind lan rkvizitlrin tam mzmunda dldurulmas nun sbutdici snd kimi frmalamasn tmin dir. Invntarlama zr trtib lunmu akt invntarlama kmissiyas zvlri v maddi-msul s trfindn imzalanr. (trafl 5-ci fsil ba). Qiymt v kalkulyasiya mhasibat utunda btn tsrrfat maliyy mliyyatlar sndlm sistmind pul ls il ks lunmaldr. Bununla laqdar laraq mhasibat utu mtdunun lmntlrindn biri lan qiymtlndirmdn istifad dilir. Qiymtlndirm tsrrfat vsaitinin, nun ml glm mnblri v tsrrfat mliyyatlarnda ifadsi pul ls il ks lunmasdr. Qiymtlndirm mhasibat utu msllri irisind n mhm v mrkzi msl hsab lunur. Qiymtin kmyi il hr bir mssisd mvcud lan mlakn btn idlrinin mumildirilmi hcmi myyn lunur. Yni btn natural v digr gstricilr pul lsn vrilir v bu sasda mssis vsaitlrinin qiymti nlarn hqiqi maya dyrin saslanaraq myyn lunur. KalkulyasiyaI hr bir mhsul vahidinin isthsalna srf lunmu v maya dyrini tkil dn hsablama sulu dmkdir. lk alq tsrrfatnn btn sahlrind mvcud lan tsrrfat vsaitlrini v icra lunan tsrrfat mliyyatlarn dyr ifadsind lmk, qiymtlndirmk n mhasibat utunda kalkulyasiya sistmindn istifad dilir. Kalkulyasiya hsablamas isthsal lunan mhsulun maya dyrinin hsablanmasn tmin tmkl, qiymtlrin myyn lunmasnda mhm gstrici hsab lunur. Mhasibat utu byktlrini mumildirilmi frmada ifad tmk n qiymt v kalkulyasiyadan istifad dilir. Srbst bazar iqtisadiyyat raitind hmin gstricilrin tsir dairsi daha da gnilnir v daha da gni hmiyyt ksb dir. Mssis mlaknn v nun mnblrinin hqiqi v dzgn qiymtlndirilmsinin kalkulyasiya hsablamalarnn mhasibat utunun sistminin tkilind susi hmiyyti vardr. Hsablar sistmi v ikili yazl. Sndlm ilkin icra mliyyatlar ks tdirmkl, tsrrfat mliyyatlarnn ardclln tmin dir. Lakin sndlm sistmind infrmasiya tutumu mhduddur. Sndlrin mlumatlar ancaq mhdud halda prativ idartmd istifad luna bilir. Icra lunmu tsrrfat mliyyatlar zr aparlan sndlr trafl ilnmli v icra lunmu mliyyatlar zr laqlr sistmi yaranmaldr. Mhasibat utunda ilkin sndlrin icra lunmu mliyyat zr nticlrini myynldirmk n mhasibat utunun hsablar sistmindn v tsrrfat mliyyatlarnn ikili yazlndan istifad lunmas lazmdr. Mhasibat utu hsablar tsrrfat mliyyatlar haqqnda mlumatlarn v mhasibat utunda digr infrmasiyann qrupladrlmas v salanmas n sas gstricidir. Mhasibat utunda sinttik hsablar mlakn, kapitaln, maliyy gstricilrinin v myyn dilmi nv tyin dilmi lamtlrin gr mumildirilmi mlumatlarn qrupladrlmasn tmin dir. nu da nzr almaq lazmdr ki, tsrrfat vsaitinin v nun vsait mnblrinin vsaitinin dyiilmsi icra lunmu tsrrfat mliyyatlar zr yni hcmd v mbld iki laqdar hsabda yazlr. Bu frmada icra lunan yazl tsrrfat mliyyatlarnn ikili yazl frmasn ks tdirir. Hr bir

tsrrfat mliyyat nun iqtisadi mzmunundan asl laraq bir qayda laraq iki hsabda ks lunur ki, bu da hsablarn ikili araktri il laqdar tnzimlnmdn yaranr. (trafl 4-c fsil ba). Mhasibat balans Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununun 3-c maddsind gstrildiyi kimi hsabat dvrnn sn gnn mssisnin, idarnin, tkilatn v digr tsrrfat subyktlrinin mlak v maliyy vziyytini ks tdirn maliyy hsabat frmasdr. Mhasibat balans mssisnin tsrrfat vsaitini ks tdirn infrmasiya mdlidir. Balansn aktiv v passivi zr vsaitlrin qruplamas hsablarn iqtisadi tsnifatna uyun icra lunmaqla mssis vsaitlrinin trkibi v mnblri zr icra lunur. Balansda ks lunmu gstricilr balans maddlri adlanr. Balansda ks lunmu gstricilrin infrmasiya trkibinin gnilnmsi mqsdil bir sra gstricilr ilin vvlin v snuna lan gstricilr ks lunur. Mhasibat balansnn hr bir mssisnin sas mhasibat hsabat lduunu nzr alaraq, Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi trfindn nun nmunvi frmas myyn lunmudur. (Mhasibat balans haqqnda trafl mlumat 3-c fsild rh lunur). Mhasibat hsabat ut infrmasiyalarnn hsabat dvrnd mssisnin tsrrfat-maliyy faliyyti gstricilrinin mumildirilmi infrmasiya sistmi lmaqla, mhasibat utu mtdunun sas lmntlrindn biridir. Bazar iqtisadiyyat raitind mssislrin tsrrfat-maliyy faliyytind ba vrmi dyiikliklrin gstricilrini hat dn mhasibat hsabatnn rlu v hmiyyti daha da artr. Hsabatn byktiv, sad, aydn v vatnda trtib lunmas mssisnin tsrrfat-maliyy faliyytin mvffqiyytl rhbrlik tmyin zruri rtidir. Mhasibat hsabat vvla mssisnin tsrrfat-maliyy faliyytini idar tmk, na prativ rhbrlik tmk n n mhm infrmasiya mnbyidir. Digr trfdn mhasibat hsabat knar maraql slr shmdarlar, krditrlar, banklar, vrgi rqanlar, satc v alc mssislr v digr maraql slr n idartm sistmind sasl infrmasiya mnbyi hsab lunur. Mhasibat hsabat infrmasiyalarndan istifad dnlr nlar n maraql mlumatlarn lmas il maraqldrlar. Bl ki, sahibkarlar v srmayilri bir qayda laraq hsabat dvrnd dividnd almaq maraqlandrr v na gr d nlar mssisnin mnfti v maliyy tibarll infrmasiyalar maraqlandrr. Satclara alcya buralm matriallarn dyrinin vatnda dnilmsi imkanlar v mumiyytl dm qabiliyyti maraqlandrr. Ii hytini mssisnin maliyy stnly, mk haqqnn vatnda dnilmsi v mflislmnin lmamas maraqldr. Illik mhasibat hsabat auditr ylamasndan kmli v drc lunmas da vacib rtdir. (trafl 12-ci fsild rh lunmudur). 2.4. Tsrrfat vsaitlrinin trkibi v tsnifat Mssis tsrrfat faliyytinin fasilsiz iinin tmin lumasnda tsrrfat vsaitlrinin iqtisadi mnasna v nlarn tsnifatna susi diqqt vrilmlidir. Mhasibat utunda mssisd qalqda lan tsrrfat vsaitlrinin trkibi ykunu aktiv v tsrrfat vsaitlrinin yaranma mnbi is passiv adlanr. Bllikl nzr alnarsa ki, mhasibat utunda ks lunmu tsrrfat vsaitlri yni pul ls il qiymtlndirilmis, nda aadak yazl ml glir: Aktiv=Passiv Tsrrfat vsaitlrinin tsnifat yz illrl sahibkarlq faliyytinin inkiaf il laqdar qbul lunmudur. na gr d mhasibat utunun sas prblmlrinin v bu sasda ut byktlrinin yrnilmsind tsrrfat vsaitlrinin btn gstricilrinin v tsnifatnn yrnilmsi

vacibdir. Bu bamdan tsrrfat vsaitlrinin aadak susiyytlri zr yrnilmsi mqsduyundur: a) tsrrfat vsaitlrinin trkibi v isthsal mliyyatlarnda funksinal rlu zr tsnifat; b) tsrrfat vsaitlrinin ml glm mnblri v mqsdli tyinat zr istifad lunmasnn tsnifat; v) mhasibat utunun bykti lmaqla mssisnin mnft v zrrlri zr tsnifat. Ilk nvbd nzr alnmaldr ki, tsrrfat vsaitlrinin tsnifatnda nun trkibi yni binalar, avadanlqlar, yanacaq, pul vsaitlri v s. lmas il yana isthsal mliyyatlarnda funksinal rlu nzr alnr. Ilk nvbd tsrrfat vsaitinin myyn vsait qrupuna aid lmasnn tyinat n yni sat n, isthsal mliyyatnda istifad lunmas n v sairnin myyn lunmas il nun isthsaln hans sahsind istifad lunmas (mk alti, mk prdmti) v hmin byktin hans mddt (bir ildn az v ya ) istifad lunmas myynldirilmlidir. mumiyytl btn tsrrfat vsaitlrinin trkibi v isthsalat mliyyatnda rluna gr aktiv lmaqla aadak qruplara blnr: - Qyridvryy (uzun mddtli) aktivlri; - Dvryy (qsa mddtli) aktivlri. Aktivlrin qyridvryy v dvryy aktivlrin gr frqlnmsi nlarn mssisd istifad lunmalar vat il laqdardr. Qyridvryy aktivlri bir sra isthsal mliyyatlarnda istifad lunmaqla 12 aydan artq vatda istifad lunur. Dvryy aktivlri is adi isthsal mliyyatlarnda, yni 12 aydvn az vatda istifad lunur. Qyridvryy aktivlrin sas vsaitlr, qyrimatrial aktivlri, bitmmi tikinti v uzunmddtli maliyy qyulular daildir. sas vsaitlr binalar, avadanlqlar, man v avadanlqlar, l v tnzimlyici avadanlqlar, hsablama tnikas, nqliyyat vasitlri, altlr, mhsuldar v ii hyvanlar, illik kinlr, mlkiyytd lan trpaq sahsi v s. daildir. Qyri-maddi aktivlrin susi tyinatl byktlr lub glir gtirn v tsrrfat faliyytind 12 aydan artq istifad lunan byktlr aid lunur. Bu aktivlr mlliflik hququ il lm, incsnt mqavillri, kmptr prqramlar, itira zr patntlr, mt nianlar v s. daildir. Bitmmi tikintilr yni sas vsait byktlrinin tikintisin srf lunmu, lakin qurtarmam byktlr daildir. Uzun mddtli maliyy qyulularna qiymtli kazlar, istiqrazlar, vksllr zr qyulular, knar mssislrin nizamnam kapitalna qyduu vsaitlr v sair daildir. Tsrrfat vsaitlrinin ml glm mnblri v mqsdli tfinat zr istifad lunmasnn tsnifat. Hr bir mssisnin tsrrfat vsaitlrinin mlglm mnblri v mqsdli tyinat zr istifad lunmas nun passivi adlanr. Mssis passivi iki hissy znmsus v hdiliy uzunmddtli v qsamddtli kapitala ayrlr. Tsrrfat vsaitlrinin mlglm mnblri v mqsdli tyinat zr istifad lunmasna gr aadak iki qrupa ayrlr: - znmsus vasait mnblri (znmsus kapital); - hdiliklr (clb lunmu vsait). Gstriln hdliklr dm rtindn asl laraq uzunmddtli v qsamddtli passiv ayrlr. znmsus kapital-sasn mssis yaradlarkn sahibkarlarn qyduqlar vsait v icra lunmu tsrrfat-maliyy faliyyti nticsind ld lunmu mnft hsabna ld lunan kapitaldr. Gstrilnlrl yana bir sra hallarda mssisy msus lan sas vsaitlrin bazar qiymtlrinin artmas il laqdar laraq znmsus kapitaln hcmi arta bilr. Kapitaln bu kimi artm mhasibat utu tcrbsind mssislrd lav kapital frmasnda uta alnr. Bllikl znmsus kapitaln trkibind nizamnam, lav kapital, htiyat v bldrlmmi mnft mbllri ks lunur. Sm klind znmsus kapitaln trkibi aadak kimi trtib luna bilr:

Sm 1

; -

- ; - ; -

Nizamnam kapital mssis yaradlarukn sahibkarlarn qyduqlar vsaitlri hat dir ki, bu da mssisnin yaradlmas sndlrind ks lunur. lav kapital mssisnin tsrrfat maliyy faliyyti dvrnd yaranan bldrlmmi mnft hksabna, sas vsaitlrin ynidn qiymtlndirilmsi il laqdar laraq nlarn qiymtlrinin artm hsabna v s. sbblrdn yarana bilr. htiyat kapital mssislrd yaranan htiyat fndlar hsabna znmsus vsaitin artmasdr. Bludrlmmi mnft mssisnin icra tdiyi tsrrfat-maliyy faliyyti nticsind yaranan znmsus kapitaln bir hisssidir. Burada sas vsait mnbi mssisd hsabat dvrnn snuna mhasibat utunda myyn lunmu mnftdir. Lakin nzr almaq lazmdr ki, gstriln mnft mblindn vrgilr v sahibkara dividnd dnilir. Ntic tibaril mssisd tsrrfat ilind ld lunmu mnft aadak frmada ykunlar:

() (=) () () (=) () () (=)

Tsrrfat-maliyy faliyyti il laqdar laraq hr bir mssisd uzunmddtli v qsamddtli vsait clb lunmas zr hdiliklr yaranr. Bununla laqdar mssislr banklardan v digr krdit tkilatlarndan krditlr alrlar. Uzunmddtli krditlr zr mssislr banklardan v digr krdit tkilatlarndan bir ildn artq vatda dmsi rti il krdit alrlar. Qsamddtli hdiliklr zr mssislr cari rclrini v dmlri tmin tmk n krditlr alr. Gstriln hdiliklr cari hsabat ilind dnilir. Mhasibat utunun bykti lmaqla mssisnin mnft v zrrlrinin tsnifat. Mhasibat utunun bykti lmaqla mssisnin mnft v zrrlri zr tsnifat hsabat dvr rzind icra lunmu tsrrfat faliyyti zr ld lunan ntic il myyn lunur.

Hr bir mssisnin hsabat dvrndki nticlri tsrrfat-maliyy faliyyti il laqdar myyn lunmu mnft v zrrlrinin mqayis ykunu il myyn lunur. Mssis mnfti nun pul vsaiti aktivinin artmasn gstrir. Bu is mssis kapitalnn artmas il nticlnir. Mssis mnftinin sas hazr mhsul satndan v digr idmtlr gstrilmsindn dail lan pul vsaitidir. Mssis zrrlri nun pul v digr vsaitlrinin v aktivinin azalmas, hdiliyin artmas il araktriz lunur. Bir qayda laraq mssisnin hsabat dvrnn tsrrfat-maliyy faliyyti nticsind ld tdiyi mnft srf lunmu rclrdn artq lduqda faliyyt mnftli, lakin srf lunmu rclr mnftdn artq lduqda faliyyt zrrli hsab lunur.

FSIL 3. MHASIBAT BALANSI 3.1. Mhasibat balans haqqnda anlay v nun rlu Balans trmini mumiyytl mhasibat utu, tsrrfat faliyytinin thlili, planladrma sahsind ilyn mtssislr mlumdur. Trmin balans latn szdr, bislan szn gstrir, yni bis-iki, lan-trzinin bir-birin brabr lan iki hisssi. Bu brabrlik simvlu 1946c ild kirilmi Mhasiblrin Bynlalq Knqrsind qbul lunmu grbind ks lunmudur. Iqtisadiyyatda mtlif frmalarda balanslar mlumdur. Bunlardan mhasibat balans, mssisnin mnft v zrrini araktriz dn balanslar, sas fndlarn balans, halinin glir v rclrini myyn dn balanslar, matrial balanslar, mk htiyatlar balans, sahlraras balans v sair trtib lunur. Btn bunlara bamayaraq ilk nvbd balans trtibi mhasibat utu balansna aiddir. Infrmasiyalarn balans frmasnda trtib lunmas hr bir iqtisadi subyktlrin maliyy v isthsalat-tsrrfat vziyytin dair, nun mlak vziyytin dair mlumatlarn vrilmsin imkan yaradr. Mhasibat balans hr bir iqtisadi subykt n myyn tari trtib lunur. Balans hsabat mssis yaradlan tari, aylq, rblk, yarm illik, 9 aylq v mssis lv lunarkn trtib luna bilr. Mvcud lan standartlara uyun laraq mhasibat balans mssisnin btn maliyy-tsrrfat gstricilrini nun hrkti pul ifadsind ks tdirilir. Balansda mvcud lan mlakn miqdar, nlarn hans mnblrdn ml glmsi, znmsus v clb lunmu vsaitlri ks lunur. Mhasibat balans mhasibat (maliyy) hsabatlarnn trkibind trtib lunur. Mssislrin mhasibat (maliyy) hsabatlarnn trkibi sasn mhasibat utu balansndan v na lav diln maliyy nticlri (mnft, zrrlr) v nlarn istifadsi, mlakn, fndlarn, dvriyy vsaitlrinin, susi kapitaln, pul vsaitlrinin, qyri-maddi aktivlrin, maliyy v kapital qyulularnn v sair aktiv v passivlrin hrkti haqqnda hsabatlardan ibartdir. Mhasibat (maliyy) hsabatlarnn nmunvi frmalar v cmldn mhasibat balans, nlarn dldurulmas qaydalar, Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi trfindn myyn dilir. Mhasibat balans trtib lunma prinsipin gr bir n frmada hazrlanr. Bunlar sasn aadak dvr hat dir: - giri balans; - cari balans; - lv lunma balans; - bldrlm balans; - birlm balans. Giri balans mssis yaradlm tari nizamnam fndu sasnda trtib lunur. Tsrrfat subyktlri mhasibat utunun aparlmas giri balansnn trtibi il balayr. Bu halda giri balansnda mssis nizamnamsi qydiyyatdan kmi sas mlak frmalar v nizamnam kapitalna tsisilr trfindn qyulan hdiliklr, pul vsaiti ks lunur. Cari balans giri balansndan frqli laraq mssisnin faliyytd lduu btn dvrd dvr laraq ut siyastin v hsabat dvrlrin uyun trtib lunur. Cari balansn trtibi dvr blnr. ndan birincisi balanc, ikincisi hsabat dvrnn rb v aylqlarnda v nc is ykun balans frmasnda trtib lunur. Balanc v ykun balans maliyy ilinin vvlind v snunda trtib lunur. Hsabat dvr aras balans is hsabat dvrnn vvli v snunda trtib lunur. Azrbaycan Rspublikasnda hsabat dvr aras balanslar birinci rbn ykunu, yarm illik (alt aylq) v nc rbn ykunu sasnda dqquz aylq trtib lunur. Bldrm balans byk mssislrin bir n mssisy ayrlmas il laqdar trtib lunur. Bldrm balans bir sra halda byk mssisnin tabliyind lan isthsal vahidlrinin baqa mssisnin tabiliyin vrildikd d trtib lunur. Birlm balans bir n mssisnin bir mssis tabiliyind birlmsi il laqdar laraq

trtib lunur. lk iqtisadiyyatnn mtlif sahlrind qarya qyulan vziflrin yrin ytirilmsi zrind nzarti hyata kirmk n mvcud lan vsait v nun yaranma mnbyi haqqnda knkrt mlumata malik lmaq, vsaitin trkibini v tyinatn yrnmk n nlar iqtisadi chtdn qrupladrmaq lazmdr. Bu gstricilrin ykun nticsi mhasibat balansnn kmyi il hyata kirilir. Bllikl, tsrrfat vsaitinin v nlarn ml glm mnblrinin myyn tari pul frmasnda mumildirm v iqtisadi chtdn qrupladrlma suluna balans dyilir. Tsrrfat vsaitlrinin trkibi, yrlmsini v nlarn ml glm mnblrini ayr-ayrlqda ks tdirmk n balans iki hissdn ibart cdvl frmasnda trtib lunur. Balansn mvcud vsaitlrinin trkibini v yrlmsini znd ks tdirn hisssi aktiv, nlarn ml glm mnblrini ks tdirn hisssi is passiv adlanr. Balansn aktivinin ykunu passivin ykununa brabr lmaldr. Aktivin v passivin hr bir nsr balans maddsi adlanr. Balansn aktivind mssisy msus lan mlak qruplar zr sas vsaitlr v sair aktivlr (sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr, uzunmddtli maliyy qyulular, tsisilrl hsablamalar v s.), htiyatlar v msrflr (isthsal htiyatlar, azqiymtli v tzkhnln yalar, hazr mhsul, mallar v s.) pul vsaitlri, hsablamalar v sair aktivlr (yklnmi mallar, dbitrlarla hsablamalar, pul vsaitlri, kassa, hsablama hsab, valyuta hsab v s.) v sair vsaitlr ks lunur. Balansn passivind susi vsait mnblri (nizamnam kapital, htiyat kapital, isthlak fndlar, mnft v sair) hsablamalar v sair passivlr (uzunmddtli krditlr, qsamddtli bank krditlri, qsamddtli brclar, tsisilrl hsablamalar) v sair ks lunur. Gstriln maddlr balansn aktivind v passivind myyn dilmi ardcllqla qrupladrlr v bl qruplama mssisnin maliyy vziyyti zrind nzart tmy imkan vrir. Bazar iqtisadiyyatna kidl laqdar laraq mhasibat utu sistmi v prinsiplrini bynlalq standartlara uyunladrlmas mqsdil rspublikamzda mhasibat balansnn frma v mzmununda bir sra dyiikliklr dilmidir. Bazar iqtisadiyyat raitind balansn aktiv v passiv maddlrinin mzmunu nu hm daild, hm d aricd, cmldn shmdar cmiyytlri, tsisilr, malsatanlar, krditrlar, banklar v baqalar trfindn istifad tmy imkan vrir. Hazrda Azrbaycan Rspublikasnda mssis v tkilatlarda ttbiq lunan mhasibat balans qsaldlm frmada cdvld ks lunmudur. (cdvl 1). Cdvl 1 Mhasibat balans l vahidi min manat Aktiv Stir Ilini Ilin Passiv Stir Ilini Ilin kdu vv- skdu vv- sin nuna in nuna I.sas vsaI.susi itlr v sair vsaitlrin dvriyydn mnblri knar aktivlr sas vsaitlr 010 Nizamnam 400 kapital Qyri-maddi 011 lav kapital 401 aktivlr Uzunmddtli 050 htiyat kapital 402 maliyy qyulular Tsirilrl 060 Isthlak fndlar 420 hsablamalar

I.Blm zr Cmi II.htiyatlar v msrflr Isthsal htiyatlar Azqiymtli v tzkhnln yalar Bitmmi isthsalat Hazr mhsul Mallar (sat qiymti) lav dyr (DV) Sair htiyatlar v msrflr II.Blm zr cmi III.Pul vsaitlri, hsablamalar v sair aktivlr Yklnmi mallar Dbitrlarla hsablamalar Malsatan v pdratlara vrilmi avanslar Qsamddtli maliyy qyuluu Pul vsaitlri: Kassa Hsablama hsab Valyuta hsab Sair dvriyy aktivlri

080

100 120

Mqsdli maliyylm mnft I.Blm zr Cmi II.Hsablamalar v sair passivlr Uzunmddtli bank krditlri Uzunmddtli brclar Qsamddtli bank krditlri Qsamddtli brclar Krditrlarla hsablamalar Alclar v sifariilrdn alnm avanslar Tsisilrl hsablamalar Glck dvrn glirlri II.Blm zr cmi

470

500 510

130

600 620 630 720

150 160

175 176 180

725 730 770

199 200 260

270

280 290 300 320

III.Blm zr cmi Zrrlr: Kmi illr Hsabat ilind BALANS (080, 180,330,340 V 350 stirlr zr mbllrinin cmi RHBR

330

340 350 BALANS (480 v 770-ci stirlrin mbli) 780 360 BA MHASIB

Balans cdvlindn grnr ki, balans aktiv zr , passiv zr is iki blmdn ibartdir. Balansn birinci blmsind sas vsaitlr v sair dvriyydn knar aktivlr, ikinci blmd htiyatlar v msrflr, nc blmd pul vsaitlri, hsablamalar v sair aktivlr ks lunmudur. Balansn passivind mssis vsaitlrinin ml glm mnblri gstrilmkl iki qrupa ayrlr. Birinci blmd susi vsait mnblri, ikinci blmd is hsablamalar v sair passivlr yrlmidir.

3.2. Tsrrfat mliyyatlar nticsind balansda ba vrn dyiikliklr Mssisd icra lunmu hr bir tsrrfat mliyyat nticsind na msus lan mlakn hcminin artmasna v ya azalmasna sbb lur. Aparlan tsrrfat mliyyatlar nticsind mssisnin valyuta balans artr v ya azalr. Ntic laraq mliyyatlarn aparlmas balansn aktiv v passivind ks lunmu maddlrin hcminin dyiilmsin sbb lur. Nzr almaq lazmdr ki, aparlan tsrrfat mliyyatlarnn tsiri nticsind balansn aktiv v passivlrinin balanslama ykunu pzulmur. Tsrrfat mliyyatlarnn tsiri il laqdar laraq mssis balansnda drd frmada dyiikliklr ml glir. Tcrbd hr bir tsrrfat mliyyat nticsind balansda ba vrn dyiikliklri misallarla nzrdn kirk. Frz dk ki, mssisnin hsabat dvrn qsaldlm kild aadak mhasibat balans vardr (cdvl 2) Cdvl 2 Aktiv Mbl Passiv Mbl (manat) (manat) 1.sas vsaitlr 60.000 1.Nizamnam 175.000 kapital 2.Azqiymtli v 25.000 2.Malsatan v 14.000 pdratlar tzkhnln yalar 3.Krditrlarla 3.Kassa 2000 hsablamalar: 4.Hsablama 180000 a) mk dnilri 20.500 hsab zr b) bdc il 57.500 hsablama Balans 267.000 Balans 267.000 Birinci mliyyat. Mssisnin bankdak hsablama hsabndan 021510 bank ki il 15 yanvar 2006-ci ild mk haqq dmk n kassaya 30 min manat pul dail lmudur. Bu mliyyat nticsind mssis vsaitinin trkibind dyiikliklr ba vrir. Balansn aktivind bir madd artr v digr madd azalr. Bu mliyyatdan snra mssis kassasnda pul vsaitinin qal 30 min manat artr v bankdak hsablama hsabnda yni mbld pul vsaiti azalr. Bunun nticsind balansn aktivind vsaitin yrdyimsi ba vrir v mumiyytl balansn aktivi v valyutas dyiilmir. Aparlan mliyyat nticsind balansda aadak dyiikliklr cdvld (cdvl 3) zn gstrir. Cdvl 3 Aktiv Mbl Passiv Mbl (manat) (manat) 1.sas vsaitlr 60.000 1.Nizamnam 175.000 kapital 2.Azqiymtli v 25.000 2.Malsatan v 14.000 pdratlar tzkhnln yalar 3.Krditrlarla 3.Kassa 32.000 hsablamalar: (2000+30000) 4.Hsablama 150.000 a) mk dnilri 20.500 hsab zr (180000-30000) b) bdc il 57.500

Balans

hsablama 267.000 Balans

267.000

Ikinci mliyyat. Bu mliyyat nticsind balansn passivind bir madd artr, digr madd azalr, balansn ykunu dyiilmir v nun brabrliyi pzulmur. Bu kimi mliyyatlara malsatan mssislr lan brcun bankdan alnm ssuda hsabna dnmsi, mssis mnftinin bir hisssinin susi tyinatl fndlara ayrlmas, mssis iilrindn glir vrgisinin tutulmas v sair aid la bilr. 2006-ci ilin fvral aynda mssisnin iilrinin mk haqqndan 12500 manat glir vrgisi tutulmudur. Bu mliyyatn nticsi balansn passivin tsir dir. Iilr lan brc glir vrgsinin tutulduu mbld azalr v lan brc artr. Bl ki, tutulmu pul vsaiti hllik bdcy dnmmidir. Bu mliyyat nticsind krditr brclarn trkibind dyiiklik ba vrir. Balansn valyutas da dyiilmir. (cdvl 4). nc mliyyat. Bu mliyyat nticsind balansn aktiv v passivind yni mbld vsaitlrin trkibi v nlarn ml glm mnblri dyiilir, hmin mbld balansda aktivpassiv zr vsait qal artr. 10 fvral 2006-ci il tarid 12-li hsab-qaim sasnda satc firmadan 10 min manat mblind azqiymtli v tzkhnln yalar alnmdr.

Cdvl 4 Mbl Passiv (manat) 1.sas vsaitlr 60.000 1.Nizamnam kapital 2.Azqiymtli v 25.000 2.Malsatan v tzkhpdratlar nln yalar 3.Krditrlarla hsabla3.Kassa 32.000 malar: 4.Hsablama 150.000 a) mk dnilri hsab zr (20500-12500) b) bdc il hsablamalar (57500+12500) Balans 267.000 Balans Aktiv Mbl (manat) 175.000 14.000

8000 70000

267.000

Bu mliyyat balansda iki hsaba, yni birincisi azqiymtli v tzkhnln yalar hsabna v ikincsi malsatan v pdratlar hsabna tsir dir. Bl ki, azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn qal 10000 manat artr v bununla laqdar balansn aktivind qalq artm lur. yni mbld mssisnin satc firmaya brcu artr v bu is balansn passivinin qalnn hmin mbld artmasna sbb lur. Bu hdilik balansn passivind ks lunur. (cdvl 5). Hmin mliyyat nticsind mssis balansnn aktivind v passivind balans maddlri dyiilir v bu is valyuta hcminin artmasna sbb lur. Cdvl 5 Aktiv Mbl Passiv Mbl (manat) (manat) 1.sas vsaitlr 60.000 1.Nizamnam 175.000 kapital 2.Azqiymtli v 2.Malsatan v tzkhpdratlar (25000+1000) 35.000 (14000+10000) 24.000 3.Kassa 32.000 3.Krditrlarla hsabla4.Hsablama 150.000 malar: hsab a) mk dnilri 20.500 zr b) bdc il hsabla- 57.500 malar Balans 277.000 Balans 277.000 Drdnc mliyyat. Bu mliyyat nticsind balans vsaitinin hm trkibind v hm d nlarn ml glm mnbyind azalma ba vrir v bu sasda balansn aktivi v passivi brabr mbld azalr. Bu kimi mliyyatlara firma iilrin mk haqq zr brcun dnmsi, malsatanlara lan brcun hsablama hsabndan dnmsi, bdcy lan brcun dnmsi v sair aid la bilr. 25 mart 2006-ci ild 20-li dm tapr v bankn tqdim tdiyi ar sasnda iilrin mk haqqndan tutulan glir vrgisi 12500 manat bdcy dnmidir. Bunun nticsind bdcy lan krditr brcu gstriln mbld azalr. yni zamanda mssisnin hsablama hsabnda pul vsaiti azalm lur. Bu mliyyat balansn aktivind v

passivind dyiikliklr dilmsin sbb lur, yni balansn aktivind v passivind balans maddlrinin azalmas il nticlnir. (cdvl 6). Cdvl 6 Aktiv Mbl Passiv Mbl (manat) (manat) 1.sas vsaitlr 60.000 1.Nizamnam 175.000 kapital 2.Azqiymtli v 2.Malsatan v tzkhpdratlar (25000+1000) 35.000 (14000+10000) 24.000 3.Kassa 32.000 3.Krditrlarla hsabla4.Hsablama 137500 malar: hsab (150000-12500) a) mk dnilri 20.500 b) bdc il hsablamalar (57500-12500) 45.000 Balans 264.500 Balans 264.500 Bllikl, aparlan drd frmada tsrrfat mliyyatlar nticsind birinci halda ykun balans (aktivi) dyiilmir, ikinci halda balans (passiv zr) ykunu yn d dyiilmir, nc halda balansn aktivi v passivinin ykunu artr, drdnc halda is balansn aktivi v passivi azalr. Dyilnlr bir daha gstrir ki, mssisnin btn vsaitlrini ks tdirn mhasibat balans, nda ks lunan tsrfat mliyyatlarnn dzgnly zrind nzart tmy imkan vrir. Balansn aktivi v passivi zr mliyyatlar dzgn ks tdirildikd balansn ykununun brabrliyi pzulmur. Hr bir tsrrfat mliyyat balansn aktivind v passivind mssis vsaitini, nlarn ml glm mnblrinin trkibind yaud yni vatda hm balansn aktivind, hm d passivind qarlql dyiikliklr ml gtirir.

3.3.Mssisnin idar dilmsind balansn infrmasiya hmiyyti Mhasibat balans iqtisadi subyktinisthsalat v maliyy-tsrrfat faliyyti gstricilrini trafl ks tmkl, gni v byk hcmli mlumata malik lan infrmasiya mnbyidir. Tsadfi dyildir ki, mhasibat (maliyy) hsabat sistmind mhasibat balans birinci yri tutur. Balansn aktiv v passivind ks lunan gstricilr ndan istifad dnlr v susil knar istifad dn slr idartm n trafl infrmasiyalar mnbyidir. Balansda ifad lunan analitik maddlr irktin dbitr, krditr brclarnn, znmsus kapitalnn v ayr-ayr htiyatlarn, cari rclrin v mnftin sviyysini aqlandrr. Mhasibat balansn irktin maliyy-tsrrfat vziyytinin gstricilrini ks tdirn kli adlandrmaq lar. Hmin ks-kild iki vacib gstricinin ks lunmas zn gstrir. Bunlardan birincisi mssis mlaknn, nun tsnifatn gstrmkl, hmin mlakn hans mnblrdn ml glmsini, yni znmsus v clblunmu kapitaln lduunu myynldirir. Mhasibat balans mhasibat utunun mtdik nsr lmaqla mhasibat utu gstricilrini ykunladrr v iqtisadi subyktin maliyy vziyytinin infrmasiya mdlini yaradr. Hsabat frmasnda tqdim lunan balans gstricilri tsrrfatn glck inkiaf imkanlarna dair isthsaltsrrfat v maliyy gstricilrinin idartm n istifad lunmasna trafl rait yaradr. Mhasibat utu balansda ks lunmu ut gstricilrin saslanaraq, hmin infrmasiyadan

istifad dck maraql slr mvcud htiyatlarn yrlmsi v istifad lunmasndan, iqtisadi subyktin dm qabiliyytiv maliyy stnlyn saslanaraq na lazm lan infrmasiya il tmin lunur. Masir bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat balansnn aktiv v passiv maddlrinin mzmunu nu hl mssisdaili v shmdarlar cmiyytlri, tsisilr, malsatanlar, krditrlar, banklar v baqalar trfindn istifad tmlrin imkan vrir. Azrbaycan Rspublikasnda iqtisadi islahatlarn hyata kirilmsi, mlkiyytin zlldirilmsi v bir sra iri mssislrin shmdarlar cmiyytin vrilmsi mhasibat utunun v nun mhm gstricisi lan mhasibat balansnn idartm sistmind hmiyytini daha da artrr.

3.4.Mhasibat balansnn trtibind hsablama tnikasndan istifad Mssislrd mhasibat utu sistmind hsablama tnikasndan istifad lunmas byk hcmd infrmasiyalarn hazrlanmas il laqdardr. lktrn hsablama manlarnn (HM) ttbiqi raitind iqtisadlara, mhasiblr, analtiklr avtmatlam i raitinin yaradlmas nticsind sinttik v analitik ut hsablar zr ykunlarn v nrmativ, plan, smtalarn icras zr balans maddlrinin infrmasiyalarnn hazrlanmas v digr hsabat frmalarnn trtibinin qsa vatda icras tmin lunur. Hsablama tnikasndan istifad lunmas bir trfdn tsrrfat mliyyatlarnn icras v mhasibat balansn maddlri zr frmalamasnda infrmasiyann ld lunmasna, digr trfdn is hr bir sinttik v analitik ut hsablar maddlri zr tsrrfat mliyyatlarn ilkin sndlr zr icrasna nzartin aparlmasna imkan vrir. Kyfiyytli v vatnda hazrlanm mhasibat balans myyn idartm qrarlarnn qbul lunmasna, bazar iqtisadiyyat raitind isthsaln faydallnn yksldilmsin, isthsal lunmu mhsullarn, myin, isthsaln v idartmnin kyfiyytinin yksldilmsin sasl kmk lur. Idartmnin avtmatlama sistmi il idar lunmasnda mhasibat utunun rlu mssis tsrrfat-maliyy faliyytinin gstricilrinin sasl thlili gstricilri gnilnmkl daha yksk kyfiyytli infrmasiyalarn hazrlanmasna rait yaradlr. Mhasibat balansnn hazrlanmas mliyyatlar mhasibat utu sistmind n yksk mk tlb dn sahdir. na gr d nun hazrlanmasnda hsablama tnikasndan istifad lunmas susi hmiyyt malikdir. Mhasibat balansnda trtib lunan frmalar sasl hsabat gstricilri lmaqla, mtlif icra dilm qaydalar sasnda frmalar. Buna gr d mhasibat balansnn hazlanmas il laqdar lanbtn gstricilr lktrn hsablama manlarna krlr v ykun gstricilr balansda ks lunur. mumiyytl mhasibat balansnn trtib lunmasnda v nun gstricilri infrmasiyalarn frmalamasnda sasl hsablama mliyyatlarnn icra lunmas mhm rtdir v balans trtibind lktrn hsablama manlarndan v hsablamalarn digr avadanlqlarndan istifad lunmas vacibdir.

FSIL 4. MHASIBAT HSABLARI V IKILI YAZILI 4.1. Mhasibat hsablar haqqnda mumi anlay Idar v mssislrd hr gn lu miqdarda tsrrfat mliyyatlar icra lunur v nlarn nticsi il laqdar laraq mhasibat balans trtib lunur. Yuarda gstrildiyi kimi mssislrin mhasibat balans aylq, rblk v illik trtib lunur. Balansn kmyi il gndlik laraq mssis mlaknn trkibinin dyiilmsi, nun hdiliyinin vziyyti v btn vsaitin frmalamasna dair gndlik nzarti tmin tmk mmkn dyildir. Buna gr d cari utu v nzarti tmin tmk n mhasibat utu hsablarndan istifad dilir. Mhasibat utu nzriyysi v mtdlji prinsiplrind mhasibat utu hsablar sistmin susi hmiyyt vrilir. nki buna saslanaraq infrmasiyalarn ikitrfli ks lunmas prblmi hll lunmaqla, nun tplanmas v cmldirilmsi sulu icra lunur. Hsablar zr yazllar ikili yazl mtdu il aparlr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanunun tlblrin uyun laraq mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plannn ttbiqin v tsrrfat faliyytindki yni mnli faktlarn mhasibat utu hsablarnda ks tdirilmsin vahid mnasibti myyn dir. Mhasibat utu tsrrfat subyktlrinin, mlaknn, hdliklrinin, v mumiyytl btn maliyy-tsrrfat faliyytinin natural gstricilr sasnda, pul ifadsind sndldirilmi v mhasibat utu rgistrlrind qarlql laqlndirilmi btn tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat hsablarnda ikili yazl sulu il ylmas v qaydaya salnmas sistmini znd ks tdirir. Mhasibat utu hsablar tsrrfat mliyyatlar haqqnda mlumatlarn v mhasibat utunda digr infrmasiyann qrupladrlmas v salanmas n vahid sasdr. nu da qyd tmk lazmdr ki, mhasibat utunun hsablar plannn yaradlmas, hyata kirilmsi v ttbiqi dnya lklri alimlri, mtssislri trfindn yz illrdn artq dvrd mhasibat utuna inamn v tibarn yaranmasna susi diqqt vrilmkddir. Ilk milli hsablar plan 1937-ci ild Almaniyada, 1947-ci ild Fransada qbul lunmudur. Daha snra dnya lklrind 100-dn artq lkd milli hsablar plan qbul lunmudur. 1960-1980-c illrd Avrpa Iqtisadi Birliyi, Vahid Afrika Tkilatlar v Latn Amrikas dvltlri zr milltlraras razi hsablar plan yaradlmdr. Mhasibat utu hsablar tsrrfat vsaitlrinin v nlarn mlglm mnblrinin hr biri n ayr alr. Hsablarda uta alnan btn byktlr, yni vsait v nun mlglm mnbyi iki cr ya artmaa, yaud azalmaa dru dyiil bilr. arici grnn gr hsablar ikitrfli cdvl frmasnda trtib lunur. Ilkin laraq hr bir hsaba byktin adna gr ad myyn lunur. Misal n sas vsaitlp, Matriallar, Nizamnam kapital hsablar v s. adlanr. Hsabn smas aadak frmada myyn lunmudur: Dbt Hsabn Krdit ad

Hsabn sl trfi dbt (qsaldlm kild D-t), sa trfi is krdit (qsaldlm kild K-t) adlanr. Hsabda myyn dvrd ks lunmu dbt v krdit zr yazllarn ykunu, sn qalq (sald) adlanr. Hsabn ikitrfli frmada trtib lunmas mssis mlaknn v nlarn ml glm mnblrini artran btn mliyyat mbllri bir trfd, azaldan mliyyat mbllri is ks trfd yazmaa imkan vrir. Mvcud qaydalara gr hsabda ks lunmu ilk qalqdan snra yazlan btn mbllrin ykunu dvriyy adlanr. Bllikl, hsabn dbtind ks lunmu mbllrin ykunu nun dbt dvriyysini, krdit hisssind is ks lunmu mbllr krdit dvriyysi adlanr.

Mhasibat hsablarnda ks lunmu btn tsrrfat mliyyatlar gstricilri sndlr sasnda icra lunur v btn sndlrin hququ sas lmaldr. Mssis balansna uyun laraq btn mhasibat utu hsablar aktiv v passiv hsablara ayrlr v bununla laqdar laraq hsablara yazl iki sma zr icra lunur. Aktiv v passiv hsablarda dbt v krditin tyinat da mtlif lmaqla aparlan mliyyat yazllar bir-birindn frqlnir. Aktiv hsablara hsablar daildir ki, nlarda mssis mlaknn mtlif frmalarnn qal, trkibi v hrkti ks lunur. Bu qrup hsablara sas vsaitlr hsab, Matriallar hsab, Kassa hsab, Qyri-maddi aktivlr hsab, Hsablama hsab v s. daildir. Aktiv hsablarda qalq (sald) ancaq hsabn dbtind la bilr. Passiv hsablarda is mssis mlaknn frmalamas mnblrini, nlarn mbli, trkibi, hrkti v hdliklrini gstrn mhasibat hsablar aiddir. Bu hsablara Nizamnam kapital, Qsa mddtli bank krditlri, htiyat kapital, myin dnmsi zr ii hyti il hsablamalar v s. hsablar daildir. Passiv hsablarda qalq (sald) ancaq hsabn krditind la bilr. Bir qayda laraq mhasibat hsablarnda hsabat dvrnn vvlin ks lunmu qalq S1 iarsi, hsabat dvrnn snuna lan qalq is S2 iarsi frmasnda gstrilir. Mhasibat utunda aktiv v passiv hsablarn yazlm smini aadak frmada gstrmk lar. cmldn aktiv hsablar zr: Dbt Aktiv hsabn ad Krdit S1 mliyyatn ks lunmasna qdr qalq Tsrrfat mliyyatlar ntiTsrrfat mliyyatlar nti- csind qaln azalmas csind qaln artm Hsabn dbti zr dvriyy Hsabat krditi zr dvriyy S2 hsabat dvrnn snuna qalq Bllikl mhasibat utu aktiv hsabnn dbt trfind hsabat dvrnd aparlan tsrrfat mliyyat nticsind mliyyatn ks lunmasna qdr lan qalq, tsrrfat mliyyat nticsind ba vrn dvriyy v dvrn snuna lan qalq myyn lunur. Hsabn krditind is tsrrfat mliyyat nticsind ml gln azalma ks lunmu lur. Ntic tibar il aktiv hsablarda hsabn dbtind vsaitin artmas, krditind is vsaitin azalmas ks lunur v hmin hsablarda yalnz dbt qal la bilr. Passiv hsablarda mliyyatlarn yazl smas is aadak frmada aparlr. Dbt Passiv hsabn ad Krdit Tsrrfat mliyyat nti- S1 mliyyatn ks lunmacsind qaln artm sna qdr qalq Tsrrfat mliyyatlar nticsind qaln artmas Hsabn dbti zr dvriyy Hsabn krdit zr dvriyysi S2 hsabat dvrnn snuna qalq Bllikl, mhasibat utu passiv hsabnn krdit trfind hsabat dvrnd aparlan tsrrfat mliyyat nticsind mliyyatn ks lunmasna qdr lan qalq, tsrrfat mliyyat nticsind ba vrn dvriyy v dvrn snuna lan vsait qal ks lunur. Hsabn dbtind is tsrrfat mliyyat nticsind ml gln vsaitin azalmas v hsabn

dbt dvriyysi gstrilir. Ntic tibar il passiv hsablarda hsabn dbtind vsaitin azalmas, krditind is artmas ks lunur v hmin hsablarda yalnz krdit qal la bilr. Tsrrfat mliyyatlarnn aktiv v passiv hsablarda ks dilmsi nticsind aadak iki ntic la bilr: Birinci halda mhasibat utu aktiv hsabnn ilk dbt qal mblinin zrin hsabn dbt dvriyysini lav tmkl alnan mbl hsabn krdit dvriyysi mblindn lmamaldr. Bl halda hsabat dvrnn snuna hsabn dbt qal lur. Ikinci halda aktiv hsabn ilk dbt qal mblinin zrin dbt dvriyysi mblini lav tmkl alna mblin cmi hsabn krdit dvriyysinin cmin brabr lur. Bl halda hsabat dvrnn snuna hsabn sn qal lmur v hsab balanr. Bu mliyyatn icra lunmas passiv hsablarda da hsabat dvrnn snuna aparlan tsrrfat mliyyatlar nticsind hsablarda iki ntic myyn lunur. Bllikl, mssis mlaknn ks lunduu aktiv hsablarda v mlakn frmalad passiv hsablarn qalqlar hsabat dvrnn snuna mhasibat (maliyy) balansnn aktiv v passivind ks lunur. Mhasibat utu hsablar plannda aktiv-passiv hsablar da vardr ki, nlarn tyinatnda aktiv v passiv hsablarn gstricilri lur. Bu halda hsabda dbt v krdit qal v ya yni zamanda dbt v hm d krdit qal la bilr. Bu hsablara Maddi srvtlrin ynidn qiymtlndirilmsi, Thtlhsab slrl hsablamalar, Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar, Mnft v zrr hsablar v s. aiddir. Msln, Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnda mliyyatn aparlmas nticsind dbt qal yarandqda dbitr brcunu gstrir v mssis balansnn aktivind ks lunur. Aktiv-passiv hsablarda sad qaydada qal tyin tmk mmkn dyildir. na gr d hmin hsablar zr analitik utun aparlmas lazmdr. Analitik ut hr bir dbitr v krditr zr hsablamann vziyytin dair (yni alclar v mal satanlar haqqnda) trafl infrmasiya vrir v hmin gstricilr zr, yni btn alc v satc tkilatlar zr dbitr v krditrlarn mbllrini ks tdirir.

4.2. Mhasibat utunda ikitrfli yazl Mssis tsrrfat-maliyy faliyyti il laqdar laraq icra lunan hr bir tsrrfat mliyyat nun iqtisadi mzmunundan asl laraq mhasibat utunun iki byktin tsir tmkl iki hsabda yazl aparlmasn nzrd tutur ki, bu da nun ikili araktrindn irli glir. gr mssis matrial alrsa, bu bir trfdn alnm matrial n dni hsabna vsait azalr, digr trfdn dnmi vsaitin azalmasna sbb lur. Burada alnan matriallarn hans mnbdn dail lmas, yni nqd pul vsaiti v ya krditl alnmas, yaud satcya yaranan brc hsabna alnmas mtlq gstrilmlidir. Bllikl hr bir tsrrfat mliyyat bir-biri il qarlql laqd lan mtlif hsablarn dbtind v krditind ks lunur. Tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utu hsablarnda bu qaydada qarlql ks tdirilm suluna ikitrfli yazl sulu dyilir. Gstriln qaydaya uyun laraq mssis balansnda da mlakn yrlmsi iki frmada ks lunur. Yni mhasibat balansnn aktivind mlakn trkibi v yrlmsi, balansn passivind is mlakn frmalamas mnblri gstrilir. na gr d balansn aktiv v passivind ks lunmu maddlrin ykunu bir-birin brabr lur. Bunun nticsind hr bir tsrrfat mliyyat balansn iki maddsin tsir dir ki, bu da balansda drd mliyyat nticsi il balansn trkibi dyiilir. Hmin aparlan tsrrfat mliyyatlar nticsind birinci halda balansn aktivind mssis mlaknn dyiilmsin, ikinci halda balansn passivind hmin mlakn frmalamas mblinin

dyiilmsin, nc halda yni vatda mlakn v snra is balansn aktiv v passivind nlarn ml glm mnblrinin dyiilmsi il ykunlar. Bllikl, mhasibat utunda ikitrfli yazl sulunun vacibliyi mssisnin mhasibat balansnda mlakn qrupladrlmas v yrlmsi mtdunun tlbindn irli glir. Ikili yazl mtdunun idartm sistmind byk nzart mliyyat vardr. Bl ki, yni mbld aparlan tsrrfat mliyyat bir hsabn dbtind v digr hsabn dbtind v digr hsabn krditind ks lunur. Nticd ks lunmu ut mliyyatlarnn icrasnda buralan shvlr myyn lunur v nu icra dn msul s d aydnladrlr. Tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utu hsabnda ks tdirilmsi zaman hmin mliyyatn hans hsabn dbti v ya krditind yazlmasn myynldirmk vacibdir. Bununla laqdar mhasibat utunda yazl (mabirlm) trtib lunur. Mhasibat yazl hsablarnn adlar zr knkrt tsrrfat mliyyatlarnn mzmununu v mblini gstrn mliyyatn icra lunmas mhasibat hsablarna yazl adlanr. Yazl iki frmada aparlr: a) Sad yazl (mabirlm); b) Mrkkb yazl. Tsrrfat mliyyatlarnn bir hsabn dbtind v di-gr hsabn krditind ks lunmas sad yazl, mliyyatn bir hsabn dbtind v bir n hsabn krditind ks lunmas mrkkb yazl adlanr. Misal n mssisnin bankdak hsablama hsabndan kassasna 400 min manat pul vsaiti dail lmudur. Ba vrn mliyyatla laqdar laraq aadak yazl aparlr: Dbt Kassa Krdit Hsablama hsab Gstriln mliyyat nticsind mssisnin bankdak hsablama hsabndak pul vsaiti 400 min manat azalm v kassada pul vsaiti hmin mbld artmdr. Bu mliyyat sad yazl adlanr. Mrkkb mhasibat utu hsab zr yazl nzrdn ksirk. Mssis kassasndan iilr mk haqq dnii n 50 min manat v thtlhsab slr 30 min manat nd pul dmidir. Hmin mliyyat nticsind mssis kassasndak pul vsaiti 80 min manatazalmdr. Hmin mliyyat nticsind mk haqqnn dnmsi zr ii hytin lan brc 50 min manat azalm, thtlhsab slrin mssisy lan brcu is 30 min manat artmdr. Hmin mliyyatla laqdar laraq kassadan buralan 80 min manat pul mbli aktiv hsab lan Kassa hsabnn krditin v 50 min manat mk dnii zr ii hyti il hsablamalar passiv hsabn krditin, 30 min manat is thtlhsab slrl hsablamalar aktiv hsabnn dbtind ks lunur. Burada nzr almaq lazmdr ki, Kassa hsab aktiv hsabdr v hmin hsabda azalma nun krditind ks lunur, mk dnii zr ii hyti il hsablamalar hsab passiv hsabdr v hmin hsaba dail lan mbllr nun krditind ks lunur, Thtlhsab slrl hsablamalar hsab aktiv hsab lduu n na dail lan vsait hsabn dbtind ks lunur. Bllikl, gstriln mliyyat iki hsabn dbtin v bir hsabn krditind ks tdirilir. Bu misalda gstriln yazl mrkkb yazl adlanr. Hsabat dvrnd mssisd aparlan tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utu hsablarnda ks lunmas sasnda dvriyy cdvli trtib lunur. Dvriyy cdvli mhasibat utu hsablar sasnda ut infrmasiyalarnn trtib lunmasna imkan vrir. Hr hsabat aynn snunda hsablarda ks lunan gstricilr sasnda hsablarn dbt v krdit zr ykun qalqlar myyn lunur. Sinttik ut hsablar sasnda trtib lunan dvriyy cdvlinin mssis mlaknn mumi vziyyti, nun trkibi v frmalamasna dair infrmasiyann ld lunmasnda susi hmiyyti vardr. Sinttik ut hsablar zr mlakn qal zr trtib lunmu dvriyy cdvli mssis mhasibat (maliyy) balansnn v hsabatnn trtibind istifad lunur.

4.3.Sinttik v analitik ut hsablar v nlarn araktristikas Btn mssis v irktlrd mhasibat utu infrmasiyalarndan istifad dnlr mtlif mlak nvlri gstricilrin, nlarn frmalamas mnblrin v hm d ayr-ayr tsrrfat prsslrin dair mlumatlar ld tmlidirlr. Hmin infrmasiyalarn istifad lunmas araktrindn asl laraq, nlar cmlmi kild myyn l vahidlri zr trtib lunurlar. Mtlif infrmasiyalardan istifad dnlr nlarn trtib lunmas frmasna qar mtlif tlblr irli srrlr. Msln, hr bir firma rhbrin mumiyytl isthsal htiyatlarnn tmin lunmas vziyyti, s risini isthsal htiyatlarnn idi infrmasiyalar daha maraqlandrr. Bu gstricilrdn sin isthsal prqramnn yrin ytirilmsi, myyn lunmu idlr zr hazr mhsul bural, avadanlqlarn isthsal gcndn istifad, fhl qvvsindn istifad lunmas v s. asldr. Btn bunlara uyun laraq mhasibat utunda tlb lunan gstricilrin ld lunmas n sinttik v analitik hsablardan istifad lunur. Buna uyun laraq btn iqtisadi subyktlrd sinttik v analitik ut aparlr. Bl utun tkili v aparlmas sistmi mhasibat utunun sasn myyn dir. Bu sasda da mhasibat utu hsablar mssis mlaknn iqtisadi qruplar gstricilri, nlarn frmaladrlmas mnblri v btn tsrrfat mliyyatlar pul ifadsind, cmlmi frmada ks lunur. Bl hsablara sas vsaitlr, Matriallar, myin dnii zr ii hyti il hsablamalar, Hsablama hsab, Kassa hsab v s. daildir. Lakin iqtisadi subyktin isthsal v tsrrfat-maliyy faliyytinin idar lunmas, bazar iqtisadiyyat raitind nun yrini qiymtlndirmk, ayr-ayr tsrrfat laqlri lan mssislrl hsablama vziyytin nzart tmk n mumi gstricilr kifaytli dyildir v bunu n hr bir satc tkilatn vrdiyi matriallara dair trafl mlumat lmal, hr bir alcya satlan mhsulun hcmi, idi, isthsal lunmu mhsulun idi, mssisd ilyn btn iilrin gstricilri v s. haqqnda gstricilrin lmas vacibdir. na gr d sinttik hsablarn iqtisadi gstricilrini gnilndirmk mqsdil, hsabn gni mnada mbl v natural ld utunun aparld analitik hsablarn almas vacibdir. Analitik hsablarda aparlan ut analitik ut adlanr. Blikl mhasibat utunda sinttik hsab mlakn, kapitaln, maliyy nticlrinin v s. myyn dilmi nv zr tyin dilmi lamtlrin gr mumildirilmi mlumatlarn qrupladrlmasna idmt dir. Analitik hsab is sinttik hsabn dailindki si, matrial v baqa hsablardak mlumatlar daha tfsilat il qrupladrr. Subhsablar qrupladrlm analitik ut mlumatlarn znd ks tdirmkl sinttik hsabn bir hisssidir. Azrbaycan Rspublikasnda hsablar plannda nzrd tutulmu subhsablardan thlilin, nzartin v hsabatn tlblrindn asl laraq istifad dilir. Mssislr hmin subhsablardan bzilrinin mzmununu dqiqldir, nlar ara, birldir, lc d lav subhsablar dail d bilrlr. Subhsablar hsabatlarn trtib lunmasnda v mssis tsrrfat-maliyy faliyytinin thlilind, mvcud lan infrmasiya sistmin lavlr klind istifad lunaraq sinttik hsablarn daha trafl rh lunmasna imkan gnilndirir. Btn mhasibat utu hsablarna subhsablar almasna htiyac ydur. Subhsablar hsablara alr ki, hmin hsablarn uta ald byktlrin hatsi daha gnidir. mumiyytl subhsablar ayr-ayr mhasibat utu hsablarnn daha trafl izah mqsdil alr. Msln, Matriallar hsabna 8 subhsab almdr ki, bunlar aadaklardr: - ammal v matriallar; - satn alnm yarmfabrikatlar v kmplktldirici mmulatlar; - yanacaq; - tara v tara matriallar; - htiyat hisslri; - sair matriallar; - mal n knara vrilmi matriallar;

- tikinti matriallar. Sub v analitik hsablar bir-biril s laqdardr. Analitik hsablar zr yazllarn mumi ykunu nun aid lduu sinttik v subhsablardak yazllarn ykununa brabr lmaldr. yni zamanda sinttik hsabn ilk v sn qalqlar nun trkibin dail lan analitik hsablarn qalqlarnn mumi mblin brabr lmaldr. Bl brabrliyin lmas sinttik v analitik hsablarda ks lunmu utun dzgnlyn myyn tmy imkan vrir. Azrbaycan Rspublikasnda vahid mhasibat utu v hsabat sistmi yaratmaq, nu daim inkiaf tdirmk, tkmilldirmk v bu ilr nzart tmk mvafiq rqanlarn itirak il Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi trfindn hyata kirilir. Azrbaycan Rspublikas Milli Bank, Dvlt Statistika Kmitsi, Nazirl Kabinti yannda Dvlt Srta Nzarti, Rspublika Vrgi Nazirliyi v Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyin mvafiq surtd digr rqanlar Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nzirliyi il razlamaqla banklarn, srta tkilatlarnn v bu kimi baqa dvlt rqanlarnn, hminin spsifik funksiyalar yrin ytirn digr tsrrfat subyktlrinin mhasibat utu v hsabatlarn tnzimlyirlr.

4.4. Mhasibat utu hsablar plan Iqtisadi subyktlrd mlakn dail lmas, istifad lunmas v nlarn mlglm mnblri il laqdar laraq mtlif tsrrfat mliyyatlar ba vrir ki, bu da lu miqdarda mhasibat utu hsablarnn istifad lunmasn tlb dir. Mhasibat hsablarnda ks lunmu infrmasiyalar hr bir firmann idartm aparatn myyn qrarlarn qbul lunmasnda tmin tmkl yana, knar istifadilrin tlblrini d dmlidir. Mhasibat utunun mtdlji prirsiplrinin tnzimlnmsi Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 29 iyun 2004-c il tarili Qanunu il Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyin hval lunmudur. Rspublikada mhasibat utu sahsind btn yni nrmativ sndlrin, nlarn frma v rkvizitlrinin yaradlmas v ya sndldirm Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin razl lmadan hyata kiril bilmz. Mhasibat utu hsabatlarnn, hsablar plannn dvlt trfindn tnzimlnmsinin mqsdi Azrbaycan Rspublikasnda bynlalq almd qbul dilmi prinsiplr v mhasibat utu standartlarna cavab vr biln vahid mhasibat utu sistminin frmalamasndan, bu sahd nun mvafiq hquqi v mtdiki baza il, ut v hsabat frmalar il tmin tmkdn ibartdir. Gstriln tlblrin yrin ytirilmsi mhasibat hsablar plannn icra lunmas il hyata kirilir. Mhasibat utunun hsablar plan ut hsablarnn tkmilldirilmsi siyahs lmaqla, btn idar v mssislrin mlkiyyt v tkilati-hquqi frmasndan asl lmayaraq istifad tmlri labddr. Mhasibat utunun hsablar plan mhasibat utunun myyn dilmi lamtlri zr sinttik v subhsablarn mcmusudur. Hazrda rspublikamzda mssislrd mhasibat utunun hsablar plan Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinir 20 sntyabr 1995-ci il tarili I-94 sayl mri il tsdiq lunmu v 1 yanvar 1996-c il taridn qvvddir. Gstriln hsablar planna uyun laraq nun ttbiqin dair tlimat da qbul lunmudur. Mhasibat utunun hsablar plannda hsablar nlarn iqtsiadi tyinatna gr blmlr zr qrupladrlmdr. Mhasibat utu hsablarnn blmlr zr tsviri hsablar plannda nzrd tutulmu ardcllqla vrilir. Hsablar plannn tsdiqin dair tlimatda hr bir sinttik hsab rh dildikdn snra digr sinttik hsablarla mabirlmsinin nmunvi smi vrilmidir. Nmunvi smd mabirlmsi nzrd tutulmayan tsrrfat faliyyti faktlar ba vrrs, mssislr mhasibat utunun aparlmasn gstriln tlimatla myyn dilmi sas mtdiki prinsiplrin riayt tmkl

mabirlmy lavlr d bilrlr. Hsablar plan 9 blmdn ibart lub 76 adl sinttik hsab birldirir. Bunlardan baqa hsablar planna lav lunmu 11 adda balansaras hsablar vardr. Hsablar planndan istifadni asanladrmaq n hr bir hsaba ifr vrilir. Mhasibat utu yazllar zaman hsabn ad vzin nun ifrsi gstrilir. Mhasibat utu hsablar aadak blmlr zr frmaladrlmdr: Blm I. sas vsaitlr v digr uzunmddtli qyulular Blm II. Isthsal htiyatlar Blm III. Isthsal msrflri Blm IV. Hazr mhsul, mallar v sat Blm V. Pul vsaitlri Blm VI. Hsablamalar Blm VII. Maliyy nticlri v mnftin istifadsi Blm VIII. Kapitallar (fndlar) v htiyatlar Blm I. Krditlr v maliyylmlr Balansaras hsablar. Azrbaycanda mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan aadak qaydada myyn lunmudur. Hsablarda gstriln A hrfi hsabn aktiv, P hrfi passiv v A-P hrflri is aktiv-passiv hsablara aid lduunu gstrir. Sinttik hsablarn ad, -si Subhsablarn ad v -si v balansda yri 1 2 I BLM SAS VSAITLR V DIGR UZUNMDDTLI QYULULAR sas vsaitlr 01A sas vsaitlrin nvlri zr sas vsaitlrin 02A 1.susi sas vsaitlrin khnlmsi P khnlmsi 2.Uzunmddtli icary gtrlm sas vsaitlir khnlmsi Uzunmddtli icary 03A gtrlm sas vsaitlr Qyri-maddi aktivlr 04A Qyri-maddi aktivlrin nvlri Qyri-maddi 05P aktivlrin khnlmsi Uzunmddtli 06A 1.Pay v shmlr maliyy qyulular 2.Istiqrazlar Vrilmi brclar Quradrlas 07A 1.z lksinin isthsal lan avadanlqlar quradrlas avadanlqlar aricdn dail lan quradrlas avadanlqlar

Kapital qyulular

08A

1.Trpaq sahlrinin ld dilmsi 2.Tbitdn istifad byktlrinin ld dilmsi 2 3.sas vsait byktlrinin inas 4.Ayr-ayr sas vsait byktlrinin ld dilmsi 5.sas vsaitin dyrini artrmayan msrflr 6.Qyri-maddi aktivlrin ld dilmsi 7.Cavan hyvanlarn sas sry kirilmsi 8.Yal hyvanlarn ld dilmsi 9.vzsiz alnm hyvanlarn gtirilmsi

Dail las hdliklri

icar 09A

II BLM ISTHSAL HTIYATLARI Matriallar 10A 1.ammal v matriallar 2.Satn alnm yarmfabrikatlar v kmplktldirici mmulatlar, knstruksiyalar v hisslr 3.Yanacaq 4.Tara v tara matriallar 5.htiyat hisslri 6.Sair matriallar 7.mal n knara vrilmi matriallar 8.Tikinti matriallar Bydlmkd v 11A kkldilmkd lan hyvanlar Azqiymtli v 12A 1.htiyatda lan azqiymtli tzkhnln yalar v tzkhnln yalar 2.Istismarda lan azqiymtli v tzkhnln yalar 3.Mvqqti (titulsuz) tikintilr Azqiymtli v 13P tzkhnln yalarn khnlmsi Maddi srvtlrin 14Aynidn P qiymtlndirilmsi

Matriallarn tdark 15A v ld dilmsi Matriallarn 16Adyrindn P knarlamalar 1 2 Alnm srvtlr zr 19A 1.Kapital qyulular zaman DV DV 2.Alnm qyri-maddi aktivlr zr DV 3.Alnm matrial htiyatlar zr DV 4.Alnm azqiymtli v tzkhnln yalar zr DV III BLM ISTHSAL MSRFLRI sas isthsalat 20A z isthsalnn yarmfabrikatlar Kmki isthsalat 23A mumiisthsalat 25A rclri mumi tsrrfat 26A rclri Isthsalatda zay 28A idmtdici isthsalat 29A v tsrrfatlar Qyri-sasl ilr 30A 1.Mvqqti (titullu) tikintilrin inaas 2.Mvqqti(titulsuz) tikintilrin inaas 3.Sair qyri-sasl ilr Glck dvrlrin 31A rclri Bitmmi ilr zr 36 Ilrin nvlri zr yrin ytirilmi mrhllr Mhsul bural (i, 37A idmt) IV BLM HAZIR MHSUL, MALLAR V SATII Hazr mhsul 40A Mallar 41A 1.Anbarda lan mallar 2.Praknd ticartd lan mallar 3.Dlu v b taralar 4.Satn alnan mmulatlar 5.Kiray yalar Ticart lavsi 42A 1.Ticart lavsi (gztli) (gztli)

2.Nqliyyat rclrini dmk n malsatanlarn gztlri Kmmrsiya rclri 43A 1 2 Tdavl rclri 44A Yklnmi mallar 45A Mhsul (i, idmt) 46Asat P sas vsaitlin sat v sair ariclmalar Sair aktivlrin sat 48AP V BLM PUL VSAITLRI Kassa 50A Hsablama hsab 51A Valyuta hsab 52A 1.lknin daili valyuta hsablar 2.aricdki valyuta hsablar 3.Mznn frqlri Banklarda lan susi 55A 1.Akkrditivlr hsablar 2.k kitabalar Pul sndlri 56A Ylda lan 57A krmlr Qsa mddtli 58A 1.Istiqrazlar v digr maliyy qyulular qiymtli kazlar 2.Dpzitlr 3.Vrilmi brclar VI BLM HSABLAMALAR Malsatan v 60P pdratlarla hsablamalar Vrilmi avanslar 61P zr hsablamalar Alclar v 62A- 1.Inkass qaydasnda sifariilrl hP hsablamalar sablamalar 2.Planl dmlr zr hsablamalar 3.Alnm vksllr Iddialar zr 63P hsablamalar Alnm avanslar zr 64P hsablamalar mlak v si 65Asrta zr P hsablamalar

Bdcdnknar dnilr zr hsablamalar 1 Bdc il hsablamalar Ssial srta v tminat zr hsablamalar

67P

dnilrin nvlri zr

68P 69P

2 dnilrin nvlri zr 1.Ssial srta hsablamalar zr

2.Pnsiya tminat zr hsablamalar v baqalar myin dnii zr ii hyti il hsablamalar Thtlhsab slrl 71Ahsablamalar P Sair mliyyatlar zr 73A- 1.Krdit satlm mallara ii hyti il P gr hsablamalar hsablamalar 2.Vrilmi brclar zr hsablamalar 3.Maddi zrrin dnmsin gr hsablamalar Tsisilrl 75A- 1.Nizamnam kapitalna hsablamalar P qyulular zr hsablamalar 2.Glirin dnilmsi zr hsablamalar Mtlif dbitr v 76Akrditrlarla P hsablamalar Trm mssislrl 78Ahsablamalar P Tsrrfatdaili 79A- 1.Ayrlm mlak zr hsablamalar P 2.Cari mliyyatlar zr VII BLM MALIYY NTICLRI V MNFTIN ISTIFADSI Mnft v zrr 80AP Mnftin istifadsi 81A Mnftdn bdcy dmlr 2.Mnftin baqa mqsd istifadsi Qiymtlndirilck 82P 1.bhli brclar zr htiyatlar htiyat 2.Qiymtdn dn qiymtli kazlara qyulular zr htiyatlar

Glck glirlri

dvrlrin

83P

1.Glck dvrlrin hsabna alnm glirlr 2.Kmi illr myyn dilmi skikglmlr v itkilr zr dail lan brc 2 3.skik gln srvtlrin balans dyri il gnahkar slrdn tutulas mbl arasndak frq 4.Mznn frqi

Srvtlrin skik glmsi v arab lmasndan itkilr

84A

VIII BLM KAPITALLAR (FNDLAR) V HTIYATLAR Nizamnam kapital 85P Htiyat kapital 86P lav kapital 87P 1.Ynidnqiymtlndirm nticsind mlakn dyrinin artmas 2.missiya gliri 3.vzsiz laraq alnm srvt Bldrlmmi 88A- 1.Hsabat ilinin mnft (dnilmmi P bldrlmmi mnfti zrr) 2.Kmi illrin bldrlmmi mnfti 3.Ym fndu 4.Ssial sfralarn fndu 5.Isthlak fndu Qardak rclr v 89P htiyatlarn nvlri zr dmlr n htiyatlar I BLM KRDITLR V MALIYYLMLR Qsamddtli bank 90P Krditlrin nvlri zr krditlri Uzunmddtli bank 92P Krditlrin nvlri zr krditlri Iilp n bank 93P Krditlrin nvlri zr krditlri Qsamddtli brclar 94P Uzunmddtli brclar 95P Mqsdli 96P maliyylmlr v daillmalar BALANSARASI HSABLAR Icary gtrlm 001 sas vsaitlr

1 Msuliyytli mhafizy qbul dilmi mal-matrial qiymtlri mala qbul dilmi matriallar Kmissiyaya qbul dilmi mallar Quradrlmaa qbul dilmi avadanlqlar Ciddi hsabat blanklar Zrr silinmi midsiz dbitr brclar Alnm dnilrin v hdliklrin tminat Vrilmi dnilrin v hdliklrin tminat Mnzil fndunun khnlmsi Zahirn abadlq byktlri v digr bu kimi byktlrin khnlmsi

2 002

003 004 005 006 007

008

009

014 015

4.5. Mhasibat utu hsablarnn tsnifat v nlarn frmalamas Mhasibat utu hsablar mssis v irktlrin infrmasiya sistminin sasn tkil dir. Gndlik aparlan tsrrfat mliyyatlar v nlarn utunun dzgn tkil lunmasn tmin tmk n mhasibat utu hsablarnn myyn qaydada tsnifldirilmsini tlb dir. Hsablar myyn infrmasiya vzifsini yrin ytirdiyi il laqdar laraq tsnifldirm mliyyat myyn qaydada trtib lunmaldr. Hmin qaydalar hr bir mhasibat utu hsabnn ks lunmas sistmind infrmasiyalarn hazrlanmasnda z yrini tutmaldr. Hazrki raitd bazar iqtisadiyyatna kid v ut sistmind yni byktlrin yaranmasn vacib rt virmidir. Buna gr d mhasibat utu hsablarnn tsnifatnda bu qrup byktlrin itirak il mlakn v nlarn mlglm mnblrinin hsablar sistmind qrupladrlmas nzr alnmaldr. Bllikl, masir mhasibat utu hsablarnn nzriyysi sistmind ut hsablar iki qrupa blnr: a) Iqtisadi mzmununa gr; b) Tyinatna v quruluuna gr. Hsablarn iqtisadi mzmununa gr tsnifat lk tsrrfatnn mtlif sahlrind istifad dilck hsablarn siyahsnn qabaqcadan hazrlanmasna rait yaradr.

Mhasibat utu hsablarnn iqtisadi mzmununa gr tsnifat nlarn b qrup zr bldrlmsini nzrd tutur. Birinci qrup hsablar aparlan tsrrfat mliyyatlar zr infrmasiyalarn cmldirilmsi, mssis vsaitinin mlak zrind nzartin tmin lunmas v nlarn frmalamas mnblrini myynldirn hsablar tkil dir. Bu qrup hsablara sas vsaitlrin utu, matrial htiyatlar, hazr mhsullar, hsablama hsab, dbitrlar, krditrlar, satclarla hsablamalar v s. aiddir. Gstriln hsab qrupundak hsablar mssisnin mlaknn trkibi, yrlmsi v nlarn ml glmsi mnblrini gstrir. Bu hsablarn qalqlarnda ks lunmu gstricilr bilavasit mssis balansnda ks lunur. Ikinci qrup mhasibat utu hsablarna vsaitlrinin qiymtlndirilmsi il laqdar laraq hsablar daildir, yni tnzimlyici hsablar adlanr. mumiyytl bu hsablar tnzimlyici hsablar saylmasna bamayaraq nlarn srbst analitik hmiyytlri vardr. gr balans hsab zr vsaitin qiymtinin artrlmas aparlrsa nda vsaitin qiymtini tnzimlyn hsab, sas hsab tnzimlyn lav nizamlayc hsab adlanr v nun mbli sas hsabdak qalq mblinin zrin lav dilir. Bu hsaba Matriallarn tdark v ld dilmsi hsabn misal gstrmk lar. Bu mliyyatda gr vsaitin qiymti v nun mbli azalrsa nda tnztmlyici hsab kimi dir v nun qalnn mbli sas nizamladrc hsabn qalnn mblindn lmaldr. Bu kimi hsablar aktiv v passiv hsablarn tnzimlnmsi n istifad lunur. Buna uyun laraq bu hsablar kntraktiv v kntrapassiv hsablara ayrlr. Kntraktiv hsablar aktiv hsablarn tnzimlnmsind istifad lunur. Bl hsablara sas vsaitlrin khnlmsi, Qyri-maddi aktivlrin khnlmsi, Azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsi hsablar aiddir. Msln, sas vsaitlrin khnlmsi hsab, aktiv hsab lan sas vsaitlr hsabnda uta alnan vsaitlrin qiymtini nizamlayr. Yni sas vsaitlr hsabnn dbt qalnn mblindn sas vsaitlrin khnlmsi hsabnn krditind ks lunmu mbli dqda sas vsaitin qiymti tnzimldilir v nun qalq dyri myyn dilir. nu da nzr almaq lazmdr ki, sas vsaitin khnlmsi hsab srbst hmiyyt malikdir. Bu hsab mssisy msus lan v nun trfindn icar lunmu sas vsaitlrin khnlmsi haqda infrmasiyalarn mumildirilmsi n d nzrd tutulmudur. sas vsaitlrin khnlmsi mvcud lan qanunuluqla nzrd tutulmu amrtizasiya nrmalarna mvafiq laraq aylvr zr hsablanr. sas vsaitlrin khnlmsi hsabnda tplanm infrmasiya, mssisnin sas vsaitinin khnlmi hisssinin myyn dilmsin rait yaradr. Digr misal. Qyri-maddi aktivlrin khnlmsi hsab qyri-maddi aktivlrin ilkin qiymtlndirilmsini tnzimlyir ki, bu da Qyri-maddi aktivlr hsabnda ks lunur. Lakin hmin hsab mssis mlak saylan qyri-maddi aktivlrin khnlmsin aid lan infrmasiyalar cmldirmk rlunu yrin ytirir. Qyri-maddi aktivlrin khnlmsi hcmi myyn lunmu nrmalar zr nlarn ilkin dyri v faydal istifad vat nzr alnmaqla aylar zr myyn lunur. nc qrup hsablara hsablar daildir ki, nlar mliyyat hsablar laraq mssis tsrrfat prsslrini ks tdirmk v nun hyata kirilmsin nzart tmk n istifad lunur. Mhasibat utu hsablarnn tsnifat sistmind bu hsablar vasitsil mumiyytl isthsal lunmu sas v kmki isthsal mhsullarna srf lunmu msrflri, cmldn ayr-ayr slr zr, mhsul nvlri zr msrflrin myyn lunmasna imkan vrir. Bu qrup hsablarla ld lunmu infrmasiyalar vasitsil mhsul isthsal prssi, icra lunmu ilr v idmtlr zr mnft v zrrlr myyn lunur. Hmin mliyyat hsablar da zlynd iki qrupa kalkulyasiyadici hsablara v tplaycbldrc hsablara ayrlr. Kalkulyasiyadici hsablara hsablar daildir ki, nlarn vasitsil isthsal lunmu v satlm mhsullarn maya dyri myyn lunur. Bu qrup hsablara sas isthsalat, Kmki isthsalat v Kapital qyuluu hsablar daildir. Iqtisadi mzmununa gr sas isthsalat hsabnda aadak mhasibat utu yazllar aparlr.

sas isthsalat hsab mssisnin yaradlmasnn sas mqsdi hsab lunan mhsulun (iin, idmtin) isthsalna kiln msrflr haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmudur. sas isthsalat hsabnn dbtind bilavasit mhsul bural, yrin ytiriln i v gstriln idmtlrl laqdar birbaa msrflr, lc d kmki isthsalatlarn rclri, sas isthsalata idmt v nun idar dilmsi il bal qyri-mstqim rclr v zay dilmdn ml gln itkilr ks tdirilir. Bilavasit mhsul bural, yrin ytiriln i v gstriln idmtlrl laqdar lan birbaa rclr, isthsalat htiyatlarn, myin dnii zr ii hyti il hsablamalar v s. uta alan hsablarn krditindn sas isthsalat hsabnn dbtin silinir. sas isthsalat hsabnn krditi zr isthsal baa atm mhsulun, yrin ytirilmi i v idmtlrin faktiki maya dyrinin mbllri ks tdirilir. Bu mbllr sas isthsalat hsabnn krditindn Hazr mhsul (i, idmt) sat, Mhsul (i, idmt) bural v s. hsablarn dbtin yazlmaqla silinir. sas isthsalat hsab zr ayn arna lan qalq bitmmi isthsaln dyrini gstrir. Iqtisadi mzmununa gr Kmki isthsalat hsabnda aadak mhasibat yazllar aparlr: Kmki isthsalat hsab mssisnin sas isthsal, yaud sas faliyyti n kmki (yardm) lan isthsalatlarn msrflri haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Kmki isthsalat hsabnn dbti zr bilavasit mhsul bural iinin yrin ytirilmsi v idmtlrin gstrilmsi il laqdar birbaa rclr, habl kmki isthsalatlara idmt v nlarn idar dilmsi il laqdar qyri-mstqim rclr v zay nticsind itkilr ks tdirilir. Bilavasit mhsul bural, ilrin yrin ytirilmsi v idmtlrin gstrilmsi il laqdar isthsalat htiyatlarn, myin dnii zr ii hyti il hsablamalar v s. uta alan hsablarn krditindn Kmki isthsalat hsabnn dbtin silinir. Kmki isthsalat hsabnn krditi zr isthsal baa atm mhsullarn, yrin ytirilmi ilrin faktiki maya dyrlri ks tdirilir. Tplayc-bldrc hsablarn tyinat isthsaln ayr-ayr frma v mrhllrind msrflrin tplanmas v bldrlmsindn ibartdir. Bu qrup hsablara misal laraq mumi isthsalat rclri, mumi tsrrfat rclri v Tdavl rclrini gstrmk lar. Hmin hsablarn susiyyti ndadr ki, hsabat dvrnn snunda hsablar balanr, yni nlarda tplanm btn rclr ut byktlri zr bldrlr v qalq qalmaqla mssis balansnda ks lunmur. Ntic tibar il iqtisadi mzmununa gr mumi isthsalat rclri hsabnda yazllar aadak qaydada ks lunur: mumiyytl mumi isthsalat rclri hsab mssisnin sas v kmki isthsallarna idmt zr rclr haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Hsabn dbtind sas v kmki isthsalla laqdar lan faktiki isthsal msrflri infrmasiyalar cmldirir. Bu hsabda man v avadanlqlarn salanmas v istismar zr rclr, isthsalat tyinatl sas vsaitlrin tmiri rclri v tam brpas n amrtizasiya ayrmalar isthsalat mlaknn srtalanmas zr rclr, isthsalat binalarnn salanmas, iqlandrlmas v qzdrlmas zr rclr, isthsalat binalar, manlar, avadanlqlar v isthsalatda istifad diln digr icar dilmi vsaitlr gr icar haqq isthsalata idmt dn ii hytinin myinin dnii zr rclr v bu kimi ar tyinatlar zr digr rclr ks tdiril bilr. mumi isthsalat rclri hsabnda ks tdiriln mumi isthsalat rclri isthsalat htiyatlarn, myin dnii zr ii hyti il hsablamalar v baqalarn uta alan hsablarn krditi il mabirlir. mumi isthsalat rclri hsabnda uta alnm rclr sas isthsalat v Kmki isthsalat hsablarnn dbtin silinir. mumi isthsalat rclrini ayr-ayr byktlri arasnda bldrlmsi qaydas mvafiq nrmativ aktlarla nizamlanr. Iqtisadi mzmununa gr mumi tsrrfat rclri hsabnda ut yazllar aadak qaydada ks lunur: Hmin hsabn dbtind bilavasit isthsal prssin aid lmayan idartm v tsrrfat rclri, yni isthsal prssi il laqdar lmayan inzibati-idar, mumi tsrrfat hyti-

nin salanmas, idartm v mumi tsrrfat tyinatl sas vsaitlrin brpas n amrtizasiya ayrmalar, infrmasiya, auditr, mslht idmti v digr bu kimi rclr ks luna bilr. mumi tsrrfat rclri hsabnn krditind sas isthsalat v ya Kmki isthsalat hsablarnda tplanm mbllr ks lunur ki, gr nlar kmki rclri knar tkilatlar n srf tmilr. mumi tsrrfat rclrinin ayr-ayr byktlr zr blnmsi mvcud lan nrmativ aktlar sasnda tnzimlnir. mumi tsrrfat rclri hsabnda hsabat dvrnn snuna qalq qalmr v balansda ks lunmur. Tplayc-bldrc hsablara Tdavl rclri hsab da aiddir. Bu hsab bilavasit mhsul sat (tchizat) il laqdar rclr haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Tchizat, sat, ticart, digr vasiti v bu kimi baqa mssislrd Tdavl rclri hsabnda mallarn danmas, myin dnii, binalarn, qurularn, tikililrin v invntarlarn icarsi v salanlmas, azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsi, mallarn salanmas v s. rclr ks tdirilir. Tdavl rclri hsabnn dbtind mssisnin kdiyi rclrin mbli tplanr. Bu mbllr tchizat, sat, ticart, digr vasiti v bu kimi baqa mssislrd Mhsul (i, idmt) sat hsabnn dbtin silinir. Mssisd matrial qiymtlilrinin tdark v danmas zr rclrin maya dyrin dail lunmas qaydas qanunvricilik aktlar v digr nrmativ sndlrl tnzimlnir. Drdnc qrup hsablara hsabat dvrnd mssis tsrrfat-maliyy nticsinin faliyytinin frmalamasn ks tdirn v na nzart tmk n istifad lunan hsablar aiddir. Maliyy nticsi hsaba Mnft v zrr hsab aiddir. Mnft v zrr hsab hsabat ilind mssis faliyytinin sn nticlrinin frmalamas haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Mnft v zrr hsab tsrrfat-maliyy faliyytinin sn nticsindn asl laraq aktiv v ya passiv hsab la bilr. Bl hsablar aktiv-passiv hsablar adlanr. Balans mnfti (zrri) mhasibat utu sasnda tsrrfat mliyyatlarnn v balans maddlrinin qiymtlndirilmsini snuncu maliyy nticsi kimi znd mssisnin sas vsaitlrinin v baqa mlaklarnn, mhsullarnn satndan lan mnfti (zrri), hminin qyrisat mliyyatlarndan gln glirlri cmldirir. Sn maliyy nticsi (mnft v ya zrr) mhsul (i, idmt) digr maddi srvtlrin satndan ld diln maliyy nticsindn v qyri-sat mliyyatlar zr rc mbllri lmaqla bu mliyyatlardan ld lunan glirlrdn ibartdir. Mnft v zrr hsabnn dbtind mssisnin zrrlri, krditind is mnftlri ks tdirilir. Hmin hsabn dbt v krdit dvriyylrinin zldirilmsi hsabat dvrnn sn maliyy nticsini gstrir. Hsabat ilinin snunda illik mhasibat hsabat trtib lunarkn Mnft v zrr hsab balanr. Bu zaman dkabr aynn sn mhasibat yazl aadak kimi aparlr: - illik hsablamaya sasn mnftdn bdcy krlck vrgi mbli, mssisnin faliyytini v kllktivin ssial inkiafn hyata kirmk n zruri lan htiyat v digr fndlara, lc d mnftin tsisdici sndlrd nzrd tutulan istiqamtlr istifadsi n ayrlan mblin Mnftin istifadsi hsabndan silinrk Mnft v zrr hsabnn dbtin yazlr; - hsabat ilinin bldrlmmi mnft (zrr) mbli Mnft v zrr hsabndan silinrk Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsabnn krditin (dbtin) yazlr. Binci qrupa balansaras hsablar aiddir. Bu hsablarda mssisy msus lmayan v mvqqti laraq nun istifadsind lan v ya nun msuliyytind salamaa qbul lunmu vsaitlr dair infrmasiyalar cmldirmk mqsdi dayan gstricilr ks lunur. Bu qrup hsablara Msuliyytli mhafizy qbul dilmi mal-matrial dyrlri, Icary gtrlm sas vsaitlr, mala qbul dilmi matriallar v s. aiddir. Balansaras hsablar digr hsablarla mbirlmir, burada yazl bir trfli qaydada, yni hsabn dbti (artma) v ya krditi (azalma) zr yazl aparlr. nu da qyd tmk lazmdr ki, dnya lklrind mhasibat utu hsablarnn tyinat v iqtisadi

quruluuna tsnifatna mnasibt birmnal dyildir. Bl ki, AB-da, Byk Britaniyada v bu birliy aid lan lklrd hr bir firma srbst kild hsablar v nlarn tyinatn zlri trtib dirlr. Hmin lklrd mhasibat utu v hsabat sistmi v prinsiplrinin myyn lunmas pkar iqtisad v mhasiblr trfindn hyata kirilir. Hquqnaslar v dvlt rqanlar bu sahd sasl faliyyt gstrmirlr. AB-da v Byk Britaniyada utun aparlmasna dair Qadaan lmayan hr yi tmk lar fikri gni yaylmdr. Bu sasda da AB v digr ingilisdilli lklrd vahid hsablar plan myyn lunmamdr. Hr mssis v firmann mhasibat mtssislri z i faliyytlrin uyun hsablar plan myyn dirlr. Iin bl tkil lunmas mhasiblrin daha srbst ilmlrin rait yaradr. nu da nzr almaq lazmdr ki, iqtisadi subyktlrd frmalam hsablar plan krtbii kild dyil, lk n myyn lunmu Bynlalq mhasibat utu standartlarnn v milli utun tlblrin uyun myyn lunur. Kntinntal lklrin mhasibat utu mdlin dail an lklrd (Almaniya, Fransa v baqalar) v cmldn Rusiyada btn iqtisadi subyktlrd ut hsablarnn tsnifat sistmindn vahid prinsip zr istifad dilmi mlkiyyt frmas v faliyyt araktrindn asl lmayaraq isthsalat tsrrfat-maliyy faliyyti gstricilrinin hsablarda vahid prinsiplr zr ks lunmasn nzrd tutur. Btn qyd lunanlar nzr alb bl fikr glmk lur ki, dnya lklrinin masir inkiaf sviyysind vahid frmaya salnm l ut, hsabat v hsablar plan sistmi yaradlmaldr ki, nun mhasibat utu il mul lan btn mssislri trfindn anlalmas v nlarda ks lunmu btn mlumatlar arici maraql slr trfindn aradrlmas mmkn lsun.

FSIL 5. SNDLM V INVNTARLAMA 5.1. Mhasibat utunda sndlm v nlarn mahiyyti Sndlm mhasibat utu lmntlrindn biri saylr. Sndlm mssis isthsal v tsrrfat-maliyy faliyyti il laqdar lan mliyyatlarn mhasibat utu yazllarna susi sas vrn yazl frmasdr. Sndlr mssisd icra lunan tsrrfat mliyyatlarnn ba vrmsinin yazl srncam vrilmsini ifad tmkl, mhasibat utu hsablar sistmind yazl aparlmas sistmi utun tibarl, dzgn lmasn tmin tmkl yana ilkin, cari v sn nzartin tkilin, tsrrfat mliyyatlarnn mqsduyun v qanun tlblrin uyun icra lunmasn tmin dir. Ilkin sndlr: tsrrfat mliyyatlar v nlarn aparlas n rhbrliyin (sahibkarn gstriini tsdiq dn yazl hadtnamdir (Mhasibat utu haqqnda qanun, madd 3). Mhasibat sndi icra lunmu tsrrfat mliyyatlarnn v ut yazllarnn tsdiq lunmas frmasdr. Sndlr sasnda mhasibat yazllar aparlr. Sndsiz mhasibat yazl icra luna bilmz. Snd sz latnca (dcmntum) yazl vsiq, hadtnam szn uyun lub, lazmi rkvzitlri lan v na hquqi sas vrn yazl mliyyatdr. Bilavasit snd hr bir mssisd nun infrmasiya sistmini tkil dir. Hazrda ut-hsablama mliyyatlarnn avtmatladrlmas sndin mliyyatn daha da artrmdr. Bir sra arici lk mtssislrinin hsablamalarna gr irktd iki hft rzind infrmasiya sistminin dayanmas hmin irktin btn icra faliyytinin 75 faiz itirmsin sbb la bilr. na gr d tsrrfat-maliyy faliyytinin idar lunmasnda v na analitik nzart dilmsind sndlrin rlu bykdr. nun kmyi il mssis rhbrinin idartm qabiliyyti v maliyy nticlrinin frmalamas vzifsi yrin ytirilir. Trtib lunmu sndlr sasnda matrial, mk v maliyy htiyatlarnn hrkti zrind daimi nzart tmin lunur. Hr bir sndi imzalayan s icra lunan mliyyatn dzgn, qanunauyun icrasna nzart tmkl, msuliyyt dayr. Bu mssisd qnat rjiminin hyata kirilmsi il brabr hr bir sndi imzalayan sin bilavasit msuliyytini myyn dir. Bununla laqdar laraq mssis mlaknn qrunub salanmas, maddi-msul slr zrind nzart aparlmaqla brabr z vzifsin vicdanla yanamayan, mlakn mnimsnilmsin imkan vrn slr myyn lunur. Mvcd lan qanunvriciliy gr mhasibat sndlri bir qayda laraq tsdiq lunmu frmalarda, nr lunmu kild istifad lunur. Trtib lunmu hr bir sndin znmsus zruri rkvizitlri lmaldr. Bu rkvizitlr sasn aadaklardr: sndin ad, nmrsi, kdu, trtib lunan mssisnin ad, tsrrfat mliyyatlarnn mzmunu v llri(natural v pul ifadsind), tsrrfat mliyyatlarnn ba vrmsi, tamamlanmas v nun rsmildirilmsinin dzgnly n msul slrin vziflri, syad, ad, atasnn ad, si imzalar v baqa lamtlri. mliyyatlarn araktrindn v ut mlumatlarnn tnlgiyasndan asl laraq ilkin sndlr lav rkvizitlr d dail dil bilr. Ilkin sndlr mliyyatlarn ba vrdiyi vatda v ya mliyyatlar bilavasit qurtardqdan snra trtib dilmlidir. Pul v hsablama sndlrini, maliyy v krdit hdliklrini mssis rhbrliyinin tsdiq tdiyi siyahya sasn imza tmk hququ lan n az iki s imzalamaldr. Birinci imza mssisd mumi rhbrlik funksiyasn icra dn s, ikinci imza is mhasibata rhbrlik funksiyasn icra dn s mnsub lur. Pul vsaitlrini, maddi srvtlrin v baqa mlaklarn qbul-thvili il laqdar mliyyatlar ilkin sndlr sasnda hyata kiriln zaman itirak dn hquqi sin nmayndlrin v ya fiziki slr sndlmnin bir nssi vrilir. mliyyatda itirak dnlri sndlrin surtlri il tmin tmk mssisd bu mliyyat rsmildirnin hdsin dr. Mvcd qaydalara gr mhasibat utunda ks tdirilmsi zruri lan uta qbul dilmi ilkin

sndlrdki mlumatlar Azrbaycan Rspublikasnn Maliyy Nazirliyi trfindn tklif dilmi, yaud nazirlik v Ba idarlr trfindn mumi prinsiplr riayt dilmkl ilnib hazrlanm ut rgistrlrind ylr v sistmldirilir. Ilkin sndlrd v ut rgistrlrind qydsiz dzlilr yl vrilmir. Shvlrin dzlii hmin sndi imza tmi slrin imzalar il dzliin tariini gstrmkl tsdiq dilmlidir. Kassa v bank sndlrind h bir dzli yl vrilmir. Ilkin sndlr, ut rgistrlri, mhasibat hsabatlar mtlq myyn dilmi qaydada v mddt mvafiq laraq salanmaldr. Sndlrl ilyn dvrd nlarn qrunub salanmasnn tmin dilmsin mssis ba mhasibi msuliyyt dayr. 5.2. Sndlr v nlarn tsnifat Mhasibat uutu yazllar zr trtib lunmu sndlr mssisnin tsrrfat-maliyy faliyytin dair infrmasiyann sasn tkil dir. Mhasibat utunda ancaq sndlr qbul lunub utda ks lunur ki, nlarda btn tlb lunan rkvizitlr tam mzmunda dludurulur v mvcud lan qanunvricilik tlblrin cavab vrir. Bu kimi ilkin mhasibat utu sndlri hquqi hmiyyt malikdir. Sndlrin kyfiyytli trtibatna, nlarn mhasibat utunda ks tdirilmsi n myyn lunmu vatlarda tqdim dilmsin, sndlrdki mlumatlarn druluu v dzgnlyn msuliyyt hmin sndlri hazrlam v imza tmi slr cavabdhdirlr. Tcrbd lu frma v mzmunda trtib lunmu sndlr qrupladrlr v cmldirilmi ut sndlri trtib lunur. arl yni lan sndlrin tsnifat trtib lunur. Tsnifatna gr mhasibat utu sndlri tyinat, trtib lunma qaydalar, tsrrfat mliyyatlarnn mzmunu, mliyyatn ks lunmas qaydas, sndin trtib lunma yri v sndin dldurulmas qaydas zr myynldirilir. Mhasibat utu sndlrinin tsnifat aadak smd ks lunmudur (sm 2).

Srncamvrici sndlrd mssis rhbri myyn tsrrfat maliyy mliyyatnn icra

2.

lunmas n mr v ya srncam vrir. Srncamvrici sndlr sasnda knkrt mliyyat yrin ytirck slr mliyyatn icras n sas vrilir. Bu kimi sndlr bir qayda laraq mssis rhbri il yana ba mhasib imzalayr. Srncamvrici sndlr bank klri, vkaltnamlr, tdiyy taprqlar, mrlr v sair aid dil bilr. Icradici (tsdiqlndirici) sndlr tsrrfat-maliyy mliyyatnn icra lunmas faktn tsdiq dir. Bu kimi sndlr mliyyatn icra lunduu vatda trtib lunduunu tsdiq dir. Icradici sndlr invntarlama aparlmasna dair akt, qbul-thvil akt, anbardan mhsul buralmasna dair qaim, maddi-msul slrin hsabat, kassa mdail v maric rdrlri v s. Icradici sndlr sasn nlar icra dnlr trfindn imzalanr. Msln mssis anbarndan hazr mhsul buralarkn trtib lunan qaim anbar mdiri v mhsul qbul dn s trfindn imzalanr. Mhasibatla dail lan sndlr sasl kild ylanlr v snra utda ks lunur. Bir sra hallarda srncamvrici v icradici sndlr bir sndd trtib lunur. Misal n kassa maric rdrinin birinci hisssind myyn pul mblinin s vrilmsi ks lunursa, ikinci hisssind pulu alan s nun alnmasna dair imza dir. Mhasibatlq trfindn hazrlanacaq sndlr mhasibat iilri trfindn trtib dilir. Bu sndlr mumisthsalat v mumtsrrfat rclrinin bldrlmsi cdvllri, amrtizasiya hsablanmas v bldrlmsi cdvli, mhsul isthsal zr mhsullarn maya dyri zr kalkulyasiya cdvllri, mhasibatlq trfindn hazrlanan mtlif hsablamalar, araylar v s. aiddir. Kmbinasiya dilmi (birldirilmi) sndlr yni zamanda srncamvrici, icradici v mhasibatlq trfindn hazrlanan sndlrin icra tdiklri vziflri icra dir. Msln, kassa mdail rdri bir trfdn kassadan pul vsaitinin buralmasna dair srncam yrin ytirir v digr trfdn pulun dnmsi sndldirilrk pul alan v kassirin imzalar il tsdiq lunur; matriallarn s buralmasna dair tlbnamd anbardan matrial buralmas mliyyat, digr trfdn hmin matrialn faktiki buralmas sndldirilir. Sndlrin trtib lunmasna gr nlar ilkin v cmldirici frmada icra lunur. Ilkin trtib lunmu snd hr bir mliyyat icra lduu vat trtib lunur. Misal n, kassa mdail rdri, kassa maric rdri, matrial buralmasna dair tlbnam, dni tlbnamsi sas vsaitin silinmsin dair akt v sair. Cmlnmi snd vvllr trtib lunmu ilkin sndlr sasnda trtib lunur. Bunun ttbiq lunmas sndlr zrind nzartin ykslmsini asanladrr. Misal n avans hsabat (qabaqdan alnma) kassa hsabat, bank arlar, qrupladrma cdvllri. Avans hsabatnda thtlhsab sin ald pul vsaiti rclnmsin dair gni gstricilr ks lunur. Bu hsabatda vvlcdn alnan pul mbli, nun rclnmsi gstricilri, qalq pul mbli, nun kassaya dnmsi mliyyat v sair trafl gstrilir. Avans hsabatna lavlrd rclnmi pul vsaitinin istifadsin dair sndlr gstrilir. Tsrrfat mliyyatnn mzmununa gr sndlr matrial, pul v hsablama sndlrin ayrlr. Matrial sndlrind mk altlrinin qal, hrkti ks lunur. Buna sas vsaitlr, qyri matrial aktivlri, digr uzunmddtli qyulular, isthsal htiyatlar, msrflr v s. daildir. Bu frmal sndlr sas vsaitlrin thvil vrilmsi v silinmsi akt, matrial dyrlrinin mdail lunmas v silinmsi sndlri, hsab-fakturalar, qaimlr v s. aiddir. Pul sndlri pul vsaitinin hrktini ks tdirir v nlarn kmyi il kassa v bank mliyyatlar aparlr. Pul sndlrin bank klri, bank hsablarndan arlar, kassa mdail v maric rdrlri, pulun qbul lunmasna dair qbz, pta markas, istiqrazlar, mant srtifikatlar v s. aiddir. Hsablama sndlri mssisnin hquqi v fiziki slrl hsablamalarn ks tdirir. Bu sndlr hsablamadm taprqlar, hsablama qbzlri, dm tlbnamlri, hsablama dm cdvllri, avans hsabatlar v s. daildir. mliyyatlarn ks lunmas qaydasna gr sndlr birdflik v cmlnmi mliyyatlara ayrlr.

Birdflik sndlrd icra lunmu ayr-ayr mliyyatlar ks lunur. Hmin snd trtib lunduqdan snra mhasibatla dail lur v mhasibat utunda yazl aparlmas n sas saylr. Bu sndlr kassa mdail v maric rdri, hsab-qaim, hsablama-dm cdvli v s. aiddir. Cmlmi sndlr myyn dvrd (hft, dkada, aylq) trtib lunur v icra lunan mliyyat ykunladrlr v dvrn snunda utda ks lunur. Bu kimi sndlr iilr n myyn lunmu limit-zabr kart, iki hftlik, aylq trtib lunmu naryadlar v s. aid lunur. Trtib lunma yrin gr sndlr daili v knar trtibi frmasna ayrlr. Daili sndlr mssisd cari mliyyatlar ks tmk trtib lunur. Bu kimi sndlr kassa mdail v maric rdrlri, qaimlr, aktlar, hsablama dm cdvllri v s. aid dilir. Knar sndlr mssisdn knar raitd trtib lunaraq v hazrlanm snd mssisy dail lur. Bu sndlr hsab-qaimlr, bank arlar, mt-nqliyyat qaimlri v s. daildir. Sndlr trtib lunmas qaydalarna gr l il v hsablama tnikas vasitsil trtibi zr tsnifldirilir. l il trtib lunan sndlr bilavasit l il v ya yaz man il trtib lunur. Hsablama tnikas il trtib lunan sndlr mliyyat icra lunduu vat avtmatik laraq trtib lunur v qydiyyatdan kir.

5.3. Sndlrin qbulu v ylanmas Mssis tsrrfat-maliyy faliyyti il laqdar lan btn sndlr myyn lunmu nrmativ qaydalara uyun trtib lunduqdan snra mhasibatla vrilmlidir. Dail lmu sndlr ilk nvbd dzgn myyn lunmu prinsiplr uyun trtib lunmas ylanlr. Daha snra sndlrin hququ chtdn dzgnly, mzmunca tlb lunan sviyyd trtib lunmas v arifmtik gstricilri nzrdn kirilmlidir. mumiyytl qanunla myyn lunmu qayda v prinsiplr cavab vrmyn sndlr mhasibatla qbul lunmur. Bl sndlr myyn lunduqda, nunla laqdar tdbir grlmsi n mssis ba mhasibin tqdim lunmaldr. Sndlrin dzgn trtib lunmasn yladqda nlarn sndldirilmsi il laqdar myyn lunmu qaydalarn gzlnilmsin, pzuntularn, tmizlmlrin lmasna, btn rkvizitlrin dzgn dldurulmasna, sl imzalarn lmasna susi diqqt vrilmlidir. Sndlrin ylanmas v qbulu zaman akar dilmi shvlr dzldilir. gr qanunsuz mliyyatlarn ba vrmsi hallar, yaud imzalarn, rqmlrin sataladrlmasn tsdiq dn sndlr myyn dilrs, nlarn sbblri akar dilndk mhasibat utunda ks dilmir. Ylanlm v qbul dilmi sndlr mhasibat utunda yazllar aparmaq n sas hsab lunur. Bu sndlr qrupladrlr v nlara sasn mhasibat yazl trtib lunur. Mhasibat utunda kmptrlrdn istifad lunduqda sndlr ylanmal, ifrlnmli, snra is nlarn mlumatlarn kmptrlrd ilmk, mtlif tyinatl hsabat frmalarn hazrlamaq v s. ilri yrin ytirmk n man trclrin krmk lazmdr. Mhasibatla tqdim lunmu ilkin sndlrdki mumi araktrli shvlr dzldil bilr. Shv yazlm cml v ya rqm zrindn tt kilir (nun unmas mmkn lmadqda) v nun stndn b yrd qlm il dzgn yazl aparlr. Dzli shv yazl il laqdar dzldilmidir, dzli inanmal szn yazmaqla, shvin dzldiyi tari qyd lunur. Dzlmi sndi tqdim dn s imzalamaldr. gr kassa v bank sndlrind shvlr myyn lunursa hmin sndlr dzldilmir. Hmin sndlrd pzma, ynidn yazma hallarna yl vrilmir. Mhasibat utu sndlrind shvlr mtlif araktrd la bilr. Bl shvlr ikili yazl prinsipinin dzgn icra lunmamas, hsablarn mabirlmsind, tsrrfat mliyyat zr icra

lunmu mliyyat yazllarn hsablarda dzgn ks lunmamas v s.

5.4. Snd dvriyysinin tkili Masir raitd mssislrd byk miqdarda mhasibat utu sndlri v infrmasiyalar frmalar. Sndlrin frmalamas nlarn ilkin trtib lunmasndan balayaraq mhasibat utu prinsiplrin uyun rgistrlrd ks lunur. Mhasibat utu mliyyatlarnn sndlrl vatnda v dzgn rsmiyyt salnmasn tmin tmk n sndlrin qabaqcadan myyn qaydada hrktini myyn tmk lazmdr. Mhasibat utu sndlrinin rsmiyyt balanandan nlarn myyn lunmu qaydalar zr frmaya salnmas nticsind frmaladrdqdan snra salanmaa (ariv) vrilmsi snd dvriyysi adlanr. Mssislrd snd dvriyysinin tkili bilavasit ba mhasiblr hval lunmudur. Ba mhasib ut infrmasiyalarnn sndlrd ks lunmas, snd dvriyysinin tkili qrafikasnn trtibi v nun icrasna daimi nzart tmlidir. Mhasibatla dail lan sndlrd icra lunan tsrrfat mliyyatlarnn dzgnly mvafq qaydada ylanmaldr. Ba mhasib mssisd snd dvriyysinin qrafikini ayr-ayr icralar zr trtib dir v hmin qrafik mssis rhbri trfindn tsdiq lunur. Trtib lunmu qrafikd mssisd iqlyn maddi-msul slrin cari hsabatlardan balam btn ii hyti zr sndlrin mhasibatla tqdim lunma vat myyn lunur. Trtib lunmu qrafikin icras btn ii hyti n vacib rtdir. Bir qayda laraq mssis zr illik mhasibat (maliyy) hsabat trtib lunduqdan snra sndlr myyn lunmu qaydalara uyun laraq hazrlanmal v ariv thvil vrilmlidir. Btn mhasibat utu sndlrin z araktri v tyinatna gr qrupladrlr, myyn qvluqlarda cmldirilir v sndlrin tyinatndan asl laraq myyn hisssi mssisd salanlr v digr hisssi is Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabinti yannda Ba Ariv idarsin thvil vrilir. Mssisd salanlan mhasibat utu sndlri n tlb lunan sndsalanma raiti lan binada yrldirilir. Sndlrin nrmal raitd salanmas nlardan tlb lunan vatda istifad lunmasna tminat vrir. Mvcud qaydalara gr mhasibat utunun hsablar Plan, mhasibat utu zr Tlimatlar, masir lktrn-hsablama manlar n prqram mhsullar v nlarn istifad lunmas qaydalar, vvllr istifad lunan ut prinsiplri v bunlar sasnda trtib lunan mhasibat hsabatlarnn ylanmasn tmin tmk mqsdil b ildn az lmayaraq mhasibatlqda salanlr. Mhasibat utu rgistrlri v hsabat sndlrinin salanmasnn tkili mssisnin rhbrin hval lunur. Mssislrdn mhasibat utu sndlrinin gtrlmsi mvcud lan qanunvriciliy gr ancaq mhkm, prkurrluq v digr istintaq rqanlarnn qrar sasnda icra luna bilr. Bu halda mssis ba mhasibi gtrln sndlrin surtini arb, snd kimi salaya bilr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 29 iyun 2004-c il Qanununun 15-ci maddsind gstrilir ki, Ilkin ut sndlrinin, mhasibat utu rgistrlrinin v digr ut sndlrinin mzmunu qanunvriciliy mvafiq laraq kmmrsiya sirridir. Dvlt rqanlarnn qanunla myyn lunmu hallarda v qaydada mhasibat utunda istifad lunan btn sndlrl tan lmaq hququ vardr.

5.5. Invntarlama Sndlm mssisd icra lunmu btn tsrrfat mliyyatlarnn fasilsiz v ardcl laraq ks

lunmasn tmin tmlidir. Lakin mhasibat utu hsablar sistmind icra lunan btn tsrrfat-maliyy mliyyatlarnn ks lunmas mssis tsrrfat faliyytin tam nzart tmy v mt-matrial dyrlri qalnn sviyysini myynldirmy imkan vrmir. Icra lunan bir sra mliyyatlar mvcuddur ki, nlar gndlik laraq sndldirilmir (msln tbii itkilr) v ilkin sndlrd mtlif sbblrl laqdar laraq (anbar utu sndlrind shvlr buralmas, suiistifad, tsrrfatszlq, mlakn mnimsnilmsi) mvcud lan qaydalar uyun ks lunmur. Bu kimi hallar ancaq aparlan invntarlama nticsind myyn lunur. Invntarlama mssisnin, idarnin tkilatn v baqa tsrrfat subyktlrinin mlaknn, hdliklrinin, hsablamalarnn, maddi v digr srvtlrin faktiki vziyytinin ylanmas, qiymtlndirilmsi v sndlrl rsmildirilmsidir. Azrbaycan Rspublikasnda invntarlamann aparlmas prinsiplrini Maliyy Nazirliyinin 3 iyul 2000-ci il mlakn v hdliklrin invntarlamasna dair Qaydalar sasnda icra lunur. Hmin Qaydalara gr mssis mhasibat utunun dru v dzgnlyn tsdiq tmk n dvr laraq z mlaknn, kapitalnn v sair maddi srvtlrinin v mumiyytl balansn btn aktiv v passiv maddlrinin invntarlamas aparlmaldr. Invntarlamann aparlmas mcburi lan hallardan baqa hsabat ilind invntarlamann say, nlarn apaprlma tarilri, hmin invntarlamann hr birind ylanacaq mlakn v hdiliklrin siyahs mssis trfindn myyn dilir. Invntarlama aparlarkn mssisd mvqqti salanmaa v mal n qbul lunmu mssisy aid lmayan vsaitlr, kirayy gtrlm sas vsaitlr, mtlif sbbdn utda ks lunmayan maddi dyrlr invntarlamaldr. Invntarlamann qarsnda qyulan sas vziflr aadaklardr: - sas vsaitlrin, mt-matrial dyrlrinin v pul vsaitinin, qiymtli kazlarn v bitmmi isthsaln faktiki qalnn myyn lunmas; - matrial dyrlri v pul vsaitinin qrunub salanmasnn zrind nzartin tkili; -tam v qismn z kyfiyytini itirmi, fasn v mdas khnlmi mt-matrial dyrlrinin myyn lunmas; - glck satn tmin tmk n nrmadan artq qalqda lan maddi dyrlrin myynldirilmsi -mssis balansnda ks lunmu byktlrin hqiqi vziyytini ylamaq; - balansda ks lunmu mt-matrial dyrlrinin ral dyrlrinin myyn lunmas, kassada qalqda lan, hsablama hsabnda, valyuta hsabnda, digr hsablarda lan pul vsaitlri, bitmmi isthsalat, dbitr, krditr brclar v balansn digr maddlrinin invntarlamas; - matrial dyrlri v pul vsaitinin salanmas qaydalarnn ylanmas v yni zamanda man, avadanlq, digr sas vsaitlrin salanmas v istifad lunmasna nzartin tkili. Invntarlamann aparlmas dvrnd invntarlama kmissiyasnn sdri v digr slr (kmissiya zvlri) taprlan vzifnin vicdanla yrin ytirilmsin susi diqqt vrilmlidir. Invntarlama kmissiyas aadak vziflrin yrin ytirilmsini tmin tmlidirlr: - Mssis rhbrinin mrin uyun laraq invntarlamann vatnda v mvcd qaydalara uyun icra lunmas; - Ylanlan mt-matrial dyrlrinin tamamil dzgn laraq invntarlama aktnda ks lunmas; - Invntarlama sndlrinin dzgn v vatnda trtib lunmas. Bir sra hallarda invntarlamann msuliyytini artrmaq n icra lunmu invntarlama nticlri nzart qaydasnda tkrar ylanlr. Burada sm qaydasnda yksk dyri lan mtmatriallarn ylanmas v nlarn invntarlama aktnda ks lunmu gstricilr uyunluu myyn lunur. Nzart qaydasnda icra lunmu invntarlama aktlar rsmiyyt salnr v mssis mhasibatlnda susi jurnalda uta alnr. Invntarlama kmissiyas ylama zaman kyfiyytini itirmi mt-matrial dyrlri myyn drs, nlar ayrlqda aktla sndldirilir. Bl halda arab lmann sbblri aradrlmal v bununla laqdar laraq tqsirkar s myyn lunmaldr.

Invntarlama nticlri sndldirildikdn snra nticlr mhasibatla tqdim dilir v hmin gstricilrl mhasibat utunda ks lunmu gstricilrin qarlql qalqlar myyn lunur. Hmin gstricilrin qarlql mqayis ylamalar nticlri sasnda sn ntic myyn lunur. Mssislrd aparlan btn invntarlama mliyyat maddi-msul slrin v kmissiya zvlrinin itirak il icra lunur. Qalqda lan btn mt-matrial dyrlri llr, ylanlr, hsablanr v myyn lunmu akt frmasnda ks lunur. Invntarlama kmissiyasnn zvlri v maddi-msul slr akta imza dirlr. Bununla yana maddi-msul s invntarlamann dzgn aparlmasna dair yazl qbz vrmkl gstrir ki, ylama dzgn aparlb, h bir tiraz ydur, aktda gstriln matrial dyrlri mnim msuliyytim altnda salanlr. Azrbaycan Rspublikasnda Mhasibat utu haqqnda Qanunda mssislrd invntarlamann mssis rhbrliyi trfindn hsabat ilind myyn lunmu say il yana mcburi invntarlamann aparlmas hallar da gstrilmidir. Bllikl invntarlamann aadak hallarda aparlmas mcburidir: - mssis mlakn icary vrdikd, satn aldqda, satdqda, habl dvlt v ya bldiyy mssissi, shmdar cmiyyti, yaud baqa mssis kimi tkil dildikd; - illik mhasibat hsabatnn trtibindn vvl 01 ktyabrdan tz lmayaraq mlakn v hdliklrin mvcud vziyytinin tamamil, badan-baa ylanmas mqsdil invntarlama kirildikd; - mssis lv dilrkn, lv balans trtib dilmmidn vvl v Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyind nzrd tutulan digr hallard; - maddi-msul slr dyiildikd v yaud mzuniyyt gtdikd; - urluq v ya sui-istifad, habl srvtlrin arab lmas faktlar myyn dildikd; - mhkmnin mvafiq qrar, mstntiqin qrar v ya prkurrluun yazl gstrii lduqda; - zlldirm zaman, sahibkar v hququ s statusu dyiildikd invntarlama trflrin razl il, yaud dvlt mlaknn idartm rqanlarnn tlbi il hyata kirilir. Invntarlamann icrasnda mhm mrhl ykun zr zlm cdvlinin myyn lunmas v nun trtibidir. Invntarlama ykunu zr zlm cdvli icra lunmu mliyyatn mhm sndi hsab lunur. zlm cdvlinin trtibi v invntarlama nticsinin myyn dilmsi mliyyatlarna balananadk mssisnin mhasibatl invntarlama aktnda ks lunmu btn hsabatlarn dzgnlyn trafl ylamaldr. Miqdar gstricilrind, qiymtlrd v hsablamalarda akar lunmu nqsanlar v shvlr dzldilmli v kmissiyann btn zvlrinin imzalar il tsdiq lunmaldr. Mssis mhasiatlnda invntarlamann ykunu zr zlm cdvlinin trtibi il mul lan aparc mhasib ykun sndlrini znn imzas il tsdiq tmlidir. zlm cdvli trtib lunub ykunladqdan snra mssisd daimi faliyyt gstrn invntarlama kmissiyas myyn lunmu skikglm, itkilr, mlakn arab lmas v artqln sbblrini aradrmal v nlarn sbblrini myyn dir. Btn gstrilnlrl laqdar laraq invntarlama nticlri mhasibat utunda ks lunmaldr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununda invntarlama v digr ylamalar zaman faktiki mlakn mhasibat utu mlumatlarndan knarlaan gstricilrin aadak qaydada tnzimlnmsi myyn lunmudur: - sas vsaitlrin, digr maddi srvtlrin pul vsaitlrinin artq glmlri nlarn myyn lunmaqla, nlar lduu yrd maddi-msul slrin hsabna mdail lunur v mbllri mvafiq laraq mssis mnftin, idarlrd is fndlarn artrlmasna ynldilir. Gstrilnlrl laqdar laraq 01 -li sas vsaitlr, 10 -li Matriallar, 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar, 20 -li sas isthsalat, 40 -li Hazr mhsul, 41 -li Mallar v sair hsablarn dbtin v 80 -li Mnft v zrrlr hsabnn krditin yazl aparlr. - Mvafiq nrmativ sndlrd nzrd tutulmu tbii itki nrmalar dailind arablmalar v bu kimi skikglmlr v itkilr mssis rhbrinin srncamna mvafiq laraq mssislrd isthsalat v ya tdavl rclrini, idarlrd is fndlarn azaldlmas hsabna silinir.

Bu mliyyatla laqdar laraq mhasibat utunda mssis rhbrinin srncam sasnda isthsal v tdavl rclrin aid lan 20 -li sas isthsalat, 26 -li mumi tsrrfat rclri, 44 -li Tdavl rclri hsablarnn dbtin v 84 -li Srvtlrin skikglmsi v arab lmasndan itkilr hsabnn krditin yazl aprlr. -sas vsaitlrdn, maddi srvtlrdn, pul vsaitlrindn v digr mlaklardan skikglmlr, tqsirkar slr myyn dilmkl nlarn mbllri tqsirkar slrin hsabna yazlr. Bununla laqdar laraq mhasibat utunda 73/3 -li Maddi zrrin dnmsi zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbti v 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arab lmasndan itkilr hsabnn krditin yazl aparlr. gr mhkm qrar il iddia imtina dilrs, bl halda ml glmi itkilr mssis maliyy itkilrin silinir v bu halda 80 -li hsabn dbtin v 84 -li hsabn krditin yazl dilir. -sas vsaitlrdn, maddi srvtlrdn, pul vsaitlrindn v digr mlaklardan skikglmlr, itkilrin sbblri v tqsirkar slr myyn lunmaqla, hmin mbl tqsirkar slrin hsabna yazlr. Bununla laqdar 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arablmaqdan itkilr hsabnn dbtin v 10 -li Matriallar, 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar, 20 -li sas isthsalat, 40 -li Hazr mhsul v digr hsablarn krditin yazl aparlr. Mhasibat utu zr mliyyatlarn yazllar invntarlama icra lunan ayn hsabnda ks tdirilir.

FSIL 6. UT QYDLRI (RGISTRLRI) V MHASIBAT UTUNUN FRMALARI 6.1.Ut qydlri haqqnda anlay v nun frmalar Mssis mhasibatlna dail lan ilkin mhasibat utu sndlrinin arifmtik dzgnly ylanlr v nda ks lunmu tsrrfat mliyyatnn qanunauyunluu v mqsduyunluu myyn lunur. Bundan snra nlarda ks lunmu iqtisadi gstricilri zr qrupladrlr v sinttik, analitik ut hsablarna krlr. Bu mqsdl mlakn tsrrfat vsaitlrinin qal v nun frmalamas mnblri v hm d tsrrfat mliyyatlar ilkin cmldirilmi sndlrdn ut rgistrlrin yazlr. Mhasibat utunun rgistrlri mssis vsaitinin, mlaknn v nun frmalamas sndlrin uyun laraq tsrrfat mliyyatlarnn ut rgistri n nzrd tutulan susi frmal cdvllrdn ibartdir. nlar tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utu hsablarnda ks lunmas vzifsini yrin ytirir. Ut rgistrlri susi frmalarda myyn lunmu mhasibat kitablarna, kartlara, ayrayr vrqlr, v s. blnr. Sinttik ut sinttik rgistrlrd, analitik ut is analitik rgistrlrd ks lunur. Rgistrlrd yazl ll v ya hsablama tnikasndan istifad lunmaqla icra lunur. Mhasibat kitablar bir-birin tikilib kitab frmasna salnm susi qrafikldirilmi mhasibat utu cdvllrindn ibartdir. Mhasibat kitablarnn btn shiflri nmrlnmli, qaytarlmal v sn shifd kitabdak shiflrin say yazlmaqla ba mhasibin imzas il tsdiq lunmaldr. Kitabda lazm lan shifni tz tapmaq n nun vvlind v snunda mndricat trtib lunur, yaud alfavit gstricilri trtib lunur. Nzr almaq lazmdr ki, masir mhasibat utu tcrbsind mhasibat kitablar bir ut rgistri lmaqla mhdud kild istifad dilir. Bu nunla izah lunur ki, bu kitab sistmind sasl nqsanlar vardr. Bu ilk nvbd kitabla yni vatda bir n iinin ily bilmsinin mmkn lmadndan, mk blgsnn tlb lunan qaydada tkil luna bilmmsindn yaranr. Bunlarla yana kitablarda masir hsablayc manlardan istifad tmk mmkn lmamas yli tinlik yaradr. Bununla yana mhasibat kartlarnn msbt kyfiyyt gstricilri d vardr. Bl ki, kitabn btn shiflrinin tikilmsi, nun shiflrinin ut yazllar il tibarl qrunmasn tmin dir v digr sni istifad hallarnn qarsn alr. Bu bamdan mhasibat kitablarnn kassa mliyyatlarnn utunda istifad lunmas faydaldr. Gstriln nqsanlar kartlarn v ayr-ayr vrqlrin istifad lunmas il aradan qala bilir. Kartlar kazdan, yaud nazik kartndan hazrlanm mtlif qurululu ayr-ayr cdvllrdn ibartdir. nlar standart frmada hazrlanr v susi bal karttkalarda (yiklrd) salanlr. Hr bir karttka ayrlqda myyn mhasibat iisin thkim lunur v hmin ii karttkada salanlan kartlarn yazllarnn dzgn aparlmasna v nun qrunub salanmasna nzart dir. Kartlara sra nmrsi myyn lunur v bu nmrlrl nlar susi rystrd qyd alnr. Mhasibat kitablarna nisbtn kartlar id daha lvrilidir. Kartlardan istifad lunmas utun manikldirilmsin susi kmk dir. yni vatda kartlardan bir n sin istifad tmsin rait yaranr. Kartlarn bir nv d ayr-ayr vrqlrdir. Vrqlr kartlardan frqli laraq susi qvluqda salanlr v quradrma cdvllrinin trtib dilmsi, jurnal-rdr v digr kmki cdvllrin icras zaman qyd lunmu ayr-ayr vrqlrdn istifad dilir. Srbst vrqlrdn ut rgistrlri kimi istifad lunmas ut tnikasndan gni kild istifad dilmsin imkan vrir. Btn kiik v byk mssislrd srbst vrqlrin istifad lunmasnn bir sra stnlklri vardr. sas stnlk nunla laqdardr ki, vrqlr bir-birin balanmr v buna gr d nlardan istifad tmk lvrilidir. nlardan istifad lunmas

mhasibat utu mliyyatlarnn mk blgsnd lvrilidir. Srbst vrqlr btn ut sahsind rgistrlrdn istifad tmkl ut yazllarn icra tmk mmkndr. nlarn hazrlanmas da sad v iqtisadi chtdn istifad lunmas n lvrilidir. Bllikl mhasibat utunun masir tcrbsind ut rgistrlrinin icra lunmas n srbst vrqlrdn, mhasibat kitablarndan, kartlardan v s. istifad lunur. Gstriln ut rgistrlri frmalarndan istifad lunmas utun daha yksk sviyyd tkili prinsiplrindn irli glir.

6.2. Ut yazllarnda shvlrin dzldilmsi Utun avtmatlamasnn sasl frmada gnilnmsin bamayaraq insan faktru vvllrd lduu kimi btn ut mliyyatlarnn dzgn, vatnda ilnmsi v infrmasiyalarn tplanb kyfiyytli tqdim lunmasnda mhm hmiyyt malikdir. Nzr almaq lazmdr ki, sndlmnin icras v ut yazllarnn trtibind mhasibat utunda buralan shvlr icra sin diqqtsizliyi v istifad lunan tnikann kyfiyytinin aa sviyysi nticsind ba vr bilr. Shvlr araktr tibaril hsablar zr trtib lunmu mabirlmlrd, rqmlrin yazlnda v hsablama nticlrinin myyn lunmasnda v saird mahid luna bilr. na gr d shvlrin matmatik, kargzarlq, ut prinsiplrinin dzgn icra lunmamas zr ayrlmas daha dzgn ntic myyn tmy imkan vrir. Burada mhm msl shvin aradrlb myyn lunmasdr. Bunun n gni yayld frma buralm shv zr yazllar trafl aradrmaq v shvi tapmaqdr. Shvin myyn lunmas hl nun dzldilmsini hll tmir. nki mhasibat utu rgistrlrind bir sra sndlr mtlif slr trfindn icra lunur v dzldilck shv hmin slrin itirak il tnzimlnmlidir. Mhasibat utu yazllarnda shvin hans sndd v hsabat dvrnn hans mrhlsind myyn lunmas da vacibdir. Nzr almaq lazmdr ki, Azrbaycan Rspublikasnn Mhasibat utu haqqnda Qanununda (madd 19) myyn lunmudur ki, shvlrin dzlii hmin sndi imza tmi slrin imzalar il dzliin tarii gstrilmkl tsdiq dilmlidir. Ut sndind dzli dilmsi ancaq hmin mliyyatn icrasnda v sndin trtibind itirak tmi slrin itirak il icra tmk lar. Digr trfdn mhasibat utu yazllarnda buralan shvin sbbi, mqsdi myyn lunmaldr. Shv myyn lunduqdan snra nun dzgn, sasl kild dzldilmsi mhm rtdir. Ut yazllarnda myyn lunmu shvlrin aadak frmada dzldilmsi frmasnda icra luna bilr: - Krrktura; - Qrmz strn (mnfi yazl) qaydas; - lav yazl. Krrktura frmasnda yazllarn aparlmas zaman shvin dzli sulunun mahiyyti ndan ibartditr ki, shv yazlm mblin v ya mtnin zrind nazik tt kilrk nun yuar b lan yrdn dzgn mbl, yaud mtn yazlr. Dzln rqmin stndn ancaq bir tt kilmlidir ki, hmin rqm v ya mtn una bilsin. Mbl bir n rqmdn ibart yazlmsa bu halda btn rqmin stndn tt kilmlidir. Bl dzli dair ut yazl qydlrinin b yrind susi qydiyyat aparlr, hmin sndi trtib dn slr trfindn sndin dzlii nlarn imzalar il tsdiq lunmaldr. Pul v kassa sndlrind bank kind, bank dm taprqlar v tlbnamlrind dzli icaz vrilmir. Hmin sndlrd shvlr burald halda nlarn mtlq frmada dyiilmsi lazmdr. Gstriln dzli sulu sasn mhasibat utu hsablarnda aparlm yazllarda ba vrn shvlr, ykunlarn hsablanmasndan vvl myyn dildikd (msln hr hans hsabn dbti v krditin mbl shv yazldqda) v ykunlar dzgn hsablanmadqda ttbiq dilir. Qrmz strn (mnfi yazl) qaydasnda dzli sulu mhasibat utu yazllarnda ks

lunmu rqmlrin v hsablar zr mabirlmlrin dzliind istifad lunur. Bu dzliin mnas ndadr ki, shv yazlm mabirlm qrmz qlml lr, yni shv yazlm mbl mumi mbldn lr v dzgn lan mbl adi rngl yazlr. gr shv yazl icra lunmu tsrrfat mliyyatna aid dyils, yni artq yazlmsa bl halda dzli ancaq qrmz rngl aparlr (yni yaz qrmz rngl lv lunur) v hmin yaz lv lunmu hsab lunur. Msln mvqqti mk qabiliyytini itirdiklrin gr mssis iilrin 500 manat mblind mavinat hsablanm v hmin mbl yanl trtib dilmi aadak mhasibat yazl il shvn hmin mssisnin rclrin silinmidir. Bununla laqdar laraq aadak yazl aparlmdr: Dbt 20 -li sas isthsalat hsab. Krdit 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsab. Halbuki bu mbl sisal srta v tminat rqanlarnn vsaiti hsabna dnilmli v 20 -li sas isthsalat hsabnn dbtin dyil, 69 -li Ssial srta v tminat zr hsablamalar hsabnn dbtin yazlmaldr. Gstriln yazla dzli vrilmkl hmin mliyyat zr qrmz rngl sas isthsalat hsabnn dbtin v myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlmaqla 500 manat lv dilir. Bllikl shv yazlm mbl lv lunmu hsab lunur. Daha snra shvi dzltmk n yni mabirlm adi yaz il aadak qaydada ks lunur: Dbt 69 -li Ssial srta v tminat zr hsablamalar hsab. Krdit 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsab 500 manat. Bllikl buralm shv dzlmi hsab lunur. Qrmz strn sulundan tsrrfat mliyyatlarnn icras il laqdar mhasibat utu hsablarnda shvin az mbld lduu hallarda istifad lunur. Msln msisd Azqiymtli v tzkhnln yalara 8000 manat khnlm hsablanmdr Lakin ylama nticsind khnlmnin shvn 8500 manat hsablanmas myyn lunmudur. Bununla laqdar laraq az qiymtli v tz khnln yalar zr hsablanm mbl haqqnda aadak qaydada lav yazl (mabirlm) vrilmlidir: Dbt 20 -li sas isthsalat hsab. Krdit 13 -li Azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsi hsab. Bllikl tsrrfat mliyyat hsablarda ks lunarkn shv yl vrildikd, myyn lunmu shv lav yazl vasitsil dzldilir. 6.3. Mhasibat utunun frmalar Mhasibat utunda ks lunmu lu miqdarda tsrrfat mliyyatlar mtlif yazl sndlri il rsmiyyt salnr. Ut mliyyatlarnn icra lunmasnda mtlif frmada trtib lunmu kitablardan, kartlardan, jurnal-rdrlrdn, cdvllrdn v ayr-ayr vrqlrdn istifad dilir. Tarii inkiaf dvrnd mhasibat utunun icrasnda mtlif qaydalar myyn lunmudur. Mhasibat utunun tkilind mtlif ut rgistrlrindn istifad dilmi v mliyyatlarn yazl zr bir sra sistm v standartlar qbul lunmudur. Azrbaycan Rspublikasnda qbul lunmu Mhasibat utu haqqnda Qanunun tlblrin uyun laraq mssislr mhasibat utunun frma v tkili mtdunun istifad qaydalarnn myyn lunmas hququ vrilmidir. Hazrda tcrbd mhasibat utunun n yaylm aadak frmalar ttbiq dilir: - mmrial rdr frmas; - jurnal-rdr frmas; - avtmatladrlm frma; - kiik sahibkarlq subyktlrind ut. Mhasibat utunun mmrial rdr frmas 1928-1930-cu illrd yaranmdr. Hmin ut

frmasnn 1946-c ild btn mssis v tkilatlarda istifad lunmas tvsiyy lunmudur. Hmin dvrd istifad lunan ut frmas yli tkmilldirilmidir. Mhasibatln mmrial rdr frmasnda mhasibatla dail lan ilkin sndlr sasn mhasiblr mmrial rdrlri rsmiyyt salmaqla mhasibat yazllar trtib dirlr. Mhasibatla dail lmu sndlr sasnda yazllar (mabirlmlr) aparlr v mliyyat hsablarda ks lunur. Mmrial rdrd trtib lunduu tari, nmrsi, ks lunan sndini ad v mzmunu, mabirln hsablarn dbt v krdit gstricilrind ks lunur. Daha snra mmrial rdrlr mlumatlarn arlq lamtin gr yma cdvllrind sistm salnan snd qruplar zr trtib lunur. Mmrial rdrlrd ks lunmu gstricilr ba qydiyyat jurnallarnda cmldirilir. Hmin gstricilr daha snra dvriyy cdvllrin krlr v ntic laraq mssis balans v hsabat trtibind istifad lunur. Bllikl mmrial rdr mhasibat utu hsablar zr aparlan mabirlmlrin ks lunduu snddir. Mmrial rdri susi myyn lunmu frmada trtib lunmaqla, ba mhasib trfindn imzalanr. Mhasibat utunun digr frmas jurnal-rdr frmasdr. Utun jurnal-rdr frmasnn byk nzart, analitik imkanlarn v nun ut mliyyatlarnn icras prinsiplrind lan sadliyini nzr alaraq gstriln ut frmas gni kild istifad lunur. Masir raitd utun jurnal-rdr frmasndan istifad lunmas gstrilir ki, hmin frma glck dvrd d gni hatd istifad lunacaqdr. Mhasibat utunun jurnal-rdr frmasnda ilkin sndlm sasnda frmalaan ut rgistrlri cmldirilmkl vsaitlrin sinttik, analitik utunu v tsrrfat mliyyatlarnn btn sahlri zr infrmasiyalarn tnzimlyir. Jurnal-rdrlrd ks lunmu ykun gstricilri hr ayn snunda Ba kitaba krlr. Ba kitabda ks lunmu gstricilr sasnda mhasibat balans trtib lunur. Ba kitab illik dvr n alr v nun sas vzifsi jurnal-rdrlrd ks lunmu gstricilrin ykunlamas v qalq balansnn trtib lunmasdr. Ykun gstricilrind hsabat dvrunn vvlin qalq, hsablarn dbt v krdit dvriyylri v hsabat dvrunun snuna qalqlar ks lunur. Hazrda mhasibat utunun idar lunmas v icrasnda avtmatladrma sistmindn gni istifad lunur. Tcrbd lktrn hsablayc manlardan istifad tmkl avtmatladrlm idartm sistminin ttbiq lunmas qsa mddt rzind lu hcmd infrmasiyalarn hazrlanmasna v mssisnin idar dilmsi mliyyatlarnda bu infrmasiyalardan prativ istifad lunmasnn tmin dilmsin gni rait yaradr. lktrn hsablama manlarndan istifad lunmas mssis tsrrfat maliyy gstricilrinin istniln mzmunda v sistmd hazrlanmasna imkan vrir. Hr bir mssis rhbri idartm n na lazm lan btn infrmasiyalar ld dir. Bazar iqtisadiyyat raitind tibarl v vatnda ld lunmu infrmasiya mssis faliyytind ciddi nqsanlarn buralmas qarsn alr v idartm sistmini sasl frmada tnzimlyir. Kiik sahibkarlq subyktlrind mhasibat utunun frmas Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin 18 yanvar 2003-cu il tarili qrar sasnda tnzimlnir. Gstrin qrarda kiik sahibkarlq subyktlrind mhasibat uunun aparlmas qaydalar myynldirilmidir. Kiik sahibkarlq subyktlri znn btn tsrrfat mliyyatlarnn utunu Ut kitab adlanan kitabda aparr. Bu kimi mssislrd ut siyasti nun rhbri trfindn myyn dilir. Ut kitab sasnda hsabat dvrnd Kiik sahibkarlq subyktinin mlaknn v pul vsaitlrinin hcmi myynldirilir v Rspublika Dvlt Statistika Kmitsinin tsdiq tdiyi Kiik sahibkarlq subyktlrinin maliyy vziyyti bard hsabat (1-KM nmrli frma illik) trtib dilir.

BLM II. MHASIBAT UTUNUN MTDIKI SASLARI FSIL 1. MTLIF MLKIYYT FRMALI MSSISLRD MHASIBAT UTUNUN TKILI 1.1. Mtlif mlkiyyt frmal mssislr anlay v ut sistmi Mssislrd mhasibat utunun tkili sistmi hll lunarkn mssis rhbri v ba mhasib ilk nvbd hmin mssisnin tyinatn, faliyyt sahsini, isthsal araktrini nzr almaldr. Hazrda mvcud lan qaydalara gr mssislri rti laraq kmmrsiya, qyri kmmrsiya, ictimai v qyri-isthsal yni bdc araktrli mssislr ayrmaq lar. Srbst bazar iqtisadiyyat raitind kmmrsiya mssislri nlarn tsisilri trfindn qyulan vsaitl yaradlr v sas mqsd is icra lunan tsrrfat mliyyat nticsind mnft ld tmkdir. Qyri-kmmrsiya mssislrin sasn dvlt bdcsi vsaiti hsabna maliyyln mssislr shiyy, lm, thsil, bdc araktrli mssislr, dvlt rqanlar, mtlif ictimai tkilatlar v sair daildir. Ictimai mssislr myyn kmki mssislrin, slrin myyn kmyi (spnsrluu) il yaranan v faliyt gstrn mssislrdir. Gstrilnlrl yana srbst bazar iqtisadiyyat raitind dvlt mssislrinin zlldirilmsi il laqdar laraq birg mssislrd, shmdar cmiyytlrind, kiik sahibkarlq subyktlrind mhasibat utu sistmi v standartlarnn tkili v mtdiki prinsiplri susi hmiyyt malikdir. nu da nzr almaq lazmdr ki, dvlt mlaknn zlldirilmsi mliyyatlarnn icras il laqdar laraq lk dailind yaranm mrkkb iqtisadi prsslr nzart tmk, susil qiymt sistminin librallamasna rait yaratmaq imkan gnilnir. Bu raitd zlldirilmi mssislr dvlt nzartindn uzaqlar v dvlt tabliyind qalan mssislrin faliyytin diqqt artrlr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununun 1-ci maddsind gstrildiyi kimi mlkiyyt v tkilati-hquqi frmasndan asl lmayaraq Azrbaycan Rspublikas razisind faliyyt gstrn hquqi slr, habl hquqi s yaratmadan sahibkarlq faliyyti il mul lan fiziki slr trfindn mhasibat utunun tkili v aparlmas, cmldn maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim dilmsi gstriln Qanunun tlblrin uyun icar lunmaldr v nunla tnzimlnir. Btn mhasibat utu subyktlrind mhasibat utunun yuarda gstriln qanununda myyn dilmi mvafiq mhasibat utu standartlarna v ya sadldirilmi utun qaydalarna uyun aparlmas mcburidir. Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utu sahsind dvlt tnzimlnmsinin sas mqsdi kmmrsiya tkilatlar n maliyy (mhasibat) hsabatlarnn bynlalq standartlarn v nlara saslanan Milli Mhasibat Utu Standartlarn, qyri-kmmrsiya tkilatlar n is ictimai sktr n Mhasibat Utunun Bynlalq Standartlarna saslanan milli mhasibat utu standartalrn hazrlamaqla v ttbiq tmkl lkd mhasibat utunun bynlalq standartlar sasnda inkiaf tdirilmsini v maliyy hsabatlarnda ffafl tmin tmkdn ibartdir. 1.2. Dvlt mssislrinin zlldirilmsi prinsiplri v utu Azrbaycan Rspublikasnda suvrnlik ld dilmsil bazar iqtisadiyyatna kid dvlt mlkiyytinin zlldirilmsini mhm bir msl kimi qarya qydu. Bununla laqdar laraq 7 yanvar 1993-c il tarid Azrbaycan Rspublikasnda dvlt mlaknn

qyridvltldirilmsi v zlldirilmsi haqqnda v 29 ktyabr 1995-ci il tarid Azrbaycan Rspublikasnda 1995-1998-ci illrd dvlt mlkiyytinin zlldirilmsinin dvlt Prqramna dair qrar qbul lundu. 1995-1998-ci illrd dvlt mlkiyytinin zlldirilmsinin Dvlt Prqram Azrbaycan Rspublikas qanunlarna mvafiq laraq hazrlanm v zlldirilmnin balca mqsd v vziflrini, istiqamtlrini, sullarn, mddtini v mrhllrini, zlldiriln mssis v byktlrin tsnifatn, nlarn shmdar cmiyytlrin vrilmsini, zlldirmdn ld lunmu vsaitlrin istifadsi qaydalarn myyn tmidir. zlldirmnin mqsd v vziflri aadaklar myyn lunmudur: tsrrfat subyktlri n susi mlkiyyt v srbst rqabt prinsiplri sasnda z-zn tnzimlyn bazar iqtisadiyyat mhitinin yaradlmas; alq tsrrfat strukturunun bazar iqtisadiyyatnn tlblrin uyun laraq ynidn qurulmas; iqtisadiyyata invstisiyann, cmldn arici invstisiyann clb dilmsi; halinin hyat sviyysinin v ssial vziyytinin yaladrlmas. Dvlt mssislrinin zlldirilmsi frmalarna uyun laraq tdricn zlldirm mssisnin nizamnam kapitalnda dvltin payn azaltmaqla, bir n mrhld hyata kirilmsi myyn lunmudu. Bununla laqdar laraq zlldirmnin drd sas frmas myyn lunmudu ki, bunlar aadaklardr: - kiik mssislrin zlldirilmsi; - rta v iri mssislrin zlldirilmsi; - shmdar v pay banklarn zlldirilmsi; - sah v sahlraras srmay fndlarnn sat. Azrbaycan Rspublikasnda zlldirmnin hyata kirilmsi v nun nticlrin rhbrlik tmk ilk dvrd Dvlt mlak Nazirliyin v daha snra is nun bazasnda yaradlm Rspublika Iqtisadi Inkiaf Nazirliyinhval lunmudur. Hazrda dvlt mlaknn zlldirilmsi msllrinin hlli Dvlt mlaknn Idar lunmas zr Dvlt Kmitsin hval lunmudur. Mvcud qanunvriciliy gr dvlt mlkiyytinin zlldirilmsi Dvlt mlaknn Idar lunmas zr Dvlt kmitsinin razilr zr nmayndlrinin, idar, mssis rhbrlri v kllktivlrinin tbbslri sasnda hyata kirilir. zlldirm mliyyatlar mssislrd bir sra mrhllrdn kir. Mhm mrhl mssisnin mlaknn qiymtlndirilmsidir. Bu sasda aadak mhasibat yazl aparlr: Dbt 01 sas vsait; 04 Qyri-matrial passivlri; 10 Matriallar; 12 Azqiymtli v tkhnln yalar; 40 Hazr mhsullar; 41 Mallar. Krdit14 - Maddi srvtlrin ynidn qiymtlndirilmsi. Ikinci mrhld mssisd qalqda lan itkilrin sndldirilmsidir. gr zlldiriln mssisd kmi illrdn qalan zrrlr varsa hmin zrrlr cari ilin susi fndlar hsabna silinir. Bununla laqdar laraq aadak yazl aparlr: Dbt 80 Mnft v zrrlr Krdit 81 Mnftin istifadsi nc mrhld mssis mlaknn ykun qiymti v bdc il hsablamalar aparlr. Bununla laqdar laraq mlakn qiymtlndirilmsin dair trtib lunmu akt sasnda zlldirm fnduna kirilck vsaitl laqdar laraq 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn dbtin v 97 -li Mqsdli daillmalar v maliyylmlr hsabnn krditin yazl aparlr. Drdnc mrhld zlldirm mliyyat il laqdar laraq dvlt bdcsi il hsablamalarn utu ykunlar. zlldiriln mssis il laqdar lan vsait mbli rspublitka bdcsin krlr v aadak mhasibat yazl aparlr:

Dbt hsab 68 Bdc il hsablamalar. Krdit hsab 51 Hsablama hsab. Mvcud lan qanunvriciliy gr zlldiriln byktin mumi dyrinin 30%-i pul frmasnda vvlcdn dnilir v qalan mbl is bir il mddtind dnmlidir.

1.3. Birg mssislrd mhasibat utu Birg mssislr mtlif lk mssislrinin birg vsait qyuluu sasnda qarlql balanm mqavil sasnda hyata kirdiklri iqtisadi faliyyt frmasdr. arici lk mssislri il balanm mqavillr Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyin riayt tmk sasnda hyata kirilir. Balanm mqavil il birg mssislrin yaradlmasna srf lunmu vsait v ya mlaklar trflrin hr birinin znn vsaiti hsabna icra lunur. Birg mssis faliyytind itirak dn trflr tkbana myyn mlaka srncam vrmk hququna malik dyildir. Birg mssisnin nizamnam kapitalnn hcmi sasn trflrin vsaiti hsabna icra lunacaq faliyyt frmasndan asl laraq myyn lunur. Trflrin qyduqlar vsait hcmi tsisilrin myyn tdiklri tsis sndlri sasnda icra lunur. Trflrin pul v mlak klind itirak v cari mliyyatlar zr hsablamalar ks tdirmk n mhasibat utu hsablar plannda 78 -li Trm mssislrl hsablamalar hsab nzrd tutulmudur. 78 -li Trm mssislrl hsablamalar hsab zr analitik ut hr bir trm mssis zr aparlr. Mssisnin nizamnam kapitalna trflrin qaydalar mbll laqdar laraq aadak yazl aparlr: Dbt hsab 75 Tsisilrl hsablamalar Krdit hsab 85 Nizamnam kapital. Birg mssislr icaz vrilir ki, znn iilrin v digr slr sat n shmlr buraa bilr. Bu kimi mliyyat utda aadak frmada ks lunur: Dbt hsab 50 Kassa, Dbt hsab 51 Hsablama hsab, v s. Krdit hsab 85 Nizamnam kapital. Birg faliyytl laqdart ld lunan mnft v zrrlr trflr arasnda aadak mhasibat yazl aparlr: Mnft 78 -li Trm mssislrl hsablamalar hsabnn dbtin v 80 -li Mnft v zrrlr hsabnn krditind ks lunur. Trflr arasnda balanm mbld vsait trflr trfindn alnarkn 78 -li Trm mssislrl hsablamalar hsabnn krditindn pul vsaitini ks tdirn hsablarn 51 -li Hsablama hsab, 52 -li Valyuta, 50 -li Kassa hsablarnn dbtin yazl aparlr. Zrrlr - 88 li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) 81 -li Mnftin istifad lunmas hsabnn dbtin v 78 -li Trm mssislrl hsablamalar hsabnn krditin yazlr. Myyn vat rzind mnblrdn hmin zrrlr dndikd 78 -li Trm mssislrl hsablamalar hsabnn krditindn silinrk pul vsaiti hsablarnn dbtin yazlr. Birg mssislr z faliyytlrini dayandrdqda itiraklar trfindn dnmi pul vsaiti qaytarlr v buna gr 97 -li Mqsdli maliyylmlr v daillmalar hsabnn dbtin v pul vsaiti hsablarnn krditin yazl icra lunur.

1.4. Shmdarlar cmiyytind mhasibat utu Shmdarlar cmiyyti gni miqyasl tsrrfat faliyytil mul lmaq v yksk iqtisadi faydallq ld tmk mqsdil qiymtli kazlarn yni shmlrin buralmas v satlmas ylu il mtlif shmdarlarn birldirilmsi nticsind yaranan iqtisadi tsrrfat qurumlardr. Tarin ilk shmdarlar cmiyytlri hl VII srin vvlrind yaranmaa balamdr. Kn dvrd bu sahibkarlq frmas zn sasl frmada drultmu v yli tkmilldirilmidir. Bu bamdan rspublikamzda gni frmada shmdarlar cmiyytlrinin yaranmas v inkiaf sn illrd yli gnilnmidir. Bununla laqdar laraq shmdar cmiyytlrind mhasibat utunun tkili prinsiplri susi hmiyyt malikdir. Shmdarlar cmiyytlrinin yaradlmas, idar dilmsi v faliyyti il laqdar msllr Azrbaycan Rspublikasnn 12 iyul 1994-c il tarili Shmdar cmiyyti haqqnda 01 iyul 1994c il tarili Mssislr haqqnda v 28 dkabr 1999-cu il tarili Mlki mslsi qanunlar il tnzimlnir. Dnya lklri sistmind mumi qiymtli kazlarda shmlr ni yksk faiz tkil dir. Shmlr qiymtli kaz kimi shmdarlar cmiyytlri, mssislr, kmmrsiya banklar trfindn buralmaqla, nun sahibi shmdar cmiyytind si mlak hququna malik lmaqla, nun idar lunmas, ld lunan mnftdn dividnd almas imkanlarn ld dir. Shmlrin satlmasndan dail lan matrial v pul vsaiti tam mbld shmdarlar cmiyytinin srncamna kmkl, nun mlak hsab lunur. Shmdarlar cmiyyti bir s (fiziki v ya hquqi s) trfindn yaradla bilr. Tsisi kimi hquqi v fiziki slr, yni mvafiq laraq mssislr v ayr-ayr vtndalar itirak d bilrlr. Shmdarlar cmiyytlri qapal v aq frmada yaradla bilr. Qapal frmada buralan shmlr bilavasit mssis kllktivin msus lur v nlar cmiyytin tsis mqavilsin uyun laraq itiraklar arasnda bldrlr v yalnz nlarn mumi razlna sasn digr trf satla bilr. Bu halda shm sahiblri cmiyytin idar dilmsi hququndan istifad tmirlr. Aq frmal shmdarlar cmiyytlrind shmlr cmiyytin z, yaud nun dilri (vasitisi) trfindn satla bilr. Hr bir shmdar cmiyyti mstqil tsrrfat subyktidir. z kapitalnn hrktini tsrrfat prsslrini v digr trflrl lan hsablama-krdit mliyyatlarnn mhasibat utunda ks tdirmli v nlara nzart tmlidir. Icra lunmu tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utunda ks lunmas, hsabat dvrnn balans v maliyy hsabatnn trtibi, hsablar planndan istifad lunmas sistmi Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 24 mart 1994-c il v 29 iyun 2004-c ild qbul lunmu Qanunlarn tlblrin uyun aparlmaldr. Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin razl il shmdarlar cmiyytlri mhasibat utu hsablar planna yni subhsablar lav d bilr v nlar dqiqldir bilr. Hsablar planna lav hsablar salnmasna da baa bilr. Shmdarlar cmiyytlrind mhm msllrdn biri nizamnam kapiatlnn frmalamas v nun utunun tkilidir. Bununla laqdar laraq Mssisnin mhasibat utu hsablar Plannda 85 -li Nizamnam kapital hsab myyn lunmudur. 85 -li Nizamnam kapital hsabnda mssisnin Nizamnam kapitalnn vziyyti v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 85 -li Nizamnam kapital hsabnn qal mssisnin tsisdici sndlrind myyn dilmi nizamnam fndunun hcmin mvafiq lmaldr. 85 -li Nizamnam kapital hsab zr yazllar yalnz mssisnin tsisdici sndlrind mvafiq dyiikliklr dildikdn snra nizamnam kapitalnn myyn dilmi qaydada hyata kiriln artmas v azalmas hallarnda aparlr. Shmdar cmiyyti dvlt qydiyyatndan kdikdn snra nun nizamnam kapital tsisdici sndlrd nzrd tutulan tsisilrin qyduu mbld (shmlr aparlan yazl mblind) 75 -li Tsisilrl hsablamalar hsab il mabirlmkl, 85 -li Nizamnam kapital

hsabnn krditind ks tdirilir. Tsisilrin qyulular dail lduqda pul vsaitlri v digr qiymtlilri uta alan hsablarla mabirlmkl, 75 -li Tsisilrl hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr. 85 -li Nizamnam kapital hsab zr analitik ut l tkil lunmaldr ki, mssisnin tsisilri, kapitaln yaradlmas mrhllri v shmlrin nvlri zr infrmasiyann frmalamasn tmin tsin. Cdvl 8 85 -li Nizamnam kapital hsab aadak hsablarla mabirldirilir Dbt zr Krdit zr 29.idmtdici isthsalat v 06.Uzunmddtli maliyy tsrrfatlar qyuluu 50.Kassa 42.Ticart lavsi 68.Bdc il hsablama 47.sas vsaitlrin sat, sair aric lma 80.Mnft v zrr 50.Kassa 51.Hsablama hsab 52.Valyuta hsab 73.Sair mliyyatlar zr ii valyuta il hsablama 76.Mtlif dbitr v krditrlar 84.Srvtlrin skik glmsi v arab lmasndan itkilr Shmdarlar cmiyytlri faliyytlrind mhm gstrici shmdarlarla dividndlr zr hsablamalardr. Dividndlrin dnmsi nshmdarlarla haablamalarn utunu aparmaq n hsablar plannda 75/2 -li Tsisilrl hsablamalar hsabnn Glirlrin dnmsi zr hsablamalar subhsab nzrd tutulmudur. Bu kimi hsablamalarn analitik utu hr bir tsisi zr ayrlqda aparlr. Shmdarlar cmiyytinin znd ilyn shmdarlarla dividndlr zr hsablamalarn utunun 70 -li myin dnilmsi zr ii hyti il hsablamalar hsabnda alm susi subhsabda aparlmas mqsduyun hsab lunur. Bllikl shmdarlara dividnd dndikd 75/2 -li Tsisilrl hsablamalar hsabnn Glirlrin dnilmsi zr hsablamalar subhsab v 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbti v 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsab hsablarna yazl aparlr. Shmdarlar cmiyytlrind digr tsrrfat mliyyatlarnn utu mumi qbul lunmu qaydada icra lunur.

1.5. Kiik sahibkarlq subyktlrind ut Iqtisadiyyatn bazar mnasibtlrin kidi il laqdar laraq mtlif mlkiyyt frmal mssislrin yaradlmasna gni rait yaranmdr. Gstriln mssislr qrupunda kiik sahibkarlq subyktlrinin tkili susi hmiyyt malikdir. Kiik sahibkarlq subykti trminin z iqtisadi subyktin hcmini, nun mlkiyyt frmasnn araktrini v tsrrfat faliyytinin tkilati quruluunu araktriz dn gstricidir. Kiik bizns sahibkarlq faliyytinin frmasdr. Bu sahibkarlq frmas milli iqtisadiyyatn inkiafnda susi hmiyyt malikdir. Dnyann yksk sviyyd inkiaf tmi lklrind kiik sahibkarlq subyktlrinin inkiafna

susi diqqt vrilir. Burada mhm msllrdn biri kiik hcmli vsaitl sahibkarlq faliyytinin tkili v ktlvi kild i yrlrinin yaradlmasna rait yaradlr. Kiik sahibkarlq subyktlrind utun tkili Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin 18 yanvar 2003-c il tarili Kiik sahibkarlq subyktlrind sadldirilmi utun aparlmas qaydalarnn tsdiq dilmsi haqqnda Qrar v Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi mcllsinin Sadldirilmi vrgi zr 218-ci maddsind myyn lunmudur. Qbul lunmu qaydalar Azrbaycan Rspublikasnn vrgi qanunvriciliyin sasn sadldirilmi vrginin dyicilri kimi faliyyt gstrn, tkilati-hquqi v mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq hquqi v fiziki s saylan kiik sahibkarlq subyktlrin amil dilir. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununa uyun laraq kiik sahibkarlq subyktlrind mhasibat utunun tkilin, ut siyastinin frmalamasna v tsrrfat mliyyatlarnn yrin ytirilmsi zaman qanunvriciliyin tlblrin riayt dilmsin gr msuliyyt kiik sahibkarlq subyktlrinin rhbri dayr. Kiik sahibkarlq subyktlrinin ut siyasti nun rhbri trfindn mrl (srncamla) tsdiq dilir. yni zamanda kiik sahibkarlq subyktinin rhbri, vrgi qanunvriciliyin sasn sadlmi sistm zr vrgi tutulmayan mliyyatlarn hcmind glirin ld dilmsi zaman mhasibait utunun sn z trfindn aparlmas hququnu ld dir. Mhasibat utunun tkili il laqdar laraq kiik sahibkarlq subyktlrind icra lunmu tsrrfat mliyyatlarna aid lan ilkin ut mlumatlar Kiik sahibkarlq subyktlrinin tsrrfat mliyyatlarnn utu kitabnda ks tdirilmsi tlb lunur. Gstriln subyktlr Azrbaycan Rspublikasnn Maliyy Nazirliyi trfindn myyn lunmu qaydada tsdiq dilmi ttbiqi mcburi lan ilkin ut sndlri frmalarndan istifad dirlr. Ut kitab hr il n alr, qaytanlanr v nun shiflri nmrlnir. Ut kitabnn arnc shifsi kiik sahibkarlq subyktinin rhbri trfindn imzalanr v hmin subyktin qydiyyatda lduu mvafiq vrgi rqannn mhr il tsdiqlnir. Ut kitab aadak frmada myyn lunmudur: Kiik sahibkarlq subyktlrinin tsrrfat mliyyatlarnn Ut kitab Hquqi s (tam ad, hquqi nvan, VN-i) Frdi sahibkar (fiziki sin syad, ad, atasnn ad) (nvan v VN-i) Faliyytin nv Banklarda alm hsablama hsab v digr hsablar (Bankn ad, hsabn -si) Vrgi rqannn vzifli si (syad, ad, atasnn ad, vzifsi v rtbsi) (imza) (tari)

Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin 2003-c il 18 yanvar tarili qrar il tsdiq dilmi Kiik sahibkarlq subyktlrind sndldirilmi utu aparlmas qaydalarnda mhasibat utunun sadldirilmi frmasnn icras il laqdar laraq aadak mliyyatlarn icras myyn lunmudur: 1. Ut kitab sasnda hsabat dvrnd kiik sahibkarlq subyktlrinin mlaknn v pul vsaitlrinin, nlar trfindn grlm i v idmtlrin, hminin grlm i v gstriln idmtlrl bal rclrin mvcudluu myynldirilir v Azrbaycan Rspublikas Dvlt Statistika Kmitsinin qrar il tsdiq dilmi Kiik sahibkarlq subyktlrinin maliyy vziyyti

bard hsabat (1-KM nmrli frma, illik) trtib dilir. 2. Kiik sahibkarlq subykti faliyytini 2 nfrdn artq lmamaqla frdi laraq v ya muzdlu ii clb tmkl hyata kirdikd bu subykt trfindn Ut kitabnn yalnz A. Glirlr v B. rclr blmlri dldurulur. 3. Ut kitabnn z qabnda - kiik sahibkarlq subyktlri, hquqi s lduqda zlrinin tam adlarn, hquqi nvanlarn, VN-lrini, frdi sahibkar lduqda is syadlarn, atalarnn adlarn, nvanlarn v VN-lrinin habl mul lduqlar faliyyt nvlrini, banklarda alm hsablama v ya digr hsablarnn nmrlrinin, bu banklarn adlarn gstrirlr. Ut kitabnn z shifsind kiik sahibkarlq subyktinin qydiyyatda lduu mvafiq vrgi rqannn vzifli si syadn, adn, atasnn adn, vzifsini v rtbsini gstrmkl imzalayr v imza tdiyi tarii qyd dir. 4. Kiik sahibkarlq subyktlri trfindn hsabat dvr (ay, rb, il) rzind mhsul, i v idmtlrin satndan ld diln glirlr, bu mhsul, i v idmtlrin isthsalna kiln rclr, satdan knar mliyyatlar zr daillmalara, gstriln faliyytl laqdar qazanlan mnftin istifadsin v bu subyktlrin mlaknn hrktin dair mlumatlar mvafiq laraq ut kitabnn glirlr, rclr, satdanknar mliyyatlar zr daillmalar, mnftin istifadsi v mlakn hrkti qvvlrind ks tdirilir. 5. Kiik sahibkarlq subyktinin rhbri Kiik sahibkarlq subyktlrinin tsrrfat mliyyatlarnn utu kitabnda ks tdirdiyi mliyyatlarn drstlyn, hquqi s lduqda imzas v mhr il, fiziki s lduqda is yalnz imzas il tsdiq dir. 6. Azrbaycan Rspublikasnn vrgi qanununa sasn sadldirilmi vrginin dyicilri lan kiik sahibkarlq subyktlri mhasibat utunu Ut kitabna uyun aparmaqla, hsabat dvrndn snrak mart aynn 15-dk Azrbaycan Rspublikasnn statistika v vrgi rqanlarna tqdim dirlr. Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi Mcllsinin 220-ci maddsind myyn lunmudur ki, sadldirilmi vrgi zr tqdim lunmu mallara bu vrginin dyicilrinin mallarn tqdim dilmsindn, ilrin grlmsindn, idmtlrin gstrilmsindn ld tdiyi vsaitin mblindn v satdanknar glirlrdn aadak drc zr hsablanr: Bak hrind 4 faiz Digr hr v raynlarda, Navan Mutar Rspublikada 2 faiz. Sadldirilmi vrgi n hsabat dvr rb zr myyn lunmudur. Sadldirilmi vrginin dyicilri hsabat dvrndn snrak ayn 20-dk dnilmli lan vrginin mbli haqqnda vrgi rqanlarna byannam vrir v hmin mddtd vrgini bdcy dyirlr.

FSIL 2. PUL VSAITLRININ V HSABLAMALARIN UTU 2.1. Pul vsaitlri, hsablama mliyyatlar utunun vziflri Bazar iqtisadiyyat raitind mssislr arasnda daimi laraq tsrrfat laqlri ba vrir, mtlif mhsullarn al v sat mliyyatlar yrin ytirilir. Satlm mhsullarla laqdar laraq pul vsaiti alnr v alclara satlan mhsullarn dyri dnilir. Bunlardan baqa bdc, bank, mtlif ictimai tkilatlarn, mssis ii hyti v digr mssislrl hsablama mliyyat aparlr. Mssislr arasnda aparlan btn mliyyatlar pulun kmyi v itirak il yrin ytirilir. Bllikl pul vsaiti mssis faliyytinin davam v idar lunmasnda mhm vasit rlunu ynayr. Mssis v tkilatlar arasnda aparlan hsablamalar iki frmada yni nqd v qyri-nqdsiz frmada hyata kirilir. Pul vsaitinin salanmas v mssislr arasnda nqdsiz hsablamalarn aparlmas n hr bir mssisnin bankda hsablama hsab v digr hsablar alr. Bank vasitsil aparlm mliyyatlar mssislr arasndak hsablamalar sistmind n vacib frma hsab lunur. Hsablamann bu frmas il mssislr arasnda balanm mqavillr sasnda aparlan alq-satq mliyyatlarnn v btn tsrrfat mliyyatlar il laqdar lan hsablamalar yrin ytirilir. Azrbaycan Rspublikasnda mvcud lan qaydalara gr mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq btn dvlt, kprativ, shmdar, kllktiv, birg, ictimai, susi mlkiyytli v digr mssislr, tkilatlar v idarlr z pul vsaitlrini bank idarlrind salamaldrlar. Mssislr cari hsablamalar v i hytin mk haqqnn dnilmsi n pul vsaitini zlrin msus lan kassada salayrlar. Mssislr z kassalarnda nqd pul qaln tsdiq dilmi limit hddind salaya bilr v mdaildn bu pulu nrmalar hddind srf d bilrlr. Mssislrd hsablama mliyyatlarnn faydal v mqsduyun tkili pul vsaitinin, hsablama v krdit mliyyatlarnn aparlmas sviyysindn yli asldr. Pul vsaiti hsablama v krdit mliyyatlarnn mhasibat utu qarsnda sasn aadak vziflr durur: qyri-nqd v nqd hsablamalarn vatnda sndldirilmsi v dzgn aparlmas; mhasibat utu yazllarnda nqd pul vsaitinin v hsablamalarn tam v prativ ks lunmas; pul vsaitinin hazrda qvvd lan qanunulua uyun laraq myyn unmu limit, smta v fndlar zr istifad lunmasn tmin tmk; myyn lunmu vatlarda pul vsaitinin, hsablamalarn vziyytinin invntarladrlmasn aparmaq, vat kmi dbitr v krditr brclarnn ml glmsinin qarsn almaq; mssis kassasnda, bankdak hsablama hsab v baqa hsablardak pul vsaitinin qal v salanmasna nzartin tmin lunmas; hsablama-dm intizamnn gzlnilmsi, alnm matrial dyrlri v idmtlr zr pul vsaitinin vatnda dnilmsin nzart tmk.

2.2. Kassa mliyyatlarnn utu Btn mssislrd nqd pul qalqlarnn salanmas v hmin pul vsaiti il hsablamalar aparmaq n kassa yaradlr. Azrbaycan Rspublikasnda kassa mliyyatlarnn aparlmas rspublika Milli Banknn 6 aprl 1993-c il tarili alq tsrrfatnda kassa mliyyatlar aparlmas qaydalarna dair tlimatla tnzimlnir. Kassalarda nqd pul qal limitlri v mdaildn istifad nrmalar hmin mssislrin rhbrlri il razladrlmaqla bank idarlri

trfindn myyn lunur. Lazm gldikd hmin limitlr nzrdn kirilib dyidiril bilr. Mssis v tkilatlar n kassa limitinin mbli nlarn aylq mk haqq fndunun 5 faizindn lmasna icaz vrilmir. Nqd pul vsaiti tyinat zr rclnmdikd v kassa limitin riayt dilmdikd mssisy qar bank trfindn crim sanksiyalar ttbiq dil bilr. Pul vsaitinin v sndlrinin qbul lunmas, salanmas v tyinat zr buralmas n mssisd lazm avadanlqlarla tmin lunmu bina lmaldr. alq tsrrfatnda kassa mliyyatlar aparlmas qaydalarna lav lunmu tvsiyyd nqd pul vsaitinin v dyrlri tibarl kild salanlmasn tmin tmk n kassa digr idmt binalarndan v yardm binalardan tcrid lunmal, pullar v dyrlri salamaq n mtlq syfi (mtal kaf) lmal v , dmnin v divarn tikili knstruksiyalarna plad mlarla mhkm balanmaldr. Kassa binasna knar slrin dail lmas qadaandr. Pul vsaitlri v qiymtli kazlar syfd salanmaldr. Kassa mliyyatlarn icra tmk pul v qiymtli kazlarn salanmasna maddi msuliyyt dayan kassir tyin lunur. Mssis rhbri kassiri i qbul tmk bard mr vrdikdn snra kassiri kassa mliyyatlar aparmaq qaydalar il tan dib imza tdirmlidir. Bundan snra kassirin tam frdi maddi msuliyyt dadna dair nunla mqavil balanr. Kassir fhl v qulluqularn maddi msuliyyti haqqnda qvvd lan qanunvriciliy uyun laraq qbul tdiyi btn dyrlrin tunulmaz salanmas n v qsdn tdiyi hrktlr nticsind, hm d z vzifsin laqyd yanamaq nticsind mssisy dyn hr hans zrr n tam maddi msuliyyt dayr. Kassaya pul vsaitinin dail lmas sasn mssisnin bankda lan hsablama hsabndan kassir vasitsil, bank ki sasnda rsmildirilib alnr. Bankdan pul almaq n k mssisnin rizsi sasnda bankdan vrilir. Alnm k kitabas bir qayda laraq mssisnin ba mhasibind salanlr. Bankdan pul alnmas n k kitabasnn bir shifsi dldurulur, alnacaq pulun mbli v nun tyinat gstrilmkl mssis rhbri, ba mhasib trfindn imzalanr v mhrl tsdiqlnir. Bank kind h bir dzli icaz vrilmir. Mssis kassasna bir sra baqa mnblrdn d, yni mhsul satndan, ii hytinin mssisy lan brcunun dnilmsindn, thtlhsab slrdn v sairdn dail la bilr. Kassaya pul vsaitinin dail lmas kassa mdail rdrinin (K-01 -li frma) trtib lunmas v mssis rhbri, ba mhasibin v kassirin imzas il rsmiyyt salnr. Mssis kassasndan pul vsaitinin maric lunmas kassa maric rdri (K-02 -li frma) v ya tlblr uyun frmada sndldirilmi hsablama-dm cdvli sasnda, btn rkvizitlrin dldurulmas il icra lunur. Kassa maric rdri mssis rhbri, ba mhasibin imzasndan snra icra lunur. Kassa maric rdrin pul vsaitini alan s imza dir. Ii hytin mk haqqnn mkafatn, mvqqti mk qabiliyytinin itirilmsin gr dniln mavintlrin, pnsiyann v sairnin dnilmsi n trtib diln dni cdvllrindn bu vsaitlrin kassadan dnilmsi n 3 gn vat vrilir. Hmin mddtd dnilmyn (alnmayan) mblin qarsnda dpnntldirilmidir sz yazlr v vatnda alnmayan mbl ynidn mssisnin kassasndan hsablama hsabna qaytarlr. Kassa sndlri hsabata lav dilmzdn vvl pul vsaitinin mdail v maric zr kassa kitabnda qydiyyatdan kirilmlidir. Kitabda aparlm yazllar l frmada aparlmaldr ki, pul vsaitinin tyinat zr icras v mumiyytl hmin sndlrin icrasna nzart luna bilsin. Hr bir mssisd kassa kitab ancaq bir dd lmaldr. Kassa kitabndan istifad lunmaa balanan kimi nun shiflri nmrlnmli, unurlanmal v surqucla, yaud lastik mhrl mhrlnmlidir. Kitabdak shiflrin say mssis rhbri v ba mhasib trfindn tsdiq dilmlidir. Kassa kitabnda v kassa mliyyatlarnn utunun aparlmas sndlrind h bir dzli icaz vrilmir. Tshihat (krrktura) qaydasnda hr hans dzli aparlarsa, nlar mssisnin ba mhasibi v kassiri trfindn tsdiq lunmaldr. Kassa kitabnda aparlan yazllar qara kaz vasitsil iki surtdn ibart kassir trfindn yrin ytirilmlidir. nun ikinci surti ksiln surtdir.

Kassir gnn arnda gn rzind ba vrmi mliyyatlar zr mbllrin ykununu hsablamal v snrak gn qalq arlmaldr. Mhasibatla tqdim lunmu kassa hsabatnda ks lunmu mliyyatlarn dzldilmsi ilkin sndlr sasn ylanlr v bundan snra mliyyatlara mvafiq laraq hsablarn mabirlmsi zr yazllar trtib dilir. Kassada pul vsaitinin qal v hrktini mhasibat utunda ks tdirmk n hsablar plannda 50 -li Kassa hsab myyn lunmudur. Hsab aktivdir nun dbtind mssisnin kassasna dail lan pul vsaitinin, krditind is pul vsaitinin vrilmsinin utu ks tdirilir. 50 -li Kassa hsabnn ilk qal ayn vvlin v ayn snuna kassa nqd pulun qaln gstrir. 50 -li Kassa hsabnn dbti kassaya pul vsaitinin dail lmas il laqdar 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsab il mhsul v matriallarn satndan dail lan nqd pulun kassaya dail lmas zr; 51 -li Hsablama hsab il mk haqq v digr dmlri tmin tmk n bankdan alnan pul vsaiti zr; 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar hsab il istifad lunmam thtlhsab slrdki pulun qaytarlmas zr; 76 -li Mtlif dbitrlar v krditrlarla hsablamalar hsab il dbitrlardan dail lan pul vsaiti zr v digr hsablarn krditi il mabirlir. 50 -li Kassa hsabnn krditi is pul vsaitinin buralmas il laqdar laraq 51 -li Hsablama hsab il nqd pulun bankdak hsaba vrilmsi zr; 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsab il ii hytin mk haqq, mkafatn dnmsi zr; 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar hsab il thtlhsab slr zamiyyt, tsrrfat rclrinin dnmsi zr v digr hsablarn dbti il mabirlir. Mvcud qaydalara gr hr ayn snunda mssisnin kassasnda lan vsaitinin qalnn rallnn ylanlmas n mssis rhbrliyi trfindn kassada invntarlama aparlr. Kassada aparlan invntarlama nticsind skikglm akar dildikd hmin mbl kassirdn tutulur v bununla laqdar laraq 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arablmasndan itkilr hsabnn dbti, 50 -li Kassa hsabnn krditin yazl aparlr. yni zamanda 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar v ya 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbtin v 84 -li Srvtlrin skikglmsi v arab lmasndan itkilr hsabnn krditin yazl aparlr. Invntarlama nticsind artqglm myyn lunduqda 50 -li Kassa hsabnn dbti v 80 -li Mnft v zrr hsabnn krditin yazl aparlr. 2.3. Bankdak hsablama hsab zr mliyyatlarn utu Mstqil balansa malik lan btn mssislr zlrinin srbst pul vsaitini salamaq v tsrrfat maliyy mliyyatlarn aparmaq n ilk nvbd istdiklri bankda hsablama hsab aa bilrlr. Azrbaycan Rspublikasnda mvcud lan qaydalara gr hsablar mlkiyyt frmasndan, faliyyt nvndn, tilati-hquqi frmasndan v mnsubiyytindn asl lmayaraq btn mssislr, idarlr, tkilatlar, birliklr, digr tsrrfat subyktlri, cmldn hquqi s lan, yaud hquqi s lmayan fiziki slr, habl vtndalar n alr. Hsablama, cari v digr hsablar zr mliyyatlar Azrbaycan Rspublikasnn qanunvriciliyi v Azrbaycan Rspublikas Milli Banknn nrmativ aktlar il nizama salnr v myyn lunur. Hsabn almas il laqdar bankla mssis arasnda mnasibtlr iki nsd trtib lunmu mqavil il rsmildirilir. Hsablama, cari v digr hsablarn almasnn rsmildirilmsi n banka aadak sndlr tqdim lunmaldr: myyn lunmu qayda zr hsabn almasna dair riz; hquqi sin dvlt qydiyyat haqqnda hadtnamnin nrmal qaydada tsdiq lunmu

surti; hquqi sin mvafiq qaydada tsdiq dilmi v qyd alnm nizamnamsinin sli v ya ntarial qaydada tsdiq dilmi surti; hquqi s lmayan tsrrfat subyktinin yuar tkilat trfindn tsdiq lunmu sasnamsi; tsis mqavilsinin surti (yalnz shmdar v mhdud msuliyytli cmiyytlr n mvqqti hsablama hsab aldqda); statistika rqanlarnda ut vahidlrinin dvlt rystrin dail dilmsi haqqnda hadtnamnin ntarial qaydada tsdiq dilmi surti; vrgi dyicilrinin idntifikasiya nmrsinin alnmas haqqnda bildiri; mssis dirktru nun mavini v ba mhasibin imzalarnn nmunlrinin v mssis mhrnn ksini gstrn kartka. Mssisy hsab almas n riz hsab sahibinin rhbri v ba mhasibi trfindn imzalanr v mhrl tsdiqlnir. tatda ba mhasib lmadqda riz mssis rhbri trfindn imzalanr. Mlkiyyt frmasndan v tabiliyindn asl mayaraq btn hquqi slr rspublika dliyy rqanlarnda dvlt qydiyyatndan kmlidirlr. Bank sndlrin imza tmk qaydalarna gr birinci imza mssis rhbrin v nun mavinin, ikinci imza ba mhasib msusdur. Ba mhasib vzifsi myyn dilmmi mssislrin hsablar zr ikinci imza ba mhasib hququnda lan byk mhasib, yaud hsabdara vril bilr. tatda hsabdar vzifsi lmadqda rhbr ikinci imza hququnu mhasibat utunu aparmaq v hsabat trtib tmk hval lunmu digr vzifli s vrilir. Bu zaman imza v mhr nmunlri lan kartkada qyd dilir ki, tatda hsabdar vzifsi ydur. Mssislrin hsablama hsabndan bank qyri-nqd hsablamalar zr hdliklri, mssis rclrini v taprqlarn dyir v yni zamanda ii hytin mk haqqnn dnilmsi v cari tsrrfat rclrini tmin tmk n nqd pul burar. Mssis hsablama hsabna pul vsaitinin mdail lunmas, silinmsi mliyyatlar hsabn msus lduu mssisnin yazl srncam v ya nun razl sasnda malsatan v pdrat tkilatlarn dm tlbnamlri sasnda icra lunur. Ayr-ayr hallarda Dvlt Iqtisadi Arbitraj Mhkmsinin, mhkm, vrgi v maliyy rqanlarnn qrarlar sasnda tlb lunan dm sndlri mssisnin razl lmadan icra lunur. Mssisnin razl lmadan nun hsablama hsabndan dvlt bdcsin nzrd tutulan dmlr, ssial tyinatl fndlar zr dmlr, gmrk mliyyatlar zr dmlr aparla bilr. Mssis hsablama hsabnda pul vsaitinin atmamazl v ya lmamas vziyyti yaratdqda hsablama hsabna dnmsi n dail lan v susil vrgi v digr bu kimi dmlr banka susi kartatkada ta alnr v pul vsaitinin dail lunmas il dnilir. Bankla mssis arasnda qbul lunmu razlamaya gr bank hr gn mssis hsablama hsabnda aparlm mliyyatlarn nticlrin dair mssisy bank ar vrmlidir. Hmin arda btn gndlik mliyyatlarn nticlri v hsabatda lan pul vsaitinin gnn vvlin snuna lan qal gstrilir. yni zamanda bank arna aparlan mliyyatlar saslandrlan sndlr lav lunur. Mssis mhasibatlnda ks lunmu mliyyatlar ilkin sndlr zr nlarn dzgnly ylanlr v myyn shvlr myyn dildikd banka mlumatlar vrilir. Bankdak hsablama hsabnda salanlan pul vsaiti mblinin utu mhasibat utu hsablar plannda myyn lunmu 51 -li Hsablama hsabnda ks lunur. Hsab aktiv hsabdr. 51 -li Hsablama hsab mssisnin bankdak hsablama hsabnda milli valyuta il pul vsaitlrinin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 51 -li Hsablama haabnn dbtind mssisnin hsablama hsabna pul vsaitlrinin dail lmas, krditind is nlarn hmin hsabdan silinmsi ks tdirilir. Hsablama hsab zr mliyyatlar mhasibat utunda hmin hsab zr bank arlar v nlara lav diln pulhsablama sndlrin sasn ks lunur. Hsablar plannda 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsab hsablarndan baqa 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsab myyn lunmudur. 55 -li Banklarda lan susi

hsablar hsab milli v susi valyuta il lk razisind v aricdki akkrditivlrd, k kitabalarnda v digr dm sndlrind (vksllrdn baqa) cari, ayr v digr susi hsablarda lan pul vsaitlrinin mvcudluunu v hrkti, hminin mqsdli maliyyldirm vsaitlrinin (daillmalarn) ayrca salanmas nzrd tutulmu hisssinin hrkti haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmudur. 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsab zr aadak subhsablar ala bilr: 55-1 Akkrditivlr, 55-2 k kitabalar v baqalar. Akkrditiv hsablama frmasnda alc il satc mssis arasndak mhsul sat hsablamalarnda istifad lunur. Akkrditivlr frmasnda hsablamalarn hyata kirilmsi Azrbaycan Rspublikasnn mvafiq nrmativ sndlri il nizamlanr. Bu hsablama frmasnda mal alan mssis yazl frmada na idmt dn banka akkrditivin almasna dair gstri vrir. Hmin sndd malsatann ad, nvan, akkrditiv mbli, tibarlq vat, alnacaq maln ad v pul mblinin malsatana dnmsi n tqdim lunacaq sndlr v digr lazmi mlumatlar ks lunmaldr. Akkrditivin dnilmsindn snra alcnn bankna qbz gndrilir v nun sasnda malalann hsabndan pul vsaiti silinir. Pul vsaitlrinin akkrditivlr krlmsi 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsabnn dbtind, 51 -li Hsablama hsab, 52 -li Valyuta hsab, 90 -li Qsamddtli bank krditlri v digr mvafiq hsablarn krditind ks tdirilir. 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsabnda uta alnm akkrditivlrd lan vsaitlr istifad lunduqca (bankn arlarna sasn), bir qayda laraq 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn dbtin silinir. Akkrditivlrdki istifad lunmayan vsaitlr bank trfindn nlarn krldy hsaba brpa lunduqdan snra 51 -li Hsablama hsab, yaud 52 -li Valyuta hsabnn dbtind v 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsabnn krditind ks lunur. mt matrial dyrinin al v idmtlr gstrilmsi il laqdar laraq hsablamalarda k kitabalarndan istifad luna bilr. Bunlarn utu 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsabnn 55/2 -li k kitabalar subhsabnda uta alnr. klrd hsablamalarn aparlmas qaydalar banklarn tminatlar sasnda nizamlanr. k kitabalar vrilrkn vsaitlrin dpnntldirilmsi 55 li Banklarda lan susi hsablar hsabnn dbtind, 51 -li Hsablama hsab, 52 -li Valyuta hsab, 90 -li Qsamddtli bank krditlri v digr mvafiq hsablarn krditind ks tdirilir. Bankdan alnm k kitablar zr mbllr, mssisnin vrdiyi klr dndikc, yni bank na tqdim diln klrin mbllrini ddikc (bank arlarna sasn) 55 -li banklarda lan susi hsablar hsabnn krditindn hsablamalarn utunu aparmaq n nzrd tutulan hsablarn (76 -li Mtlif dbitr v krditrlar hsablamalar v s.) dbtin yazlmaqla silinir. Vrilmi, ancaq bank trfindn dnilmmi (dnmk n tqdim dilmmi) klrdn mbllr 55 li Banklarda lan susi hsablar haqqnda qalq; 52-2 k kitabalar subhsab zr qalq bank arnda gstriln qalqla uyun lmaldr. Banka qaytarlm klrdn mbllr (istifad lunmayb qalan) 51 -li Hsablama hsab, yaud 52 -li Valyuta hsab il mabirlmkl 55 -li Banklarda lan susi hsablar hsabnn krditind ks lunur. 55-2 k kitabalar subhsab zr analitik ut alnm hr bir k kitabas zr aparlr.

2.4. arici valyuta mliyyatlar utu Srbst bazar iqtisadiyyat raitind bir sra mssislr tsrrfat-maliyy mliyyatlarnn hyata kirilmsind bankdak valyuta hsablarndan istifad dirlr. Bununla laqdar laraq bankda

valyuta hsab alr. Bankda valyuta hsabnn almas n hsablama hsabnn almas il laqdar lan sndlr tqdim lunmaldr. gr mssis valyuta hsabn znn hsablama hsab lan bankda amaq istyirs bl halda mssis ancaq myyn lunmu qaydada hsabn almasna dair riz, mssis rhbri, nun mavini v ba mhasibin imza nmunlrini v mssisnin mhrnn ksini gstrn kartka v vrgi dyicisinin idntifikasiya nmrsin dair bildiri tqdim tmlidir. Bank valyuta hsab alan mssisdn arici valyuta il aparlan mliyyatlara gr kmisin rclri tutur. Kmisin rclrinin tutulma faizi hr bir bankn z trfindn myyn lunur. Bundan baqa mssislr bankn idmt tdiyi btn valyuta mliyyatlarnn aparlmas il laqdar myyn rc d dmlidirlr. Valyuta hsabnda pul vsaitlrinin sinttik utu 52 -li Valyuta hsabnda aparlr. 52 -li Valyuta hsab lk razisind v arici banklardak valyuta hsablarnda lan arici valyuta il pul vsaitlrinin mvcudluunu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 52 -li Valyuta hsabnn dbtind mssisnin valyuta hsabna dail lan pul vsaitlri, krditind is nlarn hmin hsablardan silinmsi ks tdirilir. Mssisnin valyuta hsablarnn krditi v ya dbtin shvn yazlm v bank arlarnn ylanlmas zaman akar dilmi mbllr 63 -li Iddialar zr hsablamalar hsabnda ks tdirilir. Valyuta hsablar zr mliyyatlar mhasibat utunda bank arlarna v nlara lav diln pul hsablama sndlrin sasn ks tdirilir. 52 -li Valyuta hsabnn aadak subhsablar ala bilr: 52-1 lk dailind valyuta hsablar 52-2 aricdki valyuta hsablar 52 -li Valyuta hsab zr analitik ut arici valyuta il pul vsaitlrinin salanmas n bank idarlrind hr bir hsab zr aparlr. arici valyuta mliyyatlarnn utunun tkilind mssislrd arici valyuta vsaitlrinin mznn frqinin mhasibat utunda ks tdirilmsi prinsiplrinin dzgn yrin ytirilmsi mhm msldir. Bunu nzr alaraq Azrbaycan Rspublikas Vrgi Nazirliyi 16 sntyabr 1994c il tarili qrar il arici valyuta vsaitlrinin mznn frqinin mhasibat utunda ks tdirilmsi qaydalarn myyn tmidir. Mssis arici valyuta zr btn mliyyatlar Azrbaycan Rspublikas Milli Banknn mliyyatn ba vrdiyi tari mvcud valyuta mznnlrin uyun laraq qiymtlndirilir v valyuta hsablarndak valyutalar hr df mznnlr dyidikc ynidn qiymtlndirir. Valyuta hsabndak valyutalarn (nvlr zr) Azrbaycan Rspublikas Milli Banknn mznnlrin uyun laraq hr df ynidn qiymtlndirildiyi zaman dvr zr artan mznn frqi hmin valyutalarn istifad mqsdlri nzr alnmaqla mvafiq hsablarda uta alnr. Bank hsablar, hdliklri v hsablamalar zr arici valyuta mliyyatlar, lc d arici valyuta il dail lmu matrial qiymtlilri, qyri-maddi aktivlr, qiymtli kazlar v mlakn digr nvlri mhasibat utunda mliyyatn aparlma tariind Azrbaycan Rspublikas Milli Banknn qvvd lan valyuta mznnlri zr arici valyutann ynidn haqq hsab dilmsi ylu il qiymtlndirilrk myyn dilmi mbld valyuta hsablamalarnn v tdiyylrinin analitik utunda da gstrilir. Banklarda v digr krdit idarlrindki valyuta hsablarnda lan vsait qalqlar, pul sndlri d dail lmaqla digr pul vsaitlri, qiymtli kazlar, arici valyuta il dbitr v krditr brclar maliyy (mhasibat) hsabatlarnda hsabat dvrnn snuncu gnn Azrbaycan Rspublikas Milli Banknn valyuta mznnlri zr arici valyutalarn ynidn haqq-hsab dilmsi ylu il qiymtlndirilrk myyn dilmi mbld manatla ks tdirilir. Mssisnin srncamnda dvriyy vsaiti kimi faliyyt gstrn, yni zamanda tsisdici sndlr uyun laraq mssisd nizamnam kapital kimi faliyyt gstrn arici valyuta vsaitlri zr mznn frqi il rzind 52 -li Valyuta hsabnn v 83 -li Glck dvrn

glirlri hsabnn mvafiq subhsablarnda uta alnr. Qsa v uzun mddtli brclar kimi faliyyt gstrn arici valyuta zr mznn frqi hmin brclar qaytarlana qdr pul vsaitlrini uta alan hsablarn v 94 -li Qsamddtli brclar v 95 -li Uzunmddtli brclar hsablarnn mvafiq subhsablarnda uta alnr. Uzunmddtli v qsamddtli krdit kimi faliyyt gstrn arici valyuta zr mznn frqi hmin krditlr qaytarlanadk 52 -li Valyuta hsab, 90 -li Qsamddtli bank krditlri v 92 -li Uzunmddtli bank krditlri hsablarnn mvafiq hsablarnda uta alnr. arici valyuta il aparlan mliyyatlar zr mznn frqlri, cmldn mhasibat balansnn trtib dildiyi tari brclarn ynidn qiymtlndirilmsindn lan frqlr il rzind 83 -li Glck dvrlrin glirlri hsabnda uta alnr v ilin snunda mvafiq brclar qaytarlanadk diln gztlr alnmaqla 80 -li Mnft v zrr hsabna aid dilir.

2.5. Satclar v alclarla hsablamalarn utu Mssislrd tsrrfat vsaitlrinin dzgn, v vatnda dvriyysini tmin tmk n hsablama mliyyatlarnn silsmsi frmasnn hmiyyti bykdr. Hsablamalarn smrli frmalarndan istifad lunmas mvcud lan mhsulun vatnda satlmas v tsrrfat faliyyti dvriyysinin fasilsiz iini tmin dir. alq tsrrfatnda mssislr arasnda hsablama laqlrinin frma v qaydalar Azrbaycan Rspublikas Milli Bank nrmativi myyn lunur. Bir qayda laraq mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq btn mssislrin v fiziki slrin mt-matrial qiymtlrinin alq-satqs zr mliyyatlarnn qyri-nqdsiz frmada hsablamalarla aparlmas myyn lunmudur. Srbst bazar iqtisadiyyat raitind myyn alq-satq mliyatlarnn nqd pulla hsablanmas da nzrd tutulur. Nqdsiz hsablamalarn hyata kirilmsi mliyyatn iqtisadi mzmunundan asl laraq iki qrupa mt mliyyatlarna v maliyy hdliklrin ayrlr. Birinci qrup hsablamalara mssislr arasnda mt-matrial dyrlrinin (i, idmtlr) hsablama mliyyatlar, ikinci qrupa is bdc il laqdar dnilr, bank krditlrini v s. hsablamalarn yrin ytirilmsi daildir. Nqdsiz hsablamalar malsatan v alc mssislrin yrlmsindn asl laraq yni hrli v digr hrli qrupa ayrlr. Mssislrin yrlmsindn asl laraq, nun hsablama frmas myyn lunur. Masir raitd mssislr hsablamalar dm tlbnamlri, dm taprqlar, akkrditivlr, bartr mliyyatlar, mcburi silinm, k v k kitabalar, hsablama klri vasitsil v digr frmalarda aparlr. Mssislr arasndak ttbiq diln hsablama frmalar nlarn qarlql razl v balanlm mqavillr ks lunmaqla myynldirilir. Hr bir mssis bir trfdn alc v digr trfdn mhsul satcs (i, idmt) frmasnda dir. na gr d nlar arasndak hsablama mnasibtlrinin utu satc-alc mssislr arasndak hsablaman ifad tmlidir. Malsatan mssislrl hsablamalar 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnda aparlr. Bu hsab malsatan v pdratlarla hsablamalar haqqndak mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Bir qayda laraq 60 -li hsabn krdit qal lur v bir qalq mbli malsatan mssislrin ykldiklri mt-matrial dyrlilri zr brcu gstrir. Matrial qiymtlrinin ld dilmsin, yrin ytirilmi ilr v gstrilmi idmtlrin qbuluna gr hsablamalarla laqdar btn mliyyatlar tqdim diln hsab fakturalarn dm vatndan asl lmayaraq 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnda ks tdirilir. 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn krditi faktiki dail lmu mtmatrial qiymtlilrini, qbul dilmi ilrin v istifad lunmu idmtlrin dyri qdr bu qiymtlilri v mvafiq msrflri uta lan hsablarn dbti il mabirlir. Matrial qiymtlilrinin danmasna, hminin nlarn knarda mal lunmasna gr gstriln idmtlr 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn krditin isthsal htiyatlarn, mallar,

tdavl rclrini v s. uta alan hsablarn dbtin yazlmaqla ks tdirilir. gr malsatann ykldiyi mhsul qbul lunarkn skikglm myyn lunarsa mssis hmin tkilata iddia tqdim dir. Tqdim lunmu skikglm mbli il laqdar laraq 63 -li Iddialar zr hsablamalar hsabnn dbti v 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr. Malsatan tqdim tdiyi hsablama sndlrind arifmtik shvlr v qiymtl laqdar gstricilr mqavil rtlrin uyun lmadqda da mhasibat utunda yuarda gstriln qaydada yazl aparlr: Alclar v sifariilrl hsablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n mhasibat utu Hsablar Plannda 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsab nzrd tutulmudur. Hmin hsabn aadak subhsablarndan istifad dilir: 62-1 Inkass qaydasnda hsablamalar 62-2 Planl dmlr zr hsablamalar 62-3 Alnm vksllr v baqalar 62-1 Inkassa qaydasnda hsablamalar hsabnda yklnmi mhsullar, yrin ytirilmi ilr v idmtlr gr alclar v sifariilr tqdim dilmi v bank trfindn dnilmk n qbul lunmu hsablamalarn utu aparlr. 62-2 -li Planl dmlr zr hsablamalar subhsabnda mssisnin uzunmddtli tsrrfat laqlri salad alclar v sifariilrl apard daimi araktrli hsablamalar zr dnii ayrca bir hsablama dm sndi il tamamlanmayan v sasn planl dni qaydasnda aparlan hsablamalar uta alnr. 62-3 -li Alnm vksllr subhsabnda alclar v sifariilrl hsablamalar zr alnm vksllrl tmin dilmi brclar uta alnr. 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn dbti malalanlara tqdim dilmi hsablanma sndlrindki mbl qdr satn hcmi yklnib yla salndqca 46 -li Mhsul (i, idmt) sat, 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar, 48 -li Sair aktivlrin sat hsablarnn krditi il mabirlir. 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn krditi dail lmu dnilr, mqbul dilmi avans mbllri v s. zr pul vsaitlrin v hsablamalar uta alan hsablarla mabirldirilir. gr alcnn brcunu tmin dn alnm vksllr zr faiz nzrd tutulubsa, nda bu brc dnildikd 51 -li Hsablama hsabnn dbtin, 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn v 80 -li Mnft v zrr hsabnn krditin yazllar dilrk mabirlir. Hr ayn snunda btn alclar zr hsablamalar zr qalq myynldirilir. Bu halda gr hsabda dbt qal lduqda alclarn brcunu, krdit qal lduqda is mssisnin alcya lan brcunu gstrir. 62 -li Alclarla v sifariilrl hsablamalar hsab zr analitik ut alclara tqdim diln hr bir hsablama sndi sasnda, planl dnilr qaydasnda, hsablamalar zaman is hr bir alc v sifarii zr ayrlqda aparlr. 2.6. Thtlhsab slrl hsablamalarn utu Tsrrfat maliyy faliyti prssind mssislrd z iilrin tz-tz zamiyyt, habl digr mliyyat v tsrrfat rclri n nqd pul vrmk zrurti mydana r. Bl rclr ii zamiyyt gndrilrkn mt-matrial almas il laqdar, myyn cari tsrrfat rclrini dmk n v s. zr na nqd dniln pul vsaiti aiddir. Mssisnin iilrin thtlhsab mbllrin vrilmsi qaydas kassa mliyyatlarnn aparlmas qaydalar il tnzimlnir. Azrbaycan Rspublikas Przidntinin Vtndalarn idmti zamiyy rclri nrmativlrinin tkmilldirilmsi haqqnda 1996-c il 20 dkab tarili srncamna uyun laraq Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabinti 27 yanvar 1997-ci il tarili, 9 nmrli qrarla Vtndalarn idmti zamiyy rclrinin nrmativlri haqqnda qrar qbul tmidir. Hmin qrarda

Azrbaycan Rspublikas razisi dailind zamiyy rclri mddalar v arici lklr idmti zamiyy rclrinin nrmativlri tsdiq lunmudur. Iiy zamiyy vat v vriln nqd pul mbli mssis rhbri trfindn myyn dilir. Hr bir ii ald nqd pul vsaitinin rclnmsi il laqdar laraq, zamiyytdn qaytdqdan snra gn mddtind mvcud lan zamiyy sndlri sasnda avans hsabat trtib tmli v mssis mhasibatlna tqdim tmlidir. Mhasibatlqda tqdim lunmu avans hsabat na lav lunan zamiyy vsiqsi v digr sndlr sasnda (k, qaim, qbz, nqliyyatla laqdar biltlr v s.) trafl ylanlr v hsabat mssis rhbri trfindn tsdiq dilir. Thtlhsab s yni pul vsaiti ancaq kmi ald avans pul mblini hsablandqdan snra vril bilr. Thtlhsab slrl hsablamalarda idmti zamiyy rclri susi yr tutur. idmti zamiyy-iini mssis rhbrinin yazl mri sasnda idmti vzifni yrin ytirmk n, myyn vatda, nun daimi iinin yrldiyi yrdn baqa hr, rayn v s. yrlr gndrilmsi dmkdir. Iinin zamiyyy gndrilmsi il laqdar na standart frmada tsdiq lunmu zamiyy vsiqsi vrilir. Hmin vsiqd zam lunan sin ad, syad, atasnn ad, vzifsi daimi i yrindn d gn gstrilir. Gstriln rkvizitlr zamiyy vsiqsind ks lunduqdan snra mssis rhbrinin imzas v mhrl tsdiq lunmaldr. zam lunan iiy, btn zamiyy vat il laqdar lan nqliyyat, kmmunal v gndlik ymkl laqdar rclr mssis trfindn dnilir. Bdcdn maliyyldiriln mssis, idar v tkilatlar istisna lunmaqla digr hquqi slr, iilrinin Azrbaycan Rspublikas razisi dailind zamiyy rclrinin dnilmsi n z srncamlarnda qalan vsait hsabna nrmativ sndd myyn lunmu nrmalardan lav vsait ayra bilrlr. arici lklr qsa mddtli zamiyynin sndldirilmsi, nun mqsd, vzifsi v zamiyy vat gstrilmkl mssis rhbrinin srncam sasnda sndldirilir. arici lklr zamiyy il laqdar laraq rclr yksk hcmli nrmalar zr tqdim lunmu sndlr sasnda dnilir. Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin 27 yanvar 1997-ci il tarili 9 -li qrar il Vtndalarn arici lklrd idmti zamiyy rclrinin nrmativlri myyn lunmudur. Hmin qrarla myyn lunmudur ki, dvlt idartm rqanlar mlkiyyt v tkilat frmasndan asl lmayaraq btn tsrrfat subyktlri v tkilatlar z hsablarnda lan valyuta vsaitlrindn zamiyy rclri n bu qrarla tsdiq lunmu nrmativlrin hddini amamaq rtil, bilavasit istifad d bilrlr. zamiyy rclrindn baqa hr bir nfr zamiyy mddti n tsdiqdici snd tlb lunmamaq rtil 20 AB dllar mblind birdflik lkdaili nqliyyat rclri vrilir. Hsablarnda valyuta vsaiti lmayan bdc tkilatlar arici zamiyy rclrini bu mqsd n z bdcsind nzrd tutulmu vsaiti Valyuta tnzimi haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununa uyun laraq, lazmi valyutaya virmkl dy bilrlr. Mssis iilrin inzibati-tsrrfat v mliyyat, habl zamiyy rclri n thtlhsab slr vrilmi mbllr zr hsablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n 71 li Thtlhsab slrl hsablamalar hsab myyn lunmudur. Hmin hsabn dbtind thtlhsab slr inzibati tsrrfat, mliyyat rclri v idmti zamiyytl laqdar vriln nqd pul mbllri ks lunur. Bununla laqdar laraq mhasibat utunda aadak yazl aparlr: Dbt 71 Thtlhsab slrl hsablamalar. Krdit 50 Kassa hsab. Krdit 51 Hsablama hsab. Krdit 52 Valyuta hsab. Thtlhsab slr trfindn rclnmi mbllr is 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar hsabnn krditin srf lunmu msrflri v ld lunmu qiymtlilri uta alan, habl rclrin araktrindn asl laraq digr hsablarn dbtin yazlr. Bu yazl aadak

qaydada utda ks lunur: Dbt 10 Matriallar hsab Dbt 12 Azqiymtli v tzkhnln yalar hsab. Dbt 25 mumisthsalat rclri. Dbt 26 mumtsrrfat rclri. Dbt 44 Tdavl rclri. Dbt 60 Malsatan v pdratlarla hsablamalar. Dbt 50, 51, 52 Kassa, Hsablama hsab, Valyuta hsablar. Dbt 84 Srvtlrin skik glmsi v arab lmasndan itkilr. Dbt 71 Thtlhsab slrl hsablamalar. Thtlhsab slr trfindn vatnda qaytarlmayan thtlhsab zr pul mbllri 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar hsabnn krditind v 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arab lmasnn itkilr hsabnn dbtind ks lunur. Daha snra bu mbllr 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arab lmasndan itkilr hsabndan, 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn v ya 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbtin silinir. 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar hsabnda ks lunmu qalq mbli thtlhsab slrin aldqlar pul mbli zr mssisy lan brclarn krdit qal is mssisnin z iisin artq srf tmi rc zr lan brcn gstrir. Thtlhsab slr zr hsablamalarn analitik utu hr bir s vriln avans zr aparlr.

2.7. Mtlif dbitr v krditrlarala hsablamalarn utu Dbitr brcu ddikd baqa mssislrin, iilrin v fiziki slrin brclar baa dlr. Bl brclara malalan mssis v tkilatlarn aldqlar mhsullarn dyrinin dnilmmsi nticsind, thtlhsab slrin avans aldqlar pul vsaiti il v digr hsablamalarla laqdar laraq ml gln brclar daildir. Mssisy brcu lan digr mssis, idar v slr dbitrlar saylr. Krditr brcu is bu mssisnin baqa mssisy, fiziki s, iilrin lan brcu hsab lunur v hmin brcu lan mssis krditr saylr. Mhasibat utu balansnda dbitr v krditr brclar, nun frmalar zr ks lunur. Dbitr v krditrlar zr hsablamalarla laqdar laraq mhasibat utu qarsnda aadak vziflr durur: pul vsaiti v hsablama il laqdar lan mliyyatlarn vatnda v dzgn sndldirilmsi; malsatan v alclar arasnda balanm mqavillrd myyn lunmu hsablama frmalarnn icrasna nzart; bdc, bank v ii hyti il hsablamalarn vatnda icra lunmasna nzart; ut gstricilri zr brclarn dm vatnn kmmsi n dbitr v krditrlar zr hsablamalarn vatl-vatnda qarlql ylanmas; pul vsaiti v qiymtli kazlarn salanmasna nzart. Alclar v sifariilrl hsablamalar zr dbitr brclarnn utu Hsablar Plannda 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar aktiv-passiv hsabnda aparlr. Hmin hsab alr v sifariilrl hsablamalar haqqnda mmulatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Malsatanlar v pdratlara lan krditr brclar bilavasit nlardan alnm mt-matrial dyrlilri, grlm ilrin v idmtlrin yrin ytirilmsi sasnda ml glir. Mhasibat utunda malsatan v pdratlarla hsablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n 60 -li malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabndan istifad dilir. Mtlif tsrrfat mliyyatlar il laqdar laraq kmmunal tsrrfat rqanlar, nqliyyat

mssislri, ii hyti il dpnntlmi mk haqq, icra vrqlri v sair zr mtlif dbitr v krditr brclar yaranr. Bu kimi dbitr brclar qyri-kmmrsiya mliyyatlar il laqdar laraq yaranr. Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalarn utu 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar aktiv-passiv hsabnda mssis, kassa hsabat, bank arlar, icra vrqlri v digr sndlr sasnda aparlr. 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsab 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar v 75 -li Thsisilrl hsablamalar hsablarnda ks lunmayan btn nv mliyyatlar zr mtlif tkilatlarla, kl dnilmi idmtlr gr nqliyyat (dmir ylu v su ylu) tkilatlar il, mssis ii hytinin mk haqqlarndan mhkm rqanlarnn qrarlar v sair sasn mtlif tkilat v slrin yrin tutulmu mbllr zr hsablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmyi nzrd tutur. 76 -li Mtlif dbitrlar v krditrlarla hsablamalar hsabnn krdit qal (saldsu) mssisnin mtlif tkilatlara lan brcunu gstrir. Hsablanm krditr brcunun dnmsi il 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsabnn krditi v 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn dbtin yazl dilir. Hsabn dbt qal mssislrin v ayr-ayr slrin (dbitr) mssisy lan brcunu gstrir. Hmin hsabn krditind dbitrlardan dniln brclarn mbli ks lunur. 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsab zr analitik ut v hr bir dbitr v krditr zr aparlr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 24 mart 1995-ci il Qanununun 22-ci maddsinin 5-ci blmsind iddia mddti kmi dbitr brclar alnmas mmkn lmayan digr midsiz brclar mssisnin rhbrinin qrar il tsrrfat faliyytinin nticlrin, idarlrd is maliyylmnin (fndlarn) azaldlmasna silinir. Brcunun dm qabiliyytinin lmamas zndn zrr silinn brc mbli nun lv lunmas dmk dyildir. Hmin brc mbli brclunun mlak vziyyti dyidiyi zaman, nun tutulmas imkanlarna nzart tmk n silindiyi gndn balayaraq b il mddtin balansaras hsabda ks lunur. Dbitr brcunun silinmsi mssis rhbrinin mri il sndldirilir v bununla laqdar aadak yazl aparlr: Dbt 80 Mnft v zrr. Krdit 61 Vrilmi avanslar zr hsablamalar. Krdit 62 Alclar v sifariilrl hsablamalar. Krdit 76 Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar. Mssis balansndan silinmi dbitr brcu 007 -li Zrr silinmi midsiz dbitr brclar balansaras hsabnda ks lunur. Iddia mddti kmi krditr v dpnnt brc mbllri Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyind baqa hallar nzrd tutulmadqda dvlt bdcsin krlr.

FSIL 3. SAS VSAITLRIN V QYRI-MADDI AKTIVLRIN UTU 3.1. sas vsaitlr anlay, tsnifat v utun vziflri sas vsaitlr hr bir mssisnin maddi-tniki bazasnn sasn tkil tmkl qyridvriyy aktivi saylr. sas vsaitlrin sciyyvi chti ndadr ki, nlar mssisnin isthsal (idmt) tsrrfat faliyytind uzun mddt itirak dir, khnldikc z dyrini myyn lunmu nrmalarla hiss-hiss mhsulun dyrin kirir, isthsal mliyyatlarnda znn natural frmasn salayr v lav laraq iqtisadi fayda vrir. Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 20 ktyabr 1995-ci il tarili mri il tsdiq lunmu v 1966-c ilin yanvarn 1-dn qvvd lan Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimata mvafiq laraq 1996-c ildn snra alnan sas vsaitlrin vahidinin v dstinin dyrinin minimum hddi 100 manat hcmind myyn lunmudur (milli pulun 2006c ild dnminasiya nisbti il). sas vsaitlr mhasibat utunda ilkin dyri il, yni nun alnmasna, quradrlmasna, hazrlanmasna kiln faktiki rc mblind ks tdirilir. z mlkiyytind trpaq sahlrindn baqa sas vaitlrin ilkin dyri nlar ynidn qiymtlndirildikd, ynidn qurulduqda, nlarda yni tikinti ilri aparldqda, nlara yni avadanlqlar quradrldqda v nlarn mvafiq byktlri qismn lv dildikd dyidiril bilr. sas vsaitlr isthsal mliyyatnn mhm amillrindn biri lduundan nlarn dyri mhsul isthsalna kiln rclrin trkibind z ksini tapr. Bu sas vsaitlrin dyrini myyn dvr rzind isthsal lunmu mhsullarn, grlm ilrin maya dyrin v ya tdavl rclrin silinmsi ylu il icra lunur. Bununla laqdar laraq sas vsaitlr amrtizasiya (khnlm) hsablanr. sas vsaitlrin utunun tkili v byktlri haqqnda dqiq infrmasiyann frmalamas n nlarn saslandrlm tsnifldirilmsi byk hmiyyt malikdir. Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimatda 01 -li sas vsaitlr hsabnda uta alnan mk vasitlri iqtisadiyyatda mvafiq thlil aparmaq n aadak qaydada tsnifldirilmidir: Binalar; Qurular (tikintilr); trc qurular; Manlar v avadanlqlar; Nqliyyat vasitlri; Isthsalat altlri v tsrrfat avadanlqlar; Ii v mhsuldar hyvanlar; Kitabana fndu; Sair sas vsaitlr. Binalara Btn nv isthsalat v tsrrfat tyinatl binalar, cmldn idar hytinin yrldiyi binalar, ssial-mdni byktlr, stana, pliklinika binalar, intrnat vlri, uaq mssislri, kitabana, muzy binalar, lmi-tdqiqat institutlar, labratriyalar, slr v baqa isthsalat v tsrrfatlar yrldiklri btn nv binalar aiddir. Qurular (tikintilr) myyn tniki funksiyalar yrin ytirn mhndis-tniki byktlr, stadinlar, hvuzlar, yllar, krplr, hykllr, binalarn hasarlar aiddir. trc qurulara lktriktrclr v tlr, br kmrlri, isthlakya atdrlacaq nrji, may v qaz halndak mhsullarn trlmsind itirak dn btn nv avadanlqlar, qurular aiddir. Man v avadanlqlara gc manlar v avadanlqlar, i manlar v avadanlqlar, l cihazlar, tnzimlyici cihazlar v qurular, labratriya avadanlqlar, hsablama tnikas, tibbi avadanlqlar v s.

Nqliyyat vasitlrin Dmir yl, su, avtmbil nqliyyat vasitlri, hava nqliyyat vasitlri, araba nqliyyat, isthsalat nqliyyatlar, btn nv idman nqliyyat v s. aiddir. Isthsalat altlrin v tsrrfat invntarlarna mumi tyinatl mk vsaitlri, matriallar mal tmk mqsdil manlara quradrlm mk prdmtlri, tikinti-quraldrma ilrind matrial mal n btn nv qurular v sair. Ii v mhsuldar hyvanlara ii hyvanlar (atlar, kzlr, dvlr v baqa) idman atlar v sair. Inklr, camlar, ana marallar, damazlq dnuzlar v sair. Kitabana fndu vahidinin (nssinin) qiymtindn asl lmayaraq btn nv lmi, bdii, tdris v susi nv dbiyyatlar v baqa nrlr. Sair sas vsaitlr yandan asl lmayaraq mdni illik kmlr, btn nv myv v gilmyv aaclar, dkrativ illik kmlr, muzy srvtlri, hyvanana kspnatlar, tdris kinfilmlri v sair. sas vsaitlrin tsnifat nlarn vsait nvlri il yana frma (qruppa) tibaril tsnifldirilmsi myyn lunmudur. Bllikl sas vsaitlr istifad lunma drcsin gr aadak frmada tsnif lunur: Istifad lan sas vsaitlr; htiyatda lan sas vsaitlr. htiyatda lan sas vsaitlr bilavasit mssisd isthsaln fasilsiz faliyytini tmin tmk n nzrd tutulur. sas vsait byktlri zrind mlkiyyt hququ lmas tibaril tsnifi zr vsaitlr: z mlkiyytind lan sas vsaitlr v digr mssislrdn icary qbul lunmu sas vsaitlr ayrlr. z mlkiyytind lan sas vsaitlr mssisnin z vsaiti il ald, apard tikinti sasnda hazrlanan, mssisnin shmdarlar trfindn shm hsabna vrdiklri v nizamnam kapitalna dail lan v ya vzsiz vriln v lav kapitala dail lan sas vsaitlr daildir. Icary qbul lunmu sas vsaitlr vsaitlrdir ki, nlar icar qaydalarna uyun laraq digr mssisdn v ya sdn myyn vata, mvqqti istifad lunmas v bununla laqdar laraq myyn qarlql razladrlm mbld pul vsaitinin dnmsi sasnda qbul lunur. Bir sra hallarda icary qbul lunmu sas vsaitlr icari trfindn vsaiti icary vrndn ala bilr. Isthsal araktrind istifad lunma araktrin gr (isthsal, kmmrsiya v s.) sas vsaitlr aadak blgy ayrlr: istifadd lan sas vsaitlr; istifadd lmayan sas vsaitlr. Istifadd lan sas vsaitlr vsaitlr adlanr ki, nlar mssisnin isthsal faliyytind bilavasit itirak dir. Msln, manqayrma zavdunda sas istifadd lan isthsal man v avadanlqlar bilavasit mhsul isthsalnda istifad lunur v z dyrlrini tdricn isthsal lunmu mhsulun dyrin kirir v nlara hsablanm khnlm (amrtizasiya) mbli isthsal v ya tdavl rclrin kirilir. Isthsalda lmayan sas vsaitlr mssis isthsal faliyytind bilavasit itirak tmir v z dyrlrini isthsal lunmu mhsulun dyrlrin kirmir. Lakin nzr almaq lazmdr ki, hmin vsaitlrin itirak lmadan maddi isthsaln faliyyti qyri-mmkndr. Msln manqayrma mssissind qyri-isthsal araktrli sas vsaitlr binalar, uaq v mktbqdr baa v avadanlqlar, zlldirilmi mnzil fndu, ymkanalar, idman-salamlq kmplkslri v sair aid dilir ki, bunlarn da mssisd hmiyyti bykdr. sas vsaitlrin dyrlrinin isthsal lunmu hazr mhsullarn dyrlrin kirmlrind itirakna gr sas vsaitlr aadak qruplara ayrlr: - fal araktrli sas vsaitlr; - qyri fal araktrli sas vsaitlr; Fal araktrli sas vsaitlr mssis faliyytindki grdy ii saat hsab il llr v ntic myyn lunur (msln avtmanlarn ii kilmtr-saat ls, kmbaynn ii fziki hktar v s.).

Qyri fal araktrli sas vsaitlr binalar, tikintilr, avadanlqlar v baqalar aid dilir ki, nlarn mssis isthsal faliyytini myyn l vahidi il lmk mmkn dyildir. sas vsaitlrin utunun tkilind mhm msllrdn biri d nlarn qiymtlndirilmsidir. sas vsaitlrin dyri amrtizasiya (khnlm) hsablanmasna tsir dir v buna gr d nun msrflrinin artmasna sbb lur. Mhasibat utunda sas vsaitlr mtlif qiymtlrl qiymtlndiril bilr. Lakin hazrda sas hallarda sas vsaitlr ilkin, brpa v qalq dyri il qiymtlndirilir. sas vsaitlrin ilkin dyrinin myyn lunmas nlarn ld lunmas mnbindn v frrmasndan asldr. sas vsaitlr kapital qyuluu qaydasnda mssisnin z trfindn yaradlr, yaud digr mssislrdn, slrdn satn alna bilr. Bu zaman nlarn yaradlmasna, alnmasna srf lunan msrflr, danma, quradrma rclri d dail lmaqla hmin sas vsaitin ilkin dyrini tkil dir. sas vsaitin ilkin dyrinin frmalamas mtlif qaydada myyn lunur: - baqa mssisdn sas vsait alndqda v ya mssisnin z trfindn hazrlandqda nun ilkin dyrin faktiki laraq srf lunmu msrflr, danma, ylma v quradrma rclri dail dilir; - sas vsait vzsiz laraq dvlt trfindn v ya digr mssis trfindn vrildikd nun ilkin dyri dail lan gnd bazar qiymti zr qiymtlndirilmkl mdail lunur; - mssis yaradlarkn tsisi trfindn nizamnam kapitalnn frmalamasna vriln sas vsait trflrin razl il thvil-qbul sndi sasnda qiymtlndirilir. sas vsaitin ilkin dyri nun ynidn qurulmas, mdlinin dyimsi, myyn hisssinin lv lunmas hallarnda v dvlt qrar il nun ynidn qiymtlndirilmsi hallarnda da la bilr. sas vsaitin brpa dyri nun ynidn qiymtlndirilmsidir. Kmmrsiya tkilatlar ild bir df yni tipli byktlr zr sas vsaitlrin brpa qiymtlrini tnzimlyirlr. Bu halda sas vsaitin ilkint dyri yni dvrn bazar qiymtin uyun araq ynidn qiymtlndirilir. sas vsaitin qalq dyrinin myyn lunmasnda ilkin v ya brpa dyrindn hsablanm amrtizasiya lr v qalan dyr, nun qalq dyrini tkil dir. Bu dyr mhasibat balansnda ks lunur. sas vsaitlrin mhasibat utunun vziflri. Hr bir mssisd sas vsaitlrin qal, hrkti, salanmas v maliyy-tsrrfat faliyytindki rlu bilavasit mhasibat utu gstricilri sasnda ld lunur v buna uyun laraq srmayilr, krditrlar, mssis rhbrliyi myyn idartm qrarlarnn qbul lunmasnda bu infrmasiyalardan istifad dirlr. Bununla laqdar laraq mhasibat utunun sas vsaitlrin utu qarsnda aadak vziflr durur: - mhasibat utu sinttik v analitik ut rgistrlrind sas vsaitlrin qal, hrkti il laqdar sndlmnin dzgn v vatnda trtib lunmas; - sas vsaitlrin salanmas zrind v htiyatda lan vsaitlrin salanmasna nzartin tkili; - sas vsaitlrin faydal istifad lunmas v amrtizasiya (khnlm) hsablanmasnn utunun dzgn aprlmas zrind nzart; - mssisdn satlm v sair knarlam sas vsaitlrin utunun dzgn icra lunmas v nlarn icary vrilmsi zrind nzart; - aparlan invntarlamalarn dzgn aparlmas v nlarn nticlrinin mhasibat utunda ks lunmasna nzart; - sas vsaitlr zr vrgilrin hsablanmas v dnmsinin icras zrind nzart; - rblk v illik maliyy mhasibat hsabatlarnn trtibi n hqiqi tibarl ut gstricilrinin v infrmasiyalarn hazrlanmas.

3.2. sas vsaitlrin dail lmasnn utu v sndldirilmsi Mssislr sas vsaitlr yni tikilmi byktlrin istifady vrilmsi, baqa tkilatdan vzsiz

dail lmas, mssis yaradlarkn nizamnam kapital frmasnda shmdarlarn vrdiklri sas vsaitlr, digr mssis v slrdn pulla alnan, mssisnin z trfindn hazrlanan sas vsaitlr frmasnda dail lur. Mvcud lan sas vsaitlrin mhasibat utu nlarn tsnifat qrup v yrldiyi byktlr zr tkil lunur. sas vsaitlrin dail lmas v nlarn sas vsait kimi utda ks lunmas qbul-thvil akt il rsmildirilir. Yni tikilmi v istifady vriln sas vsaitlr is susi qayda il dvlt trfindn tkil lunmu qbul kmissiyas vasitsil ylanb, qbul lunur v hmin dvlt kmissiyasnn akt il sndldirilir. Dvlt kmissiyasna yksk sviyyli mtssislr, dvlt aparat mtssislri v digr maraql slr dail dilir. Mvcd qaydalara gr hr bir bykt zr ayrlqda qbul-thvil akt trtib lunur. Trtib lunmu aktda byktin tam araktristikas, tikilm, nun tniki gstricilr uyunluu, istifad vrildiyi tari v s. gstrilir. Trtib lunmu akt na lav lunmu isthsal-tniki sndlrl birlikd sas vsait kimi mdail lunmas v invntar kart amaq n mssis mhasibatlna tqdim lunur. Invntar kart mssisd sas vsaitlrin byktlr zr utunun tkili n alr. Invntar kartnda byktin invntar nmrsi, nun sas gstricilri, ilkin dyri, amrtizasiya hsablanmas nmrsi, khnlm hcmi vs. gstrilir. Invntar kart mhasibatlqda susi ayrlm sas vsaitlrin utu zr jurnalda ks lunur. sas vsait mssisdn arkn invntar kart utdan arlr. Invntar kartna sasn mssis mhasibatlnda dail lmu v arlm sas vsaitlrin qruplar zr hrkti utu aparlr. Kiik mssislrd az miqdarda sas vsaitlrin lduu halda nlarn byktlr zr utu invntar kitablarnda aparlr. sas vsaitlrin sintaktik utu aktiv hsab lan 01 -li sas vsaitlr hsabnda aparlr. 01 li sas vsaitlr hsab mssisnin mlkiyytindki istismarda, htiyatda lan, mvqqti dayandrlan, yaud icary vriln (uzunmddtli icary gtrlnlrdn baqa) sas vsaitlrin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmudur. 01 -li sas vsaitlr hsabnn dbtind sas vsaitlrin dail lmas, ynidn qiymtlndirilmsi, krditind is sas vsaitlrin masv qiymtlrinin aaya salnmas mliyyatlar ks lunur. sas vsaitlrin khnlmsi 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi (amrtizasiyas) hsabnda uta alnmaldr. Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 20 ktyabr 1995-ci il tarili Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimatda myyn lunduu zr 01 -li sas vsaitlr hsabnda sas vsaitlr ilk dyrlri il uta alnr. Hmin dyrlr byktlr zr aadak qaydada myyn dilir: - tsisilr trfindn mssisy nizamnam kapital kimi qyulan byktlr n trflrin mqavil qiymti il; - mssisnin znd hazrlanm, hminin baqa mssis v slr trfindn pulla alnm byktlr n danma v quradrma zr rclr d dail dilmkl quradrlm (tikilmi), yaud alnm byktlr faktiki msrflrdn asl laraq; - dvlt rqanlarndan maddi yardm kimi digr mssis v slrdn is vzsiz alnm byktlr n ksprt ylu il yaud qbul-thvil sndlrindki mlumatlar zr myyn dilmi dyrl. sas vsaitlrin dail lmasnn araktrindn, yni hans mnbdn dail lmas il laqdar laraq mhasibat yazl aparlr. Tsisilr trfindn mssisnin nizamnam kapitalna pay qyulan sas vsaitlr mdail dildikd 01 -li sas vsaitlr hsabnn dbtind v 75 -li Tsisilrl hsablamalar hsabnn Nizamnam (ym) kapitalna qyulular zr hsablamalar subhsabnn krditind ks tdirilir. Dvlt rqanlarndan maddi yardm kimi, digr mssis v slrdn vzzsiz alnm sas vsaitlrin mdaili 01 -li sas vsaitlr hsabnn dbtind v 87 -li lav kapital hsabnn vzsiz laraq alnm srvt subhsabnn krditind ks tdirilir. gr vzsiz dail lan sas vsaitlr qyri-isthsal tyinatldrsa nda 87 -li hsabn vzin 88 -li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsab ttbiq dilir.

Mssisnin z trfindn yaradlm yaud baqa mssis v slrdn pulla alnm sas vsaitlr 01 -li sas vsaitlr hsabnn dbti v 08 -li Kapital qyulular hsabnn krditin mhasibat yazln vrmkl mdail dilir. Gstriln qaydada tikintisi baa atm v istismara vrilmi sas vsaitlr mhasibat utunda ks lunur. Burada byktin tikintisi il laqdar lan v smta-titul siyahs, kapital qyuluu zr myyn lunmu btn msrflr tikintinin tsrrfat vya pdrat sulu il aparlmasndan asl lmayaraq 08 -li Kapital qyulular hsabnda ks lunmaldr. 3.3. sas vsaitlrin mssisdn masnn utu Mssisd gndlik aparlan tsrrfat faliyyti nticsind sas vsaitlrin mas mliyyatlar ba vrir. sas vsaitlrin byktlri mssisdn mtlif sbblr nticsind a bilr. sas vsaitlr aadak sbblr nticsind yni, satldqda, lv dilib silindikd, vzsiz laraq baqa tkilata v fiziki s vrildikd, maliyy qyuluu qaydasnda digr mssislrin kapitalnda itirak pay kimi vrildikd, invntarlama nticsind ksikglm myyn lunduqda, mssisnin tabiliyind lan baqa mssisy vrildikd (daili yrdyim) mssisdn a bilrlr. Bazar iqtisadiyyat raitind mssisy hr hans bir sas vsait lazm lmadqda, nun satnalmasn hll tmyi dnr. Alc il nun satq-alq rtlri v sat qiymti myynldirilir. Bu is bilavasit satlmas nzrd tutulan sas vsaitin qalq dyrindn, nun kyfiyyt sviyysindn v na tlbdn asldr. mumiyytl mssisnin sataca sas vsaitin qiymti nun qalq qiymti sviyysindn, ndan aa v yuar myyn luna bilr. sas vsaitin sat n buralmas mvcud lan qaydalara sasn icra lunur. Bl halda sas vsait cavabdh lan maddi-msul s mt-nqliyyat qaimsi trtib dir v vsaiti alan mssis nmayndsindn vkaltnam alaraq bural mliyyatn icra dir. mt-nqliyyat qaimsind sas vsaitin ad, tniki gstricilri, ilkin, brpa dyri, istismar dvrnd hsablanm amrtizasiya mbli ks lunmaldr. Lazm lduu halda hmin sndlr sas vsaitin tniki araktristikasn v digr sndlr lav luna bilr. Bir sra hallarda sas vsaitin tamamil istifad lunmas imkan lmadqda, mssisnin nlar lv tmk v balansdan silmk hququ vardr. sas vsaitlrin mssisdn masnn sbblrinin mtlif lmasna bamayaraq (satldqda, silindikd, vzsiz laraq vrildikd v s.) nlar mssisdn an zaman nlarn dyri 01 -li sas vsaitlr hsabndan 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsabnn dbtin silinir. Tamamil arab lmu, yaud atmayan sas vsaitlrin ilk dyrlrinin silinmsi zaman da bu cr mhasibat yazl trtib dilir. sas vsaitlrin hsablama sasnda dnii aparldqda satdan dail lan pul vsaiti zr 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn dbtin v 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsabnn krditin yazl aparlr. 51 -li Hsablama hsabnn dbtin v 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn krditin yazmaqla utu aparlr. sas vsaitlrin lv lunub silinmsi Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 1 iyun 1998ci il tarili mri il qbul lunmu sas vsaitlrin lv dilmsi haqqndak tlimata mvafiq laraq hyata kirilir v mssis rhbrinin tsdiq tdiyi akt sasnda mhasibat utunda aadak yazllar aparlr: a) sas vsaitlrin ilk dyri 47 -li sas vsaitlrin v sair ariclmalar hsabnn dbti, 01 li sas vsaitlr hsabnn krditin; b) silinn sas vsaitlrin khnlm mbli 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi hsabnn dbtin v 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsabnn krditin; v) Silinn (lv diln) vsaitlrin khnlmsind itirak dn iilrin myinin dnilmsin hsablanlan mbl 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsabnn dbtin v 70

-li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn krditin; q) sas vsaitlrin lvi nticsind ld diln matrial qiymtlrinin dyri mmkn istifad qiymti il 10 -li Matriallar, 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsablarnn dbtin, 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsabnn krditind ks lunur. Hsabat dvrnn snunda 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsab balanr v hmin hsabn dbt v krdit dvriyylri arasndak frq myynldirilir v 80 -li Mnft v zrrlr hsabna silinir. Dbt dvriyysinin krdit dvriyysindn lmas sas vsaitlrin mssisdn masndan ld diln zrri, krdit dvriyysinin dbt dvriyysindn lmas is aln mnfti gstrir. 3.4. sas vsaitlrin tmirinin utu sas vsaitlrin ilk vziyytini tmin tmk n nlarn tmiri vacib mssislrdn hsab lunur. Tmirin z vatnda v yksk kyfiyytl aparlmas iin ahngdarlna msbt tsir gstrir, man v avadanlqlarn b dayanmasnn qarsn alr. Hr bir mssisd aparlan iin hcmindn v araktrindn asl laraq sas vsaitlrin cari v sasl tmiri aparlr. sasl tmir nticsind sas vsaitlrin bir sra hisslrinin dyiilmsi v brpa lunmas hyata kirilir. Cari tmirin aparlmas nticsind is sas vsaitlrin vatndan vvl khnlmsinin qars alnr. sas vsaitlrin sasl v cari tmiri tsrrfat sulu v pdrat sulu il aparla bilr. Pdrat sulla tmirin aparlmas zaman itisasladrlm tikinti tkilatlar il mqavil balanlr v aparlan tmir ii hmin tkilata taprlr. sas vsaitin tmiri il laqdar lan btn msrflr pdrat tkilatn mhasibatlnda uta alnr. Pdrat tikinti tkilatlar trtib lunmu smta sasnda yrin ytiriln ilrin hcmin mvafiq laraq sifarii tkilata hsab-qaim tqdim dir. Hsab-qaimy sasn yrin ytiriln tmir ilrinin dyrini sifarii tkilat pdrat tkilata dyir. Pdrat tkilatla aparlan tmir zr hsablamalarn utu 60 -li Malsatan pdratlarla hsablamalar hsabnda aparlr. Hmin hsabn krditind grlm tmir ilri zr pdrat tkilatla hsablanan (dnmli brc mbli) mbl, dbtind is hsablama hsabndan nlara dnmi mbl ks lunur. Tsrrfat sulu il yrin ytiriln tmir ilrind btn msrflrin utu mssisnin znn mhasibatlnda aparlr. Bir sra hallarda mssislrin trkibind tmir-tikinti qruppas v ya tmir si yaradlr ki, bl halda srf lunmu msrflr 23 -li Kmki isthsalat hsabnda uta alnr. Tmirl aparlan btn faktiki msrflr isthsal rclrin v ya tdavl rclrin kirilir. Msrflrin mhasibat utunda ks lunmas tmirin aparlmas frmasndan, tmir hcmindn v aparlma vatndan asldr. gr aparlan tmirl laqdar msrflr isthsal rclrin v ya tdavl rclrin dail lunursa, mhasibat utunda aadak qaydada yazl aparlr: a) tmir tsrrfat sulu il mssisnin z trfindn icra lunursa 20 -li 2sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat, 25 -li mumi isthsalat rclri, 44 -li Tdavl rclri hsablarnn dbtin v 10 -li Matriallar, 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar, 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar v s. hsablarn krditin; b) tmir pdrat sulu il knar tkilat trfindn hyata kirildikd 20 -li sas isthsalat, 25 -li mumi isthsalat rclri, 26 -li mumi tsrrfat rclri, 44 -li Tdavl rclri hsablarnn dbtin v 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn krditind ks lunur. Mssislrd byk hcmd tmir ilrinin aparlmasn tmin tmk n tmir fndu yaradlr. Tmir ilrin msrflrin trtib lunmu plan-smtasna sasn bu fnda ayrmalarn hcmi mssisnin z trfindn myyn dilir. Bu fnd mhasibat utunda 89 -li Qardak rclr v dmlr n htiyatlar adl passiv hsabnnn Tmir fndu subhsabnda uta alnr. Isthsal v tdavl rclri hsabna htiyat mbllrinin yaradlmas qaydas mvafiq qanunvriciliy v digr nrmativ aktlara sasn nizamlanr. Bu v ya digr mbllr zr

htiyatlarn yaradlmas isthsal msrflri yaud tdavl rclrini uta alan hsablarla mabirldirilmkl 89 -li Qardak rclr v dmlr n htiyatlar hsabnn krditind ks tdirilir. vvlcdn htiyat yaradlm faktiki rclr v dnilr mssisnin slri trfindn aparlm sas vsaitlrin tmiri dyrind 23 -li 2Kmki isthsalat v digr hsablarla mabirlmkl, 89 -li Qardak rclr v dmlr n htiyatlar hsabnn dbtin yazlr. 3.5. sas vsaitlrin khnlmsinin (amrtizasiyasnn) utu sas vsaitlr istifad lunmas nticsind khnlir, znn ilkin kyfiyytini v istifad lunmas imkanlarn azaldr. Khnlm fiziki v mnvi frmada zn gstrir. sas vsaitlrin fiziki khnlmsi il laqdar znn fiziki kyfiyytini itirir v vsait ilnmz vziyyt dr. sas vsaitlrin mnvi khnlmsi lklrd aparlan lmi-tniki inkiafla laqdar laraq nlarn dyrinin aaya dmsi v daha mhsuldar vsaitlrin yaranmas il laqdardr. Azrbaycan Rspublikasnda mvcud lan qanunulua uyun laraq Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 01 iyun 1998-ci il, 21-46 -li mri il Rspublika Statistika Kmitsinin 08 iyun 1998-ci il, 8/6-36 -li razl sasnda Khnlm (amrtizasiya) hsablanmasnn yni (aq) mtdunun ttbiqi zr tlimatda mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq rspublika razisind faliyyt gstrn btn idar, mssis v tkilatlar balanslarnda lan sas vsaitlrin (fndlarn) balans (ilkin, brpa) dyrin khnlm (amrtizasiya) hsablanmasnn yni (aq) mtdunu ttbiq tmk myynldirilmidir. Lakin Azrbaycan Rspublikasnn 11 iyul 2000-ci il tarili, 905-11 sayl Qanunu il tsdiq dilmi Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi Mcllsinin 114-c maddsin amrtizasiya ayrmalar v glirdn sas vsaitlr zr lan mbllr zr bir sra yni qaydalar myyn dilmidir. Bllikl, sas vsaitlrin katqriyalar zr illik amrtizasiya nrmalar aadak kimi myyn dilir: a) binalar, tikililr v qurular 7 faizdk; b) manlar, avadanlqlar v hsablama tnikas 25 faizdk; v) digr sas vsaitlr 20 faizdk; q) glji-kfiyyat ilrin v tbii htiyatlarn hasilatna hazrlq ilrin kiln rclr 25 faizdk; d) qyri-maddi aktivlr istifad mddti mlum lmayanlar n 10 faiz, istifad mddti mlum lanlar n is illr zr istifad mddtin mtnasib mbllrl. sas vaitlrin katqriyalar zr amrtizasiya ayrmalar hr bir katqriyaya aid lan sas vsaitlr n myynldirilmi amrtizasiya nrmasn hmin katqriyaya aid sas vsaitlrin vrgi ilinin snuna balans zr qalq dyrin ttbiq dilmkl hsablanr. Binalar, tikililr v qurular (bundan snra tikililr) n amrtizasiya ayrmalar hr tikili zr ayrlqda aparlr. Mssislr sas vsaitlr ayr-ayrlqda hr ay khnlm (amrtizasiya) hsabladqlar n qbul lunmu illik khnlm (amrtizasiya) nrmalarn 12 aya blmkl aylq khnlm nrmalarn myyn dirlr. Mvcud qanunvriciliy gr trpaq, incsnt srlri v mvafiq icra hakimiyyti rqan trfindn myyn diln khnlmy mruz qalmayan digr aktivlr amrtizasiya lunmur. Mhasibat utunda aylq hsablaman khnlm (amrtizasiya) mbli 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi hsabnda ks lunur. 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi hsab passiv hsab lub mssisnin z mlkiyytind lan, uzun mddt icary gtrln sas vsaitlrin khnlmsi (amrtizasiyas) haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Vsaitlr

qanunvricilikd nzrd tutulmu nrmalarla hsablanm khnlm (amrtizasiya) mbli 02 li sas vsaitlrin khnlmsi hsabnn krditind, isthsal (tdavl) rclrini uta alan hsablarn, yni 20 -li sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat, 25 -li mumi isthsalat rclri, 26 -li mumi tsrrfat rclri, 44 -li Tdavl rclri hsabnn dbtind ks tdirilir. Bu mabirlmd sas vsaitin harada yrlmsindn asl laraq hmin hsabda yazl aparlr. Icary vrilmi sas vsaitlr (uzun mddt icary vrilnlrdn baqa) hsablanm khnlm (amrtizasiya) mbllri 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi hsabnn krditind v 80 -li Mnft v zrr hsabnn dbtind ks tdirilir. Tam amrtizasiya lunmu sas vsaitlr khnlm hsablanmr. Mssisnin mlkiyytind lan sas vsait byktlri tsrrfatdan dqda (satldqda, silindikd, vzsiz laraq vrildikd v s.) nlara hsablanm khnlm mbli 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi hsabnn dbtind v 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsabnn krditind ks tdirilir. Tamamil arab lmu yaud atmayan sas vsaitlr hsablanan khn mbllrinin silinmsi zaman da yni yazl trtib dilir. 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi hsab zr analitik ut hr bir sas vsaitlrin nvlri v ayr-ayr invntar byktlri zr aparlr.

3.6. Icary gtrlm sas vsaitlrin utu Icar trflr arasnda balanm mqavil sasnda, vzi dnilmkl sas vsaitlr myyn mddt sahib lmaq v nlardan istifad tmyin myyn dilmsidir. Icary vrnl icardar arasnda balanm mqavild icary vriln sas vsaitin frmas, sas gstricilri, dyri, icar vat, icar haqqnn mbli, trflrin icary gtrln mlakn tmiri v brpa lunmas il laqdar lan hdliklri v s. ks lunmaldr. Azrbaycan Rspublikasnda mlakn icary vrilmsi qaydalar 30 aprl 1992-ci il tarili Icar haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanunu il tnzimlnir. Hazrda mvcud lan qanunvriciliy gr icarnin aadak frmalarndan istifad dilir: mssisnin icarsi; nqliyyat vasitlrinin icarsi; ayrca byktlrin v ya kmplkslrin icarsi; slrin, isthsalatlarn icarsi. gr trflr arasnda balanm mqavild baqa rt myyn lunmamsa, icary vrilmi mlakn sasl tmiri icar vrn trfindn yriny tirilmlidir. Icari qbul tdiyi mlakn nrmal vziyytini tmin tmlidir. mlakn istifad lunmas il laqdar trflr arasnda balanm mqavil zr myyn lunmu icar haqqn icardar vatnda dmy brcludur. Icary vrilmi sas vsaitlrin mhasibat utu aadak qaydada ks lunmaldr. Icary vrn mssisd icarnin utu. Cari icarnin bykti icary vrnin mlak hsab lunmaqla nun balansnda ks lunur. byktin icardara vrilmsi qbul-thvil akt il rsmiyyt salnr. Bundan snra icary vrn sas vsaitin invntar kitabnda qydiyyat aparmaqla 01 -li 2sas vsaitlr hsab zr znmsus sas vsaitin icary vrilmsi subhsabn amaqla mssisdaili aadak yazl aparlr: D-t sas vsaitlr hsabnn znmsus sas vsaitin icary vrilmsi subhsab. K-t 01 - sas vsaitlr hsabnn znmsus sas vsaitlr subhsab. Bllikl, icary vrn mssis mlkiyyt sahibi kimi icary vriln sas vsait gr khnlm hsablayr. Hsablanm khnlm mbli icar rcindn dnilir v na gr d bu msrflr rclr aid dilmir v 80 -li Mnft v zrr hsabnda ks tdirilir. Hsablanm khnlm mbli n aadak yazl trtib dilir:

D-t 80 Mnft v zrr K-t 02 sas vsaitlrin khnlmsi. sas vsaiti icary vrn mssis n icar haqq hmin mssisnin mnfti hsab lunur v na gr d icar haqqnn hsablanmas n aadak yazl aparlr: D-t 76 Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar K-t 80 Mnft v zrr. Bzi hallarda icar haqq myyn lunmu vatdan bir n ay qabaq dnilir v bu halda 83 -li Glck dvrn glirlri hsabndan istifad dilmkl aadak yazl trtib lunur. D-t 76 Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar K-t 83 Glck dvrn glirlri. Daha snra icardardan icar haqq dail lduqda yazl aparlr: D-t 50 Kassa 51 Hsablama hsab K-t 76 Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar Daha snra avans qaydasnda alnm vsait z tyinatna gr silinir: D-t 83 Glck dvrn glirlri K-t 80 Mnft v zrrlr. Bzi hallarda icaryvrn vrdiyi sas vsaitlr zr tmir ii aparr v hmin msrflri mssis mhasibat utunda znmsus vsaitin tmiri kimi ks tdirir v msrflr isthsal rclrin dail dilir. Icar zr balanm mqavil lv lunduqda v icardar na msus lan sas vsaiti gri qbul tdikdn snra invntar kartkasnda yazl aparmaqla aadak mabirlmni trtib dir. D-t 01 sas vsaitlr, znmsus sas vsaitlr subhsab K-t 01 sas vsaitlr, znmsus sas vsaitin icary vrilmsi subhsab. Icardar icary gtrdy sas vsaitin qbul-thvil akt sasnda mhasibat utu hsablar plannn 001 -li balansaras hsab saylan Icary gtrlm sas vsaitlr hsabnda ks tdirilir. Icardar mssisd icar haqq nunu rclrin dail dilir v bu sasda aadak yazl aparlr: D-t 20 sas isthsalat 25 mumi isthsalat rclri 26 mumi tsrrfat rclri 44 Tdavl rclri K-t 76 Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar. Mqavil rtlrin gr gr icar haqqnn vvldn avansla vrilmsi nzrd tutulmusa, nda bu rclr 31 -li Glck dvrn rclri hsabna aid dilmkl aadak yazl aparlr: D-t 31 Glck dvrn rclri K-t 76 Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar. Snradan bu msrflr brabr hcmd hsabat dvrnn rclrin silinmkl aadak yazl aparlr: D-t 20 sas isthsalat 25 mumi isthsalat rclri 26 mumi tsrrfat rclri 44 Tdavl rclri K-t 31 Glck dvrn rclri Bu mliyyatdan snra faktiki grln icar rclrin gr 76 -li Mtlif dbitrlar v krditrlarla hsablamalar hsabnn dbtin v 50 -li Kassa v 51 -li Hsablama hsabnn krditind ks lunur. Bzi hallarda trflr baladqlar mqavil rtlrin gr, icari qbul tdiyi sas vsaitin z tlbin uyun laraq ynidn qurma, avadanlqlarla tmn tm mliyyatn aparr. Bu halda icardar icarvrnl razlama sasnda sasl tikinti aparr v hmin msrflri 08 -li Kapital qyuluu hsabnda ks tdirir. Kapital qyuluu baa atdqdan snra hmin msrflr

zr 01 -li sas vsaitlr v 08 -li Kapital qyuluu hsabnda ks lunur. Bllikl sas vsaitlr artrlm dyrl birlikd icaryvrn qaytarldqda hmin mbl zr aadak yazl aparlr. D-t 47 sas vsaitin sat v sair ariclmalar K-t 01 sas vsaitlr. Ntic laraq icary gtrlm sas vsaitlrin icaryvrn qaytarlmasnn mvafiq mbli 001 -li balansaras hsabdan silinmsi il ykunladrlr.

3.7. Qyri-maddi aktivlrin utu v amrtizasiyas (khnlmsi) Qyri-maddi aktivlr qyri dvriyy aktivlrinin ayrlmaz hisssidir. Mssisnin qyri-maddi aktivlrin tsrrfat faliyytind uzun mddt istifad diln, glir gtirn trpaq sahlrindn, tbii htiyatlardan istifad hquqlar, patntlr, lisnziyalar, prqram mhsullar, ticart markalar, mt nianlar v s. aiddir. Qyri-maddi aktivlrin utu Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 20 ktyabr 1995-ci il tarili, I-94 sayl mri il tsdiq lunmu Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimata uyun laraq aparlr. Qyri-maddi aktivlr ut v hsabatda nlarn alnmasna v planl mqsdlr ilnmsi n dzldilib yararl hala salnmasna kiln rclrl (ilkin dyrl) ks tdirilir v istifad dildikc nlarn dyri istismar mddtindn asl laraq mssis trfindn myyn dilmi susi khnlm nrmalar sasnda hr ay khnlm hsablanaraq mhsulun maya dyrin, tdavl rclrin silinmkl dnilir. Faydal istifad mddtini myyn tmk mmkn lmayan qyrimaddi aktivlr zr khnlm nrmalar 10 il mddtin myyn dilir. Qyri-maddi aktivlr 04 -li Qyri-maddi aktivlr hsabnda ilk dyrl uta alnr. Bu dyrlr byktlr zr aadak qaydada myyn dilir: - tsisilr trfindn mssisy nizamnam kapital kimi qyulan byktlr zr trflrin razlna sasn; - digr mssis v slrdn pulla ld dilmi byktlr n bu byktlrin ld dilmsi v hazr vziyyt gtirilmsi zr faktiki msrflrdn asl laraq; - digr mssis v slrdn vzsiz alnm byktlr n mssisnin daim faliytd lan qiymtlrin kmissiyann myyn tdiyi dyrl. Qyri-maddi aktivlrin qal v hrktinin utu 04 -li Qyri-maddi aktivlr sinttik hsabnda aadak sndlr sasnda icra lunur: - qbul-thvil akt; - shmdarlar cmiyytinin idar hytinin v ya shmdarlarn mumi yncann prtklu; - qyri-maddi aktivlrin silinmsin dair aktlar. Qbul lunan v an qyri-maddi aktivlrin ilkin sndlrind nlarn trafl rkvizitlri yni nlarn faydal istifad lunma vat, ilkin dyrlri, amrtizasiya hsablanmas qaydalar, istifady vrilm tarii, masnn tarii v sbbi ks lunmaldr. 04 -li Qyri-maddi aktivlr hsab zr analitik ut qyri-maddi aktivlrin nvlri v ayr-ayr byktlri zr aparlr. Bununla laqdar laraq hr bir bykt zr susi frmada kart trtib lunur. Mssisy dail lan btn qyri-maddi aktivlr kapital qyuluu hsab lunmaqla 08 -li kapital qyulular hsabnn 6 -li Qyri-maddi aktivlrin ld dilmsi subhsabnda ks lunur. Shmdarlar cmiyytlrind shmdar trfindn nizamnam kapital kimi vrdiyi qyrimaddi aktivlr trflrl razladrlm qiymtlrl 04 -li Qyri-maddi aktivlr hsabnn dbtin v 75 -li Tsisilrl hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr. Digr mssis mssis v slrdn pulla ld dilmi qyri-maddi aktivlr 04 li Qyrimaddi aktivlr hsabnn dbtin v 08 -li Kapital qyulular hsabnn krditin yazlmaqla

mdail dilir. Dvlt rqanlarndan maddi yardm kimi, digr mssis v slrdn vzsiz alnm qyri-maddi aktivlrin mdaili 04 3-li Qyri-maddi aktivlr hsabnn dbtind, 87 -li lav kapital hsabnn krditind ks tdirilir. Qyri-maddi aktivlr mssisdn maric lunduqda yni satldqda, silindikd, vzsiz laraq baqasna vrildikd 48 -li Sair aktivlrin sat aktiv-passiv hsabnda uta alnr. 48 -li hsabn krditind satlan qyri-maddi aktivin sat qiymti ks lunur. Hmin hsabn krditind khnlm mbli d ks lunmaldr. 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn dbtind maric lunan vsaitin ilkin dyri ks lunur. Btn hallarda qyri-maddi aktivlrin maric lunmasnda utda aadak yazllar aparlr: D-t hsab 48 Sair aktivlrin sat; K-t hsab 04 Qyri-maddi aktivlr. Tplanm khnlm (amrtizasiya) zr: D-t hsab 05 Qyri-maddi aktivlrin khnlmsi; K-t hsab 48 Sair aktivlrin sat 48 -li Sair aktivlrin sat hsab zr dbt (zrr) v ya krdit (glir) qal cari hsabat dvrnd 80 -li mnft v zrr hsabna silinir. Yni mnft zr: D-t 48 Sair aktivlrin sat; K-t 80 Mnft v zrrlr. Zrrlr zr: D-t 80 Mnft v zrrlr; K-t 48 Sair aktivlrin sat. Qyri-maddi aktivlr uzun mddt istifad lunur v z dyrlrini tdricn isthsal lunmu mhsullarn dyrin kirir. Bununla laqdar laraq myyn lunmu nrmalar zr qyri-maddi aktivlr hr ay khnlm (amrtizasiya) hsablanr. Qyri-maddi aktivlr khnlm hsablanarkn 20 -li sas isthsalat, 25 -li mumi tsrrfat rclri v sair digr isthsalat rclrini hat dn hsablarn dbtin v 05 -li Qyri-maddi aktivlrin khnlmsi hsabnn krditin yazl aparlr. Qyri-maddi aktivlrin ayr-ayr byktlri zr khnlmnin hsablanmas nlarn smrli istifad lunmas mddti rzind yrin ytirilir. Qyri-maddi aktivlr aric lunduqda (satldqda, silindikd, vzsiz laraq vrildikd v s.) nlar zr hsablanm khnlm mbli 05 -li Qyri-maddi aktivlrin amrtizasiyas (khnlmsi) hsabnn dbtindn 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn krditin silinir. Bir qayda laraq qyri-maddi aktivlrin istifad lunmas mddti tsrrfat subyktlrinin zlri trfindn byktin utda ks lunmas vatndan balayr. Bir sra hallarda qyri-maddi aktivlrin istifad lunmas mddti nlarn dail lduu vatdan istifad lunmann sn vat zr myyn lunur. Bu kimi byktlr patntlr, lisnziyalar v s. aid dilir. Qyri-maddi aktivlrin bzi byktlri zr is faydal istifad lunma vat nlarn mssis n glir gtirmk n lan vat zr myyn lunur. Qyri-maddi aktivlr zr khnlmnin hsablanmas byktin dail lduu vatn nvbti aynn 1-dn tibarn aparlr v hsablanma byktin tam utdan d dvr qdr davam tdirilir. Qyri-maddi aktivlr hsablanm khnlm (amrtizasiya) mhasibat utunda hsablanma vat zr ks lunmaldr. Htta mliyyatn hsablanb utda ks lunmas mssisnin hsabat dvrndki faliyytindn asl lmayaraq icra lunur. Qyri-maddi aktivlr zr mhasibat utunun amrtizasiyasnn tkilind iki mhm msl hll lunur. vvla qyri-maddi aktivlrin dyrinin azalmas ks lunur, ikincisi yni yaranm mhsul dyrind qyri-maddi aktivin myyn hiss dyri utda z ksini tapr.

FSIL 4. ISTHSAL HTIYATLARININ UTU 4.1. Isthsal htiyatlar, nlarn qiymtlndirilmsi v utu Isthsal htiyatlar mssisnin matriallara lan tlbatn tmin tmkd isthsal v tsrrfat faliyytinin hyata kirilmsind mk yas kimi istifad lunur. Isthsal htiyatlarn frqlndirn lamtlr nunla araktriz lunur ki, nlarn dyri isthsal prssind tamamil yni isthsal lunmu mhsulun maya dyrin dail lur. Snay mhsulu isthsal sahsind mt-matrial qiymtlrinin hcmi daima artmaqdadr. Bu bilavasit isthsaln daimi laraq gnilnmsi v mhsulun maya dyri hcmind matrial msrflrinin artmas il laqdardr. Mvcud hsablamalara gr iqtisadi chtdn inkiaf tmi lklrd isthsal lunmu mhsullarn maya dyrind matrial htiyatlarnn hcmi manqayrma snaysind 60%, yngl v kimya snaysind 70-90% tkil dir. na gr d isthsal htiyatlarnn mhasibat utunun yksk sviyyd tkil lunmas srbst bazar iqtisadiyyat raitind mhm vziflrdn biridir. Mtlif isthsal htiyatlar, nlarn snayd istifad lunmas araktrindn asl laraq v isthsalatda rlu nzr alnmaqla ammal, matriallara, yanacaa, tara v tara matriallarna, htiyat hisslrin, azqiymtli v tzkhnln yalara v s. blnr. Mhasibat utunda ks lunmu matrial htiyatlarnn infrmasiyalar isthsal lunmu mhsullarn maya dyrinin aa salnmas, nlarn istifad lunmas nrmalarnn dzgnlynn tmin lunmasn yrin ytirmlidir. Gstrilnlrl laqdar laraq isthsal htiyatlarnn utunun qarsnda aadak vziflr durur: 1. Matriallarn tdark, dail lmas v buralmas il laqdar lan sndlrin dzgn v vatnda rsmiyyt salnmas, nlara srf lunmu rclrin dzgnlyn nzart tmk; 2. Isthsal htiyatlarnn salanmasna v hrktin nzart; 3. Isthsal htiyatlar zr myyn lunmu nrmalarn dzgn yrin ytirilmsin daimi nzartin tmin lunmas; 4. mt-matrial dyrlrinin isthsalda saslandrlm nrmalar zr srf lunmasna daimi nzartin tmin lunmas; 5. Tniki tullantlarn, itkilr v nlardan istifad lunmas imkanlar zrind nzart; 6. mt-matrial satclar il hsablamalarn vatnda icra lunmas, ylda lan matrial dyrlri zrind nzartin aparlmas. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununda myyn lunduuna gr ammal, sas v kmki matriallar, yanacaq, alnm yarmfabrikatlar, kmplktldirici mmulatlar, htiyat hisslri, mhsullarn (mallarn) qabladrlmas v danmas n istifad lunan taralar v digr matrial htiyatlar ut v hsabatda nlarn faktiki maya dyri zr ks tdirilir. Matrial htiyatlarnn faktiki maya dyri, malsatanlarn krditind vrdiklri hmin htiyatlar n faizlri, tchizat, arici iqtisadi tkilatlarla dniln lavlr (tliklr), kmissiyn rsumlar, mal birjalar idmtlrinin dyri, gmrkana rsumu, knar tkilatlar trfindn hyata kiriln danma, salanma rclri v s. rclr dail dilmkl nlarn alnmasna kiln rclrdn (lav dyr vrgisini maqla) asl laraq myyn dilir. Azrbaycan Rspublikasnda mvcud lunan qanunulua gr isthsala silinn matrial htiyatlarnn faktiki maya dyri htiyatlarn qiymtlndirilmsinin mtdlarndan biri il, yni rta maya dyri zr, vata gr birinci alnanlarn maya dyri zr (FIF), vata gr snuncu alnanlarn maya dyri zr (LIF) myynldirilir. Tnlji prsslrd nzrd tutulmu btn mrhllri (dvrlri, hdlri) kmyn mhsullar, habl kmplktldirilmmi, snaqdan v tniki qbuldan kmmi mmulatlar bitmmi isthsalata aid dilirlr. Ktlvi v sriyal isthsaldabitmmi isthsal balansda nrmativ (plan) isthsal maya dyri zr yaud mstqim (birbaa) rc maddlri zr, habl ammal, matrial

v yarmfabrikatlarn dyri zr ks tdiril bilr. Hsabat dvrnd kilmi , lakin glck hsabat dvrn aid diln rclr hsabnda ayrca madd zr glck dvrlrin rclri kimi ks tdirilrk, nlarn aid lduu mddt rzind isthsal v ya tdavl rclrin yaud mvafiq vsait mnbyin aid dilir.

4.2. Isthsal htiyatlarnn hrktinin sndldirilmsi Mssislrd aparlan btn tsrrfat mliyyatlar mvcud qanunuluq tlblrin uyun laraq saslandrlm sndlrl rsmiyyt salnmaldr. Matriallar mssislr satnalnmaqla, habl malsatan tkilatlardan thtlhsab slr vasitsil nqd pulla alnmaqla, yni zamanda sas vsaitlrin v azqiymtli v tzkhnln yalarn lv dilmsindn ld lunmaqla dail lur. Bir qayda laraq mssislr dail lan matriallar zrind nzartl ilk nvbd tchizat blri mul lurlar. Matriallarn nrmal tlbat zr dail lmasn tmin tmk n satclarla illik mqavil balanr v balanm mqavillr sasnda matriallar alc mssislr yklnir. Mssisy dail lmu matriallar zr sndlr tchizat bsi trfindn ylanlr, nun hcminin, idinin mqavil v rtlrin uyun lmas myynldirilir. Bundan snra dail lmu matriallarn dyrinin dnilmsi n mhasibatla razlq vrilir. Tchizat bsi matriallarn dail lmasna nzart tmlidir. Bu mqsdl mssisy dail lan btn matriallarn qydiyyat aparlr. Mssis nvanna dail lmu matriallar kspditr (dayc) trfindn qbul lunur v mssisnin anbar mdirin thvil vrilir. Anbar mdirinin qbul tdiyi matriallara mdail-rdri trtib lunur v kspditr v anbar mdiri trfindn imzalanr. Bllikl, dail lmu matriallar maddi-msul s saylan anbar mdirin thvil vrilir. Matriallar malsatan mssisnin z nqliyyat vasitsil, yni avtnqliyyat il dail lduqda matrial gndrn mt-nqliyyat qaimsi trtib dir v hmin qaim vasitsil yk al tkilatn anbar mdiri trfindn qbul lunur. Bununla laqdar laraq iki nsdn ibart matrialn qbulu qaimsi trtib lunur v hmin qaimlr mal gtirn nmaynd trfindn v alc tkilatn anbar mdiri trfindn imzalanr. Bundan snra dail lmu matriallar alc tkilatn anbarna mdail lunur. mliyyatlar bu qaydada sndldirildikdn snra hmin sndlr anbar mdirinin gndlik trtib tdiyi mt-hsabat il birlikd mssis mhasibatlna tqdim lunur. Hmin sndlr sasnda malsatan tkilatla hsablama aparlr. Bir sra hallarda alc tkilatn nvanna dail lmu matriallar qbul lunarkn nlarda ks lunmu dyrlrin yklnm sndlrin uyun lmad, yni skik v artq lmas myynldirilir. Dail lmu matrial hcmind skikglm myyn lunduqda, bu ntic kmissiya il ylanmal v akt trtib lunmaldr. Trtib lunmu akt malsatan tkilata dail lmu matrialn atmayan mbli n iddia vrmk hququ ld dilir. Bunun sasnda skiki glmi matrial hcminin malsatan trfindn dnilmsi n na iddia ri-zsi tqdim dilir. gr malsatan tkilat vrilmi iddian tmin tmzs iqtisadi-arbitraj mhkmsin mracit dil bilr. Matrial mssisd sas vsaitlrin, azqiymtli v tzkhnln yalarn silinmsi nticsind ld dilrs, bunun n 2 nsdn ibart mdail-qaimsi trtib dilir v bu snd sasnda matriallar anbara thvil vrilir. Trtib lunmu mdail-qaimnin bir nssi matrial thvil vrnd, ikinci nssi is anbar mdirind salanlr. Thtlhsab slr trfindn nqd pulla alnan matriallar (mt sat ki, aray v akt) nu tsdiq dn sndlr sasnda mssis anbarna mdail dilir. Bununla laqdar trtib lunan avans hsabat na lav diln sndlrl birlikd mssisnin mhasibatlna tqdim lunur. Dail lmu matriallar mssis anbarndan isthsal tsrrfat htiyatlarna, knar tkilatlara, mal mqsdil v ya tlbatdan artq lan hissnin knara sat n buralr. Mvcud qaydalara

gr hr bir mssisd matriallarn anbara dail lmas v maric lunmasna icaz vrmk v hmin sndlr imza atmaq hququ lan slr mssis rhbrliyi trfindn mrl rsmiyyt salnmaldr. Bu siyah mssisd matriallarn hrkti il laqdar lan btn idmtlrd lmas vacibdir. Anbarlardan matrial bural limit-zabr kartlar, tlbnam v qaim sasnda icra luna bilr. Limit-zabr kart matriallarn gndlik laraq isthsalat v tsrrfat htiyatlar zr trtib lunur. Bu sndlri bilavasit matriallarn istifadsinin limitldirilmsi il mul lan tchizat bsi trtib dir. Limit-zabr kartnda mliyyatn nv, anbarn -si, buralan matrialn ad, l vahidi v ay rzind srf lunacaq matrial hcmi gstrilir. Matrialn srf lunmas limiti mssis n myyn lunmu nrmalar v isthsalat prqramas zr hsablanr. Iki nsd yazlm limit-zabr kartnn bir nssi matriallar alan s, ikincisi is matrial anbarna vrilir. Anbar mdiri kartn hr iki nssind buralan matrialn miqdarn v limitin qaln qyd drk sin kartna imza atr. Ayn snunda v ya myyn lunmu limit qurtardqdan snra limit kart mssis mhasibatlna tqdim lunur. Myyn lunmu nrmadan artq matrial buraldqda v bir matrial digri il vz tmk lazm lduqda nun sbblri v tqsirkar s myyn lunmaqla tlbnam yazlr. Bl halda matrialn buralmasna dirktr v ba mhndis icaz vrmlidir. Tlbnam zr matrial alan s iki nsdn ibart trtib dir, nlardan bir nssi anbar mdirinin imzas il sd, ikinci ns matrial alan sin imzas il anbarda salanlr. Mssis dailind (slr, anbarlar arasnda) matriallarn buralmas qaim vasitsil sndldirilir. Qaim iki nsdn ibart trtib lunur. nlarn bir nssi matrial buraanda, digri is matrial alanda imza atlmaqda salanlr. Qaim hsablama mliyyatn icra tmk n sasl snd saylr. Mssis dailind myyn lunmu qayda v cnlrd matriallarn mdail v maric lunmasn ks tdirn sndlr trtib lunmu rystr sasnda mhasibatla tqdim lunur. 4.3. Matriallarn utu Isthsal htiyatlarnn n mhm frmalarndan biri matriallar saylr. Isthsaldak rlundan asl laraq matriallar aadak qruplara blnr: ammal v sas matriallar; kmki matriallar; yanacaq; htiyat hisslri; tara v tara matriallar; alnm yarmfabrikatlar; sair matriallar. ammal v matriallar isthsal lunan mhsullarn trkibind sas hissni tkil dir. Kmki matriallar isthsal mliyyatnn icra lunmasnda tsrrfat-tniki vzifni yrin ytirir. Matrial qiymtlilrinin qrunub salanmas zrind tsirli nzarti tmin tmk n mssislrd tchizatn tkili, anbar v ki-l tsrrfatnn vziyyti mhm hmiyyt malikdir. Matriallarn salanmas n ayrlm anbarlarda lazmi rait yaradlmal, anbarlarda ilyn anbar mdirlri il mlakn qrunmas il laqdar laraq maddi-msuliyyt haqqnda mqavil balanmal v anbarlarda aparlan matrial utu, nlarn qrunmas v salanmasn tmin tmlidir. Anbarlarda matrial utunun aparlmas mqsdil anbar utu cdvlindn (M-12 -li frma) istifad dilir. Hmin utda hr bir matrialn tsnifat, nmrsi, nun araktristikas, salanma yri, hrkti v qal, htiyat nrmas ks lunur. Hr bir mliyyatdan snra matrialn qal myyn lunur ki, bu da matrial htiyatlarna dair istniln vatda infrmasiya ld tmk

mmkndr. Matriallarn dail lmas v istifadsi zr ilkin sndlr mhasibatla dail lur. Hmin sndlrin dzgn rsmildirilmsi trafl ylanlr v utda ks lunur. Matriallarn sinttik utu nlarn tsnifatna uyun laraq mhasibat utunda ks lunur. Mssisy msus lan ammal, matrial, yanacaq, htiyat hisslri, tara v baqa srvtlrin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n 10 -li Matriallar aktiv hsab myyn lunmudur. Hmin hsaba aadak subhsablar ala bilr: 10-1 ammal v matriallar, 10-2 satn alnm yarmfabrikatlar v kmplktldirici mmulatlar, knstruksiyalar v dtallar, 10-3 Yanacaq, 10-4 Tara v tara matriallar, 10-5 htiyat hisslri, 10-6 Sair matriallar, 10-7 mal n knara vrilmi matriallar, 10-8 Tikinti matriallar v s. Mhsul isthsalnn sasn tkil dn matriallar 10-1 v 10-2 subhsablarnda ks lunur. 10-3 -li subhsabda nqliyyat vasitlrinin istismar, isthsaln tnlji htiyaclar, nrji isthsal v binalarn qzdrlmas n nzrd tutulan nft mhsullarnn v qaz killi yanacaqlarn mvcudluu v hrkti, 10-4 -li subhsabda btn nv taralarn, habl taralar hazrlamaq, tmir tmk n istifad lunan matriallarn, hisslrin mvcudluu v hrkti, 10-5 -li subhsabda manlarn, avadanlqlarn, nqliyyat vsaitlrinin tmirind istifad lunan htiyat hisslri, 10-6 subhsabnda sas vsaitlrin v azqiymtli v tzkhnln yalarn silinmsindn ld lunan matriallar, 10-7 subhsabnda mal n knara vriln v glckd nlardan hazrlanas mmulatlarn maya dyrin dail diln matriallarn hrktinin utu aparlr. 10-8 -li subhsabdan tikinti aparan mssislr istifad dirlr. Bu subhsabda tikinti v quradrma ilri prssind istifad lunan tikinti hisslrinin hazrlanmas, quradrlmas uta alnr. Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 20 ktyabr 1995-ci il tarili I-94 -li mri il tsdiq lunmu Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimatda myyn lunduuna gr mhasibat utunun mssislr trfindn qbul lunmu tkili qaydalarndan asl laraq matriallarn dail lmas 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi v 16 -li Matriallarn dyrindn lan knarlamalar hsablarndan istifad tmkl, yaud tmmkl ks tdir bilrlr. Birinci halda malsatanlardan dail lmu hsablama sndlrin sasn bu v ya digr dyrlrin haradan dail lmasndan v matriallarn tdark v dinamikasna kiln msrflrin araktrindn asl laraq 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsabnn dbtin 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar, 20 -li sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat, 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar, 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar v s. hsablarn krditin yazl dilir. Bu zaman 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsabnn dbtin, 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn krditin yazllar matriallarn mssisy v vat dail lmasndan asl lmayaraq aparlmaldr. Mssisy hqiqi dail lmu matriallarn mdaili 10 -li matriallar hsabnn dbtin, 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsabnn krditind ks lunur. Hr ayn arna ylda lan yaud malsatann anbarndan danmayan matriallarn da dyri ayn arnda 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi v 10 -li Matriallar hsablarnda ks tdirilir. Nvbti ayn vvlind bu mbllr strn dilrk 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsabnn dbti zr cari utda salanlr. 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsabnda myyn dilmi qalq ayn arnda 16 -li Matriallarn dyrindn lan knarlamalar hsabnn dbtin silinir. Ayn arna ylda lan yaud malsatan anbarndan danlmayan matriallarn dyrin dair ayn snunda 10 -li Matriallar v 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsablar zr yazl aparlmaya da bilr. Bu zaman mssisy hqiqi dail lan matriallarn ut qiymtlri zr dyri il hmin matriallarn ld dilmsinin faktiki maya dyri arasndak frq 16 -li Matriallarn dyrind lan knarlamalar hsabnn dbtin silinir. 15 -li Matriallarn tdark v ld dilmsi hsab zr qalq ayn arna matrial qiymtlilrinin ylda lmasn gstrir. Ikinci halda bu vya digr qiymtlilrin haradan dail lmasndan, nlarn tdark v mssisy

danmas rclrinin araktrindn asl laraq 10 -li Matriallar hsabnn dbtind, 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar, 20 -li sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat, 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar v s. hsablarn krditind ks lunur. Bu zaman matriallar, malsatanlardan nlarn daillma vatndan asl lmayaraq mdail dilir. Ayn arna ylda qalm yaud malsatann anbarndan danmam, dyri dnilmmi matriallar ayn arnda 10 -li Matriallar hsabnn dbtind v 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn krditind ks tdirilir. Nvbti ayn vvlind bu mbllr Strn dilrk dbitr brcu kimi 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnda salanlr. Isthsalat v tsrrfat mqsdlri n hqiqtn istifad lunan matriallar 10 -li Matriallar hsabnn krditin, isthsala msrflrin utunu aparmaq n nzrd tutulan v digr mvafiq hsablarn dbtin silinir. Matriallarn knara sat 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn dbtind v 10 -li Matriallar hsabnn krditind ks tdirilir. yni zamanda bu matriallara gr malalanlardan mssisy atas mbld 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn dbtin v 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn krditin yazl aparlr. 10 -li Matriallar hsab zr analitik ut matriallarn adlar (nv, idi, ls v s.) salanma yrlri zr aparlr. 4.4. Azqiymtli v tzkhnln yalarn utu Azqiymtli v tzkhnln yalara mssisnin mlak saylan tsrrfat altlri v digr mk altlri daildir ki, mvcud lan qaydalara gr nlar dvriyyd srf lunan vsaitlrin trkibin dail dilirlr. Hmin qrupa dail lan vsaitlr sas vsaitlr kimi istifad lunma nticsind znn natural frmasn dyimir v tdricn khnlir. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununun 18-ci maddsinin 8-ci bndind aadak yalar sas vsaitlr aid dilmyrk azqiymtli v tzkhnln yalar qrupunda utda ks lunurlar: a) dyrindn asl lmayaraq idmt mddti bir ildn az lan yalar; b) isthsal prssind bir df itirak dn, z dyrini tamamil mhsulun dyrin kirn v bu prssd natural frmasn salayan srvtlr; v) dyrindn v idmt mddtindn asl mayaraq vsait saylan knd tsrrfat manlarndan, altlrindn, manikldirilmi tikinti altlrindn, ii v mhsuldar hyvanlardan baqa idmt mddtindn asl lmayaraq vahidini v dstinin dyri mvafiq nrmativ sndlrl myynldirilmi sas vsaitlrin dyrinin minimum hddindn asl lan mk yalar; q) dyrindn v idmt mddtindn asl lmayaraq balq vu altlri; d) bnzinmtrlu miarlar, aylarda istifad diln anma trslar, mvsm yllar, aac danma n mvqqti aslma yllar, iki il mddtind istifad tmk n mlrd lan mvqqti vlr, syyar dartlb aparlan qzdrc vlr, qazanana mntqlri v baqa mvqqti mvsm vsaitlr; ) dyrindn asl lmayaraq frdi sifarilrin yaud mmulatlarn sriyal v ya ktlvi isthsal n dzldilmi manizmlr v altlr; ) vahidinin v ya dstinin dyrindn, idmt mddtindn asl lmayaraq susi gyimlr, ayaqqablar, hminin yataq lvazimatlar; j) vahidinin v ya dstinin idmt mddtindn asl lmayaraq mssislrd iilrin susi gyim frmalar, shiyy, maarif, halinin ssial mdafisi v baqa bdc idarlrind vriln gyimlr v ayaqqablar; z) dyri kmplks tikinti-quradrma ilrinin maya dyrin stlik rclr kimi dail diln mvqqti (titulsuz) susi dzldilmi manizmlr, qurular v s. tikintilr; i) anbarda mt-matrial qiymtlilrinin salanmasnda v ya tnlji prssd itirak dn

vahidinin dyri mvafiq nrmativ sndlrl myynldirilmi sas vsaitlrin dyrinin minimum hddindn aa lan taralar; k) dyrindn asl lmayaraq kirayy vrmk n tyin dilmi yalar; l) cavan v kklmkd lan hyvanlar, qular, dvanlar, zli hyvanlar, ar aillri v tcrb n salanlan hyvanlar; m) tinlikd krm mqsdil illik kmlr. Kirayy vriln yalarn dyri nlarn idmt mddtlrindn asl laraq khnlm hsablanmas ylu il dnilir. Yuarda gstriln yalar v srvtlr mhasibat utunda ilk dyri il, yni nlarn alnmas, tikilmsi yaud hazrlanmasna kiln faktiki rc mbllri zr ks tdirilir. Mssisd bu yalarn v srvtlrin khnlm mbli ut v hsabatda ayrca ks tdirilir. Mssisy msus v myyn lunmu qaydada mva-fiq dvriyydki vsaitlrin trkibin dail diln azqiymtli v tzkhnln yalarn, tsrrfat invntarlarnn, mumi v susi tyinatl alt v lvazimatlarn v digr mk vsaitlrinin mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsab myyn lunmudur. Tcrbd 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn aadak subhsablarndan istifad dilir. 12-1 htiyatda lan azqiymtli v tzkhnln yalar 12-2 Istismarda lan azqiymtli v tzkhnln yalar 12-3 Mvqqti (titulsuz) tikintilr. Azqiymtli v tzkhnln yalarn hrkti zr mliyyatlarn utu matriallarn hrktinin utuna uyun laraq aparlr. Azqiymtli v tzkhnln yalar 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnda ilk dyrl uta alnr. ld diln (tdark lunan) azqiymtli v tzkhnln yalarn hqiqi maya dyri nun alnma qiymtlri zr dyri il danma v tdark lunma rclrindn ibartdir. Azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsindn utu 13 -li Azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsi hsabnda aparlr. Mhasibat utunda azqiymtli v tzkhnln yalarn anbardan istifady vrilmsi nlara khnlm hsablanmas v bu yalarn istismar mddti baa atdna gr silinmsinin utda ks tdirilmsi aadak qaydada icra lunur: 1. Azqiymtli v tzkbhnln yalar mtlif istiqamtlrd istifad lunmas n anbardan buralarkn aadak mhasibat yazl il utda ks tdirilir: D-t 12/2 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn 2 -li Istismarda lan azqiymtli v tzkhnln yalar zr subhsab. K-t 12/2 -li hsabn htiyatda lan Azqiymtli v tzkhnln yalar subhsab (faktiki maya dyri il). Nzr almaq lazmdr ki, vahidinin v dstinin dyri sas vsaitlrin dyrinin minimum hddinin (500000 manat) 1/20 hisssi qdr lan azqiymtli yalar istismara vrildikc nlarn dyrini birbaa msrflr aid tmk lar. Bl yalarn dyri istismara vriln kimi msrflr silinrk aadak yazl aparlr: D-t 20 sas isthsalat; 23 Kmki isthsalat; 25 mumi isthsalat rclri; 26 mumi tsrrfat rclri; 43 Kmmrsiya rclri; 44 Tdavl rclri; 81 Mnftin istifadsi; 88Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr). Istismar vat bu yalarn qrunub salanmasn tmin tmk mqsdil mssisd nlarn hrkti v istifad dilmsi zrind lazmi nzart tkil lunmaldr. 2. Azqiymtli v tzkhnln yalar utda tam dyri il ks lunur. Hmin yalar zr

khnlmnin utu passiv hsab saylan 13 -li Azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsi hsabnda ayrca aparlr. Azqiymtli v tzkhnln yalara khnlm iki frmada hsablana bilr: vvla azqiymtli v tzkhnln yalar anbardan istismara vrildikd nlarn vahidinin yaud dstinin dyrinin 50%-i miqdarnda khnlm hsablanr, qalan 50% is istismar mddtind yararsz lub, silindikc (mmkn lan istifad dyri lmaqla) rclr aid dilir. Ikinci halda yalar istismara vrildikd 100% dyr hcmind khnlm hsablanr. Mssislrd azqiymtli v tzkhnln yalara khnlm hsablanmas frmas qbul lunmu ut siyastind myyn lunur. Frdi sifarilrin yaud mmulatlarn sriyal v ya ktlvi isthsal n dzldilmi susi manizmlr v altlr istismara vrildikc nlarn dyri mssis trfindn myyn dilmi susi nrmalara mvafiq laraq dnilir. Bunlarn dyrinin birbaa msrflr aid dilmsin d yl vrilir. Btn hallarda azqiymtli v tzkhnln yalara khnlmnin hsablanmas aadak mhasibat yazl il rsmildirilir: D-t 20 sas isthsalat; 23 Kmki isthsalat; 25 mumi isthsalat rclri; 26 mumi tsrrfat rclri; 43 Kmmrsiya rclri; 44 Tdavl rclri; 81 Mnftin istifadsi; 88 Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsab. K-t 13 Azqiymtli v tzkhnln yalarn khnlmsi hsab. Khnlm mbllri utda ks lunarkn yalarn tsrrfatn hans sahsind istifad lunmasna diqqt vrilmlidir, nki hsabn dbti zr ks lunan mliyyat bilavasit nun istifad lunmas sahsindn asldr. 88 -li hsabn dbtin yazl zaman aparlr ki, azqiymtli v tzkhnln yalar susi tyinatl fndlarn hsabna alnm lsun. Istifad lunma nticsind yalarn silinmsi il laqdar laraq mssis rhbrliyinin myyn tdiyi kmissiya trfindn akt trtib lunur v akt sasnda aadak mhasibat yazl aparlr: azqiymtli v tzkhnln yalarn ilk dyrindn, nun silinmsi il laqdar ld lunan matrial dyrlri 13 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn dbtin, silinn yalardan alnan matriallar 10 -li Matriallar hsabnn dbtin, yalarn arab lmasnda tqsirkar slrdn tutulan pul mbli 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbtin v azqiymtli v tzkhnln yalarn ilk dyri 12/2 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn Istismarda lan yalar subhsabnn krditin yazlr. Tikintisi baa atm mvqqti tikintilr v qurularn dyri 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn dbtin v 30 -li Qyri-sasl ilr (tikinti mssislrind) yaud 20 -li sas isthsalat hsabnn krditin yazl aparlmaqla mdail dilir. 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar hsabnn analitik utu myyn dilmi qrupladrmalara mvafiq laraq, yni adl az qiymtli v tzkhnln yalar qrupu zr aparlr. 4.5. Matriallarn sat v sair ariclmasnn utu Tsrrfat mliyyatlarnn icras dvrnd mssisd vvllr isthsal faliyytind istifad dilmsi n alnm matriallardan myyn hisssinin satlmas vacibliyi ml glir. Bu kimi vziyyt isthsal prqramnn dyimsi il laqdar laraq lazm lmayan matriallarn satlmas, kyfiyyti aa lan v isthsal tlblrin yararsz lduu n matrialn silinmsi v sair hallarda yarana bilr.

Matriallarn sat v sair sbblr nticsind itkiy yl vrilmsi il laqdar laraq mhasibat utunun vzifsi: - mssisnin matriallarn salanma yrlrind miqdarca azalmasnn utda ks lunmas; - matriallarn sat v sair sbblrdn azalmas il laqdar laraq maliyy nticlrinin (mnft, zrrlr) myyn lunmas. Mhasibat utu mtdlji prinsiplrin uyun laraq icra lunmuq mliyyatlarla laqdar mssis vsaitindki dyiikliklr ks lunmaldr. vvla hmin mliyyatlar laqdar yni matrial sat nticsind mssisy lav pul vsaiti dail lur. Bllikl mssisnin aktivi artmaqla, mnft alm lur. Ikinci trfdn matriallarn sat nticsind aktiv azalr v zrr yaranr. Bllikl, icra lunmu mliyyat nticsind mssisnin maliyy gstricilrind dyiikliklr yaranr v hmin dyiikliklr utda ks lunmaldr. Matriallarn knara sat 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn dbtind v 10 -li Matriallar hsabnn krditind ks tdirilir. yni zamanda hmin matriallara gr malalanlardan mssisy atas mbld 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn dbtin v 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn krditin yazl dilir. 10 -li Matripallar hsab zr analitik ut matriallarnn adlar (nv, idi, ls v s.) v salanma yrlri zr aparlr. Matriallarn sat v sair maric lmalarn gstricilri mnft v zrrlr haqqnda hsabatda frmalar.

4.6. Isthsal htiyatlarnn invntarlamas v ynidn qiymtlndirilmsi Matrial isthsal htiyatlarnn qrunub salanmasn tmin tmk n hr ild bir dfdn az lmayaraq nlarn invntarlamas aparlr. Bundan baqa isthsal htiyatlarnn hrkti v salanmasnn daima nzartd lmasn tmin tmk n matriallarn dvr laraq sm qaydasnda invntarlamas aparla bilr. Invntarlamann aparlmasnn sas mqsdi msisd qalqda lan faktiki mlakn v hdliklrin lmasn v nlarn mhasibat utunda tam, dzgn ks lunmasn myyn tmkdir. Hsabat ili dvrnd aparlacaq invntarlamann say, icra lunmas vat, invntarlamadan kmli lan mlakn adl siyahs mvcud qaydalara gr mssisnin rhbri trfindn myyn lunur. Gstrilnlrl yana invntarlamann aparlmasnn mcburi hallar Azrbaycan Rspublikasnn Mhasibat utu haqqnda qbul lunmu Qanunda gstrilmidir. mumiyytl Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 03 iyul 2000-ci il tarili mlakn v hdliklrin invntarlamasnn aparlmas haqqnda Qaydalarda invntarlamann icras prinsiplri trafl myyn lunmudur. Invntarlama balanana qdr mhasibatlqda mssis anbarlar zr mal-matrial dyrlilrin invntarlama siyahsn (frma INV-3) trtib dilir. Hmin dvrd anbarla laqdar lan btn mliyyatlar dayandrlr. Invntarlamann balanmasna qdr anbar utu zr matriallarn hrktin aid lan sndlr utda ks tdirilmli, ykunladrlmal v bununla laqdar lan ilkin sndlr mhasibatla vrilmlidir. Maddi-msul s btn mhasibat utu sndlrinin ykunlamas zr hsabat sndlrinin mhasibatlna vrilmsini v mdail dilmmi matriallarn lmadn tsdiq dn yazl izahat vrmlidir. Invntarlama kmissiyas zvlri invntarizasiya dvrnd anbarda qalqda lan btn matriallar sayma, km, lm v digr l vahidlri zr ylayr v nticlrini invntarlama aktnda ks tdirir. Aparlan invntarlama nticsind myyn lunmu btn nticlr v ut zr artqlar v skikglmlr sndldirilir v nticlr mqayis cdvllrinin trtib lunmas il faktiki qalq myyn lunur. Artq myyn lunmu mt-matrial dyrlri mssis mnfti zr mdail

dilir, aadak qaydada mhasibat yazl aparlr: Dbt hsab 10 Matriallar Krdit hsab 80 Mnft v zrr. Mvafiq nrmativ qaydalara uyun laraq tbii itki nrmalar dailind arablmalar v bu kimi skikglmlr zr 84 -li Srvtlrin skikglmsi v arablmasndan itkilr hsabnn dbtin v 10 li Matriallar hsabnn krditin yazl aparlr. Ntic laraq myyn lunmu itkilr zr mssis rhbrinin srncam il isthsal rclri zr 20 -li sas isthsalat, 23 li Kmki isthsalat, 26 -li mumi tsrrfat rclri v sair hsablarn dbti v 84 -li Srvtlrin skikglmsi v arab lmasndan itkilr hsabnn krditin yazl aparlr. Invntarlama nticsind anbar mdirinin tqsiri nticsind matriallarn skikglmsi myyn lunduqda v nun hsabna yazldqda aadak mhasibat yazl aparlr: Matriallarn skikglmsi myyn lunduqda 84 -li Srvtlrin skikglmsi v arab lmasndan itkilr hsabnn dbti v 10 -li Matriallar hsabnn krditin; skikglm faktiki maya dyri il tqsirkar sin hsabna aid dildikd 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbti 84 -li Srvtlrin skikglm v arab lmas hsabnn krditin; Matriallarn faktiki maya dyri il bazar qiymti arasndak frq mbli 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbti v 83 -li Glck dvrn glirlri hsabnn krditin; Tqsirkar s trfindn skikglm mbli dnildikd 50 -li Kassa, 52 -li Hsablama hsab hsablarnn dbti v 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar hsabnn krditin Ntic laraq icra lunmu mliyyatlar ykunu laraq ld lunmu mnft mblin 83 -li Glck dvrn glirlri hsabnn dbtin v 80 -li Mnft v zrr hsabnn krditin. gr tqsirkar slrdn myyn lunmu skikglmnin dyri matrialn balans dyrindn yuar tutulursa 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbti v 93 -li Glck dvrn glirlri hsabnn krditin yazl aparlr. Aparlan invntarlama nticsind mt-matrial htiyatlarnn faktiki qiymtlndirilmsi myyn lunur ki, bunun da hsabatn trkibind mhm hmiyyti vardr. Matrial htiyatlar dyrlrinin ynidn qiymtlndirilmsi, qiymtlrin v tariflrin dyiilmsi il laqdar lan qanunvriciliy uyun laraq hyata kirilir. Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plannda 14 -li Maddi srvtlrin ynidn qiymtlndirilmsi hsab myyn lunmudur. Hmin hsabda dvriyyd lan vsaitlr aid srvtlrin (bitmmi isthsal, hazr mhsul, mallar v s. dail dilmkl) ynidn qiymtlndirilmsinin nticlri, hcminin nlarn cari bazar qiymtlri il dyrinin mhasibat utu hsablarnda myyn dilmi dyrindn knarlamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 14 -li Maddi srvtlrin ynidn qiymtlndirilmsi hsab zr analitik ut hr bir ynidn qiymtlndirm hal ynidn qiymtlndiriln maddi srvtlrin nvlri zr aparlr.

FSIL 5. MYIN V NUN DNILMSININ UTU 5.1. myin utu v dnilmsinin mumi qaydalar Insan cmiyyti inkiafnn btn mrhllrind mk insan n sas yaay mnbi lmaqla, nun prinsiplri daima tkmilldirilmidir. Azrbaycan Rspublikas Knstitusiyasnn 35-ci maddsin sasn mk frdi v ictimai rifahn sasdr. Ssializm cmiyytind mk haqqnn dnm sistminin hcmi sviyysi myyn lunmudursa hazrda mssislr (igtrlnlr) hquq vrilmidir ki, iilr mk haqqnn dnmsi sviyysini zlri myyn tsinlr. Bllikl hr bir iiy mk haqqnn myyn lunmas sviyysind mhdudiyytlr aradan qaldrlmdr. Dvlt trfindn mrkzlmi qaydada iilr ancaq minimal mk haqq mbli myyn lunur. Azrbaycan Rspublikasnn mk mcllsinin 154-c maddsind gstrilir ki, mk haqq mvafiq i vat rzind mk funksiyasn yrin ytirmk n mk mqavilsi il myyn dilmi iinin grdy i gr igtrn trfindn pul v ya natura frmasnda dniln gndlik v ya aylq mbl, habl na diln lavlrin, mkafatlarn v digr dnilrin mcmusudur. Gstriln mcllnin 16-c maddsind nzrd tutulmu ayrskiliy yl vrilmmsi prinsiplrini pzaraq iilrin mk haqq mblinin hr hans kild azaldlmas v nlara dvltin myyn tdiyi minimum mk haqq miqdarndan az mk haqq vrilmsi qadaan dilir. myin dnilmsi nvlri, sistmlri, tarif (vzif) maalar, na dilmi lavlr, mkafatlar, digr hvslndirici dnilrin miqdar kllktiv mqavillrl, mk mqavillri il myyn lunur. Qyd tmk lazmdr ki, hazrda hr bir iinin srf tdiyi mk ykun maliyy-isthsalat gstricilri il lazmi sviyyd laqlndirilmir v bu sviyyni dnyann inkiaf tmi lklrinin sviyysi il mqayisd nrmal hsab tmk lmaz. mumiyytl mk haqqnn ssial mdafid mhm vasit lduunu nzr alaraq, igtrnin hans mssis qrupuna aid lduundan asl lmayaraq, mk haqqnn dnmsi sistmi daima diqqtd lmaldr. Gstrildiyi kimi igtrnlr dvlt rqanlar, yni dvlt v bdc mssislrinin rhbrlri il yana qyri dvlt mssislrinin rhbrlri (shmdar cmiyytlrinin, yldalq, kprativ, birg mssislrin v s.) hsab lunur. na gr d mssis v iqtisadi subyktlrin tkilati-hquqi frmasndan asl lmayaraq mk mcllsi zr qanunvricilikd myyn lunmu qaydalarn icrasn tmin tmlidirlr. cmldn: ilkin ut sndlrindn tam v dzgn istifad tmkl, ii hytinin utunun v nlara mk haqqnn hsablanmas, dnmsini tmin tmk; Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin 20 ktyabr 1995-ci il tarili, I-94 sayl mri il tsdiq lunmu mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimat v hmin planda myyn lunmu 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabndan istifad tmkl, Tlimat tlblrini yrin ytirmk Azrbaycan Rspublikasnda myin mdafisi zr sas qanun saylan mk mcllsind igtrnlr v iilrin myyn qaydada vziflri myyn lunmudur. Igtrnlrin vzifsi aadaklardr: - mk mqavilsinin rtlrin v nlarda nzrd tutulan hdliklr ml tmk mk qanunvriciliyin aid nrmativ hquqi aktlarn tlblrini yrin ytirmk; - kllktiv mqavilllrin, sazilrin rtlrin, nlarda nzrd tutulmu hdliklr ml tmk; - my gr haqqn miqdarnn myyn dilmsi v nun dnilmsi, mk nrmalar v myin qiymtlndirilmsi nrmalarnn gzlnilmsi; - iilrin qanunvricilikd myyn lunmu mcburi dvlt srta dilmsi;

- sanitar-mit v malic-prfilaktik idmtin tkili; - qanunvricilikl myyn lunmu qaydada myin tkili v iilrin istirahtinin tmin lunmas; - iilrin susildirilmi frmada gyimlri, ayaqqab v digr mdafi frmalar il tmin lunmas. Gstriln vziflrin icras mk v maliyy intizamnn mhkmlnmsin, kmmrsiya mliyyatlarnn hsablama sistminin mhkmlnmsin v mk htiyatlarndan smrli istifad lanmasna rait yaradr. 5.2. Ii hytinin ilkin utunun sndldirilmsi Hr bir iqtisadi subykt znn isthsalat, kmmrsiya v digr faliyytin icras n myyn miqdar ii hyti myyn dir, yni mk htiyatlarn myynldirir. Mssislrd ii hytinin si hytinin utunun aparlmas tkil lunmaldr. Bl ki, btn iilrin i qbul lunmas, tutduqlar vziflr zr yrdyimlri, nlarn itisaslarnn tkmilldirilmsi, pkarln artrlmas, ail vziyyti v s. sndldirilmlidir. Gstriln mliyyatn icras yani-tniki ut lmaqla mssisnin kadr idmti trfindn aparlr. mliyyatlarn icras Azrbaycan Rspublikas Statistika Kmitsi trfindn myyn lunmu frmalar sasnda aparlr. Ilkin snd iinin i qbul lunmasna dair mssis rhbrinin mridir. Bu mrhld i qbul lunanla nun vzifsi, dniln mk haqq, i qaydalar, istiraht vat v sair myynldirilir. Trtib lunmu mrd qbul lunan sin ad, syad, atasnn ad, vzifsi, i yri, mk haqq, tarif drcsi, mssisd ilycyi dvr gstrilir. Qyd lunmaldr ki, mvcud lan qanunvriciliy gr ii qbul lunarkn mk kitabas, pasrt, thsil haqqnda snd, hrbi bilt (hrbi idmtilr n) tqdim dilmlidir. Baqa snd tlb tmk mvcud qanunvriciliy gr qadaan dilmidir. Trtib lunmu mr mssis rhbri trfindn imzalandqdan snra, qbul lunan s hmin mrl tan lunmaldr. Bundan snra mr mhasibatla tqdim lunur v bu sasda qbul lunan s n si hsab alr. Mssisd i dzln sl mssis arasnda mqavil-kntakt balanr. Mqavild i raiti, i vat, dnilck mk haqq, ssial tminat v s. ks lunur. 5 gn mddtind i qbul lunmu sin mk kitabasnda nun i balamasna dair yazl aparlmaldr. Btn iilr si hsab bir nsdn ibart alr. Hmin si hsabda iini araktriz dn btn gstricilr ks lunur. si hsab (kaptka) susi myyn lunmu qutuda salanlr. gr ii bir vzifdn baqa vzify kirilirs, bununla laqdar laraq mr vrilir. mrd sin kdiyi vzif, mk haqq gstrilir. mr iki nsd trtib lunur, nun bir nssi kadr bsind, digr ns is mhasibatla vrilir. Iinin mzuniyyt gtmsi d mrl rsmiyyt salnr. Hr bir mssisd ilin vvlind ii hytinin mzuniyyt gtmlrin dair susi qrafik zr mzuniyytdn istifad dirlr. Hr hans ii z faliyytini dayandrmaq istyirs, riz il mssis rhbrin mracit dir v nun i qbul lunmas il laqdar balanm mqavilnin dayandrlmasn ahi dir. Bu halda mssis rhbri mrl hmin si tutduu vzifdn azad dir. mrin bir nssi mhasibatla vrilir v bu sasda mhasibatlq idn azad lunmu s zr sn hsablama mliyyat aparr. mk kitabas hr bir s n nun i faliyytini gstrn sas snd hsab lunur. Mssisd 5 gndn artq ilyn s mk kitabas dldurulur. mk kitabas hmin sin i stajnn myyn lunmas, tqad dvrnn hsablanmas n sas saylmaqla, ciddi hsabat sndi hsab lunur. Hr bir mssisd mk kitabas ciddi qrunan snd kimi salanlr v ii idn arkn

kitaba hmin sin zn tqdim lunur. 5.3. myin tkili v dnilmsi sistmi mk haqq hr bir iinin ictimai mhsulun yaradlmas v nun si isthlak dail lan hisssindki tlbinin dnilsinin pul frmasnda ifad lunmasdr. Hazrda srbst bazar iqtisadiyyatna kid dvrnd mssislrd myin tkili, dnilmsi sistmi v nun myyn lunmas il laqdar laraq hquqlar yli gnilnmidir. Ivrnl i qbul lunan iilr arasndak mnasibtlr bilavasit nlarn arasnda balanm mqavillrl v mvcud lan qanunvricilikl tnzimlnir. Mssislrin isthsal araktrindn v tkilati-hquqi frmasndan asl lmayaraq mk hquqi nrmalar myyn lunmudur. Bu nrmalar Azrbaycan Rspublikasnn mk Mcllsind ks lunmudur. Frdi mk mqavillrinin (kntrpaktlarn) balanmas prinsiplri Rspublika mk Mcllsind trafl rh dilmidir. mkl laqdar rclrin isthsal v tdavl rclrind sas yr tutmasn nzr alaraq myin v mk haqqnn utunun tkili mhasibat utunda mhm faliyyt sahsi hsab lunur. Mssislrd iilrin miqdar v nlarn ildiklri vatlar prativ qaydada ilkin sndlr sasnda aparlr. I vatnn utunu tabllr sasn (T-12 v T-13 -li frmalar) tabli aparr. Briqada pdrat sistmind hmin vzifni briqadir, iilrin say lduqda is briqada uras trfindn myyn lunmu s yrin ytirir. zrl v zrsz sbblrdn i mamaq, gcikm v ya stlik hallar lduqda nlar myyn lunmu qaydada sndlrl rsmiyyt salnr. Hmin sndlr daha snra tabliy vrilir. Tabli ald sndlr sasn i ma tablind qydiyyat aparr v nu mssisnin mhasibatlna tqdim dir. Bllikl, bir qayda laraq btn iilrin id itirak, i glmmk v i gcikm hallar tabl utunda ks tdirilir. Bunlarla yana stlik vrqsi il i mayan, dvlt ictimai vziflrin yrin ytirilmsi, i vatndan artq ilyn iilrin d utu aparlr. Tcrbd mssisnin ii hytin myin dnilmsind i vatndan smrli istifadnin byk hmiyyti vardr. mumiyytl, sas i vatn ilmk vatna, i vatn ilmmkl dnm vatna blmk lar. sas i vatnn gstriln blgsn aadaklar daildir: 1. i vatnn ilmk vatna i gn rzind ilmk, sas i gn rzind lav saatlar zr ilmk, istiraht v bayram gnlrind ilmk daildir; 2. i vatnn ilmmkl dnm vatna illik mzuniyyt vat, idmti zamiyyt vat, bdayanma vat, dvlt v ictimai vziflrin yrin ytirilmsi vat, stliy gr mvqqti mk qabiliyytinin itirilmsi v s. aiddir. Mssisnin btn iilrin grln iin kmiyyt v kyfiyytin gr myyn dvr rzind (ay, rb, il) hsablanm pul vsaiti mk haqq fndunu tkil dir. mk haqq fnduna hsabat dvrnd pul frmasnda ii hytin dniln myyn lunmu tariflr zr mk haqq, mkafat v digr dmlr, susi raitd ttbiq diln mk haqq (mk raiti ar v zrrli lan ilrd), gc i raitinin dnmsi zr, istiraht v bayram gnlrindki ilmy gr dm, mzuniyyt v s. dmlr mk haqq fnduna dail lunur. Mssislrd iilrl mk haqq il laqdar hsablama, nun hsablama frmas il myyn lunur. Hazrda myin dnilmsinin bir n nv vardr. Hmin frmalar srasnda mk haqqnn dnilmsinin vatamuzd, imuzd v akkrd frmalar daha gni istifad lunur. Vatamuzd mk haqq frmasnda sas gstrici iinin ildiyi vatn miqdarndan v tarif drcsindn asldr. Hr bir mssis srbst kild mk haqqnn dnm sistminin, mk haqq mblinin hcmini, tarif drclrini, ayr-ayr ii qruplar zr mk haqqnn dnm hcmini v ilin nticsi il laqdar laraq mkafat dnmsi qaydalarn tsdiq dir. Btn bu gstricilr bir qayda laraq kllktiv mqavillrd v nrmativ sndlrd ks lunur. Vatamuzd frmann mkafat frmasnn ttbiqi zaman iilr msbt mk gstricilri mqabilind ilnmi vata gr nzrd tutulmu mk haqqna nisbtn myyn faizl

mkafatlana bilr. Imuzd mk haqqnn dnm frmasnda iilrin myyn lunmu drclr zr isthsal tdiyi mhsulun miqdar, yrin ytirdiyi iin hcmi il llr. Imuzd mk haqqnn imuzdmkafat frmasnda iilrin myyn lunmu isthsal nrmalarnn artqlamas il yrin ytirilmsi v kyfiyyt gstricilrini yksltdikd mkafat frmasnn dnmsi sistmi myyn lunmudur. mk haqqnn dnmsinin akkrd frmasnda myyn knkrt iin yrin ytirilmsi nticsind aparlan dni sistmi nzrd tutulur. mk haqqnn akkrd dni sistmind mk haqqnn hcmi hr bir mhsul isthsal zr dyil, grlck iin mumi hcmi zr myyn lunur. Grlck iin mumi dyrinin mbli nrmavatla v tariflr myyn lunur. Grlck i hcmi zr knkrt icra plan myyn lunur v nun icra vat vvlcdn myynldirilir. Bu frma tikinti tkilatlarnda, avtnqliyyat mssislrind, auditr idmtinin tkilind v sair mhsul isthsal nticsi il laqdar laraq ttbiq lunur. 5.4. mk haqqnn hsablanmas utu mk haqqnn hsablanmas v dnmsi mliyyatlarnn utu mhasibat utunda n msul v mk srf lunmasn tlb dn sah hsab lunur. na gr d mssisd mhasibat utu sistminin tkilind bu sahy susi diqqt vrilmli v daimi nzart lunmasdr. mk haqqnn hsablanmas ilk nvbd mk haqq sistminin silmsindn asldr. Snay mssislrind fhl hytin mk haqq sasn vatamuzd frmasnda dnilir. Bu frmada mk haqqnn hsablanmas sistmind hr bir iinin tarif nrmas v ildiyi gnlrin say myyn lunmaldr. Burada sas snd ii hytinin i vatnn tabl utunun tkilidir. Aylq mk haqqn myyn tmk n myyn lunmu tarif nrmas ilnn (saatlar nzr alnmaqla) gnlrin sayna vurulmaldr. Iilrin si hytinin tabl utu mssislrd kadrlar bsinin iisi trfindn aparlr. Hr bir i qbul lunmu (daimi, mvqqti, mvsm) ii n si hsab alr v na tabl nmrsi myyn lunur. si hsabda iiy aid lan btn mlumatlar na hsablanm mk haqq v tutulmalar gstrilir. si hsab frmas aadak frmada trtib lunur (cdvl 7). Syad, ad, atasnn ad si hsab (qsaldlm frmada) Qbul lunmudur 2001-ci il

I vatnn utu is aadak frmada i vatnn utu tabliyind ks lunur (cdvl 8) I vatnn utu zr tabl ______________________ ay, 2001-ci il (qsaldlm frmada) Cdvl 7 Tyin lunub, vzifsi dyiib, mzuniyyt, stlik, azad lunub vs. Tari Snd Yazln b Itisas, Drcsi. N N mzmunu vzifsi klad vat- vata dan qdr ilyir dm Gn frma- saat s v vat Hsablanb Tutulub dnm mb li

I muzd

Glir vrgisi Mtlif

Vata muzd Akkrd

Avans

Digr frma Cmi

Cmi

Cdvl 8 Ta Ad, Razr Itis - syad -yad as, b v ata (kla vzif l snn d) si si ad 1 1. . 2 2. . 3 3. . 4 4. . liyv S.N. Vliy v T.K. Ayn gnlri I I gl ib g lm v yi s. b Il di yi sa atlar

120. Dirk 8 8 8 000 tr 100. Ba 8 8 1 000 mha sib Qurban 80.0 Iqtisa M 8 8 v 00 d N.B. Qasm 6000 Kassi 8 8 v I.R. r I Istiraht, M Mzuniyyt, - stlik

Ii vatnn utu zr tabld mk haqq zr hsablanm v tutulmu mbllr hsablamadm cdvlin krlr v btn ii hyti zr dnm ykunladrlr. Hsablama-dm cdvlind bir iiy atas mk haqqnn mbli v mk haqqn alan sin imza tmsi n artq stun gstrilir. Hsablama-dm cdvli mssis rhbri v ba mhasibin imzasndan snra dnmsi n kassir tqdim lunur. Trtib lunmu hsablama-dm cdvli sasnda mhasibat utunda 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnda yazl aparlr. Yni hmin hsabn krditind ii hytin hsablanm mbl, dbtind is mk haqqndan tutulmalar v dniln mbllr ks lunur. Nzr almaq lazmdr ki, sadlmi vatamuzd sistmi zr mk haqqnn dnmsi ii hytind mk mhsuldarlnn yksldilmsin tam maraq yaratmr. na gr vatamuzd mk haqqnn dnilmsind prqnzladrlm isthsal taprqlarnn smrli istifad dilmsi, mk mhsuldarlnn yksldilmsi, qrarsz ilm mliyyatlar, bdayanma vatnn aradan qaldrlmas v s. nzr alnmas vacib rtdir. Gstriln frmada mk haqq dnmsi sistmi myin kllktiv kild tkilind istifad dil bilr. Aylq mk haqq mblinin hcmi sadlmi vatamuzd dm frmas, na lav lunan prqnz nrmalarn yrin ytirilmsi v mkafatn cmlmi ykunu zr myynldirilir. Bununla laqdar laraq grln ilr gr plan taprqlarnn, nrmativlrin myyn lunmas v nlarn yrin ytirilmsinin utunun tkili vacibdir. mk haqqnn dnmsi tariflri zr lavlr faiz isthsal il grln ilrin hcmindn v icra lunmas kyfiyytindn asl laraq myynldirilir. Msln, avadanln thlksiz v nrmal ilmsi vziyytin nzart dn fhlnin mk haqqnn hcmi, hmin avadanlqda ilynlrin taprqlarnn yrin ytirilmsi nticsi il myynldirilir. Imuzd qaydasnda mk haqqnn dnmsind hr bir fhlnin iinin hcminin miqdar ls il yrin ytirilmsinin hsablanmas vacibliyi rtaya r. na gr d iin icras zr sndlrd isthsal lunmu mhsulun miqdar v kyfiyyt gstricilri, grln ilrin srf lunan matrial

msrflrin uyunluu, myyn lunmu isthsal nrmasnn yrin ytirilmsi v mk haqq hcmi gstrilmlidir. mk haqqnn hsablanmas v dnmsi sistmind mtlif i rjimlrind myin dnilmsi d vacibdir. Mssislrd gc i vatnn dnmsi saat 22-dn 6-dk lan i vatn nzrd tutur. Gc i vat bir qayda laraq mk mqavillrind nzrd tutulur v grln iin hcmi yksk tarif drclri il dnilir. Gc i vat ay mddtind tabl utunda ks lunur v dnm sistmi mssis n myyn lunmu nrma v qaydalarla dnilir. sas i vatndan lav ilnmi i saatlarnn dnmsi i vat tabl utu, grlm ilr zr naryadlar v mhasibatlq trfindn trtib dilmi aray sasnda aparlr. Iilr i vatndan artq vat rzind grln iin dnm sistmind ilk iki saat, saatlq tarif maann bir yarm mblind, snrak saatlar is ikiqat mblind dnilir. I vatlarndan artq ilnn saatlar zr lav istiraht gn vrilmsin icaz vrilmir. Istiraht v bayram gnlrind icra lunmu ilr bilavasit tniki chtdn isthsaln dayandrlmas mmkn lmayan v haliy idmtl laqdar lan mssislrd icra lunur. Hmin gnlrd yrin ytiriln ilr zr mk haqq tarif drcsind myyn lunmu nrmalarn ikiqat mblindn az lmamaqla dnilir. gr ii vzif tlimatnda nzrd tutulmayan ii yrin ytirirs, mk haqq zr lav dmlr trflrin razl sasnda myyn lunmu hcmd dnilir. Bl halda iinin arzusunu nzr alaraq na baqa gn vvllr ildiyi gnlr hsabna istiraht vril bilr. Istiraht gnlrind grln ilrin dyri ikiqat hcmd dnilir v ya baqa gn istiraht vril bilr. Azrbaycan Rspublikasnn mk Mcllsinin myyn tdiyi qaydalara mvafiq laraq btn iilr hr il mk mzuniyyti vrilir. Iilrin aadak mzuniyyt nvlrindn istifad tmlri myyn lunmudur: 1. sas v lav mzuniyytlr nzr alnmaqla mk mzuniyyti; 2. Uana qululq tmk n qadnlarn ssial mzuniyyti; 3. Thsil v lmi yaradclqla mul lanlara vriln lmi mzuniyyt; 4. dnisiz mzuniyyt. Mvcud qanunulua gr btn iilr dnii sas mzuniyyt 24 tqvim gnndn az lmayaraq vrilir, vzif yri, rta mk haqq salanlr. Bzi iilr iin aratrindn asl laraq lav mzuniyyt vril bilr. Mzuniyyt dvr n mk haqqnn hsablanmas v qaydalar mvcud lan qanunuluqla tnzimlnir. Mzuniyyt gnlrinin mk haqqn myynldirmk n mzuniyytdn vvlki 12 tqvim aynn mk haqqnn cmini 12-y blmkl rta aylq mk haqq mbli myyn lunur v alnan mbli ayn tqvim gnlrinin rta illik miqdarna blmk ylu il bir gnlk mk haqqnn mbli myyn dilir. Myyn lunmu bir gnlk mk haqq mbli myyn dilir. gr ii idn azad lunaraq baqa mssisd ilmy kirs, bl halda istifad lunmayan mzuniyyt dvrn mavint hsablanmaldr. Bu halda hr istifad lunmayan mzuniyyt ayna 2 gn mzuniyyt vrilmlidir. Yni gr idn azad lan s kmi mzuniyyt dvrndn hmin vata qdr 7 ay ilmis na istifad lunmayan mzuniyyt hsabna 14 gnlk (72=14) mzuniyyt hsablanmaldr. Mvcud qanunulua gr ii mssisdn vzifsinin itisar lunmas il laqdar azad lunursa, na bir aylq mk haqq hcmind yardm dnilmlidir.

5.5. mk haqqndan tutulmalar Ii hytin dnmsi n hsablanm mk haqq mbindn glir vrgisi, vvlcdn avans

kimi dnmi mk haqq, mssisy dyn zrr n tqsirkar kimi iilrdn tutulmal lan mbl zr tutulmalar v s. tutulmalar aparlr. Glir vrgisi Azrbaycan Rspublikasnn 11 iyul 2000-ci il tarili 905-1Q sayl Qanunu il tsdiq lunmu Vrgi Mcllsi sasnda tutulur. Vrgi dyicisinin gliri nun Azrbaycan Rspublikasnda v rspublika hdudlarndan knarda ld tdiyi glirlrdn ibartdir. Ii hytinin razl sasnda mk haqqndan hmkarlar tkilatlarna zvlk haqq da tutulmasna icaz vrilir. Iilrdn glir vrgisi hr ay qurtardqdan snra hsablanr v tutulur. Ii mzuniyyt gtdikd glir vrgisi iiy tqvim ilinin vvlindn lan mk haqq glirlri v mzuniyytl laqdar alaca vsait d dail lmaqla hsablanr. Mssisnin hr ayn snunda, yni ay qurtardqdan snra iilrdn tutulmu vrgi mbli dvlt bdcsin kmlidir. Hr ilin ykunu il laqdar, yni ilin mart aynn 1-dn gc lmamaqla ii hytindn glir vrgisinin hsablanmas v tutulmasna dair hsabat vrgi rqanna tqdim tmlidir. mk haqqnn hsablanmas v tutulmas mliyyat mhasibat utunda aadak yazlla ks lunur: mk haqq hsablandqda D-t 70 myin dnilmsi zr ii hyti il hsablamalar hsab K-t 68 Bdc il hsablamalar hsab Hsablanm vrgi mbli bdcy dnildikd: D-t 68 Bdc il hsablamalar hsab K-t 51 hsablama hsab hsab. Mhkmnin qrar il (icra sndlri sasnda) iinin mk haqqndan tutulma v baqa s vrilmsi il laqdar aadak yazl aparlr: D-t myin dnilmsi zr ii hyti il hsablamalar hsab K-t 76 Mlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsab mk haqqndan tutulan mbl tyinat zr mssisnin bankdak hsablama hsabna krldkd 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn dbti v 51 li Hsablama hsabnn krditin yazl trtib dilir. mk haqqndan tutulmu mbl nqd laraq kassadan vrildikd 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr. 5.6. mk haqqnn dnmsi Mssislrd iilr mk haqqnn hsablanmas v dnmsi zr mhasibat utu btn idmt sahlri, slr zr ayrlqda hsablama-dm cdvli trtib lunmas il rsmiyyt salnr. Mssis iilrin mk haqqnn hsablanmas v dnmsi il laqdar trtib lunmu cdvl hsablama-dm cdvli adlanr. mk haqqnn hsablanmas cdvl sasn sas gstricini hsablanan mk haqqn, ndan tutulmalar v mk haqqn alan s dm mblini znd ks tdirir. Hsablama-dm cdvlinin sn gstricisi sasnda mk haqqnn dnmsi cdvli trtib lunur. mk haqqnn dnmsi cdvlind lav laraq pulu alann imzas blmsi v digr snd rkvizitlrin aid lan gstricilr ks lunur. Hsablama-dm cdvlinin trtib lunmasnda ilkin sndlr lmaq tibar il iinin i vatnda itirak utu tabli, mk haqq zr tplama cdvli, mhasibat utunda ks lunmu btn lav dnilr, kn ayn hsablama cdvli, mhkm v digr rqanlar trfindn tqdim lunmu icra vrqlri, kassa sndlri zr dnmi avanslar, mzuniyyt zr dmlr v mk haqqnn hsablanmas il laqdar lan digr sndlrdn istifad lunur. Mvcud qaydalara gr kassadan mk haqq gn mddtind dnmlidir. Hmin vat bitdikdn snra kassir mk haqqn almayan hr bir sin syad qarsnda dpnntldirilib sz yazr v dm cdvlini tplamaqla faktiki laraq dnilmi v dnilmmi pul mblini cdvld ks tdirir. gn rzind dnilmmi pul mbli bankdak hsablama hsabna qaytarlr.

Ii hyti il mk haqqnn dnmsi zr mhasibat utu 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnda ks lunur. 70 -li hsab mssisnin ii siyahs sayna dail lanv lmayan ii hyti il myin dnii (mk haqqnn btn nvlri, mkafat, mavint, ilyn pnsiyalara tqad v baqa dmlr), habl mssisnin shmlri v digr qiymtli kazlar zr dnilsi glirlr zr hsablamalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Hsab passiv hsab saylr. 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn krditind aadak mbllr ks lunur: 1. Isthsal msrflrini (tdavl rclrini) v s. mnblri uta alan hsablarla mabirlmkl, myin dnii zr iilr hsablanan mbllr; 2. 89 -li Qardak rclr v dmlr zr htiyatlar hsab il mabirldirmkl, iilrin mzuniyytlri v uzunmddt idmt gr ild bir df dniln mkafatlar myyn dilmi qaydada yaradlan htiyatlar hsabna hsablanan myin dnmsi mbllri; 3. 69 -li Ssial srta v tminat zr hsablamalar hsab il mabirldirilmkl, dvlt ssial srtasna ayrmalar hsabna hsablanm mavintlr, tqadlr v digr bu kimi mbllr; 4. 88 -li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsab (hsabat ilinin mnfti yaud kmi illrin bldrlmmi mnfti hsabna) yaud 86 -li htiyat kapital hsab (htiyat fndu hsabna) il mabirlmkl, mssisd itirakna gr hsablanm glir mbllri; 5. 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbtind dnilmi mk haqq, mkafat, mavint, tqad v s. mbllr mssisd itirakna gr glirlr, habl hsablanm vrgilr, icra sndlri zr dmlr v baqa tutulmu mbllr ks lunur. Hsablanm, lakin myyn dilmi mddtd dnilmmi (pul alanlarn glmmsi il laqdar) mbllr 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbtin, 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn (dpnntlrl hsablamalar subhsab) hsabnn krditin yazlr. 70 -li myin dnii zrii hyti il hsablamalar hsab zr analitik ut mssisnin hr bir iisi zr aparlr. Dpnnt qaydasnda banka qaytarlan pul mbli iilrin tlbi sasnda bankdan alnr v dnilir. Pul mbli bankdan alnarkn 50 -li Kassa hsabnn dbti v 51 -li Hsablama hsabnn krditin yazl aparlr. Kassaya dail lmu pul mbli dpnnt zr dndikdn snra ikinci yazlla, yni 50 -li Kassa hsabnn krditin v 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn Dpnntlrl hsablamalar subhsabnn dbtin yazl aparlmaqla ks tdirilir. Tlb lunan dpnnt brcu mssis trfindn il mddtin salanmal v hmin vat kdikdn snra bdcy krlmlidir. Mssisnin ii hytin dniln mk haqq isthsal lunmu mhsulun, grlm i v idmtlrin maya dyrin dail lan rc nsr hsab lunur. Lakin bu msrflr mhsulun maya dyrin mtlif frmada dail lur. Bilavasit mhsul isthsalnda itirak dn iilr hsablanan mk haqq 20 -li sas isthsalat, inzibati-idar iilrin hsablanm mk haqq 26 -li mumi tsrrfat rclri, s hytin hsablanan mk haqq 25 -li mumi isthsalat rclri v s. hsablara aid dilir. Bllikl, myin frmalarna uyun laraq ttbiqi mk haqqnn hsablanmasnda aadak qaydada mhasibat yazl trtib dilir: D-t 20 -li sas isthsalat (isthsal iilrin hsablanan mk haqq) D-t 25 -li mumi isthsal rclri (s iilrin hsabalanan mk haqq) D-t 26 -li mumi tsrrfat rclri (inzibati idar hytin hsablanan mk haqq). Hsablanm mk haqq dndikd 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar hsabnn dbtin v 50 -li Kassa hsabnn krditin yazlr. Vatnda alnmam mk haqq mbli dpnnt lunarkn 70 -li hsabn dbtin v 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr.

FSIL 6. ISTHSAL MSRFLRININ UTU V MHSULUN MAYA DYRININ KALKULYASIYA PRINSIPLRI 6.1. Isthsal msrflri haqqnda mumi anlay Isthsal mliyyatlarnn icras mssis vsaitinin dvriyysinin mhm mrhlsi hsab lunur. Mssis bu mliyyatlarn icras il lqadr laraq znn srncamnda lan matrial, mk v maliyy htiyatlar srf drk hazrlanm mhsulun (iin, idmtin) maya dyrini frmaladrr. Isthsal msrflrinin frmalamas prinsipi mvcud lan nrmativ qaydalar sasnda myyn lunur. Mhsul isthsalna srf diln btn msrflrin ykunu nun maya dyrini tkil dir. Maya dyri bir iqtisadi katqriya lmaqla mssisnin mk kllktivinin isthsal prsind isthsal vsaitlri v myin istifad lunmas sasnda myyn lunur. Isthsaln faydallq msaln myyn dn gstrici laraq maya dyri gstricisiil mssisd mhsul isthsal v satna rclnmi msrflr myynldirilir. Yni mhsul maya dyri nun isthsal v satna srf lunan msrflrin cmini tkil dir. Srbst bazar iqtisadiyyatna kid dvrnd mhsulun maya dyri mssisnin tsrrfat-maliyy faliyytind n vacib gstrici hsab lunur. nun dzgn hsablanmas v utu mssis glirlrinin daha faydal istifad lunmasna, isthsal daili tsrrfat hsabnn yksk sviyyd tkilin rait yaradr. Nzr almaq lazmdr ki, hazrki raitd isthsal msrflrinin utunun v kalkulyasiya mliyyatlarnn yksk sviyyd tkil lunmas byk hmiyyt malikdir. Gstrilnlrl laqdar laraq maya dyrinin kalkulyasiya dilmsinin v msrflrin utunun qarsnda aadak vziflr durur: - isthsal msrflrinin mvafiq qaydada tsdiq unmu ilkin snd frmalar il vatl-vatnda v dzgn laraq rsmildirilmsini, nlarn tam hat dilmsini, ba vrdiklri sahlr v tyinatlar zr dqiq uta alnmasnn tmin lunmas; - isthsal lunmu mhsullarn (ilrin, idmtlrin) miqdar, mbl, idinin utu v nlarn yrin ytirilmsi zrind nzart; - mhsul isthsalna srf lunmu faktiki msrflrin utu v ammal, matrial, mk v digr htiyatlarn istifad lunmasna nzart; - isthsal v idar lunma mliyyatlarnn icras il laqdar lan smta v msrflrin myyn lunmu nrmativlr zr istifad lunmasna nzartin tkili; - mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyas v plan zr myyn lunmu maya dyri plannn yrin ytirilmsin nzart; - mhsulun maya dyrinin aa salnmas il laqdar htiyatlarn myyn lunmas v s. Azrbaycan Rspublikasnda mhsulun maya dyrin dail diln rclrin siyahs v nlarn tsnifat Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin 16 avqust 1996-c il tarili 111 -li qrar il tsdiq dilmi Mhsulun (iin, idmtin) maya dyrin dail diln rclrin trkibi haqqnda sasnam qbul lunmu v 1996-c ilin ktyabr aynn 1-dn qvvd lmudur. Lakin Azrbaycan Rspublikas Vrgi Mcllsinin tsdiq dilmsi, qvvy minmsi v bununla bal hquqi tnzimlm msllri haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununun v bu Qanunla tsdiq dilmi Azrbaycan Rspublikas Vrgi Mcllsinin tsdiq dilmsi bard Azrbaycan Rspublikas Przidntinin 2000-ci il 30 avqust tarili 393 -li frmannn icras il laqdar Azrbaycan Rspublikasnn Nazirlr Kabinti 9 iyun 2001-ci il tarili 115 -li qrarla 1996-c il 16 avqust tarili 111 -li qrar il qvvdn dm hsab dilmidir. Bununla laqdar laraq hazrda rspublikann mhasibat utu tcrbsind isthsal lunmu mhsullarn maya dyri kalkulyasiyasnn hsablamas utu qvvd lan qanunvricilimk sndlrin uyun laraq mhasibat utu sistmi v standartlar tlblrin uyun aparlmas tvsiyy lunur.

6.2. Isthsal msrflrinin utu v hsablar sistmi Hazrda Mssislrin mhasibat utunun Hsablar Plan v nun ttbiqin dair Tlimatda myynldiyi kimi, mhasibat utunda isthsal msrflrinin utunun tkili ilt laqdar laraq bir sra hsablardan istifad lunur. Bu bilavasit isthsal mliyyatlarnn mrkkbliyi v isthsal msrflrinin mtlifliyi il laqdardr. Isthsal msrflrinin utu sasn 20li sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat 25 -li mumi isthsalat rclri, 26 -li mumi tsrrfat rclri, 28 -li Isthsalatda zay, 21 -li z isthsalnn yarmfabrikatlar, 29 -li idmtdici isthsalat v tsrrfatlar v s. hsablarn istifadsi il icra lunur. Gstriln hsablardan baqa msrflrin mhsulun maya dyrin dail lunmasn nzrd tutulmu qaydada tmin tmk n maliyy-bldrc hsablar saylan 31 -li Glck dvrn rclri v 89 -li Qardak rclr v dmlr n htiyatlar hsablarndan istifad lunur. Bazar iqtisadiyyat yksk drcd inkiaf tmi lklrd mhasibat utu sistmi v prinsiplri iki sahy maliyy v idartm utuna ayrlmdr. Idartm utu mvcud lan mhasibat utunu lv tmk dyil, nun daha da tkmilldirilmsin kmk tmkl, gni infrmasiyalar ld dilmsin rait yaradr. Idartm utu isthsal msrflrinin v mhsulun maya dyrinin kalkulyasiyasnn aparlmas vzifsini yrin ytirir. Idartm utu mhasibat, statistika, prativ-tniki utun, planladrmann sas asssini v qismn tsrrfat faliyytinin thlilini d hat dir. Idartm mhasibat utunun sas vzifsi aadaklarla araktriz lunur: - isthsal msrflrinin btn mnblr zr ml glmsi v mhsulun nvlri zr utu; - isthsal htiyatlarnn v mt-matrial dyrlrinin utu; - faktiki srf lunmu msrflrin myyn lunmu smta v standartlar zr rclrdn frqlnmsi; - htiyatlarn v bitmmi isthsaln qiymtlndirilmsi; - mhsul satndan ld lunan maliyy nticlrinin myyn lunmas. Aktiv hsab saylan 20 -li sas isthsalat hsab mssisnin yaradlmasnn sas mqsdi lan mhsulun (iin, idmtin) isthsalna kiln msrflr haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n nzrd tutulmudur. Bu hsab sasn snay v knd tsrrfat mssislrind mhsul bural, pdrat glji v layih-atar mssislrind gstriln idmtlr, ictimai ia mssislrind buralan mhsullar v s. istifad lunur. 20 -i sas isthsalat hsabnn dbtind bilavasit mhsul bural, yrin ytiriln i v gstriln idmtlrl laqdar birbaa (mstqim rclr) msrflr, kmki isthsalatlarn rclri, isthsala idmt v nun idar dilmsi il laqdar dlay (qyri-mstqim) rclr v isthsal zayndan ml gln itkilr ks tdirilir. Bllikl kmki isthsalatlarn rclri 23 -li Kmki isthsalat hsabnn krditindn, isthsala idmt v nun idar dilmsi il laqdar lan rclr 25 -li mumi isthsalat rclri, 26 -li mumi tsrrfat rclri hsablarnn krditindn 20 -li sas isthsalat hsabnn dbtin silinir. 20 -li sas isthsalat hsabnn krditi zr isthsal baa atm mhsulun yrin ytirilmi i v idmtlrin faktiki maya dyrinin mbli ks tdirilir. Bu mbllr 20 -li sas isthsalat hsabnn krditindn 40 -li Hazr mhsul, 46 -li Mhsul (i, idmt) sat, 37 -li Mhsul bural v sair hsablarn dbtin yazlmaqla silinir. 20 -li sas isthsalat hsab zr hsabat aynn snuna lan qalq bitmmi isthsalat dyrini gstrir. 23 -li Kmki isthsalat hsab z tyinatna gr 20 -li sas isthsalat hsabna ardr. Hmin hsab mssisnin sas isthsal yaud sas faliyyti n kmki lan isthsalatlarn msrflri haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Bu hsab sasn lktrik nrjisi, buar, qaz, nqliyyat idmti, sas vsaitlrin tmiri, altlrin, htiyat hisslrinin

hazrlanmas v s. isthsal msrflrinin utunu aparmaq istifad lunur. 23 -li Kmki isthsalat hsabnn dbtind bilavasit mhsulun bural il laqdar lan msrflr ks lunur. Hmin hsabn krditi zr isthsal baa atm mhsullarn, yrin ytirilmi ilrin v idmtlrin faktiki maya dyri ks lunur. 25 -li mumi isthsalat rclri hsab mssisnin sas v kmki isthsalatlarna idmt zr rclr haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 25 -li mumi isthsalat rclri hsabnda sasn man v avadanlqlarn salanmas v istismar rclri, isthsal tyinatl sas vsaitlrin tmiri rclri v amrtizasiya ayrmalar, isthsal binalarnn salanmas, iqlandrlmas, qzdrlmas rclri, isthsalata idmt dn ii hytinin myinin dnii zr rclr v bu kimi ar tyinatl rclr ks tdiril bilr. 25 -li hsabda qalq qalmr, hmin hsabn dbtind tplanm btn rclr 20 -li sas isthsalat v 23 -li Kmki isthsalat hsablarnn dbtin silinir. 26 -li mumi tsrrfat rclri hsab isthsal mliyyatlar il bilavasit laqdar lmayan idar v tsrrfat msrflrin aid lan infrmasiyalarn ld lunmasn nzrd tutur. Hmin hsabda qalq lmur.Ay rzind hsabn dbtind tplanm rcd qbul dilmi sullarla bldrlrk isthsal diln ayr-ayr mhsullarn (i v idmtlrin) maya dyrin aid dilir. Zay mhsullarn brpa lunmas v nlara srf lunan msrflr laqdar itkilr 28 -li Isthsalatda zay aktiv hsabnda ks lunur. Hmin hsabn dbtind akar dilmi daili v arici zay zr (dzldimsi mmkn lmayan, yni tam zay mhsulun dyri v s.) v digr tmir kiln msrflr cmlnir. 28 -li Isthsalatda zay hsabnn krditind zay mhsuldan lan itki mblinin azaldlmasna aid diln mbllr, yni mmkn istifad qiymtlri zr zay dilmi mhsulun dyri, zay n gnahkar slrdn tutulmu mbllr hminin zaydan itki kimi isthsal zr msrflr silinn mbllr ks tdirilir. 29 -li idmtdici isthsalat v tsrrfatlar hsab mssisnin idmtdici isthsalat v tsrrfatlarnn mhsul bural, yriny tiriln i v gstriln idmtlrl laqdar rclr haqqndak mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. idmtdici isthsalat v tsrrfat ddikd mssisnin mhsul isthsal il bal lmayan, lakin nun mlak saylb, balansnda lan yaay vlri, yataqanalar, mit malatanalar, ymkana, uaq baalar v s baa dlr. 29 -li idmtdici isthsalat v tsrrfatlar hsabnn dbtind mhsul bural, gstriln idmt v yrin ytirln ilrl bilavasit laqdar lan birbaa rclr, hminin kmki isthsaln rclri ks tdirilir. Hmin hsabn krditind isthsal baa atm mhsulun, yrin ytirilmi iin v gstriln idmtin faktiki maya dyrinin mbli ks lunur. 29 -li idmtdici isthsalat v tsrrfatlar hsab zr ayn arna lan qalq bitmmi isthsaln dyrini gstrir.

6.3. Kalkulyasiya maddlri zr isthsal msrflrinin utu Kalkulyasiya maddlri zr isthsal msrflrinin myynldirilmsi hr bir mhsul isthsalna srf lunan msrflr zr infrmasiyalarn ld lunmasna imkan yaranr v nlarn zrind nzart tmin lunur. Mssislr utun kalkulyasiyasnn nrmativ, sifari, mrhl v sad frmalarndan istifad dirlr. Utun nrmativ mtdu frmas bir qayda laraq ktlvi v sriyal mhsullar isthsal dn mtlif araktrli mrkkb isthsal strukturan aid lan isthsal sahlrind istifad lunur. Bu ut frmasnda mssisnin ayr-ayr slrind isthsal lunmu mallara srf lunmu msrflr uta alnr v hazr mhsul sn isthsal nticsi il myyn lunur.

Nrmativ ut frmasnn vzifsi ammal, mk v maliyy htiyatlarnn mssisd smrsiz istifad lunmasna imkan vrmmk, isthsalatda mvcud lan daili imkanlarn akara arlmasna rait yaratmaqdan ibartdir. nun sasn mhsul vahidin dn i vat, ammal, matrial v pul vsaiti msrflrinin saslandrlm hsablama gstricilri v isthsal msrflri nrmalar tkil dir. Bu ut frmasnda hr bir isthsal lunan mhsul zr msrf nrmalar nzr alnr. Isthsal lunan mhsul zr faktiki srf lunan msrflr myyn lunmu nrmalarla mqayis lunur v frq myyn lunduqda, nun sbblri myynldirilir. Nrmativ mtdunun ttbiqinin n mhm rtlrindn biri msrflrin ciddi qaydada nrmaladrlmas v cari nrmadan asl laraq hr bir mmulat sn qabaqcadan ayn vvlin nrmativ kalkulyasiyann trtib dilmsidir. Nrmativ mttdun trtibi zaman mssislr plan, nrmativ v hsabat kalkulyasiyalarndan istifad dirlr. Isthsal msrflrinin nrmativ mtdunun susiyytlrindn biri d srf lunan msrflr zrind ilkin v cari nzartin aparlmasna sasl imkanlar yaranmasdr. Sifari frmasnda ut v kalkulyasiyann sas bykti sifariilr zr mhsul isthsal saylr. Sifari mtdu adtn frdi v rda sriyal isthsalatda aparlr. Bu ut sistminl ayr-ayr slrd isthsal lunan mhsullara srf lunan msrflr uta alnr v hazr mhsul sn isthsal nticsi il myyn lunur. Bu ut frmas az miqdarl isthsal sahsind, susil frdi isthsalda, bina tikintilrind, gmilrin tikintisind, iri hcmli man v avadanlqlarn isthsalnda ttbiq lunur. gr myyn sifarilrin yrin ytirilmsi uzun mddt vat tlb dirs, bl halda sifarilrin myyn hisslr zr yrin ytirilmsi myynldirilir. Bu mqsdl utda hr bir sifari zr analitik hsab alr v na susi srf thkim lunur. Sifari zr srf lunan btn msrflr myyn lunmu ifr zr utda ks lunur. Sifari tamamil yrin ytiriln qdr grlm ilr zr utda ks lunmu msrflr bitmmi isthsal kimi qiymtlndirilir. Ykun hsabat kalkulyasiyas sifariin tam yrin ytirildikdn snra trtib lunur. Bllikl sifari frmasnda hyata kiriln hsabat kalkulyasiyas sifari zr btn ilr tamamil icra lunur. Sifari zr qbul lunmu ilrin baa atmas, yrin ytirilmi hazr mhsullarn sifariiy thvil vrilmsi qaim, akt v digr sndlrl rsmiyyt salnr. Utun maya dyrinin kalkulyasiyasnn mtdu ilkin ammaln, yarmfabrikatlarn ardcl laraq bir mrhldn baqa mrhly vrilmsi ylu il mhsulun isthsal lunduu ktlvi isthsalat mrhl tipli sahlrind ttbiq lunur. Bundan tuculuq, gn-dri, kimya, qara mtallurgiya, tikinti matriallar isthsal dn sahlrd gni istifad lunur. Bl mssislrd ninki hazr mhsul, hm d ilkin v aralq yarmfabrikatlar kalkulyasiya tmnin bykti hsab lunur. Ut kalkulyasiya tmnin mrhl tmnin mrhl mtdunda msrflrin ksr hisssi vvlc slr yaud mrhl zr, snra is nlarn dailind mhsul nvlri zr uta alnb sistmldirilir. z isthsalnn yarmfabrikatlar tkc isthsaln nvlri mrhllrind istifad lunur, hminin mmulat v yarmfabrikat kimi knar mssislr satla bilr. Bu frmadan sasn mtallurgiya, tuculuq, aac mal v s. snay sahlrind istifad dilir. Bu isthsalatlarn mhsullarnn hazrlanmasna msrflr yni nv mmulat nvlri, kalkulyasiya maddlri v mrhllr zr uta alnr. Kalkulyasiya maddlri zr isthsal msrflrinin utunun sad frmas mhdud idd mhsul isthsal dn v bitmmi isthsal mumiyytl lmayan v ya az miqdarda lan mssislrd istifad lunur. Bu snay sahlrin kmr snaysi, lktrik stansiyalar v s. aid dil bilr. Msln, kmr snaysind isthsal lunmu bir tn mhsulun isthsal maya dyrini myyn tmk n mumi msrflrin mbli isthsal lunmu kmrn ancaq knara arlan miqdarna blmkl myyn lunur. Bl halda atada qalan kmrn miqdar uta alnr.

6.4. Bitmmi isthsaln utu v qiymtlndirilmsi Bitmmi isthsal mhsullar adlanr ki, nlar isthsal prssind myyn lunmu btn mrhllrdn kmyib, hazr mhsul kimi isthsal baa atmayb, mssisnin tniki nzart bsi trfindn qbul lunmayb v sifarii trfindn hazr mhsul kimi qbul lunmamdr. Bu kimi mhsullara srf lunan msrflr d bitmmi isthsaln msrflri adlanr. Hsabat dvr mddtind hazr mhsullarn isthsalna srf lunmu msrflr myyn tmk n, nlara srf lunmu msrflri bitmmi isthsal msrflrin ayrmaq lazmdr. nki isthsal prssind ay rzind hmin mhsullarn msrflrinin utu birlikd aparlr. Ay rzind bitmmi isthsaln hcmini myyn tmk n isthsal dvrnd yaranm dtallarn, isthsal hisslrinin v s. bitmmi isthsaln daimi laraq utu aparlmal, nlarn qal myynldirilmlidir. Bir qayda laraq mssis slrind bitmmi isthsaln prativ utunu sin disptcr idmti iilri aparr v daimi laraq isthsaldan kn dtallarn aparlan mliyyatlar zr utu myyn lunmu standart kartkalarda ks lunur. Lakin, bitmmi isthsalat haqqnda sasl mlumat hr ayn snunda aparlan invntarlama sasnda myyn lunur. Invntarlama mssisnin mhasibat utunda ks lunmu mlakn faktiki ylanmas v myyn lunmas frmas lub, bitmmi isthsalat zr btn mliyyatlarn v nlarn dzgn aparlmasn myynldirir. Bitmmi isthsaln invntarladrlmas sin invntarlama kmissiyas trfindn, disptr brsunun, mhasibatln, sah ustasnn itirak il aparlr. Bitmmi isthsaln invntarlamasn apararkn aadaklar myyn tmk vacibdir: - isthsalda faktiki mvcud lan ilrin dtal, hisslrin, ylmas baa satmam mhsullarn qalq miqdarn myyn tmk; - isthsal prssind faktiki laraq balanm, lakin qurtarmam bitmmi isthsalatlarn myynldirilmsi; - lv lunmu sifarilr zr bitmmi isthsal qaln v sifarilr zr icras dayandrlm mliyyatlar zr qal myyn tmk. Isthsaln susiyytlrindn asl laraq invntarlama balamazdan vvl sd qalan btn lazm lmayan matriallar, alnm hisslr v yarmfabrikatlar v btn isthsal baa atmam dtallar, hisslr, qurular anbara thvil vrilmlidir. Invntarlama nticsi zr akt hr bir s, sah v blm zr ayrlqda trtib lunmaqla yana, qalqda lan btn bitmmi isthsalat v digr mhsullar zr btn grlmsi tlb lunan ilr v mliyyatlar gstrilmlidir. Sd i yrind qalqda lan maldan kmmi ammal, matriallar, alnm yarmfabrikatlar bitmmi isthsalat zr invntarladrma sistmi dail dilmir v nlar invntarlamaqla ayr aktla sndldirilir. Invntarladrmann aparlmasnda vacib msllrdn biri bitmmi isthsal qalnn hcminin dzgn myyn lunmasdr, nki hazr mhsulun maya dyrinin hsablanmas bu gstrici il bilavasit laqdardr. Bl ki, hazr mhsulun maya dyrini hsablamaq n ayn vvlin lan bitmmi isthsal mblinin zrin ay rzindki msrflr lav lunur v hmin mbldn ayn snuna lan bitmmi isthsal qal lr. Bununla da bitmmi isthsaln qal zr shvlr yl vrilmsi buralan mhsulun maya dyrinin dzgn hsablanmamas il nticln bilr. Bitmmi isthsalat mal baa atmam v hazr mhsullarn trkibin dail lmayan dtallar, yarmfabrikatlar nzr almaqla faktiki maya dyri il qiymtlndirilir. Bitmmi isthsaln qiymtlndirilmsi zaman birbaa rclrin myyn dilmsi sas l vahidi hsab lunur. Birbaa rclri (matriallar, mk haqq) hr bir kalkulyasiya bykti zr mvcud lan nrmalar sasnda hsablanr. Bitmmi isthsal zr aparlan invntarladrma nticsind skik v artq glm myyn lunarsa, btn sbblri aradrmal, tqsirkar slr myyn lunmal v nlarn hll lunmas n tkliflr hazrlanmaldr. skik v artq glm myyn lunduqda mhasibat utunda

aadak mhasibat yazllar aparlr: - myyn lunmu mumi skik glm mbli zr 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arab lmasndan itkilr hsabnn dbtin, 20 -li sas isthsalat v 23 -li Kmki isthsalat hsablarnn krditin yazl aparlr; - s iilrinin tqsiri nticsind myyn lunmu skik glmlr 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar hsabnn 73/3 -li Maddi zrrin dnmsin gr hsablamalar subhsabnn dbtin v 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arablmasndan itkilr hsabnn krditin yazl aparlr; - tqsirkar s myyn lunmadqda skik glmlr 25 -li mumi isthsalat rclri v 26 -li mumi tsrrfat rclri hsablarnn dbtin v 84 -li Srvtlrin skik glmsi v arablmasndan itkilr hsabnn krditin yazl aparlr; - artq myyn lunduqda 20 -li sas isthsalat hsabnn dbtin v 80 -li Mnft v zrr hsabnn krditin yazl aparlr.

6.5. Isthsalat itkilrinin utu Isthsal mliyyatlarndan kmi, lakin z kyfiyytin gr myyn lunmu standartlara, tniki gstricilr v ya sifarii il balanm mqavil rtlrin uyun lmayan mhsul v yarmfabrikatlar zay mhsul hsab lunur. Zay mhsul isthsal nticsind isthsal htiyatlarnda qyri-mhsuldar rclr artr v bunun nticsind kyfiyytli mhsullarn hcmi azalmaqla, nun maya dyri artm lur. Buna gr d mssislrd idartm tcrbsind zay mhsul isthsalnn qarsn almaq mhm vzif kimi qarda qyulur. Zay mhsul isthsalnn qarsn almaq n mhm tlb zay mhsul buralnn ml glmsi sbblrinin qarsnn alnmas v nda tqsiri lan slrin myyn lunmas v bu sahy lazmi tdbirlr grlmsidir. Bl nzartin v utunun tkili bir sra hallarda da zayn yaranmasnn araktri v nun myyn lunduu yrdn asldr. Zayn araktrindn asl laraq mhsulun tniki ba v qbulu dvrn gr dzldiln v dzldilmyn zay mhsullara blnr. Dzldiln zay mhsullara mhsullar daildir ki, mhsul v yarmfabrikatda buralan nqsanlar dzldikdn snra z tyinatna gr istifad lunur, nlarn dzldilmsi tniki chtdn mmkndr v iqtisadi araktrin gr faydaldr. Dzldilmyn zay mhsullar, yarmfabrikatlar mhsullar adlanr ki, nlarn dzldilmsi tniki chtdn imkan lmamas il yana, iqtisadi chtdn qyri-faydaldr. Bl mhsullar istifad lunmas imkanna uyun baqa nv mhsul isthsalnda istifad tmk n alcya mnasib qiymtlrl saylr. Zayn myyn lunmas myyn lunma yrin gr daili zay v alc trfindn myyn lunan knar zay nvlrin ayrlr. Daili zay isthsal mssissi dailind mhsulun alcya yklnmsin qdr vatda myyn lunmaldr. Knar zay alcya yklndikdn snra alc trfindn lunmu zaydr. Isthsal trfindn dzldilmsi mmkn lmayan zay mhsul n tniki nzart bsi mtssislrinin itirak il akt trtib lunur v hmin aktda btn nqsanlar ks lunur. Trtib lunmu aktda buralm ziyann araktristikas, nun sbblri, miqdar, bununla laqdar tqsirkar s, zayn maya dyri, itki mbli v zay kimi qbul lunmu mhsul v yarmfabrikatlarn qbul lunmasna dair qydiyyat aparlmaldr. Akt mssisnin tniki nzart bsinin iilri, s risi v nun ba ustas trfindn trtib lunmaqla mhasibatla tqdim lunur. Mhasibatlqda myyn lunmu zay mhsulun maya dyri kalkulyasiya lunur. Trtib lunmu akt mssis rhbri trfindn tsdiq lunur. Bu mliyyatdan snra mssis rhbri myyn lunmu zrrin tqsirkar slr trfindn

dnmsi v ya mssisnin isthsal msrflri hsabna silinmsi haqqnda qrar qbul dir. Myyn lunmu v sndldirilmi zay mhsul v yarmfabrikatlarla laqdar mhasibat utunda yazllar aparlr. Bu mqsdl mhasibat utu hsablar plannda kalkulyasiya tyinatl, aktiv hsab saylan 28 -li Isthsalatda zay hsab myyn lunmudur. Myyn lunmu zay mhsullarn dyrin uyun bl yazl dilir: D-t 28 -li Isthsalatda zay K-t 20 -li sas isthsalat. 28 -li Isthsalatda zay hsabnn dbtind daild v knarda akar dilmi zay zr (dzldilmsi mmkn lmayan, yni tamamil zay mhsulun dyri, nun dzldilmsi zr rclr v s.) hminin nrma hcmini aan zmantli tmir kiln msrflr cmlnir. 28 -li Isthsalatda zay hsabnn krditind zay mhsuldan lan itki mblinin azaldlmasna aid diln mbllr, yni mmkn istifad qiymtlri zr zay dilmi mhsulun dyri, zay n gnahkar slrdn tutulas mbllr, malsatanlar trfindn gndriln v istifadsi nticsind zaya vrilmi kyfiyytsiz matriallar yaud yarmfabrikatlara gr nlardan tutulas mbllr v hminin zaydan itki kimi isthsal zr msrflr silinn mbllr ks tdirilir. 28 -li Isthsalatda zay hsabnn dbti il krdit dvriyysi arasndak frq zaydan ml gln itkini gstrmkl, hsabat aynn snunda kalkulyasiya maddlri zr isthsal lunmu mhsullarn maya dyrin lav lunur v hsab balanr. Bllikl, zaydan ml gln mumi itki mbli myynldirilir v aadak yazl aparlr: D-t 20 -li sas isthsalat 23 -li Kmki isthsalat K-t 28 -li Isthsalatda zay. Zaydan ml gln itki mbllri mhsullara aid dilir ki, hmin mhsullarda zay myyn lunmudur. Zay mhsullar zr itkilr bitmmi isthsaln trkibind salanla bilmz. Knar zay nticsind ml gln itki mbllri zr aid lan mssislr iddia vrilir v nun tmin lunmas tlb lunur. Iddia tmin lunmadqda zayla laqdar matriallar balmas n iqtisadi mhkmy mracit lunur. Zaydan ml gln itki mbllri il laqdar iddia dyici v ya iqtisadi mhkm trfindn msbt tlimatla qrarlanarsa aadak yazl aparlr. D-t 63 -li Iddialar zr hsablamalar K-t 26 -li mumi tsrrfat rclri. Isthsalatda zay hsab zr analitik ut mssisnin ayr-ayr slri, mhsullarn nvlri, rc maddlri, ziyan gnahkarlar v sbblri zr aparlr.

6.6. Isthsal msrflrinin frmalamas v faktiki maya dyrinin myyn lunmas Isthsal msrflrinin utu mhasibat utunda n vacib sah hsab lunur. Burada bir trfdn isthsal mliyyatlarnn icrasnda sas vsaitlrdn, mtriallardan, mk haqqndan v digr htiyatlardan istifad lunmasna dair infrmasiyalar dail lmaqla, mhsul bural zr isthsal msrflri frmalar. Digr trfdn ld lan infrmasiyalar sasnda faktiki isthsal lunmu mhsullarn maya dyri hsablanmaqla ntic tibaril mnft myyn lunur Bllikl mhasibat utunun gstriln sahsi il laqdar laraq msrflrl maliyy nticlrinin myyn unmasnda sasl laq yaranr. Maliyy mhasibat utunun gstriln mliyyatlarn icrasndak sas vzifsi mssisnin mhsul isthsal v idmtlr zr maya dyrinin tibarl sasda frmalamasn tmin tmkl, balans v mnft gstricilrini myynldirmkdir. Burada mhm msl isthsal lunmu mhsul v idmtlr zr msrflrin trkibi zr maya dyrinin myyn lunmasdr. Mhsullarn maya dyri mssisnin icra lunmu isthsal mliyyatlar nticsind istifad lunan ammal, matrial, yanacaq, sas fndlar, mk htiyatlar v digr msrflrin pul ifadsind istifad lunmas gstricilridir. Baqa szl maya dyri gstricisi il mhsul isthsalna srf

lunmu msrflrin mbli myyn lunur. Bllikl mhsul isthsal maya dyrin dail lan msrflri aadak frmada qrupladrmaq lar: - ammal, matriallar, yanacaq, lktrik nrjisi v digr tbii htiyatlar; - isthsal araktrli ilrin icra lunmasnda itirak dn digr itisaslam tkilatlarn itirak; - sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr v digr mk altlrinin istifad lunmas il nlarn dyrin khnlm (amrtizasiya) hsablanr v hmin mbl dail dilir; - ii hytinin myindn istifad lunmas il nlara dniln mk haqq, mkafat v digr dmlr; - ssial fndlara, kadr hazrlna v s. ayrlan pul vsaiti. Azrbaycan Rspublikasnda qbul lunmu nrmativ sndlrd mhsul maya dyrin dail lan msrflrin trafl trkibi myyn lunmudur. Buna aadaklar daildir. - Isthsaln hazrlanmas v mnimsnilmsi msrflri. - Bilavasit mhsul isthsal il laqdar lan msrflr. - Tbii ammallardan istifad lunmas msrflri. - Kapital qyuluu frmasnda lmayan lakin isthsaln tniki tkilinin tkmilldirilmsi msrflri. - Isthsal mliyyatlarna idmtl laqdar msrflr. - Nrmal mk v tniki thlksizliyin tmin lunmas msrflri. - Isthsaln idar lunmas il laqdar msrflr. - Ii hytinin silmsi, kadrlarn hazrl msrflri. -Hsablama mliyyatlarnn icras il laqdar msrflr. - sas vsaitlrin, qyri-maddi aktivlrin amrtizasiyas (khnlmsi). - Banklardan alnan krditlr faizlrin dnmsi. - Srta fndlarnn yaradlmas msrflri. - Hazr mhsullarn sat il laqdar lan msrflr. - Vrgi dmlri msrflri. - Sair msrflr. Gstrilnlrdn baqa mhsul maya dyrin mtlif qyri-isthsal msrflri, yni zaydan itkilr, satlm mhsullar zr zmantli tmir v idmtl laqdar msrflr, id dayanmalar, tqsirkar myyn lunmayan skikglmlrdn itkilr, isthsal tas il laqdar dmlr v s. daildir. Isthsal msrflrinin utunun dzgn aparlmas n mhm msllrdn biri d nlarn lmi saslandrlm tsnifidir. Msrflr nvlrin uyun laraq lmntlri v msrf maddlri zr qrupladrlr. Btn mssislrd msrflrin lmntlri zr tsnifind mumi arlq mvcuddur. Bllikl mhsulun (iin, idmtin) maya dyrini ml gtirn rclr nlarn iqtisadi mzmununa gr aadak lmntlr zr qrupladrlr: - matrial rclri (qaytarlan tullantlarn dyri lmaqla); - mk haqq rclri; - ssial htiyaclara ayrmalar; - sas fndlarn amrtizasiyas (khnlmsi); - sair rclr. Gstriln qruplama vasitsil isthsal lunmu mhsulda srf lunmu lmntlrin mumi msrflrd susi hcmi myyn lunur v bu gstricilr aadaklarla hat lunur: 1. Matrial rclri lmntin mhsul isthsalna, i v idmtlrin hyata kirilmsin srf diln ammaln, matrialn v digr kmpnntlrin dyri dail dilir. 2. mk haqq rclri lmntind qanunvricilikd nzrd tutulan qaydalar dailind mvafiq mhsul (i idmt) isthsalnda alan iilr ( cmldn tatdan knar) hsablanan mk haqq v mvanitlr zr rclr ks tdirilir. 3. Ssial htiyaclara ayrmalar lmntind qanunvricilikd nzrd tutulmu nrmalarla Dvlt Ssial Mdafi Fnduna, mulluq fnduna, iilr hsablanan mk haqq dnilrinin

mumi mblin mtnasib laraq hsablanan mcburi ayrmalarks dilir. 4. sas fndlarn khnlmsi (amrtizasiyas) lmntind sas isthsal fndlarnn balans dyrin gr qanunvricilikd myyn dilmi nrmalara uyun hsablanm khnlm (amrtizasiya) mbllri ks tdirilir. 5. Mhsulun (iin, idmtin) maya dyrindki Sair rclr lmnti zr rclri isthsaln hazrlanmas v mnimsnilmsin srf diln rclr, ktlvi v sriyal isthsal n nzrd tutulmayan mhsul isthsal hazrlna kiln rclr, itiralar v smrldirici rclrl laqdar rclr,mssis n tibbi mntqlrin tkili rclri, nrmal i raiti v thlksizlik tnikasnn tmin dilmsi zr rclr v s. daildir. Isthsal msrflrin utda ks lunmasnda mhm mrhl ilkin sndlr sasnda msrflrin btn isthsal sahlri zr ykunlamas v mhsul nvlrin gr myyn lunmasdr. Bu ut mrhlsinin ykun gstricilri sasnda matriallarn bldrlmsi cdvli trtib lunur, iilr mk haqqnn hsablanmas v bldrlmsi, qyri bdc fndlarna ayrmalar, sas vsaitlr v qyri-maddi aktivlr zr amrtizasiya (khnlm) hsablanmas v s. trtib lunur. Yuarda gstriln cdvl isthsal msrflri utu hsablarnn dbti v digr aid lan hsablarn krditin yazl n sas saylr. Ikinci mrhld kmki slr zr msrflrin myyn lunmasdr. Kmki isthsal msrflri grln ilrin, idmtlrin sasnda trtib lunur, mumisthsalat v mumtsrrfat msrflri zr bldrlr Bu mliyyat mhasibat utunda hsablar zr aadak yazlla icra lunur: D-t hsab 20 sas isthsalat, hsab 25 mumisthsalat rclri, hsab 26 mumi tsrrfat rclri v s. K-t hsab 23 Kmki isthsalat. nc mrhld msrflr sthsal idmti zr cmldirilir. Hsabat aynn snunda 20 -li sas isthsalat hsabna kirilir. Bllikl hsabat ay rzind icra lunmu ut mliyyatlar nticsind 20 -li sas isthsalat hsabnda isthsalla laqdar lan btn sas v kmki msrflr tplanr. Drdnc ykun mrhlsind hsabat ay rzind, ayn snuna bitmmi isthsaln, hazr mhsulun hcmi myynldirilir v bununla da buralan hazr mhsullarn faktiki maya dyri myyn lunur. Ntic laraq srf lunmu btn msrflr hsablar zr ks lunmu mabirlmlr sasnda qrupladrlr v hsabat ayna gr isthsal msrflri cdvli adlanan sas isthsalat cdvli trtib lunur. Hsabat ay zr msrflr isthsal rclri cdvlind ks lunmu gstricilr sasnda trtib lunur. Mssisd bitmmi isthsaln qal gstricilri aparlan invntarlama v qiymtlndirm nticsind myyn lunur.

FSIL 7. HAZIR MHSUL V NUN SATIININ UTU 7.1. Hazr mhsulun utu Hr bir isthsal mssissinin sn nticsi nun isthsal tdiyi hazr mhsul, grdy ilr v icra tdiyi idmtlrl llr. Hazr mhsullar mhsullara dyilir ki, nlar mvcud lan standart v tniki rtlr, kyfiyyt gstricilrin uyun laraq tam kild btn isthsal mliyyatlarndan kn, mssis anbarna v ya sifariiy thvil vrilmidir. Hazr mhsullar mssis mhsulunun sas hisssini tkil dir. Bundan baqa hazr mhsul qrupuna isthsal lunan v knar mssisy satlan yarmfabrikatlar, yrin ytirilmi snay araktrli ilr knar mssislr gstriln par, su, lktrik nrjisi, avtykdanma v digr idmtlr, znn qyri-snay isthsal, tsrrfat v kapital qyuluu il laqdar lan ilr daildir. Hazr mhsullar sasn knara satlmaq n isthsal lunur. Lakin nun myyn hisssi d mssis dailind istifad luna bilr. Masir raitd srbst bazar iqtisadiyyatna kid dvrnd mhsullar sasn alc mssislrl balanm mqavillr (kntraktlar) sasnda satlr. Balanm mqavil rtlrindn asl laraq mhsul satnn hcmi nun yklnmsindn snra v ya alc mssis trfindn qbul lunmu mhsulun dyrinin malsatann hsablama hsabna dail lduqdan snra sat hcmin dail lunur. Bllikl, mhsul sat prssinin yrin ytirilmsi il mssisnin tsrrfat dvriyysi prssi hyata kirilir. Bununla da mssis dvlt bdcsi, bank krditlrinin dnmsi, ii hytin mk haqqnn, malsatan tkilatlara lan brcunun v isthsal msrflrinin dnmsini tmin tmk imkan ld dir. Btn gstricilrl yana mssisnin tsrrfat faliyytinin n vacib gstricisi lan mhsul satnn mblindn asl laraq mssis mnftinin hcmi myynldirilir. na gr d mssislrd mhasibat utu sistmi v prinsiplrinin tkilind hazr mhsullarn, nun yklnmsi v satnn utunun susi hmiyyti vardr. Hazr mhsullarn utu qarsnda sasn aadak vziflr durur: - hazr mhsullarn anbarlarda, syuducularda v digr salanma yrlrind salanmas v hrktinin utunun dzgn v vatnda tkili; - mhsullarn myyn lunmu plan hcmi, idi, kyfiyyti zr isthsalna nzartin tmin lunmas; - alc mssislrl balanm mqavillr uyun laraq mhsulun yklnmsi, sat hdiliklrin nzart lunmas; - alclara yklnmi, satlm mhsullarn (ilrin, idmtlrin) utunun dzgn tkili v alclarla hsablamalarn dqiq utunun aparlmas; - hsablama-dm sndlrinin alclara vatnda tqdim lunmasnn tmin lunmas, nlarn dnmsi zrind nzart. Hazr mhsullarn utunun dzgn tkil lunmasn t-min tmk n mssisnin isthsal tdiyi mhsullarn nmnklaturasnn, yni nlarn idinin trtib lunmas vacib msldir. Bu id gstricilrind isthsal lunmu mhsullar bir-irindn frqlndirn chtlr (mdl, fasn, artikul, marka, srt) ks lunur. Hazr mhsulun nmnklatura nmrsi nlarn hrkti il laqdar lan btn sndlrd ks lunmaldr. Hazr mhsullar natural v hm d dyr ifadsind uta alnr. Mssis balansnda hazr mhsullarn htiyat faktiki isthsal maya dyri, plan (nrmativ) maya dyri v ya qsaldlm maya dyri (mumi tsrrfat rclrinin dail lmamaqla) frmasnda ks lunur. Mhsulun faktiki isthsal maya dyri hsabat aynn snunda hsabat dvr il laqdar lan btn sndlr mhasibatla dail lduqdan v srf lunmu msrflr kalkulyasiya dildikdn snra myynldirilir. Mhsulun daimi hrktini nzr alaraq, cari utun tkili n hazr mhsulun

tnzimlnmi ut qiymtinin myynldirilmsi vacibdir. Hazr mhsulun sdn anbara vrilmsi n iki nsdn ibart qaim yazlr, nun bir nssi mhsulla birlikd anbar mdirin, digr nssi is anbar mdirinin imzas il sd salanlr. Hazr mhsulun sifariiy vrilmsi, sifarii mssisnin vkaltnamsi sasnda nun nmayndsin qbul-thvil qaimsi sasnda vrilir. Hazr mhsulun mvcudluu v hrktin dair mlumatlarn mumildirilmsi n mhasibat utu Hsablar Plannda 40 -li Hazr mhsul hsab nzrd tutulmudur. Bu hsab maddi isthsal sahlrinin mssislri trfindn istifad dilir v aktiv hsab saylr. Kmplktldirm n, yni dyri mssisnin mhsu-lunun maya dyrin dail dilmyn yaud satlmaq mqsdil mal kimi alnan hazr mmulatlar 41 -li Mallar hsabnda uta alnr. Knar n yrin ytirilmi ilrin v gstrilmi idmtlrin dyri 40 -li Hazr mhsul hsabnda ks tdirilmir. nlara kiln faktiki rclr is isthsal msrflrini uta alan hsablardan birbaa 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabna silinir. Sifariiy yrind vriln v qbul-thvil akt il rsmildirilmyn mhsullar bitmmi isthsaln trkibind salanlr v 40 -li Hazr mhsul isthsalnda uta alnmr. Hazr mhsullar 40 li Hazr mhsul hsabnda uta alnmr. Hazr mhsullar 40 li Hazr mhsul hsabnda faktiki isthsal maya dyri il uta alnr. 40 -li Hazr mhsul hsabnn dbtind lan qalq mbli hsabat dvrnn vvlin v snuna mssis anbarlarnda lan mhsullarn qaln gstrir. Hsabn dbt dvriyysi isthsalatdan buralm yaud alcdan qaytarlm mhsulun faktiki v ya nrmativ maya dyrini, krdit dvriyysi is hsabat dvrnd alcya yklnmi mhsulun faktiki v ya nrmativ maya dyrini gstrir. Hsabat dvrnd mssis anbarna mdail lunan hazr mhsullar ut qiymtil mhasibat utunda 40 -li Hazr mhsul hsabnn dbti v 20 li sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat hsablarnn krditind ks lunur. Sat v qismn mssisnin z htiyaclar n hazrlanm hazr mhsulun mdaili 40 -li Hazr mhsul hsabnn dbtind, isthsal msrflrini uta alan hsablarn krditind ks tdirilir. gr hazr mhsul btnlkl mssisnin znn istifadsi n srf lunarsa bu zaman , 40 -li Hazr mhsul hsabna mdail dilmy bilr. Hmin mhsul nun tyinatndan asl laraq 10 -li Matriallar, 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar v sair mvafiq hsablarda uta alna bilr. Yklnmi yaud isthsal yrind malalanlara thvil vrilmi hsablama sndlri hmin malalanlara tqdim dilmi hazr mhsul satlm mhsul kimi 40 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn dbtin yazlmaqla silinir. Mhasibat utunda sinttik utla yana hazr mhsullarn ayr-ayr mhsul nvlri zr analitik utu aparlmaldr. Nzr almaq lazmdr ki, 40 -li Hazr mhsul hsab zr analitik ut hazr mhsullarn salanma yrlrind, ayr-ayr nvlri zr aparlr. 7.2. Hazr mhsullarn alclara yklnmsinin utu Alclara yklnmi mhsullar mvcud qaydalara uyun laraq qaimlr, qbul-thvil aktlar il sndldirilir. Hazr mhsullarn (ilr, idmtlr) alc tkilatlara yklnmsi nlarla balanm mqavil rtlrin uyun laraq hyata kirilir. Mqavillrd alcya yklnck mhsulun ad, miqdar, idi, kyfiyyt gstricilri, qiymti, hsablama qaydalar, satc v alc mssisnin bank hsablama v pta rkvizitlri v digr gstricilr ks lunmaldr. Hazr mhsullarn alclara yklmsi bilavasit mssislrin sat (marktinq) blri trfindn tkil lunur v mhsulun yklnmsi il laqdar balanlan mqavil rtlrinin yrin ytirilmsin nzart dir. Yrli

alclara hazr mhsullar nlarn nmayndsi trfindn vkaltnam sasnda buralr. Mhsulun buralmas qbul-thvil akt il rsmiyyt salnr. Alc mssisy yklnmi v ya buralm hazr mhsullarn sndlri nlarn nvanna hsab dm tlbnamsi tqdim lunmas n mhasibatla thvil vrilir. Trtib lunmu dm tlbnamsi na lav lunmu yklnm sndlri il birlikd alc mssisy v banka tqdim lunur. Hmin sndlr sasnda inkass qaydasnda yklnmi mhsulun dyrinin dnmsi hyata kirilir. Alcya gndrilmi hsablama-dm sndlrind satc v alc mssisnin ad, nvan, bankda lan hsablama hsabnn nmrsi, mhsul satlmasna dair balanm mqavilnin nmrsi, tarii, mhsulun ad, miqdar, dnilck mbl, nqliyyat sndinin nmrsi v s. gstrilmlidir. dm mblin yklnmi mhsulun bural (mqavil) qiymti zr mbli, gr mqavild nzrd tutlmusa tara v qabladrc matriallarn dyri v nqliyyat rclri dail dilir. Gni isthlak mallar isthsal il mul lan mssislrd hazr mhsullarn hrktinin mhasibat utu 40 -li Hazr mhsul, 45 -li Yklnmi mallar, 43 -li Kmmrsiya rclri, 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsablarndan istifad lunmaqla hyata kirilir. Isthsal lunmu hazr mhsullar mssisnin z trfindn istifad lunduqda, hmin mhsullarn utu 10 -li matriallar, 12 -li Azqiymtli v tzkhnln yalar, 21 -li z isthsalnn yarmfabrikatlar hsablarnda ks lunur. Yklnmi mhsullarn (ilrin, idmtlrin) sinttik utu 45 -li Yklnmi mallar hsabnda istifad tmkl v hmin hsabn itirak lmadan aparla bilr. mumi qaydadan frqli laraq, gr sat mqavilsind yklnib yla salnan mhsullar (mallar) zrind mlkiyyt, istifad, srncamvrm hququnun v mhsulun tsadf zndn mhv lmas riskinin malalana, sifariiy kid (msln, mallarn aric irac zaman) vsaiti nzrd tutulubsa, nda yklnmi mallarn mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlarn mumildirilmsi n 45 -li Yklnmi mallar hsabndan istifad dilir. Mhsullar bu halda yklndikd 40 -li hazr mhsul hsabnn krditin v 45 -li Yklnmi mallar hsabnn dbtin yazl aparlr. Yklnmi mallar 45 -li Yklnmi mallar hsabnda isthsalat maya dyri v ya nrmativ (plan) maya dyri il gstrilir. Mhasibat utunda yklnmi mhsullarn hrkti il laqdar laraq aadak yazl ks lunur: Alcya mhsul yklndikd: 1. Hazr mhsul ut qiymtil 45 -li Yklnmi mallar hsabnn dbtin v 20 -li sas isthsalat, 23 -li Kmki isthsalat, 40 -li Hazr mhsul, 41 -li Mallar hsabnn 41/1 -li Anbarda lan mallar hsabnn krditin yazlr. 2. Hazr mhsulun qiymtin dail lmayan tarann dyri zr 45 -li Yklnmi mallar hsabnn dbtin v 10/4 -li Matriallar hsabnn, Tara v tara matriallar subhsabnn v 41/3 -li Mallar hsabnn Dlu v b taralar subhsabnn krditin yazlr. 3. Satc mssis trfindn dniln nqliyyat msrflri 45 -li Yklnmi malar hsabnn dbtin v 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar v 51 -li Hsablama hsabnn krditin yazlr. Hsabat aynn snunda mhsulun faktiki maya dyri il ut qiymti arasndak frq silinir. Sn illrd hazr mhsulun sat il laqdar laraq mssislr arasnda vvlcdn dmhasablama frmasndan gni istifad lunur. vvlcdn dm-hsablama qaydasnda alc-satc mssislr arasnda balanm mqavil sasnda satc mssis alcya buralacaq mhsulun hcmin v mblin uyun laraq hsabqaim trtib dir v nu alcya gndrir. Alnm hsab-qaimy uyun laraq alc mssis tlb lunan pul mblini satc mssisnin bankdak hsablama hsabna krr. Gstriln hsablama mliyyatnn gni kild ttbiq lunmas mssislrin maliyy vziyytlrinin tinliyi v dm qabiliyytlrinin aa sviyyd lmas il laqdardr. Bunun nticsidir ki, hazrda rspublikada faliyyt gstrn isthsal v satla mul lan mssislrin bir-birin lan dbitr brclar ciddi tinliklr yaranmasna sbb lmudur. Mhsul buralndan vvl satc mssisy dail lan pul mbli mhasibat utunda krditr

frmasnda aadak yazlla ifad lunur: Dbt hsab 51 -li Hsablama hsab Krdit hsab 62 -li Alclarla v sifariilrl hsablamalar. Hazr mhsul alcya yklndikdn snra satlm hsab lunur v 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn dbti v 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn krditin mabirlm dilir. Nzr almaq lazmdr ki, hazr mhsul satnn btn frmalarnda mssis lav dyr vrgisi (DV) v aksizl laqdar vrgi dmlidir. Azrbaycan Rspublikasnda lav dyr vrgisi v aksizlr rspublikann 11 iyul 2000-ci ild 9051Q sayl Qanunla tsdiq lunmu Vrgi mslsi il tnzimlnir. lav dyr vrgisi (DV) mallarn, ilrin grlmsi, idmtlrin gstrilmsi v tdavl prssnd nlarn dyrin lavnin bir hisssinin, hminin Azrbaycan Rspublikas razisin gtiriln v vrgi tutulan btn mallarn dyrinin bir hisssini bdcy tutulmas frmasdr. lav dyr vrgisinin (DV) drcsi hr vrgi tutulan mliyyatn v hr vrgi tutulan idaln dyrinin 18%-i mblind myyn lunmudur. lav dyr vrgisi zr hsablanm mbl aadak mhasibat yazl il ifad lunur: Dbt hsab 46 -li Mhsul (i, idmt) sat Krdit hsab 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn lav dyr vrgisi zr hsablamalar subhsab. Aksiz-aksizli mallarn (imli, spirt, maya, piv v spirtli ikilrin btn nvlri, ttn mmulat v nft mhsullar) sat qiymtin dail diln vrgidir. Azrbaycan Rspublikasnn razisind isthsal diln yaud idal lunan aksizli mallardan aksiz tutulur. Aksizlrin drclrimvafiq icra hakimiyyti rqan trfindn myyn dilir. Aksizlr zr bdc il hsablamalarn utu 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn Aksizlrl hsablamalar subhsabnda aparlr. Satlm mhsullar zr hsablanm utu 46-li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn dbti v 68 -li hsabn Aksizlr zr hsablamalar subhsabnda ks lunur. Aksiz mbli bdcy dnilrkn 68 -li Aksizlr zr hsablamalar subhsabnn dbtin v 51 -li Hsablama hsabnn krditin yazl aparlr.

7.3. Kmmrsiya rclrinin utu Kmmrsiya rclri hazr mhsulun satlmas il laqdar srf lunan msrflrin cmini tkil tmkl, bilavasit malsatan mssis trfindn dnilir. Kmmrsiya rclri isthsal lunimu mhsulun isthsal dyrin dail lmaqla, nun tam maya dyrini tkil dir. Kmmrsiya rclrinin trkibin aadaklar daildir: 1. Hazr mhsulun isthsal lunduu satc mssis anbarlarnda hazr mhsulun taraladrlmas v qabladrlmasna srf lunan rclr. Bu rclr bilavasit knar mssislrdn alnan tara rclri, hazr mhsulun qabladrlmas il laqdar laraq knar mssislrin idmti rclri, znn tara sinin hazrlad taralara srf lunan rclr, qabladrma il laqdar matriallarn dyri v ii hytin dniln mk haqq v s. daildir. 2. Mhsulun danmas il laqdar lan nqliyyat rclri (mallarn alcya yklnmsi il laqdar laraq dmir ylu stansiyasna, limana danmas nlarn vaqnlara, gmilr yklnmsi v susildirilmi avtnqliyyat - kspdisiya rclri). 3. Mssisnin marktinq idmti il laqdar rclr. 4. Rklama rclri (tlviziya, radi v ktlvi mtbuatla laqdar rclr, prspktlrin,

katalqlarn buralmas, yarmarkalarda itirak tm v digr bu kimi rclr). 5. Satla laqdar v digr vasiti tkilatlara dniln rclr. 6. Digr bu kimi rclr. Mhasibat utu hsablar plannda kmmrsiya rclrini utda ks tdirmk n yni adl 43 li Kmmrsiya rclri hsab myyn lunmudur. Bu hsab mhsul sat il laqdar rclr haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmaqla, maddi isthsal sahlrinin mssislri trfindn istifad dilir. Hsab aktiv hsabdr. 43 -li Kmmrsiya rclri hsabnn dbtind mssisnin satla laqdar kdiyi rclrin mbli tplanr v rclrin istiqamtin uyun laraq aadak hsablarn krditi il mabirlir. Cdvl 10 rclrin trkibi Hsablarn -si v ad 1 2 1.Mhsulun qabladrlmas n srf lunan tara v 10 Matriallar qabladrc matriallarn dyri 2.Qabladrma, yklnm v 70 myin dnilmsi kmmrsiya idmti n ii hyti il iilrinin mk haqq hsablamalar 3.Mssisnin z nqliyyat 23 Kmki isthsalat il mhsulun danmas 4.Mhsulun knar 60 Malsatan v tkilatlarn nqliyyat il pdratlarla hsablamalar danmas 5.Mhsul sat il laqdar 76 Mtlif dbitr v zamiyy rclri krditrlarla hsablamalar 71 Thtlhsab slrl hsablamala 6.Kmmrsiya rsumlarna 50 Kassa dmlr v digr ticart- 51 Hsablama hsab vasiti idmti rclri Hsabat dvrnn snuna 43 -li Kmmrsiya rclri hsabnda qalq qalmr. gr hsabat ay rzind alcy yklnmi mallar satlmsa (balanm mqavil rtlrin gr yklnmi mallar sat mlkiyyt hquqlarndan msa) kmmrsiya rclri zr 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn dbti v 43 -li Kmmrsiya rclri hsabnn krditin silinir. gr ut mliyyatlarnn aparlmasnda 45 -li Yklnmi mallar hsabndan istifad dilirs v yklnmi mallarn hams satlmamsa, bu halda ml gln kmmrsiya rclri yklnmi hl satlmam v yklnmi satlm mallarn mbli arasnda bldrlmlidir. Yni yklnmi mallarn mblin gr 45 -li Yklnmi mallar hsabnn dbtin v 43 -li Kmmrsiya rclri hsabnn krditin yazl aparlr. Kmmrsiya rclrinin trkibin dail lan qabladrma v danma rclri mvafiq nv mhsullarn maya dyrin birbaa aid dilir. Bu cr aid tmnin mmkn lmad hallarda bu rclr hr ay nlarn kisi, hcmi, isthsal maya dyri v planladrma, ut v mhsulun (iin, idmtin) maya dyrinin kalkulyasiyas tutulan digr gstricilrdn asl laraq ayr-ayr nv yklnmi mhsullar arasnda bldrlr. Btn digr kmmrsiya rclri (qabladrma v danma rclri maqla) hr ay yklnmi mhsulun (iin, idmtin) maya dyrin aid dilir. Bl halda 46 -li hsabn dbti, 43 -li hsabn krditin yazl dilir.

Kmmrsiya rclrinin analitik utu hr ay ayr-ayr rc maddlri zr aparlr ki, bu da qyriisthsal msrflrinin thlilinin tkilind hmiyyt malikdir.

7.4. Mhsul satnn utu Mhsul sat alc il balanm mqavil rtlrin uyun laraq icra lunur. Mhsul sat zr mliyyatn mhasibat utunda ks lunmas mhsulun alcya yklnmsi v ya alc nmayndsin thvil vrilmsi il laqdar trtib lunmu sndlr sasnda ks lunur. Satlan mhsul zr satcnn mlkiyyt hququnun alcya kmsil ut yazl aparlr. Mhsul sat zr mliyyatlarn utunun mhasibatlqda ks lunmas n 46 -li Mhsul (i, idmt) sat aktiv-passiv hsab myyn lunmudur. Hmin hsabda mhsullarn, mallarn, yrin ytirilmi ilrin v gstrilmi idmtlrin sat mliyyatlar haqqnda mlumatlar mumildirmk, habl bu qiymtlilrin satndan lan maliyy nticlrini myyn tmk n nzrd tutulmudur. sas vsaitlrin, matrial v digr qiymtlilrin sat 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar v 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnda uta alnr. Snay mssislri yklnmi mhsul, yrin ytirilmi i v gstrilmi idmtlr n hsablama sndlrini dmk n alclara tqdim tdikc rada gstriln mbllri 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn krditind v 62 -li Alclar v sifariilrl hsablamalar hsabnn dbtind ks tdirilir. yni zamanda yklnmi mhsulun, i v idmtlrin maya dyri 40 -li Hazr mhsul, 45 -li Yklnmi mallar, 20 -li sas isthsalat, 37 -li Mhsul (i, idmt) bural v baqa hsablarn krditindn 46 -li Mhsul (i, idimt) sat hsabnn dbtin silinir. 46 -li Mhsul (i, idimt) sat hsab aktiv-passiv hsab lmaqla, nun krdit qal satdan lan mnfti, dbti is zrrlri gstrir. Ticart, tchizat v sat mssislrind 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn krditind satlm mallarn sat dyri (pul vsaitlri v hsablamalar uta alan hsablamalarla mabirldirilmkl) dbtind is nlarn ut dyri (41 -li Mallar hsab il mabirlmkl), yni zamanda satlm mallara dn gztlrin mbli Strn dilmkl (mallar sat qiymti il uta alndqda 42 -li Ticart lavsi hsab il mabirldirilmkl) ks tdirilir. Mhsul (i, idmtlrin) satndan ld diln nticlr hr ay 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabndan 80 -li Mnft v zrr hsabna silinir. Bununla laqdar laraq satdan mnft 46 -li hsabn dbtin v 80 -li hsabn krditin, zrrlr is 80 -li hsabn dbti, 46 -li hsabn krditin yazl aparlr. Mhsullarn (i, idmtlrin) v mallarn satndan mnft (zrr) Azrbaycan Rspublikasnn qanunvriciliyi il myyn dilmi vrgilr v digr mcburi dnilr nzr alnmadan qvvd lan qiymtlrl mhsullarn satndan gln glirl nlarn isthsalna v satna kiln rclr arasndak frq kimi myyn dilir. 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsab zr analitik ut satlan mhsulun (mallarn), yrin ytiriln ilrin v gstriln idmtlrin hr bir nv zr ayrlqda aparlr. Bir sra hallarda alc mssislr satcdan alacaqlar mallarn dyrini vvldn dyirlr. Satc trfindn vvldn alnan (avans) pul mbli n 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsabnn dbti v 64 -li Alnm avanslar zr hsablamalar hsabnn krditind ks lunur. Bu mliyyatla laqdar mhasibat utunda bdcy dnilck avans mbli zr 64 li hsabn dbti v 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr. Alc mssisy mallar yklndikdn snra lav laraq 64 -li hsabn dbtin v 46 -li hsabn krditin yazl dilir. Gstriln mliyyatla laqdar laraq DV-nin dnmsin gr 46 -li Mhsul (i, idmt) satq hsabnn dbti v 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn krditin mabirlm icra lunur.

FSIL 8. BANK KRDITLRI V BRC VSAITLRININ UTU 8.1. Bank krditlri haqqnda anlay, nun susiyyti Bank krditlrri v brc vsaitlri mssislrin tsrrfat-maliyy faliyytinin fasilsiz inkiafnda susi hmiyyti vardr.Bilavasit gstriln vsaitlrdn istifad lunmas il mssisnin inkiaf v faliyytinin gnilnmsind, isthsal hcminin, grln i v idmtlrin artmasnda mhm vasit hsab lunur. susil mssis tz yaradlarkn nun kmmrsiya faliyytininin gnilnmsi v inkiafnda krditlrin v brc vsaitlrinin alnmasna tlbat lur. Mssislr aldqlar krdit htiyatlarn uzunmddtli srmay qyuluuna, yni mlakn yaradlmasna, cari faliyytl laqdar vsaitlrin dyrinin dnmsin, znmsus dvriyy vsaitlrinin artmna yni ammal, matrial, mallarn al v ii hytin dnmsinin icra lunmasna istifad dirlr. Gstricilrl laqdar laraq alnan krditlrin istifad lunmas il laqdar mliyyatlarn v brc vsaitlrinin v bununla yana nlarn faizlrin hsablanmas v istifad lunmasnn mhasibat utunda dzgn ks lunmas vacibdir. Mvcd lan qaydalara gr krditlrin alnmas, dnmsi sistmi mssis il bank v digr brc vsaitini vrnlr arasnda balanm mqavil rtlrin uyun tnzimlnir. Krdit mqavilsind qarlql hdliklr v nlarn msuliyyti myyn lunur. Bu sasda mssisnin ald krditin srf lunmas il laqdar laraq bank trfindn ciddi kild nzart lunur. Krdit vrilrkn, krdit alan mssisnin aadak rtlr riayt tmsi vacib hsab lunur: 1. Krditin tyinat zr rclnmsi. 2. Mqavil rtlrin uyun laraq krditin vatnda qaytarlmas. 3. Alnm krdit mblin uyun laraq myyn lunmu krdit faizinin dnmsi. Krditin tyinat zr rclnmsi ddikd nzrd tutulur ki, bank krditi knkrt bykt zr vrilir v nun araktri qarlql balanm krdit mqavilsind ks lunur. Krditin vatnda qaytarlmas nu gstrir ki, alnm krdit mssis trfindn myyn lunmu vatda qaytarlmaldr. Mssisnin ald krditin btn rtlri krdit mqavilsind ks lunur. Krdit alnmas n mssis banka susi frmada myyn lunmu riz il mracit dir. Hmin rizd alnacaq krditin istifad lunmas tyinat gstrilmkl mssisnin tsis lmas il laqdar v digr mhasibat utu sndlri tqdim lunur. Hmin sndlr bank trfindn balr, mssisnin maliyy gstricilri, dm qabiliyyti, mnftliliyi sviyysi v s. aradrldqdan snra qrar qbul dir. Krditin istifad lunmas vatndan asl laraq qsamddtli v uzunmddtli la bilr. Mssis dvriyy vsaitinin mvqqti atmamazlln tmin tmk n alnan krditlrin mddti bir il qdr lur v bu frmada vriln krdit qsa mddtli krditlr adlanr. Uzunmddtli krdit bir ildn artq mddt vrilir. Bu kimi krditlr sasn sas vsaitlrin alnmas, uzunmddtli maliyy qyulularna isthsaln gnilnmsi, ynidn qyulmas, yni tikinti ilrinin aparlmasnda istifad lunur. Alnan krditlrin mhasibat utunun aparlmas n Mssislrin mhasibat utu Hsablar Plannda 90 -li Qsamddtli bank krditlri v 92 -li Uzunmddtli bank krditlri passiv hsablar myyn lunmudur. 90 -li Qsamddtli bank krditlri hsab mssisnin lk razisindki v arici banklardan milli v arici valyutalarla ald mtlif qsamddtli (bir ildn artq lmayan mddt) krditlrin vziyyti haqqnda, 92 -li Uzunmddtli bank krditlri hsab il is (bir ildn artq mddt) vriln krditin vziyyti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. Yuarda gstrildiyi kimi krditlm, krditlrin sndldirilmsi v nlarn dnilmsi qaydalar banklarn qaydalar v krdit mqavillri il nizamlanr.

Krdit alnarkn mhasibat utunda aadak yazl aparlr: Alnm qsa v uzunmddtli bank krditlrinin mbllri 90 (92) -li Qsamddtli bank krditlri v Uzunmddtli bank krditlri hsablarnn krditin v 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsab, 52 -li Valyuta hsab, 55 -li Banklarda lan susi hsablar, 60 li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsablarnn dbtin yazl dilir. Bank krditlrinin dnilmmi mbllri pul vsaitini uta alan hsablarla mabirldirilmkl, 90 (92) -li hsablarn dbtin yazlr. Vatnda dnilmmi bank krditlri ayrca utda ks lunur. Alnm krditin tam v qismn dnilmsi il laqdar laraq aadak yazl aparlr: D 90 (92) K 51, 52 - Krditin dnii hsablama hsabndan v ya valyuta hsabndan icra lunduqda; D 90 (92) K 55 Bankda lan susi hsabdak istifad lunmam akkrditivdn dnildikd; D 90 (92) K 78 Krditin trm mssislr trfindn dnildikd Qsamddtli v Uzunmddtli bank krditlrinin analitik utu krditlrin nvlri, nlar vrn banklar v ayr-ayr krditlr zr aparlr. Bank krditlri manatla v arici valyuta il vril bilr. Krdit arici valyuta il vrilrkn, hmin mbl vvlc manatla hsablanr v mliyyatn icra lunduu tarid trtib lunmu hsablamadm zr ar sndin sasn arici valyuta kursuna uyun hsablanr. gr bu mliyyat nticsind krdit zr valyuta kursu frqi yaranarsa, hmin mbl balans trtib lunarkn 80 -li Mnft v zrrlr hsabna krlr. nu da nzr almaq lazmdr ki, bank mliyyatlar zr krdit vrilmsi ancaq banklar trfindn v ya digr bank mliyyatlarn icra tmk n lisnziyas lan krdit tkilat trfindn aparla bilr.

8.2. Brc vaitlri v utu Mssislr banklarla yana digr tkilatlardan v slrdn d krdit ala bilr. Mssislrin digr hquqi v fiziki slrdn pul vsaitinin alnmas brc adlanr. Mssislr bu kimi pul vsaitlrini aadak yllarla ld d bilrlr: - uzunmddtli v qsamddtli krdit frmasnda (banklardan baqa) lk dailind v aricind brc alnmas; - qsamddtli v uzunmddtli qiymtli kazlarn (istiqrazlarn) buralmas v sat; - maliyy vksllrinin bural. Azrbaycan Rspublikasnda brc vsaitlri zr mliyyatlarn icras qaydalar Rspublikann 28 dkabr 1999-cu il tarid tsdiq lunmu Mlki mcllsind myyn lunmudur. Hmin mclld ks lunmu qaydalara gr brc vrnl brc alan arasndak mnasibtlr mvcud lan qanunvriciliy uyun laraq nlarn arasnda balanm mqavil rtlri il tnzimlnir. Brc vrilmsin gr itiraklardan biri (brc vrn) pula v ya digr vz diln yalara mlkiyyt hququnu digr itirakya (brc alana) kirmyi hdsin gtrr, digr itirak (brc alan) is aldqlarna mvafiq laraq pul vya yni kyfiyytd v miqdarda lan yni nvl yalar klind brc vrn qaytarman hdsin gtrr. Brc mqavilsinin prdmti hr hans pul mbli lduqda, krdit mqavilsi adlandrlr. Mstqil p faliyyti klind pul brc vrmkl mul lan slr lav laraq pkarlq qaydasnda krditlr vrilmsi haqqnda mddalar gzlmlidir. Brc mqavilsi ifahi v ya trflr arasnda lan razlamaya gr yazl frmada istifad dil bilr. gr mqavil itiraklar brcun faizlr il vrilmsini rtlndirirlrs, faizlr mvafiq surtd bu ilin snunda dnilmli v brc bir il baa atanadk qaytarlmaldrsa, brcun qaytarlmas il bir vatda dnilmlidir. Mssisy vriln brcun qaytarlmas vat v dnmsi qaydalar trflr arasnda balanm

mqavild gstrilmlidir. Brcvrnin brcalana vrdiyi pul vsaiti mblin uyun laraq qarlql razlama sasnda brcalan myyn faizl lav dni tmlidir. Bu msl trflr arasnda balanm mqavild gstrilmlidir. gr brcalan ald vsaiti myyn mqsdin icras il laqdar alrsa, bl halda brcvrn rait yaradlmaldr ki, alnm vsaitin tyinat zr srf lunmasna nzart d bilsin. Krditalma qaydalarna mvafiq laraq brcun hans mddt vrilmsi vatndan asl laraq brc qsamddtli (yini bir il qdr vata) v uzunmddtli (bir ildn artq vata) sayla bilr. Brclarn utunun aparlmas n mhasibat utu hsablar plannda 94 -li Qsamddtli brclar v 95 -li Uzunmddtli brclar hsablar nzrd tutulmudur. Brclar milli v ya arici valyuta il alndqda 51 -li Hsablama hsab v ya 52 -li valyuta hsab dbtin v 94 -li Qsamddtli brclar v ya 95 -li Uzunmddtli brclar hsablarna mabirlm vrilir. Brclular arasndak mliyyatlar 94 v 95 -li hsablarda brclar dnn qdr qalq laraq salanlr. Brc dndikd 94, 95 -li hsablarn dbtin v 51, 52 -li hsablarn krditin mabirlm vrilir. 94 -li Qsamddtli brclar hsab bir ildn artq lmayan mddt, milli v arici valyuta il lk dailindki v aricdki brc vrnlrl (banklardan baqa) nlardan alnm krditlr v digr clb lunmu vsaitlr zr hsablamalarn vziyyti haqqnda mlumatalr mumildirmk n nzrd tutulmudur. Hmin hsab zr analitik ut brcvrnlr v krditlrin dnilm mddtlri zr aparl. 94 -li Qsamddtli brclar hsab 51 -li Hsablama hsabnn dbti v 51 -li Kassa, 73 -li Sair mliyyatlar zr ii hyti il hsablamalar, 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsablarnn krditi zr mabirldirilir. 95 -li uzunmuddtli brclar hsab zr ut yazllar da 94 -li hsabda ks lunmu yazla uyun laraq icra lunur. Mssislrin lav vsait clb lunmasnda qiymtli kazlar bural (istiqrazlar) da mhm mnb la bilr. Shmdarlar cmiyytlri bir ildn aa lmayan vata istiqrazlar buraa bilrlr.

FSIL 9. QIYMTLI KAIZLARIN UTU 9.1. Qiymtli kazlarn mahiyyti v hmiyyti Qiymtli kazlar srbst bazar iqtisadiyyatnn mhm lmnti lmaqla, mt isthsal v bazar mnasibtlrin saslanr. lkmizd ssial-iqtisadi islahatlarn kirilmsi, iqtisadiyyatn kapitallamas il ynidn qurulmas, masir tlblr cavab vrn yni frmal bazar mnasibtlrinin yaranmasn tlb tmidir. Bu bamdan rspublikamzn iqtisadi inkiafnn masir mrhld qiymtli kazlar bazarnn yksk sviyyd tkili v nun utunun aparlmas prinsiplri susi hmiyyt malikdir. Qiymtli kazlar haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununda (fsil I, madd 1) sas anlay lmaq tibaril qiymtli kazlarn sahibinin mlak v qyri-mlak hquqlarn v bu hquqlarn vrilmsi imkann myyn dilmi frmaya v mcburi rkvizitlr riayt tmkl tsdiqlyn snd lduu gstrilir. Azrbaycan Rspublikasnn Mlki Mcllsind (madd 987) qiymtli kazlar anlay il laqdar laraq gstrilir ki, Qiymtli kaz myynldirilmi frmaya riayt tmkl hr hans hququ tsdiqlyn l bir snddir ki, hmin hquq v bu snd lmadan n hyata kiril bilr, n d baqa s vril bilr. Qiymtli kaz baqasna vrildikd nun tsdiqldiyi btn hquqlar da kir. Qiymtli kazlarda tsdiqlnn hquqlarn nvlri, qiymtli kazlarn mcburi rkvizitlri, qiymtli kazn frmasna aid lan tlblr v digr zruri tlblr qiymtli kazlar haqqnda qanunlarla v ya nlarn myynldirdiyi qaydada tyin dilir. Qiymtli kazn mcburi rkvizitlrinin lmamas v ya qiymtli kazn nun n myynldirilmi frmaya uyun glmmsi nun hmiyytin sbb lur. Qiymtli kazlar mstqil bykt lmaqla alq-satq mliyyatlarnda itirak d bilr v hr bir sahibkar n glir mnbyi hsab luna bilr. Qiymtli kazlarn hrkti nlarn alq-satq mliyyatlarnn yaranmasn vacib rt laraq qarda qyur. mumi mnada qiymtli kazlar ddikd, hr hans mlaka v ya pul mblin lan hququ tsdiq dn, trflr arasnda lan brc mnasibtlrini ifad dn, susi qaydada qyd lunan sndlr baa dlr. nlar dvrtm susiyytlrin gr bazar v qyri-bazar qiymtli kazlara blnr. Bazar qiymtli kazlar bazarda srbst dvrtm qabiliyytin malikdir v ya baqa szl srbst alnb, satla bilr. Qyri-bazar qiymtli kazlar is knkrt mlak subykti n nzrd tutulur v yuarda gstriln susiyytlr malik lmur. Qiymtli kaz buraan hquqi s mitnt (missiya dn) adlanr. mitnt frmasnda dvlt yrli hakimiyyt rqanlar v Azrbaycan Rspublikas razisind qydiyyata alnm mtrk v arici mssislr d bilrlr. Gndlik bazar mnasibtlri sasnda mtlr v pul vsaitlri bu mnasibtlrin hr hans bir itiraksndan digrin kir ki, bu lamtlr hr df qydiyyata alnr v rsmildirilir. Bunun is bir frmasn qiymtli kazlar tkil dir v nlarn zlri d bazar itiraklar arasndak mnasibtlrin byktin vrilir, nki bir sra hallarda hr hans bir svdlmnin balanmas v hyata kirilmsi nu rsmildirn sndin mty, yaud pul vsaitlrin mbadilsi il mayit lunur. yni zamanda bu hm d dmkdir ki, qiymtli kazlar hmiyytin gr mtlrdn v puldan da frqlnir. nun hmiyyti susil sahibin vrdiyi hquqlarla myynlir. Qiymtli kaz klind yalnz iqtisadi, pul ifadsin malik lan knkrt mlak mnasibtlrindn dan hquqlar tzahr dir. Qiymtli kazlar baqasna vrildikd Azrbaycan Rspublikas Mlki mcllsind myyn lunmu rtlr yrin ytirildikd qiymtli kaza aid lan btn hquqlar qiymtli kaz ld dn kir. Burada sas rt hmin qiymtli kazn baqasna vrilmsi hququ mvcud lmaldr. Azrbaycan Rspublikas Mlki mcllsind qiymtli kazlarn aadak frmalar myyn dilmidir. Bu qiymtli kazlara rdrlr, vksllr, klr, istiqrazlar, shmlr, mt

kazlar v digr sndlr aiddir. Istiqrazlar v shmlr invstisiya qiymtli kazlara, rdrlr, klr v vksllr dni qiymtli kazlar, mt kazlar titul qiymtli kazlar hsab lunur. Gstriln qiymtli kazlarn nvlrini tyinat zr aadak frmada rh tmk lar: rdr anlay. rdr l bir snddir ki, nun sasnda bir s (arc) baqa s (dyiciy) arcnn hsabna pul, qiymtli kazlar v ya digr vzlunan yalar vrmyi taprr. rdri alan s dyicidn hdliyin icrasn z adndan tlb tmk hququ qazanr. Vksl anlay. Vksllr rdrli qiymtli kazlardr v vksl vrn nlarn vasitsil myyn s myyn mbl dmk barsind baqa s (dyiciy) gstri vrir. k anlay v nun mzmunu. k rdrli qiymtli kaz lub, ifad tdiyi pul mblinin k sahibin dnilmsi bard k vrni banka vrdiyi v h n il rtlndirilmyn yazl srncamndan ibartdir. kl aadak rkvizitlr gstrilmlidir: - sndin mtnin dail dilmi k ad; - myyn pul mblini dmk bard sad v h n il rtlnmyn taprq; - dnii icra tmli lan bankn ad; - dniin yrin ytirilmsi; - kin trtib lunduu tariin v yrin gstrilmsi; - k vrnin imzas. Mvcud qaydalara gr banklarn yalnz l k blanklar vrmsin icaz vrilir ki, rada mtb sulu il ap dilmi aadak mlumatlar lsun: dyici bankn ad, nvan v tlfn nmrsi, k vrnin (hsab sahibinin) ad v nvan, habl dyici bankn hsab nmrsi. Istiqraz klind brc dnii anlay. Istiqraz, nun sahibinin nu buram sdn istiqrazda nzrd tutulan mddt istiqrazn nminal dyrini v ya baqa mlak kvivalntini almaq hququnu tsdiqlyn qiymtli kazdr. Istiqraz nun sahibin hminin istiqrazn nminal dyrindn faiz almaq hququ v ya digr ya hquqlar vrir. Shm anlay v nun mzmunu. Shm qiymtli kaz lub, shmdar cmiyytind zvly v sahibinin (shmdarn) shmdar cmiyyti mnftinin bir hisssini dividndlr klind almaq, shmdar cmiyyti ilrinin idar lunmasnda itirak tmk hququnu v cmiyytin lvindn snra qalan mlakn bir hisssin hququnu tsdiqlyir. Azrbaycan Rspublikasnn Shmdar cmiyyti haqqnda Qanununda gstrilir ki, Shmdar cmiyyti tsrrfat faliyytini hyata kirmk mqsdil nizamnam fndunu shm buramaq ylu il frmaladran fiziki v ya hquqi slrin knll sazii sasnda yaradlan mssisidir (madd 1). mt kazlarnn anlay. Anbar sahibinin anbardan mt buralmas v ya qbul lunmasna dair trtib lunmaqla vrdiyi snd mt kaz saylr. mt kazlarnda sndin trtib lunduu yr v tari, sndi vrmi sin imzas, sndi vrmi sin ad v yaay yri, salanlan v salanmaa vriln mallarn miqdar, lamtlri, mt sndlrinin nslrinin say v s. gstrilmlidir. Hr bir qiymtli kazn nminal dyri nun zrind gstrilir. Lakin bu gstrici rti hsab lunur. nki ilkin bazarda bir sra hallarda qiymtli kaz nminal dyrindn aa qiymt satlr. Bu qiymtlndirm mhasibat utunda gni kild istifad lunur. Bl qiymtli kazn nminal dyri zr qiymti gstricilrl mssisnin nizamnam kapitalnn utunda istifad lunur.

9.2. Shmlrin utu Masir raitd qiymtli kazlarn frmalarnda byk faizi shmlr tutur. Shmlr shmdarlar cmiyytlri, mssislr, kmmrsiya banklar trfindn buralmaqla, nlarn tsrrfat-maliyy faliyytlrinin gnilnmsind mhm vasit lmaqla, shm sahiblrinin shmdarlar cmiyyti

vsaitind itirakn tmin tmin tmkl, mnftin myyn hisssinin dividnd frmasn almasna v cmiyyt lv larkn qalqda lan vsaitin bldrlmsind itirak tmk hququ ld dir. dm frmasndan asl lmayaraq shmlrin dyri milli manatla ifad lunur. Shm sat il laqdar lan matrial v pul vsaitlri Shmdarlar Cmiyytinin mlak hsab lunur. Shmlrin btn frmalarnda aadak rkvizitlrin lmas vacib rtdir: - shmdarlar cmiyytinin ad v nvan; - shmin ad, nun sra nmrsi v buralma tarii; - shmin frmas (sad v ya imtiyazl) v nminal dyri; - shm sahibinin ad (adl shm n); - dividndin dnilmsi vat; - Shmdarlar Cmiyyti rhbrinin imzas. Shm bir snd lmaqla iki hissd trtib lunur. Bunun bir hisssi shmin sas v digr hisssi is nun kupn vrqsidir. Kupn vrqsi dividnd almaq n istifad dilir. Hr bir shmdar cmiyyti mstqil tsrrfat vahidi hsab lunur. z kapitalnn hrktini, tsrrfat prsslrini v digr mliyyatlarn mhasibat utunda ks tdirmli v nlara nzart tmlidir. Mnftdn vrgidmnin vahid sistmi btn mssislr n vacib lan mhasibat utunun aparlmasnn v mhasibat (maliyy) hsabatlarnn trtib lunmasnn sas prinsiplrin ciddi ml lunmasn tlb dir. Idartm mqsdlri n tsrrfat utunun tkili mssisnin slahiyyti sasnda nizama salnr. Lakin, tsrrfat mliyyatlarnn mhasibat utu yazllar, tnikas v cari ut infrmasiyalarnn hsabat dvrnn snunda balans mumildirilmsi sahsind utun mtdlji prinsiplri btn mssislr n sasn ynidir. Bu bamdan shmdar cmiyytlri z tsrrfat faliyytind rspublikamzda hazrda istifad lunan Milli hsablar planndan istifad dirlr. Hsablar planna sinttik hsablar lav dilmsi is Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyinin razl il dil bilr. Shmdarlar Cmiyyti faliyytind mhm msl shmlrin buralmas mliyyatlarnn icrasdr. Qiymtli kazlar buralmas il laqdar laraq srf lunan msrflr 80 -li Mnft v zrrlr hsabnn dbtin yazl aparlr. Qiymtli kazlar nminal dyrlri zr balansaras hsab saylan 006 -li Ciddi hsabat blanklar hsabnda ks lunur. Bununla laqdar laraq susi jurnal trtib lunur v hmin jurnalda ut aparlr. Qiymtli kazlarn hrkti mdail-maric sndinin trtibi il sndldirilir. Abun yazlnda itirak dn slr shmin nminal dyrinin 10 faizini qabaqcadan dmlidirlr. Bununla laqdar laraq aadak mhasibat yazl aparlr: Dbt 50 Kassa, 51 Hsablama hsab, Krdit 75-1 Tsisilrl hsablamalar hsabnn Nizamnam kapitalna qyulular zr hsablamalar subhsab. Shmdarlar tsis haqq kimi shmlrin nminal dyri hcmind pul vsaiti v digr aktivlr tqdim tdikd aadak yazl aparlr: Dbt 50 Kassa, 51 Hsablama hsab, 01 sas vsaitlr, 04 Qyri maddi aktivlr, 10 Matriallar v sair. Krdit 75-1 Tsisilrl hsablamala. yni zamanda: Dbt 85-2 Nizamnam kapital hsabnn Abun kapital subhsabna Krdit 85-3 Nizamnam kapital hsabnn dnilmi kapital subhsabna yazl aparlr. Shmlr nminal qiymtlri yksk qiymt satla bilr. Bu halda yaranm msbt qiymt frqi missiya glirlri adlanr. Bllikl shmdarlar tsis haqq kimi shmlrin nminal dyrindn artq

mbld pul vsaiti v digr aktivlr tqdim tdikd aadak yazl dilmlidir. Dbt 50 Kassa, 51 Hsablama hsab, 01 sas vsaitlr, 04 Qyri maddi aktivlr, 10 Matriallar v sair. Krdit 87-2 lav kapital hsabnn missiya gliri subhsab. Hsabat dvrnn nticlri il laqdar laraq shmdarlara dividnd hsablandqda: D 81-2 Mnftin istifadsi K 70 myin dnii zr ii hyti il hsablamalar K 75-2 Tsisilrl hsablamalar, Glirlrin dnmsi zr hsablamalar subhsab. Shmdarlara dividnd dndikd: D 70 myin dnii zr ii hyti il hsablamalar. K 50 Kassa hsab, K 51 Hsablama hsab, K 52 Valyuta hsab zr yazl aparlr.

9.3. Istiqraz vrqlrinin utu Masir dnya lklrind shm n ktlvi qiymtli kaz frmas lsa da vsait clb lunmasnda krditin d rlu bykdr. Krdit mliyyatlarnda is istiqrazn mhm yri vardr. Istiqraz nun sahibi il nu buraan s arasndak brc mnasibtlrini tsdiqlyn qiymtli kazdr. Azrbaycan Rspublikasnn Mlki Mcllsind (madd 1070) gstrilir ki, istiqraz, nun sahibinin nu buram sdn istiqrazda nzrd tutulan mddtd istiqrazn nminal dyrini v ya baqa mlak kvivalntini almaq hququnu tsdiqlyn qiymtli kazdr. Istiqraz nun sahibin hminin istiqrazn nminal dyrindn faiz almaq hququ v ya digr ya hquqlar vrir. Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyin gr istiqraz vrqlri dvlt trfindn, mssislr v shmdarlar cmiyytlri trfindn buralr. Istiqraz vrqlri knkrt s n v tqdim dn n nzrd tutula bilr. Mssisnin baqa mssislrin qiymtli kazlarna, dvlt v yrli brclar zr faizli istiqrazlara v s. qsamddtli (bir ildn lmayan) qyulularn, hminin mssis trfindn digr mssislr vriln brclarn mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n Mhasibat utu hsablar plannda 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsab myyn lunmudur. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabna aadak subhsablar ala bilr: 58-1 Istiqrazlar v sair qiymtli kazlar 58-2 Dpzitlr, 58-3 Vrilmi brclar v baqalar. 58-1 Istiqrazlar v sair qiymtli kazlar subhsabnda dvlt v yrli brclar zr faizli istiqrazlar, hminin digr qiymtli kazlara qsamddtli qyulularn mvcudluu v hrkti uta alnr. Istiqrazlar v qiymtli kazlar 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabna satn alnma qiymtlri il mdail dilir. Mssis trfindn alnm istiqraz v digr qiymtli kazlar 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn dbtind, 51 -li Hsablama hsab, 52 -li Valyuta hsab, matrial v digr srvtlri uta alan hsablarn krditind ks tdirilir. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnda uta alnan istiqrazlar v digr qiymtli

kazlarn dnii v sat 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn dbtind v 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn krditind ks tdirilir. Pul vsaitlrinin mantlr krlmsi mssis trfindn 51 -li Hsablama hsab v ya 52 -li Valyuta hsabnn krditind v 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn dbtind ks tdirilir. mant mbllrinin bank trfindn qaytarlmas hallarnda mssislrin utunda ks yazllar aparlr. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsab zr analitik ut qsamddtli maliyy qyuluunun nvlri v bu qyulularn qyulduu byktlr zr aparlr.

FSIL 10. FNDLARIN, MQSDLI MALIYYLMLRIN V MALIYY NTICLRININ UTU 10.1. Mssisnin znmsus kapital haqqnda anlay v nun frmalamas Btn tsrrfat subyktlri nlarn tkilati-hququ frmasndan asl lmayaraq znn tsrrfat faliyytini hyata kirmk n myyn hcmd kapitala malik lmalar mhm rtdir. Kapital ddikd tsrrfat subyktinin fasilsiz faliyytinin hyata kirilmsi n lazm lan vsaitlrin, matrial qiymtlilrinin, pul vsaitlrinin, maliyy qyulularnn, hquq v imtiyazlarn alnmas rclrinin cmlnmi ykunu nzrd tutulur. Yaranma mnblrin gr kapital mssisnin znmsus v clb dilmi (hdilik) frmasnda la bilr. znmsus kapital mssisnin mhasibat utu balansnda ks lunmu mumi kapitalndan hdiliyin arlmasndan snra qalan vsaitlrdir. Mssis aktivi bir qayda laraq mlkiyytilrin v krditrlarn sasnda frmalar. Mssisnin znmsus kapital nizamnam, lav, htiyat kapital, bldrlmmi mnftdn v susi fndlardan ibartdir. Bllikl alis aktivlr kimi araktriz diln mssisnin znmsus kapital nun btn aktivlrinin mbli il brc kapital mbli arasndak frq brabrdir. Mhasibat utunda mlak nvnn laqlndirilmi aktivlr, hdliklr v znmsus kapital aadak frmulann trtibini yaradr: Aktivlr=hdilik + znmsus kapital gr mssisnin znmsus kapital il hdiliyin birliyi nzr alnarsa nda aadak yazl qbul luna bilr: Aktiv=Kapital Gstriln brabrlik hcmindn, mlkiyyt frmasndan, tkilati quruluundan v faliyytindn asl lmayaraq, btn iqtisadi subyktlr aid dilir. Bu brabrlik kiik mssislr v byk hcmli shmdarlar cmiyytlrind d qbul lunur. Tsrrfat mliyyatlarnn icras il laqdar laraq aktivlrin bzi frmalar, hdiliklr v znmsus kapital dyiil bilr, lakin iqtisadi subyktin aktivinin mbli daima hdilik v znmsus kapitala brabr lmaldr. Mssis vsaitlrinin sas mnblrinin mlkiyytilrin Nizamnam kapital frmasnda cmlnmi vsaitlri, Mssis trfindn myyn dilmi qaydada yaradlm kapitaln digr nvlri, habl tsisilr trfindn isthsaln gnilndirilmsi n ayrlan mnft v bir szl mssisnin znmsus vsaitlri tkil dir. Gstriln vsaitlrl yana z faliyytini maliyyldirmk n mssis banklardan, digr hquqi v fiziki slrdn brc alnan clbdilmi vsaitlrdn d istifad dir. Nzr almaq lazmdr ki, znmsus kapitaln artmasnn sas mnbyi mlkiyytilrin qyduqlar srmaylr v tsrrfat faliyyti nticsind ld lunan mnftdir. Sahibkarlarn gtrdklri vsaitl laqdar laraq znmsus kapital azalr. Tmiz mnftin artmas is bilavasit mnftin mumi mblinin srf lunmu msrflrdn artq lmas il yaranr. Mhasibat utunda rti laraq kapital-aktiv kapitala v passiv kapitala ayrlr. Aktiv kapitala faliyytd lan kapital, passiv kapitala is nun mnblrinin frmalamas zr kapital aid dilir. Aktiv kapital mssisy msus lan btn mlakn dyrinin ykunudur. Mssisnin aktiv kapital nun mlak v clb lunmu vsaitlridir. Mssis aktivi bilavasit krditrlardan mlkiyyt sahiblrindn dail lur v mumi aktivin hcmini mbl tibaril nlarn qyduqlar mlak mbli tkil dir. gr mssis z faliyytini dayandrarsa, ilk nvbd brdclarn tnzimldikdn snra qalan aktiv mblini sahibkarlar arasnda bldrmlidir. Passiv kapital srbst iqtisadi subykt msus lan mlakn mnblrini araktriz tmkl znmsus v brc kapitaln hat dir. Mssisnin znmsus kapital mumi frmada mssisy msus lan mlak hat dir, nun mumi mblini gstrir v tmiz aktiv adlanr.

Bllikl znmsus kapital tmiz mlakn kvivalnti hsab lunur v mumi aktivdn hdiliyin masn sas tutur.

10.2. Nizamnam kapitalnn utu Nizamnam kapital hr bir mssisnin qarsnda qyduu vziflrin yrin ytirilmsind mhm vsait mnblrinin frmalamas gstricilrini ks tdirir. Mhasibat utu v hsabatnda mssisnin i hcmini v maliyy vziyytini araktriz dn gstricilrdn biri Nizamnam kapitaldr. Nizamnam kapital mssisnin glck tsrrfat maliyy faliyytind mnft ld tmk n na lazm lan ilkin kapitaldr. Nizamnam kapital mssis yaradlarkn tsisilrin qyduqlar vsaitlr sasnda frsmalar. Nizamnam kapitalnn frmalamas mvcud lan qanunvricilik, nrmativ aktlarn v mssislrin tsis sndlri tlblrin uyun icra lunur. Nizamnam kapitalnn hcmi mssisnin nizamnamsind z ksini tapr v mssisnin tsrrfat maliyy dvriyysi nun hcmin tsir gstrir. nun hcmi mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq yalnz mssis tsisilrinin qrar il dyidiril bilr. Shmdarlar cmiyytlri, kllktiv tsrrfat, kprativ v s. kimi susi mlkiyyt lan mssislrin nizamnam kapital nlarn tsisilrinin qyduqlar pul vsaiti v digr mlaklar sasnda frmalar. Azrbaycan Rspublikasnda shmdarlar cmiyytlrinin yaradlmas, idar lunmas v faliyyti il laqdar qaydalar 28 dkabr 1999-cu il tarili qanunla tsdiq dilmi Azrbaycan Rspublikasnn Mlki mcllsi haqqnda Qanunla (2005-ci il sntyabrn 1-dk lan dyiiklik v lavlrl) tnzimlnir. Nizamnam Kapital dvlt qydiyyatndan kmlidir. nun dyiilmsi ancaq mssisnin tsisilrinin qrar sasnda icra luna bilr. Bllikl, yni yaradlm mssisnin tsisilrinin vsaiti sasnda frmalam znmsus kapital dvlt qydiyyatndan kmkl hququ nizamnam kapital frmasn ifad dir. Mhasibat utu hsablar Plannda mssislrd nizamnam kapitalnn vziyyti v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n 85 -li Nizamnam kapital passiv hsab nzrd tutulmudur. 85 -li Nizamnam kapital hsabnn qal mssisnin tsisdici sndlrind myyn dilmi nizamnam fndunun hcmin mvafiq lmaldr. 85 -li Nizamnam kapital hsabna yazllar yalnz mssisnin tsisdici sndlrind mvafiq dyiikliklr dildikdn snra nizamnam kapitalnn myyn dilmi qaydada hyata kiriln artmas v azalmas hallarnda aparlr. Mssis dvlt qydiyyatndan kdikdn snra nun nizamnam kapital tsisi sndlrd nzrd tutulmu tsisilrin qyduu mbld 75 -li tsisilrl hsablamalar hsab il mabirldirilmkl, 85 -li Nizamnam kapital hsabnn krditind ks tdirilir. Tsisilrin qyulular dail lduqda, pul vsaitlri v digr qiymtlilri uta alan hsablarla mabirldirilir v mliyyat aadak frmada utda ks lunur: Dbt 01 sas vsaitlr, 04 Qyri-matrial aktivlri, 06 Uzun mddtli maliyy qyulular. 10 Matriallar, 12 Azqiymtli v tzkhnln yalar, 41 Mallar, 50 Kassa, 51 Hsablama hsab, 52 Valyuta hsab. Krdit 75-1 Tsisilrl hsablamalar hsabnn Nizamnam kapitalna qyulular zr hsablamalar subhsab.

Tsisilrin tsis dnii zr tqdim tdiklri sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr, mt-matrial dyrlri trflrin razl sasnda qiymtlndirilir v tsis sndind ks lunur. Qiymtli kazlar (shmlr, istiqrazlar) v digr maliyy aktivlri trflrin razl il qiymtlndirilir. Nizamnam kapitalnn artmas v azalmas bir qayda laraq kn hsabat ilinin ykunu myyn lunduqdan v mssisnin tsis sndlrind dyiikliklr dildikdn snra icra lunur. Mssisnin nizamnam kapitalnn hcmi aadak hallarda artrla bilr: - qanunvricilikd tlb lunduqda; - sas vsaitlr ynidn qiymtlndirildikd; - istiqrazlarn shmlr dyiilmsi il laqdar laraq, yni shm buraldqda; - mssis mnftinin bir hisssinin fnda ayrlmas il laqdar laraq; Bllikl mssisnin tsrrfat faliyyti nticsind nizamnam kapitalnn artmas il laqdar laraq aadak yazl aparlr: Hsabat ilinin mnfti zr: Dbt 80 Mnft v zrr, Krdit 85 Nizamnam kapital. Bldrlmmi mnft zr: Dbt 88-2 Bldrlmmi mnft (zrr) Krdit 85 Nizamnam kapital susi tyinatl fndlar zr: Dbt 88-34 Bldrlmmi mnft (zrr) Krdit 85 Nizamnam kapital. htiyat fndu zr: Dbt 86 htiyat kapital, Krdit 85 Nizamnam kapital. lav kapital zr: Dbt 87-1 lav kapital, Krdit 85 Nizamnam kapital. Nizamnam kapital aadak hallarda azaldla bilr: - tsisilrin qyduqlar vsaiti gri aldqda; - shmdarlar cmiyytind shmin lv lunmas nticsind; - shmin nminal dyrinin azaldlmas il laqdar. Mhasibat utunda nizamnam kapitalnn azalmas il laqdar laraq 85 -li Nizamnam kapital hsabnn dbtin v 75-1 Tsisilrl hsablamalar hsabnn krditin yazl aparlr. Bununla laqdar laraq shmdarlarn ddiklri vsaitin qismn qaytarlmas hll lunur v bunun nticsind 75-1 Tsisilrl hsablamalar hsabnn Nizamnam kapitalna qyulular zr hsablamalar subhsabnn dbtin v 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsab v 52 -li valyuta hsabnn krditin yazl aparlr. 85 -li Nizamnam kapital zr analitik ut l tkil lunmaldr ki, mssisnin tsisilri, kapitaln yaradlmas mrhllri v shmlrin nvlri zr infrmasiyann frmalamasn tmin tsin.

10.3.Maliyy qyulular, nun tsnifat v utu Bazar iqtisadiyyat raitind alq-satq bykti lan sas vsaitlr (trpaq sahsi, binalar, nqliyyat vasitlri v s.) matrial dvriyy vsaitlri (ammal, matrial, hazr mhsullar, mallar v s.) qyri-maddi aktivlrl (patnt, lisnziya, ticart markas v s.) yana qiymtli kazlar saylanshmlr, istiqrazlar, bank klri v s. itirak dir.

Maliyy qyuluu mssisy msus lan vsaiti srmay qyuluu frmasnda myyn sahlrd lav mnft ld tmk n myyn dvr rzind srf lunmasn nzrd tutur. Bu kimi yayndrlm vsait zr maliyy qyuluu vat tibaril uzunmddtli (bir ildn artq vata) v qSAmddtli (bir ildn az vata) qyulu frmasnda icra luna bilr. mumiyytl maliyy qyuluuna digr mssisnin nizamnam kapitalna qyulan vsait, baqa mssislrin qiymtli kazlarna, faizli dvlt v yrli istiqrazlara, brc frmasnda vriln vsaitlr v balanm mqavil sasnda birg mssisy vsait qyuluu aid dilir. Maliyy qyuluunu tsdiq dn sas sndlr alnm shmlr, srtifikatlar, istiqrazlar v qyulmu vsait zr alnm araylar hsab lunur. Maliyy qyulularnn utunu aparmaq n mhasibat utu hsablar plannda 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular v 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular aktiv hsablar nzrd tutulmudur. 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsab baqa mssislrin qiymtli kazlarna, dvlt v yrli brclar zr faizli istiqrazlara, lk razisind yaradlm digr mssislrin nizamnam fndlarna, mssisnin aricdki kapitalna v s. uzunmddtli maliyy qyulularnn, hminin mssisnin digr mssislr vrdiyi brclarn mvcudluu v hrkti haqqnda mlumatlar mumildirmk n nzrd tutulmudur. 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsab zr aadak subhsablar ala bilr: 06-1 Pay v shmlr subhsabnda shmdar cmiyytlrinin shmlrin, lk dailind yaradlm digr mssislrin ( cmldn trm mssislrin) nizamnam kapitalna, mssislrin aricdki kapitallarna v s. uzunmddtli qyulularn mvcudluu v hrkti uta alnr; 06-2 Istiqrazlar subhsabnda dvlt v yrli brclar zr faizli istiqrazlara, hminin digr bu kimi qiymtli kazlara uzunmddtli qyulularn mvcudluu v hrkti uta alnr; 06-3 Vrilmi brclar subhsabnda vrilmi istiqrazlarn hrktinin utu ks lunur. Shmlr, istiqrazlar v sair qiymtli kazlar 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsabna al qiymti il mdail dilir. Mssislr trfindn icra lunan uzunmddtli maliyy qyulular 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsabnn dbtind, 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar, 48 -li Sair aktivlrin sat, 50 -li Kassa, 51 -li Hsablama hsab v yaud digr qiymtlilri uta alan hsablarn krditind ks tdirilir. gr mssislrin aldqlar istiqrazlar v bunlara bnzr qiymtli kazlarn al dyrlri nlarn nminal dyrlrindn yksk larsa, nda hr df nlar zr atas glirlri hasablayarkn hmin kazlarn al v nminal dyrlri arasndak frq mbli silinir. Bu zaman 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn dbtin, 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsabnn (al v nminal dyrlri arasndak frq mblind v 80 -li Mnft v zrr hsabnn krditin yazl aparlr. 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsabnda uta alnan qiymtli kazlarn dnii (satlmas) v sat 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn dbtind v 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsabnn krditind ks tdirilir. 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular hsab zr analitik ut uzunmddtli maliyy qyulularnn nvlri v nlarn qyulduu byktlr zr aparlr. Bu zaman analitik utu quruluu hmin lk razisind hm d aricdki byktlr uzunmddtli maliyy qyulularnn hrktin dair mlumatlarn ld dilmsini tmin dir. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnda qiymtli kazlar uta alnr ki, mssisnin baqa mssislrin qiymtli kazlarna, dvlt v yrli brclar zr faizli istiqrazlara v s. Bir ildn lmayan invstisiyalar haqqnda mlumatlar mumildirmk n istifad dilir. dni mddti myyn dilmyn digr qiymtli kazlara qyulular 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnda hmin qyululardan bir ildn artq glir gtrlmsi mqsdi gdlmyn hallarda uta alnr. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabna aadak subhsablar ala bilr:

58-1 Istiqrazlar v sair qiymtli kazlar subhsabnda dvlt v yrli brclar zr faizli istiqrazlara, hminin digr qiymtli kazlara qsamddtli qyulularn hrkti uta alnr. 58-2 Dpzitlr subhsabnda mssisnin bank mantin v digr mantlr qyduu milli v arici valyutadan ibart vsaitlrinin hrkti uta alnr. 58-3 Vrilmi brclar subhsabnda mssis trfindn digr mssislr vriln qsamddtli pul, istiqraz v digr brclarn hrktini uta almaq n nzrd tutulmudur. Mssis trfindn alnm istiqraz v digr qiymtli kazlar 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn dbtind, 51 -li Hsablama hsab, 52 -li Valyuta hsab, yaud matrial v digr srvtlri uta alan hsablarn krditind ks tdirilir. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnda uta alnan istiqrazlar v digr qiymtli kazlarn alnmas v sat 48 -li Sair aktivlrin sat hsabnn dbtind, 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn krditind ks tdirilir. Pul vsaitlrinin mantlr krlmsi mssis trfindn 51 -li Hsablama hsabnda v ya 52 -li Valyuta hsabnn krditind v 50 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn dbtind ks tdirilir. mant mbllrinin bank trfindn qaytarlmas hallarnda mssis utunda ks yazllar aparlr. Vriln brclar 51 -li Hsablama hsab v ya digr mvafiq hsablarla mabirlmkl 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn dbtind ks tdirilir. Brcun qaytarlmas 51 -li Hsablama hsab v ya digr mvafiq hsablarn dbtind v 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular hsabnn krditind ks tdirilir. 58 -li Qsamddtli maliyy qyulular zr analitik ut qsamddtli maliyy qyulularnn nvlri v bu qyulularn qyulduu byktlr zr aparlr.

10.4. Maliyy nticlri, nun trkibi v utu Mssisnin igzar faliyytinin myyn lunmasnn n vacib frmas nun hsabat dvrnd isthsal v maliyy-tsrrfat faliyyti nticsind ld tdiyi maliyy nticsi gstricilridir. Bu gstricilr mnft v zrrl nticln bilr. Maliyy Nticsi Azrbaycan Rspublikasnn Mhasibat utu haqqnda Qanunun tlblrin uyun laraq mhasibat utunun btn mliyyatlar nticlrinin v mhasibat utu maddlrinin qiymtlndirilmsi nticsi laraq myynldirilir. Mssisnin hsabat dvrndki faliyyti il laqdar maliyy nticsi (mnft, zrrlr) nun znmsus kapitalnn artmas v ya azalmas hcmi il myyn lunur. Mssisnin maliyytsrrfat fvliyyti nticsind znmsus kapitalnn artmas mnft v zrr uyunlar. Maliyy nticsi hsabat iinin balancndan nun snuna, yni ykunlamas dvrn hat dir. Mhasibat utu nticlri il myyn lunmu mnft v zrrlr mssisnin maliyy-tsrrfat faliyytind aadak mnblrdn ml glir. a) mssisnin bilavasit yrin ytirdiyi cari faliyytdn, yni mhsul sat, ilrin v idmtlrin yrin ytirilmsindn yaranm ntic (mnft, zrr); b) sas vsaitlrin v digr aktivlrin satndan maliyy nticsi; v) satla laqdar lmayan maliyy-tsrrfat mliyyatlarndan mnft v zrrlr; q) mnftdn bdcy dmlr zr rclr. Yuarda gstriln mnft v zrrin ykunu mssisnin znmsus kapitalnn artmas v ya azalmasn ks tdirir. Mssislr hsabat ilinin tam ykunu sasnda maliyy nticsini myyn dir. Hsabat ili zr balans mnfti, bdc il hsablamalarn nticsi nzr alnmaqla myyn lunur. Balans mnfti mssisnin btn isthsal v qyri-isthsal maliyy-tsrrfat faliyyti zr ld lunmu mnftin ykunudur. Qanunvricilikd myyn lunmu vrgilr v digr icbari tdiyylr dndikdn snra mssis srncamnda qalan mnft nun nun alis mnfti saylr.

Hsabat ili dvrnd yaranm alis mnftin mssis faliyytind susi hmiyyti vardr. Mssis srncamnda qalan mnft myyn tyinatlar zr bldrlr. Mnftin qal, nun hrktinin utu v nun glck bldrlmsi il laqdar laraq mhasibat utunda bldrlmmi mnft gstricisi myyn lunmudur. Hsabat ilinin bldrlmmi mnftinin qalq mbli mssisnin illik balansnda gstrilir. Kn illrin v hsabat ilinin bldrlmmi mnftinin hrkti 88 -li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsabnda ks lunur. Sat mliyyatlarnn ykun (mnft v ya zrr) gstricilri ilk nvbd ayr-ayr satla laqdar hsablarda ks lunur v snra mumi mbl mnft v zrr hsabna kirilir. Bununla laqdar laraq mhasibat utunda mhsul satndan ld diln maliyy nticlri (mnft v zrr) 46 -li Mhsul (i, idmt) sat, 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar, 48 -li Sair aktivlrin sat adl susi hsablardan istifad lunur. Sat hsablar hr ayn snunda balanr v nlarda qalq qalmr. Mssisnin sas faliyyti dairsind isthsal diln, yrin ytiriln, yaud gstriln i, idmt 46-li Mhsul (i, idmt) sat hsabnda myynldirilir. Hmin hsabda satdan dail lan mbll (46 -li hsabn krdit dvriyysi) satlm mhsulun tam maya dyri (46 -li hsabn dbti) arasndak frqi mssisnin maliyy nticsini mnft v ya zrrlr tkil dir. gr 46 -li krdit dvriyysi nun dbt dvriyysindn lduqda bu sn nticnin mnftl lduunu gstrir v bu utda aadak qaydada rsmildirilir. D-t 46 Mhsul (i, idmt) sat hsab K-t 80 Mnft v zrr hsab. Satdan zrr ld dildikd (46 -li hsabn dbt dvriyysi, krdit dvriyysindn lduqda) 80 -li Mnft v zrr hsabnn dbti v 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsablarnn mabirlmsi zr yazl aparlr. Bllikl 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsab mhsullarn, mallarn, yrin ytirilmi ilrin v gstrilmi idmtlrin sat prssi haqqnda mlumatlar mumildirmk, habl bu qiymtlrin satndan lan maliyy nticlrini myyn tmk n myyn lunmudur. Bu hsabda qyd tdiyimiz kimi mhsul satnn tam maya dyri v satdan ld diln pul vsaitlri ks tdirilir.satlan mhsullarn analitik utu ayr-ayr mhsullar v mhsul qruplar zr ayrlqda aparlr. Bu qaydada utun aparlmasnda mqsd satlan hr bir mhsul qrupu zr ayrlqda rntabllik sviyysini hsablamaa imkan yaranr. sas vsaitlrin v sair qiymtlrin aktivlrinin sat nticlri 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar, 48 -li Sair aktivlrin sat hsablarnda ks lunur. Mssisnin sas vsaitlrinin v sair aktivlrinin satndan ld lunan mnfti v ya zrri hmin vsaitlrin sat qiymti il ilk v ya qalq dyri arasndak frql myyn dilir. 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar hsab mssisy sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar prsslri haqqnda mlumatlar mumildirmk, lc d nlarn satndan dail lan maliyy nticlrini myynldirmk n nzrd tutulmudur.

10.5. Mssis mnfti v zrrlrinin utu Srbst bazar iqtisadiyyatna kid dvrnd isthsaln inkiaf tdirilmsin maran artmasnda mssis mnftinin rlu bykdr. Tsrrfat mliyyatlarnn icrasnda mssislrd mnftl yana zrrlr d yaranr. Mnftl yana, myyn lunmu zrrlr d mhasibat utunda hr bir madd zr, mumi maliyy nticlrind ks lunmaldr. Hsabat dvrnd mssis zr ld lunmumnft v zrrlri ks tdirmk n hsablar plannda 80 -li Mnft v zrr aktiv-passiv hsab nzrd tutulmudur. Hmin hsabda mssisd myyn lunmu btn mnft v zrr mbllri ks lunur.

Mssisnin sn maliyy nticsi mhsul (i, idmt) sat, digr maddi srvtlrin satndan, habl satdan knar glirlr v itkilrdn asl laraq frmalar. 80 -li mnft v zrr hsabnn dbtind mssisnin zrri, krditind is mnfti ks tdirilir. Hmin hsabn dbt v krdit dvriyysinin zldirilmsi nticsind myyn lunmu mbl hsabat dvrnun sn maliyy nticsini gstrir. 80 -li Mnft v zrr hsab zr qalq mssisnin hsabat ilinin vvlindn snuna lan maliyy nticlrini araktriz tmkl, hsabat krdit qalnn mumi mbli hsabat dvrndki mnfti gstrir. gr hsabat dvrnd 80 -li hsabat dbt qal larsa bu mssisnin zrrl ildiyini gstrir. Bl nticnin myyn lunmas hsabat dvrnn maliyy nticsinin mnft v ya zrrini gstrir. Hsabat dvrnn snunda illik mssis balansnn trtib lunmas il laqdar laraq 80 -li Mnft v zrr hsab balanr v bununla laqdar laraq aadak yazl aparlr: mumi mnft mbli zr: Dbt 80 Mnft v zrr hsab, Krdit 88 Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsab. mumi zrr mbli zr: Dbt 88 Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsab. Krdit 80 Mnft v zrr hsab. mumiyytl hsabat dvrnd 80 -li Mnft v zrr hsabatda aadak mliyyatlar ks lunur: 1. Hazr mhsullarn sat v i, idmtlrin yrin ytirilmsindn ml gln mnft v zrrlr; 2. Tchizat sat v ticart mssislrind mhsul v tara satndan ml gln mumi glirlr; 3. sas vsaitlrin sat v sair aric lmadan yaranan mnft v zrrlr; 4. Matriallarn v mssisnin digr aktivlrinin (qyri-maddi aktivlrin, qiymtli kazlarn v s.) satndan dail lan mnft v zrrlr. Gstriln nticlr mhasibat utu hsablar Planna uyun laraq 46 -li mhsul (i, idmt) sat, 47 -li sas vsaitlrin sat v sair ariclmalar, 48 -li Sair aktivlrin sat hsabalr il mabirlmkl 80 -li Mnft v zrr hsabna (dbtin v ya krditin) silinir. Bunlardan baqa mhsul sat prssi il laqdar lmayan satdan knar glir v itkilr bilavasit 80 -li Mnft v zrr hsabnda ks tdirilir. Satdan knar glir v itkilr mssis mlaknn icary vrilmsindn ld diln glir, digr mssislrl balanm tsrrfat laqlri il laqdar mqavil rtlrini yrin ytirilmsi nticsind ld diln glir, dniln crimlr, rsumlar, hsabat ilind myyn lunan, kmi illrin glirlri valyuta vsaitinin satndan ml gln glir v itkilr dm vat kmi krditr v dpnnt brclarnn silinmsindn, vvl midsiz saylan, lakin cari hsabat dvrnd dail lan dbitr brclar, bilavsit isthsal v mhsul sat il laqdar lmayan digr mliyyatlardan dail lan glirlr ks lunur. 80 -li Mnft v zrr hsabnda itkilr v sair msrflr icary gtrln mlaka srf lunan rclr, isthsal htiyatlar v hazr mhsullarn ynidn qiymtlndirilmsi nticsind yaranan itkilr, dbitr brclarn silinmsindn yaranm zrrlr, tbii flakt nticsind myyn lunmu itkilr, valyuta mliyyatlar il laqdar kurs mznnsinin dyimsindn itkilr v sair ks lunur.

10.6. Mnftin bldrlmsi v istifad lunmasnn utu Mssisnin balans mnfti (zrri) mhasibat utu sasnda tsrrfat mliyyatlarnn

qiymtlndirilmsinin snuncu maliyy nticsi kimi znd mssisnin sas vsaitlrinin v baqa mlaklarnn, mhsullarnn satndan lan mnfti (zrri), hminin qyri-sat mliyyatlarndan gln glirlri cmldirir. Hsabat ili rzind mssis mnfti tplanr v nun bldrlmsi ilin snunda icra lunur. Hsab dvrnn balans mnfti (zrri) nun istifad lunmas balansda ayrca ks tdirilir. Balansn passivind maliyy tsrrfat faliyytindn ld lunmu mnft v nun avans laraq istifadsi, bldrlmmi mnft, balansn aktivind is faktiki alnm zrr gstrilir. Balansn ykununa hsabat ilinin v kmi illrin dnilmmi zrri v ya bldrlmmi mnfti dail dilir. Mssisnin hsabait ili rzind ld tdiyi mnft tplanr v artan ykunla bldrlmmi kild balansda ks lunur. nun bldrlmsi ancaq ilin snunda balans trtib lunarkn yrin ytirilir. Lakin il rzind alnm mnftdn vrgilr n bdcy dnilr aparlr, susi tyinatl fndlara ayrmalar dilir. Mnftin bldrlmsi mvcud lan nrmativ qanunvricilik aktlar v tsisi sndlr sasnda tnzimlnir. Mnftin il rzind istifad lunmasnn utu mssisd 80 -li Mnftin istifadsi hsablarnda ks lunur. Bllikl 81 -li Mnftin istifadsi hsab hsabat ilind mnftin istifad lunmas haqqnda mlumatlar mumildirmk n myyn lunmudur. Hsabat ilinin baa atdrlmas il laqdar laraq illik mhasibat hsabat trtib diln zaman bu hsab balanr. Hsab aktiv hsabdr. 81 -li Mnftin istifadsi hsabnn susiyyti ndadr ki, il rzind hmin hsabn ancaq dbtind yazl aparlr. Hmin hsabn krditind yazl ancaq ilin snunda illik balansn trtib lunmas dvrnd aparlr. 81 -li Mnftin istifadsi hsabnda cmlnn mbllr ilin snunda dkabr aynda nun krditi zr ykun yazllar aparlmaqla 80 -li Mnft v zrr hsabnn dbtin silinir. 81 -li Mnft istifadsi hsabnn aadak subhsablarndan istifad dilir: 81/1 Mnftdn bdcy dmlr. 81/2 Mnftin baqa mqsdlr istifadsi. 81/1 Mnftdn bdcy dmlr subhsab qanunvricilikd myyn dilmi mnftdn vrgilr zr il rzind hsablanm avans dmlri v faktiki mnftdn bu vrgilr zr ynidn hazrlamalara sasn dmlr uta alnr. Bununla laqdar laraq bdcy dm zr hsablanm vrgi mblin gr aadak yazl aparlr: Dbt 81/1 Mnftdn bdcy dmlr. Krdit 68 Bdc il hsablamalar. Mnftdn vrgilrin hsablanmas v dnmsi qaydalar qanunvricilik v digr nmativ aktlarla nizamlanr. Hsablanm vrgi mbli bdcy krlrkn is 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn dbtin v 51 -li Hsablama hsabnn krditin yazl dilir. 81-2 Mnftin baqa mqsdlr istifadsi subhsabnda mssisnin faliyytinin v kllktivin ssial inkiafn hyata kirmk n zruri lan htiyat kapitalna v digr fndlara ayrmalar, lc d mnftin digr mqsdlr istifadsi uta alnr. Mssis fndlarnn yaradlmas v mnftin digr mqsdlr istifadsi qaydalar mssisnin tsis sndlri il tnzimlnir. susi tyinatl fndlara yni ym, isthlak v ssial sfralar fndlarn ayrmalar tsis sndlrin uyun laraq hsablar v buna gr aadak yazl aparlr: Dbt 81-2 Mnftin baqa mqsdlr istifadsi. Krdit 88 Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr). Hsabat ili rzind mssisnin mnfti mqsdli maliyylmlr zr istifad luna bilr ki, bu mliyyatlarla laqdar laraq 81 -li Mnftin istifadsi hsabnn dbti v 96 -li Mqsdli maliyylmlr v daillmalar hsabnn krditin yazl aparlr.

Bllikl 81 -li Mnftin istifadsi hsabnn dbtind aadaklar ks lunur: 1. 68 -li Bdc il hsablamalar hsab il mabirldirilmkl, bdcy il rzind hsablanm vrgi dnilri; 2. 86 -li htiyat kapital, 88 -li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) (isthlak, ym ssial sfralar fndlar) v 96 -li Mqsdli maliyylmlr v daillmalar hsablar il mabirldirilmkl mnft hsabna mssisnin htiyat kapitalna v digr fndlarna, lc d mqsdli maliyylmlr n zruri lan vsaitlrin yaradlmasna ayrmalar. 81 -li Mnftin istifadsi hsabnda tplanm mbllr hsabat ilinin snunda, dkabr aynn snuncu i gnnd aadak kimi mhasibat yazl trtib dilir: Dbt 80 Mnft v zrr hsab. Krdit 81 Mnftin istifadsi hsab. Qyd lunmaldr ki, hr bir mssis mnftin bldrlmsi v utu frmasnn z srbst myyn dir. mumiyytl kiik mssislrd susi fndlarn yaradlmas vacib dyildir. Bl halda mssisnin bldrlmmi mnfti nizamnam kapitalndan snra mssisnin susi kapital hsab lunur. 81 -li Mnftin istifadsi hsab zr analitik ut ayrmalarn v dmlrin nvlri zr aparlr. Hsabat ilinin bldrlmmi mnft mbli 88 -li Bldrlmmi mnft (dnilmmi zrr) hsabnn krditin silinir. Ntic tibaril mssis mnftindn myyn lunmu qayda zr vrgilr dndikdn snra qalan mnft qal mssis srncamnda lan alis mnft adlanr. Mssis mnftinin mnblri v istifad lunmas gstricilri sm 3-d ks lunmudur.

Sm 3 Mssis mnftinin mnblri v istifadsi gstricilri

(, )

FSIL 11. VRGIY CLB LUNMA MLIYYATLARI 11.1. Azrbaycan Rspublikasnda vrgi sistminin tkili prinsiplri lknin dvlt sistminin salanmas, idarlunmas, daili sabitliyin salanmas, dvltin mdafi qdrtinin gclndirilmsi, razi tibaril iqtisadiyyatn inkiaf prqramnn hyata kirilmsi lmin, shiyynin, thsil v baqa sahlrin inkiafnn tmin lunmas mqsdil btn isthsal mssislri v fiziki slr z glirlrindn myyn mbld vrgi v rsum klind dvlt bdcsin dyirlr. lkd vrgi tplanmas sistmi, vrgi siyasti v vrgi qanunvriciliyinin birg laqlndirilmsi il hyata kirilir. Vrgi qanunvriciliyi sistmi bir sra qanunlar tlimatlar v prinsiplrl idar lunur. Azrbaycan Rspublikasnda vrgi sistmi 1992-ci ild Dvlt vrgi idmti haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanunu, 24 iyun 1992-ci ild 181 sayl Azrbaycan Rspublikasnda fiziki slrdn glir vrgisi haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanunu v sair qanun v tlimatlar qbul lunmudur. lkmizd hyata kiriln iqtisadi islahatlar gnilnib, drinldikc, bazar mnasibtlrinin daha da gnilnmsi il laqdar laraq faliyytd lan qanunlara da lazmi v zruri lavlr dilir v yni qanunlar qbul dir. Azrbaycan Rspublikasnn vrgi qanunvriciliyind sasl dyiikliklr dilmi v bunun nticsi laraq 11 iyul 2000-ci il tarili 905-1q sayl Qanunla tsdiq lunmu Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi mcllsi qbul lunmu v 1 yanvar 2001-ci ildn qvvy minmidir. Gstrilnlrl yana sn illrd Azrbaycan Rspublikas Vrgi Mcllsinin hquqi tnzimlm msllri haqqnda v Vrgi Mcllsin lav dyiikliklr dilmsi bard bir sra Qanunlar v tlimatlar qbul lunmudur. Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi Mcllsind vrgi sistmi, vrgitutma saslar, vrgilrin myyn dilmsi, dnilmsi v ylmas qaydalar, vrgi dyicilri v dvlt vrgi rqanlarnn vrgitutma msllri il bal hquq v vziflri v sair sas prinsiplr myyn lunmudur. Azrbaycan Rspublikasnda Vrgi sistmi rspublikann vrgi qanunvriciliyi, Azrbaycan Rspublikasnn Knstitusiyasndan, bu mclldn v nlara uyun laraq qbul dilmi Azrbaycan Rspublikasnn qanunvricilik aktlarndan ibart lmaqla, aadak prinsiplri hat dir: - vrgilr haqqnda qanunvricilik vrgitutmann mumi, brabr v daltli lmasna saslanmaldr; - vrgilr iqtisadi chtdn saslanmaldr; - hr ksin knstitusiya hquqlarnn hyata kirilmsin maniik trdn vrgilrin myyn dilmsin yl vrilmir; - Azrbaycan Rspublikasnn vahid iqtisadi mkann pzan v ya mallarn pul vsaitlrinin azad yrdyimsin bilavasit v ya dlays yl il mhdudladran, yaud manilik trdn

vrgilrin myyn lunmasna yl vrilmir; - h bir s ld tdiyi mnftdn yni nv vrginin bir dfdn artq dmy mcbur dil bimz; - mlkiyyt frmasfndan v ya fiziki slrin vtndalndan v ya kapitaln yrindn asl laraq vrgilrin mtlif drclrinin myyn dilmsi qadaandr; - vrgi sistmi sahibkarlq v invstisiya faliyytini tviq tmlidir. Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi mcllsind vrgi dyicisinin hquqlar, vziflri, dvlt vrgi rqanlar v nlarn tyinat, faliyytinin hququ saslar, vrgi nzarti v nun frmalar, vrgi qanunvriciliyinin pzulmasna gr msuliyytin mumi saslar, vrgi rqanlarnn qrarlarndan v nlarn vzifli slrinin hrktlrindn ikayt vrilmsi v vrgilrin dnilmsi zr mumi qaydalar zr maddlr mcllnin sasn tkil dir. Vrgi mcllsind gstrildiyi kimi vrgi dvltin v bldiyylrin faliyytinin maliyy tminatl mqsdi il vrgi dyicilrinin mlkiyytind lan pul vsaitlrinin zgninldirilmsi klind dvlt bdcsin v yrli bdclr, habl mqsdli dvlt fndlarna krln mcburi, frdi, vzsiz dnidir. Azrbaycan Rspublikasnda aadak vrgilr myyn dilir v dnilir: - dvlt vrgilri; - mutar rspublika vrgilri; - yrli vrgilr (bldiyy vrgilri). Dvlt vrgilrin Azrbaycan Rspublikasnn btn razisind dnilmli lan vrgilr nzrd tutulur. Mtlif rspublika vrgilrin Navan Mutar Rspublikasnn qanunlar il myyn diln v dniln vrgilr nzrd tutulur. Yrli vrgilr bldiyylrin qrarlarna sasn ttbiq diln v bldiyylrin razisind dniln vrgilr daildir. Azrbaycan Rspublikasnda aadak frmada dvlt vrgilri myyn lunmu v dnilir: a) fiziki slrdn glir vrgisi; b) Hquqi slrin mnft vrgisi (bldiyy mlkiyytindn mssis v tkilatlardan baqa); v) lav dyr vrgisi; q) aksizlr; d) hquqi slrin mlak vrgisi; ) hquqi slrin trpaq vrgisi; ) yl vrgisi; f) mdn vrgisi; k) sadlmi sistm zr vrgi. Navan Mutar Rspublikasnda tutulan v yuarda sadalanan (yl vrgisi istisna lmaqla) dvlt vrgilri aiddir. Yrli vrgilr (bldiyy vrgilri) fiziki slrdn tutulan trpaq vrgisi, mlak vrgisi, yrli hmiyytli tikinti matriallar zr vdn vrgisi, bldiyy mlkiyytind lan mssis v tkilatlarn mnft vrgisi daildir. Hr bir vrgi dyn mssis v ya fiziki s vrgilrin dzgn hsablanmas v dnmsini tmin tmy brcludur. Hsabat ilinin hr rbnd hsablanm v tutulmu glirlr dair, tsdiq lunmu frma zr vrgi rqanlarna hsabatn tqdim lunmas tmin dilmlidir. Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi Mcllsind myyn lunmu qaydalar zr vrgi rqanlar vrgilrin tam v vatnda ylmasn tmin tmk mqsdil vrgi nzartini hyata kirirlr. Vrgi nzarti vrgi dycilrini v vrgitutma byktlrinin utuna, habl vrgi qanunvriciliyin riayt lunmasna vahid nzart sistmidir. Vrgi hsabatn sas lmadan myyn diln mddtd tqdim tmyn vrgi dyicisin hsabatn vrilmdiyi hr bir tam ay n vrginin dnilmmi mblin bir faizi miqdarnda, lakin vrginin dnilmmi mblinin 12 faizindn lmayan mbld maliyy sanksiyas ttbiq dilir. Vrginin hsabnda gstriln mbli vrginin hsabatda gstrilmli lan mblin nisbtn azaldlmsa, vrgi dyicisin azaldlm vrgi mblinin 20 faizi miqdarnda maliyy sanksiyas

ttbiq dilir. lav dyr vrgisi zr qydiyyatsz faliyyt gstriln btn dvr rzind bdcy dnilmli lan lav dyr vrgisinin mblinin 40 faizi miqdarnda sanksiya ttbiq dilir.

11.2. Fiziki slrdn glir vrgisi zr hsablamalarn utu Glir vrgisi fiziki slrin glirlrindn tutulan pul mblidir. Azrbaycan Rspublikasnda glir vrgisinin dyicilri rspublika vtndalar v Azrbaycanda daimi yaayb-yaamamasndan asl lmayaraq burada faliyyt gstrib glir ld dn arici vtndalar v vtndal lmayan slrdir. Azrbaycan Rspublikasnda daimi yaayan fiziki slr tqvim ilind rspublikada st-st az 182 gn yaayan slr aiddir. Azrbaycan Rspublikasnn maddi, intllktual v digr htiyatlarndan istifad tmkl Azrbaycan Rspublikasnn hquqlarndan knarda glir ld dn, mlltfliy gr mkafat alan, qyri-dvlt bank v maliyy mssislrind qyduqlar vsait gr faiz alan, qyri-dvlt rqanlar trfindn hyata kiriln ltrya yunlarndan udu lan slr tqvim ili n btn bu glirlrini ks tdirn byannam tqdim tmli v buna uyun glir vrgisi dmlidir. Vrgiqyma zaman hm pul vsaitlri, hm d natural frmada ld lunan glirlr nzr alnr. Natural frmada ld lunan glirlr dvlt qiymtlri il, nlar lmadqda is hmin dvr n mvcud lan srbst bazar qiymtlri il qiymtlndirilir. Mssislrin z iilrini maddi v ssial vziyytini yaladrmaq n nlara gstriln kmmunal-mit idmti, tibbi idmt v s. gr ddiyi mbld vtndalarn mumi glirlrin dail dilir. Azrbaycan Rspublikasnn Vrgi Mcllsinin myyn tdiyin gr vrgi dyicisinin aylq glirlrindn aadak drclrl vrgi tutulur (cdvl 10). Cdvl 10 Vrgi tutulan aylq glirin mbli 1000 manatadk 1000 manatdan lduqda Vrginin mbli 14 faiz 140manat+1000manatdan lan mblin 35 faizi

Cdvldn grndy kimi Azrbaycan Rspublikasnda fiziki slrdn tutulan glir vrgisinin minimal drcsi 14 faiz, maksimal drcsi is 35 faizdir. Illik glirlrdn aadak drclrl vrgi tutulur Cdvll 11 Vrgi tutulan illik glirin Vrginin mbli mbli 12000 manatadk 14 faiz 12000 manatdan lduqda 1680manat+1200manatdan lan mblin 35 faizi

01.01.2006- 01.01.2006-

11.3. Mnft vrgisinin utu Azrbaycan Rspublikasnda mnftdn vrginin dyicilri mstqil balansa malik lan v hquqi s saylan mssislr, tsrrfat v kmmrsiya faliyyti il mul lan bynlalq qyri-hkumt tkilatlar, kmmrsiya banklar, srta tkilatlar, shmdarlar cmiyytlri v baqalardr. Vrgiy clb lunan mumi mnft mhsul sat, grln i v gstriln idmtlrdn ld lunan mnft, sas fndlar v digr mlakn satlmasndan ld lan mnft v qyri-sat mliyyatlarndan ld lunan v bu mliyyatn rclri qdr azaldlan glir daildir. Mhsulun (ilrin, idmtlrin) satndan ld diln mnft lav dyr vrgisi v aksizlr lmaqla mhsulun satndan ld lunan mbld mhsulun maya dyrin dail lan isthsal sat rclrinin frqi kimi myyn dilir. Hquqi slrin mnft vrgisinin hsablanmas v bdcy dnilmsi qaydalar masir tlblr sviyysind Azrbaycan Rspublikasnn 11 iyul 2000-ci ild tsdiq lunmu Vrgi Mcllsind z ksini tapmdr. Azrbaycan Rspublikasnda mssislrin mnftindn 22 faiz drcsi il vrgi tutulur. Aadaklar mnft vrgisindn azaddrlar: - yriyy tkilatlarnn gliri-sahibkarlq faliyytindn ld tdiklri glirlrdn baqa; - qyri-kmmrsiya tkilatlarnn aldqlar vzsiz krmlr, zvlk haqlar v ianlr; - dvlt hakimiyyti rqanlarnn bdc tkilatlarnn v yrli znidar rqanlarnn glirlri; - bynlalq, dvltlraras v hkumtlraras tkilatlarn glirlri, sahibkarlq faliyytindn ld tdiklri glirdn baqa; - Azrbaycan Rspublikasnn Milli Banknn v nun qurumlarnn gliri, Azrbaycan Rspublikas Dvlt Nft fndunun; - alnm srta dnilri; - lillrin ictimai tkilatlarna msus lan iilrin mumi saynn az 50 faizi lillrdn ibart lan isthsal mssislrinin mnft vrgisinin drcsi 50 faiz azaldlr. Mnft vrgisi hsablanarkn vrgi tutulan mnft isthsal tyinatl kapital qyuluunun maliyyldirilmsin v ya bu mqsdlr n alnm v istifad lunmu bank krditlrinin dnilmsin mssisnin faktiki kdiyi rclr mblind azaldlr. Mvcud lan qanunvriciliy gr mnft vrgisinin mbli mssislr trfindn mhasibat utu v hsabat sasnda mstqil surtd qanuna v qvvd lan Tlimata sasn myyn dilir mssislr vrgitutma dvrnd gzlniln mnftin mblin v vrginin sasn rb rzind bdcy avans vrgi dyirlr. Myyn dilmi qaydaya gr mnft vrgisinin avans mbli mssislr trfindn hr rbd, hmin rbn gzlniln mnftinin mblinin v vrginin drcsin sasn myyn dilir. Avans mnft vrgisinin mbli bdcy hr rbn nc aynn 15-indk dnilir. Avans dilmi mbli rb, yarm il, 9 ay il baa atdqdan snra faktiki mnft gr ynidn haqq hsab dilrkn qarlql hsablamalar dqiqldirilir. Faktiki mnft zr bdcy hsablanan vrginin mbli avans dnilmi vrgi mblindn lduqda frq mbli lav laraq bdcy dnilir, az lduqda artq dnilMi mbl nvbti dni hsabna aid dilir. Bl halda vrgi dyicisinin razisi sasnda artq dni mbli vrgi rqannn ryi sasnda 10 gn rzind gri qaytarlr. Nzr almaq lazmdr ki, gr vrgi dyicisi myyn lunmu vatlarda vrgi brcu dnmdikd btn dvr n gcikdirilmi hr gn gr krln dnilrin 01 faiz mblind pnya (crim) hsablanr. Mnft vrgisinin dyicilri znn yrldiyi dvlt vrgi rqanlarna qanunvricilikl myyn lunmu qaydada v mddtd mhasibat hsabat v balansn faktiki mnftdn vrginin haqqhsablarn tqdim dirlr. Vrgi dmlrinin bdcy tam dail lmasnn tmin dilmsi mqsdil vrgi dyicilri vrginin dni mddtindk mvafiq bank idarlrin rm tapr vrmlidir Ki, bunlar da

birinci nvbd dnilir. Hquqi slr v frdi sahibkarlar rb snra 15 gndn gc lmayaraq cari dmlri dvlt bdcsin dmlidirlr. Bldiyy mlkiyytind lan mssis v tkilatlar mnft vrgisini bldiyy (yrli) bdcsin dyirlr. Bdc glirlrinin frmalamasnda mnft vrgisinin hcmi yli byk mbli tkil dir. Hsabat dvr n mssisnin faktiki gliri zr hsablanm mnft vrgisi mblin mhasibat utunda aadak yazl aparlr: Dbt 8 Mnftin istifadsi. Krdit 68 Bdc il hsablamalar. Mssisd hsablanm v bdcy dnilmli lan vsait mbli bdcy dnilib dnilmmsindn asl lmayaraq 81 -li Mnftin istifadsi hsabnn dbtind ks lunur. Hsablanm mnft vrgisi bdcy krldkd aadak mhasibat yazl il rsmildirilir: Dbt 68 Bdc il hsablamalar hsab. Krdit 51 Hsablama hsab hsab. 11.4. lav dyr vrgisi hsablamalarnn utu lav dyr vrgisi (DV) Azrbaycan Rspublikasnn razisind mallarn isthsal, ilrin grlmsi, idmtlrin gstrilmsi v tdavl prssind nlarn dyrin lavnin bir hisssinin, hminin Azrbaycan Rspublikas razisin gtiriln v vrgi tutulan btn mallarn dyrinin bir hisssinin bdcy tutulmas frmasdr. Tcrbd gr mnft vrgisi mssisnin srncamnda qalan mnftin, glir vrgisi iilr dniln mk haqqnn hcmlrinin azalmasna sbb lursa, lav dyr vrgisi mssis vsaitlrinin hcmini azaltmr, nki mhsulun isthlak trfindn satlan mtnin qiymtind dnilir. lav dyr vrgisi isthsal v dvriyy rcclrin aid dilmir, dni tapr v digr sndlrd ayrca gstrici kimi ks lunur. lav dyr vrgisi bdcy dail lan vrgi dm v digr daillmalarda susi yri vardr. DVnin drcsi hr vrgi tutulan mliyyatn v hr tutulan idaln dyrinin 18 faizini tkil dir. Vrgi tutulan dvriyy hsabat dvr rzind vrgi tutulan mliyyatlarn mumi dyrindn ibartdir. Azrbaycan Rspublikasnn lav dyr vrgisinin dyicilri aadaklardr: a) Azrbaycan Rspublikasnn qanunvriciliyin mvafiq surtd hquqi s statusu lan, isthsal v baqa kmmrsiya faliyyti gstrn mssislr v tkilatlar, cmldn arici invstisiyalarn qyulduu mssislr; b) mallar, ilri v idmtlri z adndan satan qyri-mhdud rtaqlvqlar; v) isthsal v baqa kmmrsiya faliyyti gstrn frdi (ailvi) susi mssislr; q) Azrbaycan Rspublikas razisisnd yrln mssislrin mstqil surtd mallar, ilr v idmtlr satan filiallar, blri v baqa ayrca blmlri; f) Azrbaycan Rspublikasnn razisind isthsal v baqa kmmrsiya faliyyti gstrn bynlalq birliklr v arici hquqi slr; d) hquqi s yaratmadan sahibkarlq faliyyti il mul lan fiziki slr mallar idal tdikd. Bllikl yuarda gstrilnlrdn aydn lur ki, DV-nin sas dyicilri satclar hsab lunur. Lakin susi hallarda, yni Azrbaycan Rspublikasna mhsul gtirn sahibkar (snrak satclar) v mlakn vzzsiz vrilmsind DV-si dyicisi la bilrlr. Azrbaycan Rspublikasnda bir sra mallar, ilr v idmtlr lav dyr vrgisinin dnilmsindn azad dilmidir. Bunlara aadaklar daildir: a) zlldirm qaydasnda dvlt mssislrind satn alnan mlakn dyri, habl dvlt mlkiyyt sasnda yaradlm icra mssislrindn icra haqq; b) maliyy idmtinin gstrilmsi;

v) milli v arici valyutann, hminin qiymtli kazlarn gndrilmsi v idal dilmsi ; q) ktlvi infrmasiya vasitlri mhsullarnn alq-satqsnn btn nvlri zr dvriyylr; d) alq thsili sahsind tdris isthsal prssi il bal lan idmtlr; Idaln yuarda gstrilmyn digr nvlri mvafiq icra hakimiyyti rqan trfindn DI-dn azad dil bilr. lav dyr vrgisi zr hsablamalarn utu 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn 68/5 -li lav dyr vrgisi zr hsablamalar subhsabnda v 19 -li Alnm srvtlr zr DV-si hsabnda aparlr. 18 -li Alnm srvtlr zr DV-si hsabna 19/1 -li Kapital qyulular zaman DV-si, 19/2 Alnm qyri-maddi aktivlr zr DV-si, 19/3 -li Alnm matrial htiyatlar zr DV-si, 19/4 Alnm azqiymtli v tzkhnln yalar zr DV-si subhsablar alr. Isthsal v tdavl rclrin aid diln ammal v matriallara, iilr, idmtlr, habl kapital qyulularv qyri-maddi aktivlr hsablanm lav dyr vrgisinin utu 19 -li Alnm srvtlr zr lav dyr vrgisi hsabnda aparlmaldr. Isthsal v tdavl rclrin aid diln ammal v matriallar mdail dilrkn, ilr v idmtlr gstrilmsi haqqnda snd rsmildirilrkn hsablanm lav dyr vrgisinin mbli 19 -li Alnm srvtlr zr DV hsabnn dbtind, 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar hsabnn v ya 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar hsabnn krditind ks lunmaldr. Alnm srvtlr isthsal htiyatlarna srf dildikd nlarn dyri mqavild lav dyr vrgisi bdc il hsablamalara aid dilir v bu zaman 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn dbti v 19 -li Alnm srvtlr zr DV-si hsabnn krditind yazl aparlr. gr maddi htiyatlar qyri isthsal sahlri n istifad dilrs, bu zaman nlarn alnmas zaman dnilmi lav dyr vrgisi susi maliyylm mqblri hsabna brpa dilmli v 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn lav dyr vrgisi zr bdc il hsablamalar subhsabnn krditi v mvafiq maliyylm mnbinin dbti zr mabirlm vrilmlidir. mumi aparlan mliyyatlarda lav Dyr Vrgisi zr bdcy dnilck mbllr 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn krditi v aadak hsablarn dbtin yazlr: Dbt 46, 47, 48 satlm sas vsaitlr, qyri maddi aktivlr, mhsullar v s. aktivlr zr malalanlardan alnm DV mbli; Dbt 64 alcdan avans alnm mbl zr DV-si mbli; Dbt 80 kiray, crim v s. dmlrd DV-si mbli; Dbt 08 tsrrfat qaydasnda icra lunmu tikinti ii zr DV-si. Hsabat aynn snunda bdcy dnilck lav dyr vrgisi mbli myyn lunur v bdcy krlr. Vrginin bdcy dnmsi mliyyat 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn dbti v 51 -li Hsablama hsabnn krditin yazlla utda ks lunur.

11.5. Aksiz vrgisi Azrbaycan Rspublikas Vrgi Mcllsinin 182-ci maddsind Aksizin, aksizli mallarn sat qiymtin dail diln vrgilr lduu myynldirilmidir. Azrbaycan Rspublikasnn razisisnd isthsal diln, yaud idal lunan aksizli mallardan, vrgilrdn azad diln mallar istisna lmaqla, aksiz tutulur. Aksizli mallar imli spirt, piv v spirtli ikilrin btn nvlri, ttn mmulatlar, nft mhsullar daildir. Aksizli mallar zr vrgi drclri mvafiq icra hakimiyyti rqan v ya Nazirlr Kabinti trfindn myyn dilir. Aksizlrin tkili, hsablanmas v dnilmsi qaydalar Azrbaycan Rspublikasnn 11 iyul 2000ci il tarili 905-1q sayl Vrgi mcllsi Qanunu v Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin 16 dkabr 1996-c il 177 -li qrar sasnda tnzimlnir.

Azrbaycan Rspublikas razsind aksizli mallarn isthsal v idal il mul lan btn mssislr v fiziki slr, habl Azrbaycan Rspublikasnn hdudlarndan knarda bilavasit z v ya pdrat vasitsil aksizli mallar isthsal dn v isthsal tdiyi yrd vrgi dyicisi kimi utda lmayan Azrbaycan Rspublikasnn vtndalar aksizin dyicilridirlr. Vrgi tutulan mliyyatlarn vat is Azrbaycan Rspublikas razisind isthsal lunan mallar n mallarn isthsal binasnn hdudlarndan knara burald vat mallarn idal n Azrbaycan Rspublikasnn Gmrk Mcllsin uyun laraq aksizli mallarn gmrk idmtlrinin nzartindn d vat hsab lunur. Aadaklar aksizdn azad dilir: - fiziki sin frdi isthlak n 3 litr alkqllu ikinin v 3 blk siqartin idal, hminin Azrbaycan Rspublikasna avtmbillrl gln slr n hmin avtmbilin tniki pasprtu il nzrd tutulmu baknlak yanacaq; - Azrbaycan Rspublikas razisindn tranzitl danan mallar; - tkrar icra n nzrd tutulan mallar istisna dilmkl, mallarn Azrbaycan Rspublikas razisind mvqqti idal; - tkrar irac n nzrd tutulan v girvla tminat vriln mallar. Aksizli mallar gndrn vrgi dyicisi nrmativ hquqi aktlara uyun laraq mal qbul dn vrgi hsab-fakturas yazmal v vrmlidir. Aksizlr zr hsablamalarn mhasibat utu 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn 68/4 Aksizlr zr hsablamalar subhsabnda aparlr. Sat zr hasilatn trkibind nzr alnm aksiz mbli 46 -li Mhsul (i, idmt) sat hsabnn dbti v 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn krditi zr ks tdirilir. Aksizli bdcy krln 51 -li Hsablama hsab il mabirln 68/4 Bdc il hsablamalar hsabnn Aksizlr zr hsablamalar subhsabnn dbtind gstrilir. dyici mssislr zr aksizlr mblinin utu mvcud lan tlimata sasn vrgi idarlrind si ut vrqlrind hr bir tdiyyi zr aparlr. Aksiz mbllrinin hsablanmasnn dzgnly v vatnda bdcy krlmsi ild bir dfdn az lmayaraq vrgi rqanlarnn trtib tdiyi qrafik sasnda hquqi slrd ilkin sndlrl ylanmaldr. Ylama zaman 86 -li Bdc il hsablamalar hsabnn Aksizlr zr hsablamalar subhsabnn dbti v krditi zr ilkin sndlr zr yazllar v dvriyynin dzgn ks tdirilmsi myyn lunmaldr.

11.6. mlak vrgisi v nun utu Azrbaycan Rspublikas razisiind yrln v fiziki slrin susi mlkiyytind lan tikililrin v nlarn hisslri lan binalarn, hminin nlarn istifad lunmasndan asl lmayaraq fiziki slr msus vsaitlr mlak vrgisinin dyicisidir. Dvlt hakimiyyti rqanlar, bdc tkilatlar v yrli znidartm rqanlar, Azrbaycan Rspublikasnn Milli Bank v nun qurumlar, dvlt fndlar v lillrin ictimai tkilatlar mlak vrgisini dmkdn azaddr. Binalar zr mlak vrgisi mvafiq icra hakimiyyti rqanlarnn myyn tdiyi qaydada binalarn hr il yanvarn n myynldiriln invntar dyrin sasn hsablanr. Mvafiq rqanlar vrginin dnmsi bard dni bildiriinin vrgi dyicisin iyunun 1-dn gc lmayaraq vrmlidirlr. Mssisnin mlak vrgisi n vrgi dvr tqvim ili saylr. Mssislrin mlak vrgisi zr bdc il hsablamalarn utu (banklardan baqa) 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn mlak vrgisi zr hsablamalar subhsabnda aparlr. Vrginin myyn lunmu qaydada hsablanm mbli 80 -li Mnft v zrrlr hsabnn dbtind v 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn krditind ks tdirilir. Vsaitin bdcy kirilmsi il laqdar laraq 68 -li Bdc il hsablamalar hsabnn dbti v 51 -li Hsablamalar hsabnn krditin yazl dilir.

Mssisnin mlakndan vrgi zr dmlrin mbli mssislrin yrldiyi razi zr dvlt bdcsin dnilir. Rblk v illik hsablamalar zr vrgi mvafiq mhasibat (maliyy) hsabnn tqdim dilmsi n myyn lunmu mddtdn snra 10 gn rzind dnilir. dnilrin bdcy tam hcmd dail lmasnn tmin dilmsi mqsdil mssis dm taprna tdiyynin dm mddtindk mvafiq bank idarsin tqdim tmli v bank trfindn birinci nvbd icra lunmaldr. Artq dnilmi vrgi mbli nvbti dnilr hsabna nzr alnmas v ya vrgi idarsin bu bard dail lduu gndn 5 gn rzind tdiyyi trfindn mssisy qaytarlmaldr.

FSIL 12. MHASIBAT (MALIYY) HSABATI 12.1. Mhasibat (maliyy) hsabat haqqnda anlay, nun trkibi v vziflri Mhasibat (maliyy) hsabatnn trtib lunmas mssis ut mliyyatlarnn aparlmasnn ykun mrhlsidir. Mhasibat hsab mssisnin mlak v maliyy gstricilrini araktriz dn, hsabat dvrnd btn tsrrfat faliyyti mliyyatlarnn utda ks lunmas nticlrini ykunladrmaqla, qbul lunmu ut mdlin uyun laraq idartm qrarlarnn qbul lunmasndan istifad dilck infrmasiya sistminin yaradlmasn tmin dir. Mhasibat hsabat iqtisadi infrmasiyalarn hazrlanmas sistmind mhm rl ynayr. , utun btn frmalar (mhasibat, statistika, prativ-tniki) zr hazrlanm infrmasiyalardan istifad tmkl, btn istifadilr n plan, nrmativ ut gstricilrinin mqayis lunmasnn gni frmada rhini gstrmkl, tibarl v aydn frmaya salnmasn tmin dir. Vatnda bu tlb lunan kyfiyyt gstricilrin uyun trtib lunmu hsabat mssisnin maliyy-tsrrfat vziyytinin daha da gnilnmsi v mhkmlndirilmsi, bunun n yni imkanlarn aradrlb taplmas, mnftin artrlmas, maliyy vziyytinin daha da mhkmlndirilmsi v mumiyytl idartm sistminin daha da tkmilldirilmsind gni kild istifad lunur. Mhasibat hsabatnn frmalamasnn trkibi, mzmunu v mtdiki saslar, Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 24 mart 1995-ci il v 29 iyun 2004-c il tarili Qanunlarnda myyn lunmudur. Hmin qanunlarda Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utunun dvlt trfindn tnzimlnmsi qaydalar, mhasibat (maliyy) hsabatnn trtib lunmas prinsiplri, nri qaydas, mhasibat utu infrmasiyalarnn dzgnlynn tminat myyn lunmudur. Mhasibat hsabat mssisnin tsrrfat hyatn idar tmk v na prativ rhbrlik tmk n n mhm vasitlrdn biri hsab lunur. Hsaabat yalnz mssis n myyn lunmu prqnz v taprqlarn yrin ytirilmsin nzart tmk n dyil, yni zamanda nun trtib dilmsi n d gni imkanlar ar. Hsabat yni zamanda knar maraql slr n d trafl infrmasiya mnbidir. Bir qayda laraq kn hsabat dvrnn hsabatnn diqqtl yrnilmsi sahsind glck dvr n planlar, prqramlar v taprqlar ilnib hazrlanr. Bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat (maliyy) hsabat qarsnda bir sra vziflr qymudur. Hmin vziflr aadaklarla araktriz dil bilr: a) hsabat bazar iqtisadiyyatnn v bynlalq standartlarn tlblrin cavab vrmkl, na uyun qurulmaldr; b) hsabat gstricilri tibarl, ardcl, mqayis lunan v dzgn lmaldr; v) hsabat sad anlalan lmaqla, myyn lunmu vatlarda trtib lunub, tyinatlara uyun laraq tqdim lunmaldr. Azrbaycan Rspublikasnda mvcud lan qanunvriciliy gr iqtisadi subyktlrin mhasibat maliyy hsabatlar, nlarn ral v dzgnly mstqil hququ lan nzartdici rqanlar trfindn tsdiq dildikdn snra hquqi v fiziki slr, habl btn mara lan istifadilr, itiraklar v baqa rqanlar n aq nr dil bilr. Mssislrin (bdc idarlrindn baqa) mhasibat hsabatlarnn trkibi sasn mhasibat balansndan v na lav diln maliyy nticlri (mnft v zrrlr) v nlarn istifadsi, mlakn, fndlarn, dvriyy vsaitlrinin, susi kapitaln, pul vsaitlrinin, qyri-maddi aktivlrin, maliyy v kapital qyulularnn v sair aktiv v passivlrin hrkti haqqnda hsabatlardan ibartdir. Mhasibat (maliyy) hsabatlarnn nmunvi frmalar v nlarn trtib lunmas qaydalar, Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi trfindn myyn dilmidir.Mhasibat hsabatnn trkibi trtib v tqdim lunma vatndan asl laraq myyn lunur. Mssislrin hsabatlar rblk v illik hsabatlara blnr. Btn mssislr n hsabat ili 01 yanvar 31 dkabr dail

lmaqla lan dvr saylr. Mhasibat hsabatlarndak mlumatlar sinttik v analitik ut mlumatlarna saslanr. Mhasibat (maliyy) hsabatnn trkiblrin aadak hsabat frmalar daildir: 1. Mssisnin mhasibat balans frma 1. 2. Maliyy nticlri v nlardan istifad haqqnda hsabat frma 2 3. Mssis balansna lav frma 5. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununun 31-ci maddsin saslanaraq gstriln hsabatlara mhasibat utu standartlarna mvafiq laraq baqa hsabat frmalar v izahatlar lav dil bilr. Bank, srta, vrgi v digr dvlt rqanlar ilkin utun aparlmas bardki tlimatlar, mhasibat (maliyy) hsabatlarn, nlarn dldurulmas qaydalarn Azrbaycan Rspublikas maliyy Nazirliyinin razl il tsdiq dirlr.

12.2. Mhasibat balans v nun mzmunu Mhasibat balans hsabat dvrnn sn gnn qdr mssisnin v digr tsrrfat subyktlrinin mlak v maliyy vziyytini ks tdirn maliyy hsabat frmasdr. Bazar iqtisadiyyatna kidl laqdar laraq mssislrin mhasibat balansnn trtib lunmasnda bir sra dyiikliklr dilmi v nun bynlalq mhasibat utu standartalrna uyunladrlmas nzrd tutulmudur. Azrbaycan Rspublikasnn btn idar v mssislrind Mhasibat utu haqqnda Qanunun tlblrin uyun laraq mhasibat balans trtib lunur. Mssislrin maliyy hsabatlarnn trkibi sasn mhasibat balansndan v na lav lunmu hsabatlardan ibartdir. (1-ci blmnin 2-ci fslin ba). Balans trtib lunarkn sasn aadak prinsiplrin hyata kirilmsi tmin lunmaldr: - mhasibat balansnda ilin vvlind ks lunmu gstricilr kn ilin snuna lan gstricilr (qalqlara) brabr lmaldr; - mhasibat utu qaydalarnda myyn lunmu prinsiplrdn baqa, balansn aktivind v passivind ks lunmu maddlrin birinin digri il, yni mnftin zrrl, dbitrun krditrla vzlnmsin icaz vrilmir; - mhasibat hsabalr zr qalqlar balansda cmlnmi kild, yni dbt qal lan analitik hsablarn qal (sald) aktivd, krdit qal lanlar passivd ks lunur; - mhasibatn balansda ks lunan gstricilrinin dru v dzgnly mssis mlaknn illik balansn trtibindk aparlan invntarlama nticsi il tsdiq lunmaldr. Balans maddlri mhasibat utu gstricilri sasnda dldurulur. 1 -li Mhasibat balansnda btn maddlr zr mhasibat utu hsablar gstrilmidir. Btn hsablarda ks lunmu qalqlar balans maddlri zr krlr. Mhasibat balansnda mssis mlak iki frmada zn ifad dir. Balansn aktivind mssisy msus lan mlak v nun quruluu, passivind is nlarn ml glm mnblri, yni mssisnin tsrrfat faliyytinin tkilin qyulan vsaitin hcmi v nun yaradlmasnda itirak dn vsait mnblri gstrilir. Balansn aktivind v passivind ks lunmu hr bir nsr balans maddsi adlanr. Azrbaycan Rspublikasnda hazrda trtib lunan mhasibat balans aktiv zr , passiv zr iki blmdn ibartdir. Balansn aktivinin birinci blmsind sas vsaitlr v sair dvriyydnknar aktivlr daildir. Bu blmd sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr, quradrlas avadanlqlar, baa atdrlmam kapital qyuluu n mddtli maliyy qyulular, tsisilrl hsabalamalar, sair dvriyydnknar aktivlr daildir. Ikinci blmd htiyatlar v msrflr, yni isthsal htiyatlar, azqiymtli v tzkhnln yalar,

bitmmi isthsal, hazr mhsul, mallar v sair ks lunur. nc blmd pul vsaitlri, hsablamalar v sair aktivlr daildir. Bu blmd malalanlara yklnmi mallar, dbitrlarla hsablamalar, qsa mddtli maliyy qyulular, pul vsaitlri (kassa, hsablama hsab, valyuta hsab v s.) sair dvriyy aktivlri v sair gstrilir. Balansn aktivind kmi illrin v hsabat ilin aid lan zrrlr d ks lunur. Balansn passiv hisssi iki blmdn ibartdir. Birinci blmd susi vsaitlrin mnblri, yni kapital, htiyat kapital, ym v isthlak fndlar, ki illrin bldrlmmi mnfti. Gstrilnlrdn baqa mssisnin hsabat ilindki mnfti, hsabat ilindki bldrlmmi mnfti k lunur. Ikinci blmd hsabalmalar v sair passivlr, yni uzunmddtli bank krditlri, uzunmddtli brclar, qsamddtli bank krditlri, krditrlarla hsabalamalar, glck dvrn glirlri v sair gstrilir. Balansn aktivi v passivi zr mhasibat utu, yazllarndan snra balansn ykunu myynlir. Aktiv zr balans gstricilrinin cmi 360-c stid ks lunur. Bu stird gstriln balans ykunu 080, 180, 330, 340 v 350-ci stirlr zr mbllrin cmini tkil dir. Passiv zr balansn ykunu 780-c stird, 480 v 770-ci stirlrin cmini tkil dir. Mhasibat utunda qbul lunmu qaydaya gr balansn aktivi v passivi bir-birin brabr lmaldr, yni stir 360=stir 780. 12.3. Mhasibat (maliyy) hsabatna lav lunmu hsabat frmalar Mssisnin tsrrfat-maliyy nticlrini ks tdirn mhasibat (maliyy) hsabatna mhasibat balans il birlikd Maliyy nticlri v nlardan istifad haqqnda hsabat (frma 2) Mssis balansna lav (frma 5) d lav lunur. Maliyy nticlri v nlardan istifad haqqnda hsabatda hsabat dvrnd mssisnin mnftinin frmalamas gstricilri ks tdirilir. Gstriln hsabat frmas mssisnin mhasibat balansna lav lunan mhm hsabatdr. Maliyy nticlri v nlardan istifad haqqnda hsabatda mssisnin hsabat dvrnd mnft v zrrlrinin mtlif mnblr zr (mhsul satndan dail lan glir (sat pulu) satdanknar mliyyatlardan ld diln glir v itkilr, kmmrsiya rclri, mnftdn vrgilrin dnilmsi v s.) frmalamas haqqnda infrmasiya vrilir. Hsabat aadak drd blmdn ibartdir: 1. Maliyy nticlri. 2. Mnftdn istifad. 3. Bdcy dmlr. 4. Mnftdn vrgi zr gztlr hsablanarkn nzr alnan rclr v msrflr. Hsabat cdvlinin birinci blmsi drd stuna, ikinci blmsi , nc blmsi drd v drdnc stuna blnmdr. Hsabatn birinci blmsind mhsullarn (i v idmtlrin), satndan pul ifadsind mdail lunan mumi glir, lav dyr vrgisi, aksizlr, satlm mhsullarn isthsal msrflri, sat nticlri, sair sat nticlri, satdan knar mliyyatlardan alnan glirlr v rclr, mnft v zrrlrin cmi, balans mnfti, yaud zrri v maliyy nticlri zr mssislrin say gstrilir. Ikinci blmd mnftdn istifad yni bdcy dmlr, htiyat kapital v fnduna, ym fnduna, isthlak fnduna, yriyy mqsdlrin ayrmalar ks lunmaldr. nc blmd bdcy dmlr yni mlak vrgisi, mnftdn (glirdn) vrgi, yralt srvtlrdn istifad v traf mhiti irklndirmy gr dnilr, trpaq vrgisi, lav dyr vrgisi, aksizlr, irac gmrk rsumlar, idal gmrk rsumlar, glir vrgisi, sair vrgilr v iqtisadi sanksiyalar gstrilir. Drdnc blmd mnftdn vrgi zr gztlr hsablanarkn nzr alnan rclr v msrflr yni isthsal v qyri-isthsal tyinatl kapital qyulularnn maliyylmsin, lmitdqiqat ilrinin aparlmasna, tbiti mhafiz tdbirlrinin kirilmsin, shiyy, alq thsili,

mdniyyt v sair rclr ks lunur. Mhasibat balansna lav lunan digr frma Mssis balansna lavdir (Frma 5). Hmin frmada mssisnin susi kapital v fndlarn hrkti, brc vsaitlrinin hrkti, dbitr v krditr brclar, qyri-maddi aktivlrin trkibi, maliyy qyulular, ssial gstricilr, uzunmddtli invstisiya v maliyy qyulularnn maliyyldirilmsi zr vsaitlrin hrkti v balansaras hsablarda uta alnan qiymtlilr haqqnda infrmasiyalar ks lunur. Birinci blmd Mssisnin susi kapital v fndlarn hrkti il laqdar lan, mssisnin nizamnam kapital, lav v htiyat kapital, htiyat fndlar, kmi illrin bldrlmmi mnfti, ssial sfralarn vsaiti fndu ks tdirilir. Birinci blmnin 2-ci blmsind isthlak fndlar, qardak rclr v dmlr, bhli brclar zr htiyatlar (stir 140, 150, 160) gstrilir. Ikinci Brc vsaitlrinin hrkti blmsind uzunmddtli v qsamddtli krditlr v istiqrazlar frmasnda alnan v vatnda dnmyn vsaitlr ks lunur. Blm balansda ks lunan qaydada qurulmaqla brc vsaitlrinin hsabat dvrnn vvlin, alnm vsait dnii v ilin snuna qalq gstrilir. Bank krditlri v alnm istiqrazlar analitik ut gstricilri sasnda ks lunur. Blmnin maddlri mhasibat utunun 90 -li Qsamddtli bank krditlri, 92 -li Uzunmddtli bank krditlri, 93 -li iilr n bank krditlri, 94 -li Qsamddtli brclar hsablarnda ks lunmu gstricilr sasnda trtib lunur. nc Dbitr v krditr brclar blmsind bir il qdr, bir ildn artq v digr vat kmi dbitr brclarn hrkti ks lunur. Bu blmnin gstricilri 60 -li Malsatan v pdratlarla hsablamalar, 61 -li Vrilmi avanslar zr hsablamalar, 70 -li myin dnii zr ii hyti il hsablamalar, 71 -li Thtlhsab slrl hsablamalar, 76 -li Mtlif dbitr v krditrlarla hsablamalar v sair laqdar sinttik v analitik hsablarda ks lunmu yazllar sasnda trtib lunur. Drdnc Qyri-maddi aktivlrin trkibi v binci sas vsaitlrin hrkti blmlrind qyri-maddi aktivlr v sas vsaitlr nlarn nvlri v qruplar zr ks lunur. Bu blmd ifad lunan gstricilr 01 -li sas vsaitlr, 02 -li sas vsaitlrin khnlmsi, 04 -li Qyri-maddi aktivlr, 05 -li Qyri-maddi aktivlrin khnlmsi hsablarndak gstricilr sasnda trtib lunur. Altnc Maliyy qyulular blmsind hsabat ilinin vvli v snuna uzumddtli v qsamddtli maliyy qyulular, nlarn nvlri zr ks lunur. Bu mlumatlarn trtib lunmasnda 06 -li Uzunmuddtli maliyy qyulular, 58 3-li Qsamddtli maliyy qyulular hsablarna aid lan subhsakbalarn yazllarndan istifad dilir. Yddinci Ssial gstricilr blmsind ssial htiyaclara ayrmalar, yni ssial srta fnduna, mulluq fnduna ayrmalar ks lunur. Bu blmd isthlaka ynldilmi vsaitlr, cmldn mk dnilri rclri, pul dnilri v mkafatlar, mssis mlakndan lan shm v mantlrdn glirlr gstrilir. Skkizinci Uzunmddtli invstisiya v maliyy qyulularnn maliyyldirilmsi zr vsaitlrin hrkti blmsind uzunmddtli kapital qyuluu v digr maliyy qyulular gstrilir. Hsabat frmasnn 4-c stununda hsabat dvr rzind mssisnin hsabalanm znmsus vsaiti ks lunur. Yni sas vsaitlr, qyri-maddi aktivlr il rzind ayrmalardan cmlnmi v mssis srncamnda kapital qyuluu v digr uzunmddtli maliyy qyulularna istifad lunmas n vsaitlr gstrilir. Frmann 2-ci stununun 820-ci strind krditlrindn, istiqraz, baqa mssislrdn brc alnm vsaitlr, tikintid itirak pay, bdcdn knar fndlardan v sairdn clb lunmu vsaitlr ks lunur. Hsabat frmasn Istifad dilib adl5-ci stunundan faktiki laraq 06 -li Uzunmddtli maliyy qyulular, 07 li Quradrlas avadanlqlar, 08 -li Kapital qyulular v 61 -li Vrilmi avanslar zr hsablamalar hsablarnda ks lunmu vsaitlr gstrilir. Dqquzuncu Balansaras hsablarda uta alnan qiymtlilr haqqnda aray blmsind balansaras hsabalarda ks lunan vsaitlr v hdliklr gstrilir. Burada icary gtrlm

sas vsaitlr (001), msuliyytli mhafizy qbul dilmi mallar (004), zrr silinmi mdsz dbitr brclar (007) dail dilir. Bllikl bu blmd ks lunmu mlumatlar mssis mlak saylmayan, lakin nun maliyy-tsrrfat faliyytin tsir dn gstricilri qiymtlndirmk n istifad lunur. 12.4. Illik mhasibat (maliyy) hsabatna lav izahatl aray Mssislrin illik mhasibat (maliyy) hsabatna (kiik mssislri maqla) bir qayda laraq lav izahatl aray tqdim lunmaldr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununda mhasibat (maliyy) hsabatnn bilavasit bl bir arayn lav lunmas myyn lunmamdr. Lakin, uzun illrin tcrbsi gstrir ki, izahat araktrli aray illik mhasibat (maliyy) hsabatnn trkibind tqdim lunmas faydal nticlr vrir. Bu tcrb iqtisadi chtdn yksk sviyyd inkiaf tmi v bazar iqtisadiyyat raitind ilyn lklrd d istifad lunur. Izahatl aray-illik mhasibat (maliyy) hsabatna lav lmu srbst hsabat frmas lmaqla, mssisnin btn iqtisadi maliyy-tsrrfat blmlrinin itirak il trtib lunur. Bu sndin trtib lunmas il laqdar infrmasiya nrmalar myyn lunmudur ki, bu da trtib lunan izahl arayda mssisnin btn isthsalnn, tsrrfat-maliyy faliyytinin v balansda ks lunumu gstricilri trafl rh v thlil dn mzmuna malik lmasn tlb dir. Izahatl arayda sasn mlumatlar rh lunmaldr ki, hmin mlumatlar mhasibat utu standartlar v prinsiplrini hat dn qanunvricilik tlblri tqdim lunmu illik mhasibat utu hsabat frmasnda ks lunmamdr. Arayda mssisnin cari, invstisiya v maliyy faliyyti, hsabat ilind tsrrfat-maliyy faliyytin tsir dn amillr, illik hsabat nticlrinin qiymtlndirilmsi v mssis srncamnda qalan mnftin bldrlmsi, ba vrmi itkilrin sbblri rh lunmaldr. Izahatl arayn aadak frmada trtib lunmas mqsduyun hsab dil bilr: 1. Mssis tkilat quruluuna dair mlumat. 2. Ut siyastinin aqlanmas v nun sas prinsiplri. 3. Hsabat ili rzind mssisnin sas faliyyti gstricilrinin araktristikas. 4. Isthsalat, tsrrfat-maliyy gstricilri v nlarn thlili. Mssisnin tkilati quruluuna aid lan mlumatda tam ad, tkilati-hquqi frmas, yrldiyi nvan, dvlt qydiyyatndan kmsin dair mlumat, nizamnam kapitalnn hcmi, shmdarlarn siyahs, mssis faliyytind itirak dn byk hcmli kmmrsiya v digr mssislr dair mlumatlar ks lunmaldr. Ut siyastinin aqlanmas v nun sas prinsiplri blmsind mssisd mhasibat utunun frmas, prinsiplri v standartlar, matrial-isthsal htiyatlarnn mhasibat utunun aparlmas infrmasiyalar, ut siyasti lmntlri, hsabat ili dvrnd ut siyastindki dyiikliklr ks lunur. Hsabat ili rzind mssisnin sas faliyyti gstricilri blmsind cari, invstisiya v maliyy faliyyti, mhsul satnn hcmi, gstriln ilr v idmtlr, mssisnin hsabat ilind srf tdiyi invstisiya, mlak v maliyy vziyytinin dyiilmsi gstricilri v nun sbblri v mhasibat hsabatndan istifad dn digr maraql slrin istifadsi n lav mlumatlar gstrilir. Isthsalat tsrrfat-maliyy gstricilri v nlarn thlili blmsind hsabat ili dvrnd aparlan analitik thlil v hsabat frmalarndan istifad tmkl mssisnin btn i faliyytinin qiymtlndirilmsi, bazar mnasibtlrind nun mvqyi, igzar faliyyti trafl gstrilmlidir. Bu gstricilr sistmind mssisnin sas vsaitinin, qyri-maddi aktivlrin, maliyy qyulularnn, dbitr v krditr brclarnn vziyytini ks tdirn sasl infrmasiyalarn, hminin mssisnin ii isthsal gcnn daha da gnilnmsi zr aparlan mliyyatlar ks

lunmaldr. Bl mlumatlar myyn analitik rhli cdvllrin lav lunmas il d trafl gniln bilr. Mlumatlarda mhsul satndan dail lan pul vsaiti, balans mnfti, tmiz glirlr, mssis sas faliyyti zr rntabllik, mlakn vziyytini araktriz dn, maliyy vziyyti gstricilri rh lunmaldr. Illik mhasibat (maliyy) hsabatna izahatl arayda lav laraq mssisnin glck dvr n mhm iqtisadi v maliyy gstricilri prspktivasn ks tdirn infrmasiyalar (bir n il rzind) invstisiyann hcmi, maliyy qyuluu, iqtisadi faydalln hsabatnn hazrlanb qurtard vatdan, nun tqdim lunduu vata qdr lan dvrd yaranm yni nticlrl lav tkliflr gstrilmlidir.

12.5. Mhasibat hsabatnn tqdim lunmas qaydalar v vat Mhasibat utu haqqnda qanunun tlblrin uyun laraq illik mhasibat hsabatn tsisilr v tsis sndlrin uyun laraq mlkiyytilr, dvlt vrgi rqanlarna, statistika rqanlarna v mvcud qanunvriciliy uyun laraq mssis faliyytin nzart dn digr dvlt rqanlarna tqdim dirlr. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanununda (madd 11) kmmrsiya tkilatlarnn illik maliyy hsabatlar aadak hsabat dvrlri zr tqdim lunmaldr: - il rzind ktyabr aynn 1-dk yni yaradlan mhasibat utunun subyktlri n birinci hsabat dvr nlarn qanunvricilikl myyn lunmu qaydada dvlt qydiyyatna alnd taridn dkabr aynn 31-i dail lmaqla; - ktyabr aynn 1-dn snra yni yaradlm mhasibat utunun subyktlri n is birinci hsabat dvr nlarn qanunvricilikl myyn dilmi qaydada dvlt qydiyyatna alnd taridn nvbti ilin dkabr aynn 31-i dail lmaqla; - digr mhasibat utunun subyktlri n hsabat dvr yanvar aynn 1-dn dkabr aynn 31-i d dail lmaqla. Kmmrsiya tkilatlar illik maliyy hsabatlarn v birlmi (knsalid dilmi) maliyy hsabatlarn dvlt rqanlarna qanunvricilik aktlar il, digr slr is nizamnamlri il myyn lunmu hallarda, qaydada v mddtlrd tqdim dirlr. Qurumun illik maliyy hsabatnn v birlmi maliyy hsabatlarnn qanunvricilikd myyn dilmi hallarda auditr ryi il birlikd mtbuat rqannda drc lunmas myyn lunmudur. Bdc tkilatlar v bdcdnknar dvlt fndlarnn maliyy hsabatlarnn tqdim lunmas, hsabat dvrlri v drc dilmsi qaydalar mhasibat utu sahsind dvlt tnzimlnmsini hyata kirn Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi trfindn myyn dilir. Mssislrin illik mhasibat (maliyy) hsabatlarnn nssinin qanunvricilikl myyn dilmi hallarda auditr ryi il birlikd hr hans s nun mraciti sasnda pulsuz tqdim dilir. Ictimai hmiyytli qurumlar v mhasibat (maliyy) hsabatlarn hazrlayan kmmrsiya tkilatlar mhasibat utu subyktinin nizamnamsi il myyn lunmu idartm rqan bu subyktin maliyy hsabatlarnn hazrlanmasna v drc lunmasna cavabdhdir. Azrbaycan Rspublikasnn nazirliklri v ba idarlri nlarn tabliyindki tkilatlar zr icmal rblk mhasibat hsabatlarn hsabat dvr qurtardqdan snra 45 gndn gc lmayaraq, illik mhasibat hsabatlarn is hsabat ilindn snrak aprl aynn 25-dn gc lmayaraq Azrbaycan Rspublikas Iqtisadiyyat Nazirliyin, Maliyy Nazirliyin, Dvlt Statistika Kmitsin v Vrgi Nazirliyin tqdim dirlr. Azrbaycan Rspublikasnn qanunvriciliyin uyun laraq myyn dilmi qaydada lv diln mssis (mflislm, knll lv v sair) mhkmnin mflislmni lan tdiyi tari, yaud lv haqqnda qrar qbul lunarkn myyn dilmi tari n icmal maliyy (mhasibat) hsabatlarna trtib dir.

Mssislrin lvi il mliyyatlarn utunda, lv balans v maliyy (mhasibat) hsabatlarnn trkibin gr msuliyyt mssisnin lvini aparan lv kmissiyas dayr. Mssisnin mlak lv kmissiyasnn tyin tdiyi qiymtlrl, yni mssis mlaknn vziyytinin faktiki mmkn sat qiymti nzr alnmaqla ks tdirilir. midsiz brclar v zrrlr lv balansna dail dilmir. Lv lunan mssisnin hdliklri dqiqldirilir v lv balansnda, dni gnndn balayaraq blg zr brabr faizlrl ks tdirilir.

12.6. Mhasibat (maliyy) hsabat infrmasiyalarndan istifad dnlr Mhasibat (maliyy) hsabatnda ks lunmu tsrrfat-maliyy mliyyatlar nticlri infrmasiyalarnn iqtisadi subyktlrin idar lunmasnda susi hmiyytini nzr alaraq, hmin infrmasiyalardan gni istifad dnlr sistmi mvcuddur. Mhasibat (maliy) hsabat infrmasiyalarndan mssis il maraql lan istniln hquqi v fiziki slr istifad dirlr. Bu bamdan maliyy hsabat infrmasiyalarndan istifad dnlr mtlif maraqlarn icrasn nzrd tuturlar. Bir qrup slri mssisy qyulan kapital zr mnftin nticsi, digrlrini ld lunan mnft zr vrgilrin dnmsi mbli, nc qruppu srf lunmu myin nticlri zr mk haqqnn vatnda dnilmsi v sair infrmasiyalar maraqlandrr. Bynlalq mhasibat utu standartlarnn mumi knspsiyasna gr mhasibat (maliyy) hsabatndan istifad dnlri iki qruppa ayrmaq lar. Bunlardan birinci qrupa aid lan slr mssisni idar dnlr, ikinci qrupp is knar istifad dnlrdir ki, nlarn mqsdi istifad tdiklri infrmasiyalar sasnda mssis il laqdar laraq glck faliyyt dairsini planladrmaq, nun inkiaf imkanlarn yrnmk v ntic laraq nlarn marana uyun qrarlar qbul tmkdir. Daili istifad dnlr mssisnin rhbrliyi daildir ki, nlar ut infrmasiyalarndan planlamada, igzar mliyyatlarn icras, idartm v nzart sistmind istifad dirlr. Bu qrup slr mlkiyytilr, tsisilr, dirktrlar uras zvlri, mncrlr, mssis tabliyind faliyyt gstrn blmlrin rhbrlri v mtssislr daildir. Mlkiyytilri, tsisilri v mssisnin rhbrliyini sasn mnftlilik, tmiz aktivin hcmi, nlarn hqiqi laraq pula vrilmsi imkanlar maraqlandrr. Mssisnin idartm aparatnn ii hyti maliyy (mhasibat) hsabat infrmasiyalarnn sas istifad dicilridir. Gstriln inzibati idartm hytinin hr birinin tutduu vzifdn asl laraq mtlif infrmasiyalardan istifad dirlr. Mncrlr n vacib infrmaasiya mnftin frma v hcmi mbli, pul vsaitinin kifayt hcmd lmas, isthsal lunan hr bir mhsul maya dyri v rntablliyidir. Inzibati idartm iilri n mhasibat utu mssis tsrrfat-maliyy nticlrinin gstricilrinin mqayis lunmasn, qardak ild istifad n htiyatda lan pul vsaiti mblin dair infrmasiyalar hazrlayr. Infrmasiyalardan knar istifad dnlr mssis faliyyti zr maraql lan slrdir. Hmin maraql slr mssis mhasibat (maliyy) infrmasiyalarndan gni kild istifad dirlr. Knar istifad dnlr srmayilr, banklar, satc v alc mssislr, vrgi, maliyy v dvlt statistika rqanlar v digr mssislr daildir. Vrgi v maliyy rqanlar mhasibat utu infrmasiyalarndan istifad dn knar mssislrdn frqli laraq maliyy hsabat infrmasiyalar il yana vrilrin dnii sistminin dzgn tkilin nzart dilmsi mqsdil digr mlumatlar da alrlar. Infrmasiyalardan knar istifad dnlr srasnda myyn gstricilrin dzgn icra lunmasna nzart tmk hququna malik lan slr mssisnin ayr-ayr infrmasiyalarndan da istifad d bilrlr.

Gstrilnlrl yana nzr almaq lazmdr ki, mvcud lan qanunvriciliy gr dvlt rqanlarnn qanunla myyn lunmu hallarda mhasibat utu infrmasiyalarndan istifad tmk v utda istifad lunan btn sndlrl tan lmaq hquqlar vardr. yni il mhasibat utu subykti trfindn audit ylamasna clb lunmu auditrun qanunvricilikl myyn lunmu qaydada btn mhasibat utu sndlri il tan lmaq hququ myyn lunmudur. Mhasibat utu haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununda (madd 15) ilkin ut sndlrinin, mhasibat utu rystrlrinin v digr ut sndlrinin mzmunu qanunvriciliy mvafiq laraq kmmrsiya sirridir. na gr d maliyy (mhasibat) hsabat v digr ut infrmasiyalarndan istifad dnlr bunu nzr almal v infrmasiyalarn qyri-mqbul istifad lunmasna imkan vrmmlidirlr. Mhasibat (maliyy) hsabat mssis tsrrfat-maliyy gstricilri il maraqlanan slr n n mhm infrmasiya mnbidir. Tsadfi dyildir ki, Maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsinin (MHBSK) hazrlad Maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim lunmas haqqnda qaydalarda sas mqsdi irktlr zr trtib lunmu maliyy (mhasibat) hsabatnn tibarl v tam kild lmas mhm gstrici kimi myyn lunmudur. Infrmasiyalarn mhasibat utunda dzgn ks lunmas nun ffafln tmin dir v mhm qrarlarn qbul lunmasnda istifadilrin tibarn artrm lur. Maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim lunmasnda aydnlq, uyunluq, zrurilik, tibarllq, mqayislilik, htiyatllq prinsiplri sas kyfiyyt gstricisi kimi myyn lunmudur.

FSIL 13. AUDIT FALIYYTININ TKILI V APARILMASININ SAS PRINSIPLRI 13.1. Auditin mahiyyti v vziflri Audit sz latn sz ifadsind audi szndn yaranmaqla, kifayt qdr byk tarii lmaqla, mtlif trcmlrd dinlyir v ya dinlyici mnalarn ifad dir. Ilk mstqil auditrlar I srd Avrpada shmdarlar cmiyytlrinin yaranmas il faliyyt gstrmy balamlar. mumiyytl tarin auditr psinin bir n yz illik tarii vardr. Hl rta srlr dvrnd Misir v Rmada myyn slr vrgilrin tplanmas il laqdar laraq ylamalar aparrdlar. Rma impriyas dvrnd maliyy v mhkm ilrini aparan vzifli slr dvlt rqanlar mhasiblrinin faliyyti zrind nzart dirdilr. Auditin yaranmasnda sas sbb mssislri idar dnlrl, yni mssis rhbrlri, mncrlrl hmin mssislr srmay qyan shmdarlarn, krditrlarn maraqlarnn tnzimlnmsi il laqdar lmudur. Mssislr srmay qyanlar rhbrliyin nlara tqdim tdiklri maliyy hsabatlar il tam razlq ld d bilmirdilr. Bir sra hallarda mssislrin mflislmsi hallar srmayilrd sasl tinliklr yaradrd. Shmdarlar istyirdilr ki, mssis rhbrliyinin nlara tqdim tdiklri maliyy hsabatlar gstricilri tibarl, aydn v inandrc lsun. Bllikl mssislrin maliyy-tsrrfat faliyytinin ylanmas v tqdim lunmu maliyy hsabatlarnn tsdiq lunmasn myyn tmk mqsdil shmdarlarn inand auditrlar dvt lunurdu. Auditrun qarsnda qyulan sas vzif nlarn tmiz-dzlkl v mstqillikl faliyyt gstrmlrindn ibart idi. Ilk dvrlrd mhasibat utunu drindn bilmmk da vacib saylmrd. Lakin mssislrd tsrrfat mliyyatlarnn daha gnilnmsi il laqdar laraq, auditrun yksk sviyyd pkar hazrl mhm msl kimi qarda qyuldu. Auditr faliyytinin sas mqsdi iqtisadi subyktlrin maliyy (mhasibat) hsabatlarnn dzgnlyn v nlarn icra tdiklri maliyy-tsrrfat mliyyatlarnn mvcud lan qanunvriciliy v digr nmativ aktlara uyunluunu myyn tmkdir. Bllikl auditin aparlmas qarsnda qyulan vziflr aadak frmada araktriz lunur: - hsabat dvrn hat dn maliyy (mhasibat) hsabatnn dzgnlynn tsdiqi v ya nlarn qyri-dzgn lmasnn myyn lunmas; - audit aparlan dvrd msrflrin, glirlrin v mssisnin faliyytinin maliyy nticlrinin mhasibat utunda v hasabatda aydn, dzgn v dqiq ks tdirilmsinin myyn lunmas; - utun icras v hsabatlarn trtibi qaydalarn tnzimlyn qanunvriciliy v nrmativ sndlr, aktivlrin, hdiliklrin v susi kapitaln qiymtlndirilmsi qaydalarna ml lunmasnn yrnilmsi; - sas v susi dvriyy vsaitlrindn, maliyy htiyatlarndan v hdiliklrdn daha faydal istifad lunmas imkanlarnn myyn lunmas. Auditr ylamasnda yni zamanda sifarii il balanm mqavil sasnda razladrlm vziflr maliyy htiyatlarndan daha smrli istifad tmk imkanlarnn myyn lunmas, vrgi dnilmsinin dzgn hsablanmasnn thlili, mssis maliyy vziyytini yaladrmaq msllri il laqdar tdbirlrin hazrlanmas vacibdir. Auditr idmti haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn 1994-c il 16 sntyabr tarili Qanununun 2-ci maddsind audit anlay il laqdar laraq gstrilir ki, Audit-mt isthsal v sat, idmt gstrilmsi v i grlmsi il mul lan tsrrfat subyktlrind mhaisbat utunun dqiq v drst aparlmasnn mhasibat v maliyy hsabatlarnn mstqil ylamasdr. Audit ylamas mcburi v ya knll la bilr. Qanunvriciliy gr z maliyy hsabatlarn drc tdirmli lan tsrrfat subyktlri n, habl qanunvricilik aktlar il bilavasit nzrd tutulmu hallarda v ya slahiyytli dvlt rqannn mvafiq qrarna sasn hyata kiriln audit mcburi, digr hallarda is knlldr. Tsrrfat subyktlrind mqavil sasnda maliyy-tsrrfat faliyyti sahsind ylama,

ksprtiza, thlil aparmaq v yazl ry vrmk, mhasibat utu qurmaq, hsabat gstricilrinin drstlyn tsdiq tmk v auditrun faliyytin uyun laraq maliyy-tsrrfat mnasibtlri sahsind digr idmtlri gstrmk auditr idmti hsab lunur. Srbst bazar iqtisadiyyat raitind hr bir mssis sahibkar n mssis tsrrfat-maliyy faliyytin aid lan tibarl infrmasiyalarn hazrlanmas vacibdir. Bu yni zamanda maraql dvlt rqanlarna vrgilrin dnmsinin dzgn icra lunmas, banklarn, krdit mssislrinin dnmi krditin vatnda qaytarlmas, srmayilri mumiyytl qyulan vsaitdn mnft ld dilmsi, satc mssislrin satlan mt-matrial dyrlrinin dnii v sair maraql slri maraqlandrr. Inkiaf tmi v bazar iqtisadiyyat raitind ilyn bn dnya lklrind mhasibat utu gstricilrinin tibarl lmasn tmin tmk mqsdil maliyy (mhasibat) hsabat auditr ylamasndan kir v auditr ryi hsabatla birlikd drc lunur. Dnya lklrind auditr psi yksk sviyyd qiymtlndiriln itisas hsab lunur v hmin itisas qazanmaq n hr bir s gni mzmunlu imtahan mliyyatlarndan kmli v auditra aid lan tik nrmalara cavab vrmlidir. Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyind auditrun vziflri aadak qaydada myy lunmudur: - audit aparlmasnda Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyinin tlblrin hkmn riayt tmk; - auditr ylamalarn v digr auditr idmtlrini kyfiyytli hyata kirmk; - sifariinin mhasibat utunun v hsabatnn vziyytini, dzgnlyn, qvvd lan qanunlar v nrmativ aktlara uyunluunu ylamaq; - auditin aparlmas zaman akar dilmi btn pzuntular, mhasibat utunun aparlmas v hsabatlarn trtibi il laqdar nqsanlar haqqnda sifariinin rhbrliyin mlumat vrmk; - sifariinin tlbi il aparlan audit zaman ld diln mlumat mvi salamaq; - ylama gdiind alnm v ya trtib dilmi sndlrin qrunub salanmasn tmin tmk. nu da nzr almaq lazmdr ki, auditrlar v auditr tkilatlar z vziflrini lazmnca yrin ytirmdikd Azrbaycan Rspublikas qanunvriciliyin v sifarii il balanm mqavil rtlrin uyun laraq mlak msuliyytin clb dil bilr. 13.2. Auditin yaranmas v inkiaf Auditin tarii vtni Byk Britaniya hsab lunur. Hmin lkd 1844-c ild irktlr haqqnda bir sra qanunlar qbul lunmu v hmin qanunlarda irktlrin shmdarlarnn idar hytin ild bir dfdn az lmayaraq susi mtssisin dvt lunmas v mhasibat hsablarnn ylamasnn tkili v nticlrinin shmdarlara hsabat vrilmsi myyn lunmudur. AB-da 1887-ci ild auditrlarn Asssiasiyas yaradlm v 1896-c ild is Nyu-Yrk tatnda qanunvricilikl auditr faliyyti gni kild rklam lunmaa balanmdr. Hmin dvrdn balayaraq ancaq itisas zr mvffqiyytl imtahan vrib lisnziya alan auditr vzifsini tutmaq hququna malik la bilrdi. Bllikl lklrd dmir yllarn tikilib ilmsi, srta irktlrinin, banklarn, shmdar cmiyytlrinin yaranmas v inkiaf il I srin rtalarnda pkar auditr igzar almd z yrini tutur. Mhasib auditrlarn yaranmasna dair VIII srd d mlumatlar mvcuddur. Bl ki, 1645-1723c illrd yaam ilk pkar mhasib Djrj Utsn bir sra tlandiya sahibkarlarna mslht grmdr ki, mhasibat hsabatlarn ylatdrsnlar. Aparlan ylamalar yksk nticlr gstrdiyi n tlandiyada buk imi ylamalarn daima kirilmsin balanlmdr. Hmin dvrd maliyy-tsrrfat mliyyatlarnn inkiaf v daha da mrkkb araktr lmas il laqdar laraq pkar mhasib-auditrlarn hazrlanmasnda zn gstrdi. Artq 1773-c ild dinburqun nvan kitabnda 7 auditrun ad qyd lunmu v 1805-ci ild drc lunmu sru kitabnda 17 auditrun adlar gstrilmidir. Ilk pkar auditrlar siyahsnda Uilyama Vl Dtlat

adl s qyd lunmudur. Dylt Ingiltrnin dmir yllar v tl biznsi il laqdar lan maliyy hsabatn trtib tmidir ki, hmin qaydalar hl indii d nun vtni lan Ingiltrd ttbiq lunur. Byk Britaniyal mllif Riard Braunun mlumatna gr 1905-ci ild btn dnya lklrind11 min auditr faliyy gstrmi v nlarn yars Byk Britaniyal lmudur. Fransada 1867-ci ild shmdarlar cmiyytlrinin balanslarnn tftiilr trfindn mtlq qaydada ylanmasna dair qanun qbul lunmudur. 1870-ci ild Almaniyada shmdarlar cmiyytlrinin balanslarnn audit ylanmasna dair taprq vrilmidir. Lakin qbul lunmu qrarlarda aparlacaq ylamalarn mssisdaili nzartilr v ya knardan dvt lunan auditrlar trfindn icras gstrilmmidir. Mssislrin qti frmada ylamalarn aparlmasnn knar auditrlar trfindn icra lunmas ancaq 1931-ci ildn snra myynldirildi. Rusiyada auditr vzifsi ilk df I Pytr trfindn myyn lunmudur. Auditr vzifsind yni zamanda kargzarlq, katibatlq v prkurr vziflrinin bzi gstricilrini vz tmk d nzrd tutulurdu. Rusiyada auditrlar andl mhasiblr adlandrrdlar. 1929-1931-ci illrd dnya lklri sistmind ba vrn iqtisadi bhran mhasib-auditrlarn idmtlrin tlbi yli artrd. Hmin dvrd auditr ylamalarnn kyfiyytinin yksldilmsin diqqt sasl kild artmaqla, bu idmt frmasnn bazar mnasibtlri raitind mhm vasit lduu tlbi myynldirildi. Bhran dvr kdikdn snra btn lklrd iqtisadi subyktlrin illik maliyy (mhasibat) hsabatlarnn auditr ylamasndan kmsi v ntic gstricilrinin mtbuatda drc lunmas sasl prinsip kimi myyn lundu. Audit aldatma v frldaqln qarsnn alnmasnda mhm bir silaha vrilmi ldu. Dnya lklri sistmind auditr faliyytinin tnzimlnmsin mtlif mnasibtlr mvcuddur. Bzi lklrd auditr faliyytinin tnzimlnmsin sasl kild tsir (Byk Britaniya) dilmir, digrlrind is nun idar lunmasna ciddi nzart lunur (Almaniya, Italiya, Fransa). Gstriln lklrd auditr kadrlarnn frmalamasna nlarn kyfiyytli hazrlanmaa sasl nzart dilir. Mtlif lklrd auditrlarn adlar da mtlif frmada ifad lunur. Byk Britaniyada mssis tsrrfat-maliyy faliyytini hat dn maliyy hsabatn ylayan mtssis auditr adlanr. Fransada mstqil maliyy nzartinin icrasn iki tkilatn pkar mtssisi icra dir. Bunlardan birincisin bilavasit mhasibat utunu aparan, hsabatlar trtib dn v mslhtlr vrn mhasib ksprtlr v ikincisi is maliyy hsabatnn tibarllna nzart dn hsablar zr mvkkillr (kmissarlar) daildir. AB-da maliyy hsabatnn tibarll v dzgnlyn Diplmlu ictimai mhasiblr ylayr. Btn inkiaf tmi lklrd mhasib-auditr itisasn qazanmaq n uzun illr thsil sistmi v tcrbi faliyytl yana lu imtahanlardan kmsi vacib rtdir. lklrin Auditrlar Palatasnn auditrlar, Pkar Mhasiblr Institutunun v baqa mtssislr daimi laraq nlarn faliyytini ylayr v tlblr cavab vrmyn slr hmin faliyytdn knarladrlr. Masir dvrd idartm sistmind nzart l bir sahdir ki, ndan gni istifad dilmsi lk iqtisadiyyatnn hans sahsindn asl lmayaraq, istr myyn mssis v irktin tsrrfatmaliyy faliyytin aid lsun, istrs d dvlt quruluu v iqtisadiyyat il laqdar msllr lsun, ndan istifad lunmas il mvcud fakt v dqiq vziyyt aradrla v yrnil bilir, faliyytin daha da inkiaf, tkmilldirilmsin dair dzgn, ral qrarlar qbul dilmsin sas vrir. Azrbaycan Rspublikasnda auditin yaranmas bilavasit rspublikada suvrnliyin ld dilmsi v bazar iqtisadiyyatna kidl laqdar, iqtisadi subyktlrin tsrrfat-maliyy faliyyti zrind iqtisadi nzart sistminin ynidn qurulmas il laqdar hll lunmudur. Mlumdur ki, kmi SSRI trkibind lan lklrd v cmldn Azrbaycan Rspublikasnda idar v mssislrin tsrrfat-maliyy faliyyti zrind iqtisadi nzart hmin dvrd mvcud lan inzibati-amirlik sistmi tlblri sasnda aparlrd. Bllikl, Azrbaycanda mumiyytl audit y idi. lk dailind btn iqtisadi nzart sistmi nazirliklrin, birliklrin tabiliyind tkil unmu nzart tfti rqanlar trfindn aparlrd. Rusiya iqtisadiyyatnda auditr idmtinin tkili il laqdar laraq tbblslr lsa da, nlar sasl kild inkiaf tmmidir. Bzi mlumatlara gr Rusiyada auditr itisas I Pytr trfindn

myyn lunmudur. Rusiyada auditru andl mhasib adlandrrdlar. Tarin df 1889, 1912, v 1928-ci illrd auditr institutunun yaradlmasna tbbslr lmasna bamayaraq, nticsiz lmudur. Azrbaycan Rspublikasnda auditr faliyytinin tkili il laqdar laraq 1991-ci ilin iyulun 31d Azrbaycan Rspublikas nazirlr Kabinti rspublika Maliyy Nazirliyi yannda Tsrrfat Hsabl Auditr Mrkzinin yaradlmas haqqnda qrar qbul tmidir. Hmin qrarn icras il laqdar laraq Tsrrfat Hsabl Auditr Mrkzi haqqnda sasnam tsdiq lunmudur. Azrbaycan Rspublikas Maliyy Nazirliyi yannda Tsrrfat hsabl Auditr Mrkzi nazirliklr v ba idarlrin, mssis, idar v tkilatlarn kprativlrin sifarilri sasnda, habl hquq mhafiz rqanlarnn tlbi il mqavil zr haqq dnilmkl, tfti v ylamalar kirilmli, tsrrfat manizmini tkmilldirilmsin dair mtdiki v mli yardm gstrilmsi myyn lunmudur. Auditr Mrkzinin iinin hcmi raiti v ylamalar kirilmsi tsrrfat manizminin tkmilldirilmsin dair mtdik v mli yardm gstrilmsi n sifariilrl balanan mqavillrin mbli il myyn lunurdu. Daha snra 27 mart 1992-ci il tarili Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabintinin qrar il rspublika Maliyy Nazirliyind Lisnziya Kmissiyas yaradlmd. 1994-1996-c illrd Azrbaycan Rspublikasnda bynlalq standartlara uyun lan mstqil auditr idmtinin tkili il laqdar laraq nrmativ-hquqi aktlar qbul dirdi. 1994-c ilin sntyabrn 16-da Auditr idmti haqqnda Azrbaycan Rspublikas Qanunu qbul lunmudur. 1995-ci ilin iyunun 20-d Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatasnn tkili il laqdar qrar qbul lunmudur. Azrbaycan Rspublikas Milli Mclisinin 1995-ci il 19 sntyabr tarili qrar il Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatas haqqnda sasnam qbul lunmu v bllikl 1996-c ilin aprlindn Azrbaycan Rspublikasnn Auditrlar Palatas z faliyytin balamdr. Azrbaycan Rspublikasnn Auditrlar Palatas haqqnda sasnamy gr palata auditr idmtinin dvlt tnzimlnmsini v inkiafn tkil dn, mlkiyytilrin mlak hquqlarn dvltin, tsrrfat subyktlrinin v auditrlarn mnafini mdafi dn,spublikann qanunvricilik aktlarndan irli gln tlblr srbst auditrlar v auditr tkilatlar trfindn riayt lunmasna nzart dn mstqil maliyy rqandr. Palatann sas vzifsi mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq btn tsrrfat subyktlrind maliyy (mhasibat) utunun dqiq v drst aparlmasn tmin tmk mqsdil rspublikada auditr idmtinin iini tkil tmkdn v mvcud qanunvriciliy uyun laraq nun inkiaf v faliyytinin tkmilldirilmsi n tdbirlr hyata kirmkdn ibartdir. Auditrlar Palatas aadak vziflri yrin ytirir: - Azrbaycan Rspublikas razisind srbst auditrlara v auditr tkilatlarna lisnziya vrir, nlarn ilrin v auditr tkilatlarnn nizamnamlrinin qanunauyunluuna nzart dir; - rspublika razisind auditr idmti il mul lmaq hququ vrn lisnziyalarn vrilmsi n imtahanlarn kirilmsi qaydalarn hazrlayr v tsdiq dir; - audit aparlmasna dair tlimatlar, tvsiyylr v mtdik gstrilr hazrlayr; - tkrar audit kirir; - dvlt mssislrinin zlldirilmsi v ya baqa mqsdlrl laqdar laraq tsrrfat subyktlrinin mlaklarnn qiymtlndirilmsinin dzgnlyn auditr ryi vrir v s. Mvcud qaydalara gr lk razisind auditr faliyyti gstrmk n lisnziya alm btn hquqi v fiziki slr Auditrlar Palatasnn zvlri saylr. 2004-c ilin snuna Auditrlar Palatasndan 59 hquqi v 234 fiziki s auditr lisnziyas almdr. Rspublika razisind 61 srbst auditr v 55 auditr tkilat faliyyt gstrir. Azrbaycan Rspublikasnn qanunvricilik aktlarna mvafiq laraq 35 sas v 3 kmki Milli audit standart hazrlanmdr.

13.3. Auditin frmalar Auditr faliyyti sahibkarlq faliyyti lmaqla sifarii il balanm mqavil sasnda iqtisadi subyktin tsrrfat-maliyy faliyytini hat dn mhasibat (maliyy) hsabat gstricilrini, mhasibat sndlrini, vrgi dklarasiyas, maliyy hdiliklrini ylamaq v digr idmtlr gstrmk vzifsini yrin ytirir. Audit iqtisadi subyktin maliyy gstricilrinin tibarlln ylamaqla yana, nun tsrrfat faliyytinin daha yksk sviyyd qurulmas, idar dilmsi v msrflrin mqsduyun srf lunmas il mnftin yksldilmsin dair ptimal tkliflr hazrlayr. Bununla laqdar laraq bir qayda laraq audit sahibkarln ksprtizas adlandrrlar. Qrb lklrinin gni kild inkiaf tdiyi bazar iqtiaiyyat lklrind Auditr nzarti daili v knar audit ayrlr. Daili audit idartm nzarti sistminin ayrlmaz v mhm lmnti lmaqla mstqil, tminatvrici v mvrti faliyytidir. Daili audit mssisd ffaf infrmasiya mhiti yaratmaqla, nun faliyytinin daha drin v sasl thilin, daha smrli faliyyt sistmi yaratmaa rait yaradr. Dnyann bir sra lklrind daili audit lk iqtisaiyyat n mcburi hsab lunaraq btn tabiliyind mssis lan birliklrd tkil lunur. Daili audit mssis trkibind mstqil struktur blsi v tat vahidi kimi faliyyt gstrir v daili nzart rqan lmaqla, yalnz mssisnin rhbrin v ya dirktrlar urasna tabdir, nun myyn tdiyi msllri aradraraq nticlri haqqnda yalnz na hsabat v infrmasiya vrir. Daili auditin tlb lunan sviyyd tkili mssisnin trkibind faliyyt gstrn digr blm v blri, maddi-msul slrin z idmti vziflrinin yrin ytirilmsi msuliyytini artrmaqla tsrrfat mliyyatlarnn icrasnda nqativ hallarn qarsnn alnmasnda mhm rl ynayr. Bununla yana daili audit knar audit n bir sra sasl msllrd infrmasiya mnbi lmaqla mvcud qanunln gzlnilmsind byk hmiyyti vardr. Bllikl, daili audit iqtisadi subyktin tabiliyind lan struktur blmlrinin faydal faliyytinin icrasnda mhm nzart frmasdr. Daili audit mssisnin tsrrfat faliyytin dair infrmasiyalar hazrlamaqla yana, mncrlrin tqdim tdiklri hsabatlarn dzgn v tibarl lmasn tsdiq dir. Mssis rhbrliyi daili auditin infrmasiyalarndan istifad tmkl vatl-vatnda v prativ laraq mssis dailind lazm lan dyiikliklri tmk imkan ld dir. Daili auditr iqtisadi subyktd tkil lunmu daili audit blmsi trkibind faliyyt gstrir. Daili auditin mvffqiyytl gstrmsinin mhm amili, nun mstqil lub, bilavasit mssis rhbrin tabiliyi il frqlnir. na hval lunma vzifnin mvffqiyytl yrin ytirilmsini tmin tmk n daili audit idmti yksk kyfiyytli, tibar qazanm, z vzif brcunu drindn biln, mssisnin iqtisadi gstricilri il trafl tan lan, nrmativ qanunlar v utinfrmasiyalarn tplayb thlil tmyi bacaran mtssis lmaldr. nlar yni zamanda auditr faliyytinin tik nrmalarn gzlmli, yni vziflrinin vicdanla, byktiv, ffaf qaydada icra tmkl, ylamalar qbul lunmu audit standartlarnn myyn tdiyi nrmalar sasnda icra tmlidirlr. Daili auditr aadak vziflri yrin ytirir: - irktd icra lunan tsrrfat mliyyatlarnn iqtisadi faydallnn qiymtlndirilmsi; - myyn qrarlarn qbul lunmasnda rhbrliyin istifad tdiyi infrmasiyalarn tam dzgnlynn myyn lunmas; - iqtisadi subyktin maliyy-tsrrfat faliyytin aid lan ilkin sndlrin, mhasibat utu yazllarnn nrmativ aktlara uyun trtib lunmasna nzart; - iqtisadi subyktin aktivlrinin hrkti v istifadsin nzart v itkalrin buralmasnn qarsnn alnmas; - daili nzart sistminin thlili v nun faydallnn artrlmas v s. Daili auditrlar vziflrini icra drkn bynlalq tcrbd istifad lunan davran nrmalarnn icras prinsipini gzlmlidirlr. Bl ki, daili auditrlar bilrkdn qyri-qanuni faliyytd itirak tmmli, idmt vziflrini yrin ytirrkn p rfini v byktivliyini

qrumal, z mssislrinin maraqlarna zidd lan faliyytl mul lmamal, p vziflrini yrin ytirrkn yksk pkarlq, mnviyyat, lyaqt nmunsi gstrmlidirlr. Knar audit tsrrfat subyktinin mhasibat utunun v mhasibat (maliyy) hsabatnn dzgnlyn byktiv qiymtlndirmk mqsdi il aparlr. Knar audit mstqil, srbst auditrlar v ya auditr firmalar trfindn qarlql balanm mqavil (sifari) sasnda icra lunur. Knar auditi frqlndirn susi cht ndadr ki, auditr ylamas aparan auditrlar hmin mssisd h bir maraqlar lmur. Baqa szl dyilrs nlar hmin mssisnin tsisilri, mlkiyyt sahiblri, shmdarlarn v mhasibat (maliyy) hsabat, mhasibat utu faliyytind cavabdh lan slr, mssis rhbrliyi il idmti, qhumluq laqlri lmayan slrdir. Mvcud lan qanunulua gr iqtisadim subyktl myyn kmmsiya v digr si laqlri lan auditr firmalarnn auditrlar hmin mssisd auditr ylamas apara bilmzlr. Bl hallar myyn lunduqda auditr aparan slrin auditrluq hququ il laqdar lisnziya lv luna bilr. Knar auditin sas mqsdi aadaklardr: mssis maliyy faliyyti il laqdar lan mhasibat utu, hsabat gstricilrinin tam, tibarl v dzgn lunmasnn ylanmas; ut hsabatn aparlmas, mssis aktivinin hdiliyinin v znmsus kapitalnn tnzimlnmsini myyn dn qanunvricilik v nrmativ aktlarn dzgn icrasna nzart; znmsus sas v dvriyy vsaitlrin, maliyy htiyaclarnn v knar mnblrdn clb tmkl istifad lunmas imkanlarn myynldirmk; vrgi dnii zr hsablamalarn dzgnly v mssis maliyy vziyytinin yksldilmsi il laqdar ptimal tkliflrin hazrlanmas; mssis mhasibat balansnn, mnft v zrrlr, sas kapitaln hrkti v illik mhasibat (maliyy) hsabatna lav lunmu izahatl arayda ks lunmu gstricilrin dzgnlynn ylanlmas v s. Knar auditin nticlri il laqdar laraq auditrlar v ya auditr firmas trfindn ylanlan mssisd mhasibat utu, hsabatnn daili nzarti vziyytin v illik hsabatn dzgnly haqqnda yazl ry trtib lunur. Sifarii il balanm mqavily uyun laraq knar auditr sifarii n mtlif layihlr, bizns-plan, araylar da trtib tmkl nu mssis rhbrliyin tqdim d bilrlr. Nzr almaq lazmdr ki, mssis auditru ylama aparmaq n srbst z sir. Azrbaycan Rspublikasnn Auditr idmti haqqnda qanunda myyn lunmudur ki, audit ylamas mcburi v ya knll (tsrrfat subyktini z tbbs il) la bilr. Qanunvriciliy gr z maliyy hsabatlarn drc tdirmli lan tsrrfat subyktlri n, habl qanunvricilik aktlar il bilavasit nzrd tutulmu hallarda v ya slahiyytli dvlt rqanlarnn mvafiq qrarna sasn (sifarii il) hyata kiriln audit mcburi, digr hallarda is knlldr. Mvcud qanunvriciliy gr shmdar cmiyytlri, arici invstisiyal mssislr, banklar v digr krdit tkilatlar, mhdud msuliyytli mssislr, invstisiya fndlar, maliyy-snay qruplar zr mssislrd audit mcburidir. Knll audit iqtisadi subyktin qrar zr auditr firmas v ya auditrla balanm mqavil sasnda hyata kirilir. Bl ylamann susiyytinin mumi hcmini v gstricilrinin miqyasn sifarii myyn dir.

13.4. Auditin icras prinsiplri v nticlrinin rsmiyyt salnmas Mssislrd auditr faliyytinin balanmas v tkilind ilk mrhl sifariinin silmsidir. Hr bir mssisd aparlm auditr faliyyti ilk nvbd siln mssisnin susiyytlrindn,

nlarn i hcmindn v auditin kirilm vatndan yli asldr. Mlumdur ki, auditr faliyyti mvsmi faliyyt dayr, yni audit bir qayda laraq hr bir mssisd ilin ykunu il laqdar laraq aparlr. Lakin auditr firmalar sahibkar lmaqla, daimi faliyyt gstrmli v mnft ld tmlidirlr. na gr d auditr firmalar mnft ld tmlidirlr. na gr d auditr firmalar ilin ykunu il laqdar laraq auditr ylamas aparmaqla yana, digr nzart frmalar il d mul lmaldrlar. Bununla laqdar laraq auditr firmalar v srbst auditrlar z sifariilrind mhasibat utunun shmana salnmas, mhasibat (maliyy) hsabatnn trtib lunmas, nlarda thlil mliyyatlarnn aparlmas, mslhtlr vrilmsi v sair msllrl mul lmaldrlar. Auditr idmtinin vacib msllrindn biri ylamann yksk sviyyd kirilmsidir. Bu is, ilk nvbd firmann auditr kadrlarnn kyfiyyti, nlarn itisas tcrbsi, auditr prinsiplri v standartlarnn dzgn ttbiq lunmas, nzartin mvcud lan mtdlji prinsiplrinin yrnilib tcrbd istifad lunmas v sair gstricilrdn asldr. Bu da gizli dyil ki, srbst bazar iqtisadiyyatna kid dvrnd lkd nqativ hallarn gnilnmsi mahid lunur. susil mvcud lan mlakn v pul vsaitinin mnimsnilmsi, satakarlq, krrupsiya v iqtisadi cinsiyyt mliyyatlar yli artmdr. Bl bir raitd hr bir auditr tkilatnn sifariini smsi ciddi v vacib msldir. Bu susil na gr lazmdr ki, auditr firmas qazand imicini itirmsin. Mvcud lan qanunvriciliy gr auditr idmti hr hans iqtisadi subyktin tkilati-hquqi v mlkiyyt frmasndan asl lmayaraq, gstril bilr. Bunun sasnda iqtisadi subykt srbst auditru v auditr firmasn z srbst sir. Sifarii mssis auditr idmti gstrilmsin dair auditr tkilatna ifahi v yazl mracit tmkl, auditr idmti gstrilmsini mqsdini v audit prssind ylanlmas lan zruri msllri, audit ylamasnn hcmini gstrir. Auditr firmas qarya qyulan msl il laqdar laraq, sifariiy razla dair cavab vrir. Sifariiy cavab vrmzdn vvl auditr iin hcmini myyn tmk mqsdil, zruri hallarda audit aparlacaq byktl sifarii mssisnin tsrrfat maliyy gstricilrinin yrnilmsi il laqdar laraq myyn tdqiqat apara bilr. Btn bu gstricilr Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatas urasnn1999-cu il 7 dkabr tarili qrar il tsdiq lunmu Audit aparlmasnn rtlri (mktub h-dilik) Milli audit standartnda z ksini tapmdr. Mktub hdilikd audit aparlmasnn rtlri zr zruri mlumatlar, auditrun hdliklri, tsrrfat subyktinin hdliklri gstrilmlidir. Bunun sasnda ilkin razlq ld dilir v auditr idmti gstrilmsin dair mqavil balanr. Mqavilnin trtib lunmas v rsmildirilmsi qaydas Azrbaycan Rspublikas auditrlar Palatas urasnn 1996-c il 7 ktyabr tarili qrar il tsdiq dilmi Auditin aparlmasna dair mqavil Milli audit standartnda myynldirilmidir. Trtib lunmu mqavil icras v sifarii trfindn imza lunmaqla, 2 nsdn ibart lmaldr. Auditin kirilmsi haqqnda tsrrfat subykti il mqavil balandqdan snra auditin planladrlmas mrhlsi balanr. Lanladrma mrhlsind auditin hcmi, yllanlan ilr v nlarn nvlri, icra mddtlri myyn lunmaqla, tsrrfat subyktinin mhasibat (maliyy) hsabatnn audit nticlri il laqdar ryin hazrlanmas n lazm lan auditr mliyyatlarnn hcmini v nvn ardcllqla gstrn audit prqramm hazrlanr. Auditr planladrlmas sasn aadak mrhllr ayrlr: a) Auditin ilkin planladrlmas; b) Auditin mumi plnnn hazrlanmas v trtib dilmsi; s) Audit prqramnn hazrlanmas v trtib dilmsi. Azrbaycan Rspublikasnda faliyyt gstrn audit tkilatlarnn audit aparmalar faliyytini planladrmaq n mvcud lan qanunvricilik tlblrin uyun laraq Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatas Auditin

planladrlmas Milli audit standartnda hazrlanm v urann 1999-cu il 24 mart tarili qrar il tsdiq dilmidir. Qbul lunmu hmin standartla auditin kirilmsi il laqdar lan btn mliyyatlar myynldirilir v myyn lunmu prinsiplr uyun laraq auditin icras balanlr. Ylama dvrnd auditr ntic ld tmk ifariinin mhasibat (maliyy) hsabatna dair tibarl ry trib lunmas n vacib lan sbutlar tplanmaldr. Hmin tplanan sbutLar lazm sviyyd sndldirilmlidir. Auditr sndldirilmsi, auditin planladrlmasna dair sndlr, mssisnin tkilati-hquqi frmasna aid lan mlumatlar, ut sistminin yrnilmsi, mhasibat (maliyy) hsabat gstricilri, mhasibat utu hsablar zr qalqlar v sair infrmasiyalar aiddir. Audit qurtardqdan snra i sndlri auditrrun mlkiyyti lmaqla, nda qalr. Azrbaycan Rspublikasnda auditrun i sndlrinin frmasn, mzmununu v mahiyytini myynldirmk v auditin ykununu rsmildirmk mqsdil Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatas 1996-c il 13 nyabr tarili qrar il Auditin i sndlri Milli standartn v 1997-ci il 4 fvral tarili qrar il Auditrun ykun sndlri Milli standartlarn hazrlam v tsdiq tmidir. Auditrun ykun sndlri aparlan ylama nticsind auditrun hazrlad v sifariiy tqdim tdiyi audit aktndan, auditr ryindn v ykun sndlrindn ibartdir. Audit akt v auditr ryi ykun sndlrinin trtib hisssidir. Ykun sndlri ylama nticsind auditrun myyn tdiyi mhm faktlar, nqsan v almamazlqlar, nlarn aradan qaldrlmasna dair tkliflri v nticlri myyn dn sndlr sistmidir. Auditr ylama nticsi il laqdar lan ykun sndlrini thvil akt il sifarii mssisnin rhbrin thvil vrmlidir. Auditin tkili v nticlrinin rsmiyyt salnmasnda mhm mrhl aparlan audit ylamasnn nticlrini ks tdirn auditr ryinin trtib lunmasdr. Auditr idmti haqqnda Azrbaycan Rspublikasnn Qanununun 8-ci maddsind Auditr ryi auditrun (auditr tkilatnn) imzas v mhr il tsdiq lunmu audit aparlan tsrrfat subyktinin maliyy vziyytin, maliyy-tsrrfat mliyyatlarnn qanuniliyin, illik mhasibat h-sablar maddlrinin druluuna, mhasibat utunun mhm vziyytin vrdiyi qiymti ks tdirn v btn hquqi v fiziki slr, dvlt hakimiyyti v idartm rqanlar, habl mhkm rqanlar n hquqi hmiyyti lan rsmi snddir. Slahiyytli dvlt rqanlarnn qrarna sasn kirilmi ylamann nticlrini ks tdirn auditr ryi Azrbaycan Rspublikas prsssual qanunvriciliyin uyun laraq tyin dilmi ksprtizann ryi il brabr tutulur. Azrbaycan Rspublikas razisind faliyyt gstrn auditrlar tkilat v auditrlar faliyytinitnzimlnmsi il laqdar laraq Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatas trfindn 1996-c il 26 dkabr tarili qrarla Auditr rylri Milli standart qbul lunmudur. Qbul lunmu auditr ryind, nun trtib lunmas qaydalar, ks lunacaq sas gstricilr myyn lunmudur. Auditr ryinin frmalar aadaklardr: rtsiz msbt ry; rti msbt ry; Mnfi ry v ry vrmdn imtina tmkl, z nticlrini baqa frmada ifad tmk. rtsiz msbt ry auditrun v ya auditr tkilatnn iqtisadi subyktlri mhasibat utu v mhasibat (maliyy) hsabatnn dru v tibarl lmasna dair fikri gstrmkl, bildirilir ki, maliyy sndlri mssis trfindn qbul lunmu mhasitbat utu prinsiplrin sasn trtib dilmi v bu qaydalar Azrbaycan Rspublikasnda mhasibat utu, hsabat v digr hquqi aktlarn tbqlrin uyundur. Bllikl, auditr iqtisadi subykt rtsiz msbt ryi zaman vrir ki, gr aparlan ylama nticsind auditr qti myyn tmidir ki, sifariinin maliyy hsabat, mhasibat utunun

dvr dzgn lan gstricilri sasnda trtib lunmu, iqtisadi subyktd mhasibat utunun tkili v aparlmas myyn lunan prinsiplr, tlblr v qbul lunmu ut siyastin cavab vrir, bdcy v digr fndlara dmlr vatnda v dzgn hsablanb icra lunmudur, daili nzart tibarldr v mhasibat (maliyy) hsabat btn tsrrfat-maliyy faliyytini hat dir. riti msbt ry mhdudiyyti lan rydir. rti msbt ry frmasnda auditr (auditr tkilat) tqdim tdiyi ryd myyn mliyyatlarn dzgn icra lunmadn qyd tmkl gstrir Ki, hsabat dvr rzind mssisnin btn aktiv, passivlrinin v tsrrfat-maliyy faliyytinin ut v hsabat gstricilri Azrbaycan Rspublikas qanunuluunun tlblrin uyundur. Bununla yana ayr-ayr ut mliyyatlarnda buralm shvlri, amrtizasiya hsabatlarndak yanl mliyyatlarn lmasn, bzi tsrrfat mliyyatlarnn utda dzgn mabirlm vrilmmsin v sair nqsanlara gr audit ylamas nticsi rti msbt ryl rsmildirilir. Auditr hsabatlara dair ry vrmkdn imtina drs, tqdim tdiyi arqumntlr sasnda ylama nticsi haqqnda ry hazrlanmann mmkn lmadn gstrir. Auditr yaranm raitl laqdar laraq gstrir ki, mssisd aparlan mhasibat utu v hsabat mliyyatlar nun hsabat dvrnd aktiv v passivinin maliyy-tsrrfat nticsind dzgn ks lunmasn tmin dir. Auditr ry vrmkdn imtina tdikd, bunu lazm sviyyd saslandrmal v myyn lunmu ciddi nqsan, atmamazlqlar gstrmkl, tqdim lunmu hsabatn tibarl lmadn myynldirir. Auditr ry vrmkdn imtina drkn gstrir ki, auditin aparlmas zaman faktlarn ylamasnn qyri-mmknly myyn lunmudur. Auditr ryi iki nsdn ibart trtib lunur, nlardan biri tsrrfat subyktinin rhbrin, digri is auditr tkiltnda qalr.

13.5. Auditrun msuliyyti v p tikas Bir qayda laraq auditr ylamas nticsind auditrun yanl nticy glmsi v shv ry vrmsi hallar qbul dilmi auditr standartlarnn yrin ytirilmdiyi hallarda yarana bilr. Auditr apard audit v nun nticsinin sndldirilmsi v vrdiyi ry gr msuliyyt dayr. Auditr faliyyti il laqdar auditrun dad msuliyyti, nun nvlrini, drcsini v yaranma rtlrini myyn tmk mqsdil Azrbaycan Rspublikas auditrlar Palatas trfindn hazrlanm 1997-ci il 26 nyabr tarili 15/1 nmrli qrar il Auditrun msuliyyti Milli auditr standartn tsdiq tmidir. Tsdiq lunmu standartda auditrun msuliyytinin yaranma rtlri gstrilmidir. slind auditr ylamas aparlan iqtisadi subyktin maliyy (mhasibat) hsabatndak mhm shvlr v nqsanlar lduu halda auditr hsabatn ylama nticsin gr mnfi ry vr bilr. Bl halda maliyy hsabatndak mhm knarlaman auditr ylamasnn akara ara bilcyi bard myyn risk yaranm lur ki, auditr buna cavabdhdir. Auditr ylamasnda mhm shvlr v talar akara arlmadqda v bununla laqdar laraq dzgn lmayan auditr ryi vrildikd auditr ylamann kyfiyytini sbut tmlidir. Ylamann aparlmasnda auditrun diqqtsizliyi v kyfiyytsiz icra lunan audit sbut lunarsa audit sassz hsab lunur v auditrun tinaszl nticsind dyn zrr auditr tkilat v ya auditr zrr kn dmlidir. Dnya lklri tcrbsind d auditrlarn msuliyyti mslsi auditr standartlar vasitsil hll lunur. Qbul lunmu auditr standartlarna btn auditrlar v auditr tkilatlar ml tmy brcludurlar. Azrbaycan Rspublikasnn Auditrlar Palatas trfindn qbul lunmu Milli audit standartnda auditrun msuliyytinin yaranma rtlri aadaklardr: - auditin prinsiplrinin pzulmas, yni sifarii il balanm mqavil rtlrinin pzulmas v ya

qyri-qnatb yrin ytirilmsi; - kyfiyytsiz audit aparlmas; - baqa nv faliyytl mull lmaq; - vat kmi v ya Auditrlar Palatas urasnn qrar il lv dilmi lisnziyaya sasn auditr faliyyti gstrmk; -tsrrfat subyktind auditin aparlmasn istisna dn hallarn (si mlak mnafi, rhbrliyin hr hans biri il qhumluq laqsi v s.) auditr trfindn gizldilmsi. Auditrun msuliyytinin nvlri aadaklardr: - intizam msuliyyti; - mlki msuliyyt; - cinayt msuliyyti. Auditrun intizam msuliyyti Auditrlar palatas trfindn, mlki v cinayt msuliyyti is mhkm rqanlar trfindn Azrbaycan Rspublikasnn mvafiq qanunvricilik v nrmativ hquqi aktlarna sasn myyn dilir. Auditrlar v ya auditr tkilat il sifarii tkilat arasnda yaranan mlak araktrli btn mbahislr Auditrlar Palatasnda hll dil bilmdikd, mhkm (iqtisad mhkmsi) trfindn bala v hll luna bilr. Audit faliyytind p tika nrmalarnn gzlnilmsi susi hmiyyt malikdir. nki masir raitd auditr faliyyti iqtisadi nzart sistmind v bazar iqtisadiyyatnn inkiaf v gnilnmsind mhm rl ynayr. Bu mnada auditr myin msbt mnasibtlrin yaradlmasnda ictimai fikrin frmalamas vacibdir. Dnya lklri tcrbsind auditr faliyytind p tikasna susi hmiyyt vrilir. mumiyytl auditr psi znmsus susiyytlr malik lmaqla, cmiyyt qarsnda msuliyytinin ham trfindn tannmasdr. Auditr idmtlri iqtisadi subyktlrin daili nzart sistminin dzgn faliyyt gstrmsin inam tmin dir, bu is z nvbsind nlarn maliyy (mhasibat) hsabat infrmasiyalarnn mtbrliyini gclndirir. Ntic tibaril pkar auditrlar trfindn idmt gstrilrkn nlarn ictimai vziyyti v faliyyti cmiyytin sabitliyin v iqtisadi rifahna tsir dir. Auditr psin v nun imicin tsir gstrn n mhm amil gstrilmi idmtlrin yksk pkarlq sviyysin uyun yrin ytirilmsi nticsind cmiyytd bu py lan inamn mhkmlnmsidir. Dnya lklrind istifad lunan auditrun bynlalq tika kdksi qbul lunmu v hazrda gni mzmunda istifad lunur. Buna uyun laraq Azrbaycan Rspublikas Auditrlar Palatas auditr psinin cmiyyt qarsnda msuliyytini nzr alaraq v lkd auditin inkiafna, audit faliyytinin prinsipial msllrinin vahid mtdlji sasda hllin, habl dvltin, iqtisadi subyktlrin v auditrlarn mnafini mdafi tmk mqsdil znn 2001-ci il 26 dkabr tarili qrar il Auditrlarn p tikas mcllsini tsdiq tmk v gstriln taridn qvvd lmasn bildirmidir. Qbul lunmu mcll auditrlarn davran nrmalarn, mumi mqsdlr nail lmaq n auditrlar trfindn riayt dilmli lan fundamntal prinsiplri myyn dir. Mclld rh lunan vziflr rspublika razisind faliyyt gstrn auditrlara amil dilir. Nzr almaq lazmdr ki, auditr psinin n mhm frqlndirici chti nun cmiyyt qarsnda msuliyytinin ham trfindn tannmasdr. Auditrlarn p tikas 9-cu maddsind auditr psinin mqsdi araktriz lunmaqla gstrilir ki, auditr psinin mqsdi cmiyytin tlbatnn dnilmsin ynldilmi myin maksimum smrliliyinin ld dilmsi n yksk p sviyysini tmin tmkdir. Auditr psinin mqsdin nail lmaq n cmiyytin bu py aid lan drd sas tlbin Mtbrlik, Pkarlq, idmtlrin kyfiyyti v timada riayt lunmas zruri rtdir. Mtbrlik Cmiyyt mtbr infrmasiyalardan istifad lunmasna tlbat hiss dir. Pkarlq Auditrlar qarsnda l tlblr irli srlr ki, sifariilr, igtrnlr v baqa maraql trflr nlar auditr psinin mtssislrin lan tlblri kimi myyn d bilrlr. idmtlrin kyfiyyti Auditr idmtlrini p tikas mcllsinin v auditin qvvd lan

nrma v qaydalarna uyun laraq yrin ytirmk tlb dilir. timad. Auditrun idmtinin istifadilri min lmaldrlar ki, btn faliyyti rzind riayt tdiyi p tikas prinsiplrini h vat pzmayacaq. Insani nrmalarn, pkar mtssis tikasnn gzlnilmsi v qrunmas auditrun n yksk vzifsi hsab lunur. Auditin tik nrmalarnn pkarlq qaydalarn pzanlar btn auditr adna hrmtsizlik tmkl, na maddi v mnvi ziyanlar vurur. tik auditr vzif nrmalarn pzan auditrlar lisnziyadan mhrum lmaq drcsin qdr czalanmaa layiqdirlr. Knar auditrlar sifariilr auditr idmtinin icrasnda nlarn maraqlarn yrin ytirmkl yana, btn cmiyytin maran v maliyy (mhasibat) hsabatndan istifad dnlrin maraqlarn nzr almaldrlar. Auditrlarn p tikasnn Milli mcllsind auditr tikasnn sas prinsiplri ks lunmudur. Auditrun qarsnda duran mqsdlr nail lmaq n auditr tikasnn aadak sas prinsiplrini Dzgnlk, byktivlik, Mnvilik, p davran, P nrmalarn yrin ytirmlidir. Dzgnlk yni auditr z p vziflrinin yrin ytirilmsind dzgn mvq tutmaldr. Vrgi, mhkm v digr sifariinin, fiziki v hquqi slrin maran mdafi drkn auditr qti kild arayn lmaldr ki, nun mdafi tdiyi maraq qanuni v dzgndr. gr auditra mlum larsa ki, nun mdafi tdiyi maraq mvcd lan qanunvricilik tlblrin uyun dyildir, bu halda mdafidn imtina tmlidir. byktivlik yni auditr daltli lmal v yanl tsvvrn, yanl qnatin v baqa amillrin nun byktivliyin tsir gstrmsin yl vrmmlidir. Auditr sifariiy lazm drcd qay, sriit v msuliyytl idmt gstrmli, p biliklrini daima inkiaf tdirmlidir. Auditr p biliklrinin l sviyysin malik lmaldr ki, sifariiy qanunvricilikd, auditr tcrbsind v auditr idmtlrinin gstrilmsi prinsiplrind sn dyiikliklr nzr alnmaqla idmt gstrilmsin nun h bir bhsi lmasn. Auditr byktiv qrarlarn v nticnin myyn lunmasnda na mnfi tsir gstrn slrdn uzaq lmaldr, myyn msllrin ykun sndlrin trtib lunmasnda subyktiv fikirlrl razlamamal v znn byktiv fikrinin hllini tmin tmlidir. Mvilik yni p idmtlrinin gdiind ld tdiyi infrmasiyan sifariinin razl lmadan yaymaa v aqlamaa, habl ndan z mqsdlri n istifad tmy auditrun itiyar ydur. P davran yni auditr z psinin yksk nfuzunu qazanmal, nu qrumal v bu nfuza ll gtirn hr hans hrktdn kinmlidir. Auditr znn sas pkarlq itisas il yana laraq, baqa idmtl mul lmamaldr, nki bl hal nun p davranna v mstqil nticlr myyn tmy mnfi tsir gstr bilr. P nrmalar yni auditrlar sifariinin v ya igtrnin tlimat v gstrilrini lazm qay v diqqtl l sviyyd yrin ytirmlidir ki, gstriln idmtlr dzgnlk, byktivlik v mstqillik tlblrin zidd lmasn. Auditr Azrbaycan Rspublikasnn Auditr idmti haqqnda Qanunun, habl Auditrlar Palatasnn qbul tdiyi standartlarn v tlimatlarn tlblrini yrin ytirmkl pkar idmtlr gstrmlidir. nu da nzr almaq lazmdr ki, auditr p araktrli idmtlrin gstrilmsi il bir araya smayan v nun dzgnlyn, byktivliyin, mstqilliyin v ya auditr psinin adna ll gtir biln hr hans baqa faliyyt nv il mul la bilmz.

FSIL 14. ARICI LKLRD MHASIBAT UTU 14.1. Dnya lklri il iqtisadi laqlr v bynlalq ut sistmin uyunlamann vacibliyi Mhasibat utu dnyann btn lklrind mhm idartm bykti lmaqla istifad lunur. nun sas vzifsi iqtisadi subyktlrin tsrrfat-maliyy v isthsalat faliyyti il laqdar lan mliyyatlar utda ks tdirmkl, infrmasiyalar ykunladrmaq v nlar maraql slrin istifadsin vrmkdir. Mvcud lan qaydalara gr mhasibat utunun infrmasiyalar byk miqdarda slr trfindn yni srmayilr, krditrlar, dvlt rqanlar idmtlri v digr maraql slr trfindn istifad lunur. Dnya lklri iqtisadiyyatnda ba vrn dyiikliklr mhasibat utunun srbst lm vrilmsin rait yaratmdr. srin ikinci yarsndak dvrd dnya lklrinin iqtisadiyyatn inkiafnda lu yni prblmlrinin yaranmas zn gstrdi. nlardan mhm msl laraq biri d mhasibat utu v maliyy hsabatnn hat dn bynlalq standartlarn hazrlanmas v ttbiq lunmas idi. Bu tlbatn yaranmasnda sas mhm sbb kapital bazarnda yaranan bynllilm, dnya lklri iqtisadiyyatnn gni frmada yaranan laqlri v transmilli irktlrin yaranmas susi hmiyyt malik laraq zn gstrirdi. 1997-ci ild Parisd kiriln mhasiblrin mumdnya knqrsind mumdnya Banknn Przidnti cnab D.Vulfnsnun mlumatna gr mumi isthsal lunmu mhsulun hcmind idal-irac mliyyatnn hcmi 1/3 hisssini tkil dirdi. Bllikl artq srin 80-c illrind SSRI trkibind lan bir sra lklrd bazar iqtisadiyyatna kidin ilkin balanc il laqdar laraq mhasibat utunun sistmind yni prinsiplrin yaranmas vacibliyi zn gstrdi. Gstrilnlrl yana dnyann yksk sviyyd inkiaf tmi lk v razilrind 1929-30-cu illrd balayan iqtisadi bhran mhasibat utu v maliyy hsabat sistmind ciddi nqsanlar lduunu akara ard. Bir sra hallarda irktlr zr trtib lunmu hsabatlarn anlalmamas hallar mahid lunmaqla sasl igzar thlil aparlmasnda lazmsz nticlr armaa v nlarn maliyy faliyytin dair tqdim tdiklri hsabatlarn qyri-mqbul nticlrinin yaranmasna sbb lurdu. Bllikl, 1930-cu ildn balayaraq AB-da mhasibat utu v hsabat milli sistmi zr standartlarn hazrlanmasna balanld. Qbul lunmu mhasibat utu standartlar lknin fnd birjalarnda itirak dn irktlr trfindn knll kild istifad lunmaa balanld. Daha snra AB-da Mhasibat utunun mumi prinsiplri sistmi qbul lunaraq istifad dilmy balanld. Hmin dvrd AB-n Qiymtli kazlar zr fdral kmissiyas Amrika fnd birjalarnda itirak dn btn iri irktlrin mhasibat utunun mumi qbul lunmu prinsiplrinin maliyy (mhasibat) hsabatnn trtib lunmasnda istifad tmlrini vacib vzif kimi qarya qymudur. Hmin dvrd avrpa lklrindki irktlrd mhur Avstraliya mhasibi .mallnban mhasibat utu mdli zr trtib tdiyi hsablar planndan istifad lunmaa balanld. Ikinci Dnya mharibsindn snra gstriln mhasibat utu hsablar plan sasnda milli hsablar plan qbul lunmu v hmin plan gni kild istifad lunmudur. AB-n qbul tdiyi mhasibat utu zr mumi standartlar Kanadada, Ingiltrd, Mksikada, Italiyada v sair lklrd istifad lunmaa balanld. AB-da qbul lunmu standartlar digr lklr trfindn nlarn iqtisadi susiyytlri nzr alnmaqla istifad lunur v utun bu sasda aparlmas mtlif lklrin milli hsabat nticlrinin mqayis lunmas v anlalmas prinsipind zn gstrirdi. Bllikl gstriln standartlar zr trtib lunmu maliyy (mhasibat) hsabatlarndak infrmasiyalarn tibarln artrmaqla, nlardan istifad dnlrin inamn da artrm lurdu. Avrpa Birliyinin Iqtisadi Kmissiyas gstriln sasda Avrpa lklrind maliyy hsabat zr

vahid kl salnm 4-c v 7-ci Dirktivalar qbul tmidir. Lakin daha snra Maliyy hsabat Bynlalq Standartlarnn (MHBS) qbul lunmas il laqdar laraq AB-nn Milli ut prinsiplri tdricn znn tsir dairrsini zifltmi ldu. Bl ki, MHBS-da qbul lunmu standartlarn nrmativ qaydalar maliyy hsabatnn trtibind istifad lunmas prinsiplri faydal nticlr myyn tmi ldu. Maliyy (mhasibat) hsabat bynlalq standartlarnn ilnib hazrlanmas prblmi 1960-c ild BMT-nn Transmilli krprasiyalar Mrkzinin tbbs il balanmdr. Hmin ild AB-nn Przidnti Djn Knndi BMT-nin Ba Assamblyasndak nda dnya ictimaiyytinin diqqtini Transmilli krprasiyalarn gni imkanlarn atdrmaqla qyd tmidir ki, yni raitd nlarn faliyytini tmin tmk n Mnasibtlrd sahibkarln dili lmaldr. bl mnasibt dilinin mhasibat utu v maliyy hsabat lduunu dmkl btn maraql slr n aydn v lvrili lduunu qyd tmidir. Bu gn artq (MHBSK) Maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsi bazasnda sasl prinsiplr cavab vrn mhasibat utu sistmi yaradlmdr. 1973-c ild yaradlm v Lndnda yrln MHBSK-si mstqil tkilat laraq faliyyt gstrmkl, nun sas vzifsi dnya lklri irktlrind maliyy (mhasibat) hsabatnn bynlalq standartlara uyun prinsiplr sasnda trtibinin tmin lunmasdr. 2004-c ilin snuna MHBSK-si trfindn artq 41 standart trtib lunaraq nr lunmudur. nlardan bir nsi dyidirilmi v bzilri is baqas il vz dilmidir. Bllikl, dnya lklrind MHBS-nin ttbiq dilmsinin bir zrurt kimi tlb lunmasn aadaklarla rh tmk lar. vvla, MHBS masir krprativ idartm sistmind n mhm vasitlrdn biri saylr. Bu irktin hqiqi v tibarl maliyy v digr gstricilri il shmdarlar v digr maraql slri istniln vatda tmin tmkl yana, shmlrin v nlarn dyrinin ykslmsind mncrlrin faliyytini myyn dir. MHBS-na uyun trtib lunmu hsabat irktin faliyytin cavabdh lan slrl shmdarlar arasnda faydal mnasibtlr yaranmasna imkanlar daha da artr. Ikincisi, maliyy (mhasibat) hsabatnn MHBS-na uyun frmalamas kapital bazarna kid n irktlr mhm vasit saylr. Mlumdur ki, hr bir shmdar qyduu kapitaln hrktin dair aydn mlumat almaldr. Bu mmkn lmayan, yni hsabat anlalan frmada trtib lunmayan hallarda shmdarn srf tdiyi kapital riskl qarlar v shmdar srf tdiyi kapital gri almaqla irktin vziyytini tinldir bilr. ncs, bynlalq tcrb gstrir ki, hsabatn MHBS-na uyun trtib lnmas nun infrmasiya v faydallq bamndan istifad dnlr n daha tibarl hsab lunmas nzr arpr. nu da nzr almaq lazmdr ki, standart trtib lunarkn ilk nvbd nun faydallq gstricilri sas qbul lunur. Tsadfi dyildir ki, MHBS-r hazrlanarkn Maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim lunmas prinsipi sas gtrlr. MHBS-na uyun hsabat trtib dn irktlr Qiymtli kazlar zr Bynlalq Kmissiyann tklifin sasn zlrinin qiymtli kazlar il birjalarda itirak tmk hququ ld dirlr. Bununla yana Avrpa Birliyin dail lan lklrin z shmlri il Avrpann fnd birjasnda itirak dn irktlri 1 yanvar 2005-ci ildn MHBS-na uyun hsabatn trtibini vacib rt kimi myyn tmidir. Bllikl, hazrda MHBS-ri zr maliyy (mhasibat) hsabatn drc dn transmilli krprasiyalarn say daima artmaqdadr. Drdncs, MHBS-dn istifad lunmas, milli mhasibat utu qayda v prinsiplrinin hazrlanmasna srf lunan vata v iqtisadi htiyatlara qnat dilmsin yli rait yaradr. Bu zaman bazar iqtisadiyyat raitind hmin standartlarn trtib lunmasnda mhasibat utunun tkili il laqdar byk tcrbdn istifad lunmasn susil nzr almaq lazmdr. Standartlarn hazrlanmas prssind maliyy (mhasibat) hsabat il ilyn sahibkarlarn, bank v digr maliyy mnasibtlrinin, maliyy analitiklrinin, dvlt tkilatlarnn, MHBS-ri Kmitsinin urasnda faliyyt gstrn ii hytinin fikirlri nzr alnmaldr. Bincisi, MHBS-dn gni kild istifad lunmas mhasibat lminin v bu sahd alan

mtssislrin lmi v tcrbvi sviyysinin ykslmsin rait yaradr. Bazar iqtisadiyyat raitind mhasibat utu zr hazrlanan mtssislr yksk kyfiyytli iqtisad, maliyyi, thlili, bank iisi, mncr v iqtisad ynml digr lmi mtssis rlunu ifad tmkl btn ssial-iqtisadi prblmlrin hllind fal itirak dir. Btn bunlar mhasibat utunun v bu istiqamtd alan tcrbvi iilrin idartm quruluunda rlunun ciddi kild artdn drk tmyi tlb dir. MHBS kifayt drcd mrkkb prisiplr sasnda trtib lunmudur. na gr d MHBS-na kidl laqdar laraq sasl faliyyt gstrilmli v hr bir standart zr tlb lunan btn mliyyatlar drindn yrnilmlidir. Sz gdn prblmlrin hlli il laqdar laraq mhasibat utu sistmind sasl islahatlar aparlmas v nun Bynlalq standartlarn tlblrin uyunladrlmas vacib msllrdn biri saylmaldr. Bu mqsdl Azrbaycan Rspublikas Nazirlr Kabinti 2 fvral 2003-c il 29 sayl Bynlalq mhasibat utu standartlarna kmk mqsdil Milli mhasibat utu standartlarnn 2003-2007-ci illrd hazrlanmas v ttbiqi zr prqram haqqnda qrar qbul tmidir. Bu qrarda mhasibat utunun nrmativ hquqi bazasnn v mtdiki tminatnn masir infrmasiya tnlgiyasnn tlblrin uyunladrlmas v bynlalq mhasibat utu sistminin tlblrin uyun mtssislrin hazrlanmas myyn lunmudur. Mhasibat utu iilrinin itisasnn tkmilldirilmsi, nlarn maliyy hsabatnn Bynlalq standartlar (MHBS) zr hsabatlarn iqtisadi chtdn yksk drcd inkiaf tmi lklrin tcrbsin v pkar mhasib tikas nrmalarnn yrnilmsin saslanmaqla hazrlanmasn tlb dir. Rspublika Nazirlr Kabintinin qrarnda mhasibat utu sahsind masir tlblr cavab vrn mtssislrin, cmldn mhasiblrin p tikas mclsinin, mhasibat utu il bal tdris prqramlarnn v tdris-mtdiki vsaitlrin hazrlanmas da nzrd tutulmudur. Masir raitd mhasibat utu zr alan hr bir mtssis tsrrfatn faydal idar lunmasna mli tsir gstrmli v mssislrin v ya digr prblmlrin hll lunmasna dair shvsiz qrarlar qbul lunmasnda hrtrfli itirak tmlidir.

14.2. arici lklrd mhasibat utunun hquqi tnzimlnmsi v ut sistmi mdli Dnya lklrind mhasibat utunun hquqi tnzimlnmsi sasn iki frmada aparlr. Birinci qrup lklrd mhasibat utunun tnzimlnmsi il laqlar laraq gni hcmd qanunlar myyn lunmudur. Ikinci qrup lklrd is mhasibat utu mumi qbul lunmu qanunvricilik aktlar sasnda idar lunur. Birinci qrup lklrd mhasibat utu zr qbul lunmu qanunlarn fiziki v hquqi slrin icra tmsi mcburi araktr dayr. Hmin lklrd mhasibat utu zr qbul lunmu qanunvricilik aktlar dvlt qanunlar il rsmiyyt salnr. Hmin lklrd mhasibat utunun sas vzifsi dvlt vrgilrinin vatnda hsabalanlb dnmsi v nun zrind sasl nzartin tkil lunmasdr. Bu lklr qrupuna Almaniya, Fransa, argnitina v digrlri daildir. Ikinci qrup lklrd mhasibat utu sahsind mumi qanunvricilik aktlarnn qbul lunmas il yana gni srbstlik mvcuddur. Bu lklrd mhasibat utu standartlar dvlt trfindn tnzimlnmir. Hmin lklrd mhasibat utu sistmi v standartlar pkar mhasibat tkilatlar trfindn myyn lunur. Bu qrup lklr AB, Byk Britaniya v sair lklr daildir. Amrika Birlmi tatlar v Byk Britaniyada ut v hsabat qaydalarnn myyn lunmas pkar iqtisad v mhasiblr trfindn hyata kirilir. Hquqnaslar v dvlt rqanlar bu sahd sasl faliyyt gstrmirlr. AB v Byk Britaniyada utun aparlmasna dair Qadaan lunmayan hr yi tmk lar fikri gni yaylmdr. Mhz buna gr AB v digr ingilisdilli lklrd fahid hsab plan myyn lunmudur. Hr krprasiya v firmann mhasibat

mtssislri z i faliyytlrin uyun hsab plan myyn dirlr. Hsab plan il laqdar iin bl tkil lunmas mhasiblrin daha srbst ilmlrin imkan yaradr. Lakin digr trfdn mhasiblrin bir mssisdn baqasna i kmsind myyn tinliklr ml glir. Bu tinlik myyn hsab plan il i yrnmi iinin i yrini dyirkn myyn tinliklrl qarlamas il laqdardr. Ancaq nu nzr almaq lazmdr ki, mssisd frmalam hsab plan krtbii kild dyil, lk n myyn lunmu bynlalq mhasibat utu standartlarnn v Milli utun tlblrin uyun myyn lunur. AB-da mhasibat hsabatlar zr ham n qbul lunmu vahid frma da myyn lunmamdr. Mhasibat balans, mnft v zrr haqda hsabat bir sra lklrd, cmldn rspublikamzda trtib lunan hsabat frmasndan znn ycaml il yli frqlnir. Burada mnft v zrrlr laqdar hsabatda analitik gstricilri daha gni hat lunur. Btn qyd dilnlri nzr alb gstrmk lar ki, dnya lklrinin masir inkiaf sviyysind vahid kl salnm l ut v hsabat frmas yaradlmaldr ki, nun mhasibat utuil mul lan btn mtssislr trfindn anlalmas v hyata kirilmsi mmkn lsun v nlarda ks tdiriln btn mlumatlar arici maraql slr trfindn anlalsn. nu da qyd tmk lazmdr ki, hal-hazrk dvrd mtlif sistmli mhasibat utu infrmasiyalar bir lkdn baqasna vrilrkn, nlarn istifad lunmasnda yli tinliklr yaranr. Mhz bu bamdan mumdnya lklri trfindn anlala biln vahid kl salnm mhasibat utu standartlarnn trtib lunmas sahsind fal ilr grlr. Bu ilrin yrin ytirilmsi bir trfdn Avrpa Birliyi (AB) v ya Avrpa sviyysind, ikinci trfddn is mumdunya lklri sviyysind hyata kirilir. Mhasibat utu v hsabat zr Bynlalq Standartlarn hazrlanmas (JAS) il Mhasibat utu zr Bynlalq Standartlar Kmitsi (MUBSK) mul lur. Kmit 29 iyun 1973-c ild Avstraliya, Kanada, Fransa, Almaniya, Yapniya, Nidrland, AB mhasibat utu tkilatlar trfindn balanan razlama sasnda tkil lunmu v hazrda 100-dn artq dnya lksinin itirak il Mhasibat Utu zr Bynlalq Standartlar drc lunmu v yuarda ad kiln Kmity dail lan lklr n mhasibat utu zr sas snd hsab lunur. Bynlalq mhasibat utunda mumi rhbrliyi tmin tmk n mhasibat qaydalar (CAAP) qbul lunmudur. Hmin qaydalar nlardan istifad dn slr mhasiblr, biznsmnlr trfindn daima tkmilldirilir v dyidirilir. Bununla birlikd 1977-ci ild Mhasiblrin Bynlalq Fdrasiyas (JFAC) yaranm v hmin fdrasiyaya 60-dan artq lknin qabaqcl v grkmli mtsisilrini birldirn mhasibat tkilatlar dail lmudur. Mhasibat utu msllrinin bynlalq sviyyd razladrlmas bu fdrasiyann sas vzifsi hsab dilmidir. AB-da mhasibat utu sahsind fal faliyyt gstrn tkilatlardan biri d Mhasiblrin Milli Ittifaqdr (Asssiasiyasdr). nun sas trkibi idartm utu zr mhasiblrdn, Maliyy rhbrlri Institutunun yksk vziflrind alan itisasl mtssislrln v byk maliyy biznsi il mul lan slrdn, hminin 1935-ci ild yaranm v sasn mhasibat utu zr mllimlri birldirn Amrika Mhasiblr Asssiasiyasndan ibart tkil dilmidir. MHBSK-nn vziflri nun qbul lunmu Nizamnamsind myyn lunmudur. Hmin Nizamnamd kmitnin sas funksinal vziflri myyn lunmu v nlar sasn aadaklarla araktriz lunur: a) Dvlt maran sas gtrrk maliyy hsabatlarnn trtib lunub aidiyyat tkilatlara tqdim dilmsi, bynlalq ut standartlarnn hazrlanmas v dnya lklrind nlarn qbul lunaraq ttbiqi zrind nzat tmk; b) Mhasibat utu standartlarnn v maliyy hsabatlarna aid lan gstricilrin tkmilldirilmsi zrind ilmk v nlarn dnya lklri trfindn qbul lunmasn srtlndirmk. MHBSK-si mhasibat utu zr bynlalq standartlarn hazrlanb qbul lunmasnda srbstdir v Bynlalq Mhasiblr Fdrasiyas qarsnda mutar hquqa malikdir. MHBSK-nn zvlri nun qarsnda qyulmu vziflrin yrin ytirlmsi n aadak hdiliklri qbul tmilr:

- MHBSK-nn apard ii mdafi tmkl, nun uras trfindn bynilmi hr bir Bynlalq ut standartlarnn z lksind drc lunmasnn tmin dilmsi; - drc lunmu maliyy hsabatlarnn btn gstricilr zr Bynlalq standartlara uyun lmasnn tmin dilmsi; - Qiymtli kazlar zrind grln ilr dair nzartdici rqanlar v igzar birliklri inandrmaqla, drc lunmu maliyy hsabatlarnn Bynlalq standartlara uyun lmas v iqtisadi faliyytin mtlif sahlrinin hat dilmsi; - dvlt v Milli standartlarn hazrlmanmas il mul lan rqanlar inandrmaqla, drc lunmu maliyy hsaabatlarnn btn gstricilri zr bynlalq standartlarn tlblrin cavab vrmsi; - drc lunmu maliyy hsabatlarnn btn gstricilri zr bynlalq standartlara uyun lmasna dair auditrlarda yqinlik yaradlmas; - myynldirilmi v qbul lunmu bynlalq ut standartlarnn, lc d nun ayr-ayr lklrd qbulu, yrnilmsi v hyata kirilmsi n rait yaradlmas. Ilk nvbd mhasibat utu bynlalq standartlarnn istifad lunmasna krkn bir sra rtlr diqqt vrilmlidir. Bynlalq standartlara kmk n sas rt utun iki hissdn ISTHSALAT (Idartm) v MALIYY utundan ibart lmasdr. Dnya lklrinin bir sra qabaqcl iqtisad alimlrinin apardqlar lmi tdqiqatlar nticsind qyd lunur ki, yni arlqda iki lk ydur ki, mhasibat utu sistminin bir-birin tam arl lsun. Lakin ssial-iqtisadi quruluu yni lan lklrd mhasibat utu sistminin birbirin gni mzmunda arl mvcuddur. Bura yni zamanda lk halisinin v nlarn ayr-ayr qruplarnn mdni sviyysi d aiddir. lklrd ssial-iqtisadi faktlar bilavasit mhasibat utunun knspsiyasn, nun mtdlji prinsiplrini v tcrbi faliyyt frmasn myyn dir. lklrin ssial-iqtisadi gstricilrin iqtisadiyyatn inkiaf gtricilri, isthsaln v Milli glirin inkiaf sviyysi, bank sistmi, iqtisadiyyatn idar lunmas frmas, dvlt v zl mlkiyytin sviyysi aiddir. Ut v isthsaln tnzimlnmsi il laqdar laraq qanunvricilik aktlar faktrlar, vrgilrin dnmsi sistminin tkili frmas da mhm amillrdn hsab lunur. Kadrlarn pkarlq sviyysinin vziyyti d vacib gstricidir. Kadr hazrlnn sviyysinin zif lduu lklrd mhasibat utu zr lmi tdqiqat ilrinin aa sviyyd lmas maliyy infrmasiyalarnn trtibi v istifadsind d myyn tinliklr yaranr. Bir sra lklrd is pkar mhasiblr tkilatlar sasl kild utun sas prinsiplrini v nun istifad lunmas qaydalarn myyn dirlr. Gstriln v digr faktrlarla laqdar laraq dnya lklrind mhasibat utunun idar dilmsind Ingiltr-Amrika, Kntinntal (Avrpa) v Cnubi Amrika (Latn Amrikas) mdli sistmi yaranmdr. Myyn lunmu ut sistmi mdli aadaklarla araktriz lunur: 1. Ingiltr-Amrika mdli. Bu mdlin sas prinsiplri Byk Britaniya, AB v Hllandiya trfindn hazrlandna gr gstriln ut mdli Britaniya-Amrika-Hllandiya ut mdli d adlandrlr. Bu ut mdlindn istifad dn lklrd qiymtli kazlar bazar gni inkiaf tmi, utun tkili zr srbstlik mvcuddur, yksk itisasl mhasibat kadrlar faliyyt gstrir. Ingiltr-Amrika ut sistmi mdlin Avstraliya, Byk Britaniya, Izrail, Irlandiya, Islandiya, Hindistan, Mksika, Kanada, Yni Zlandiya, Pakistan, AB, Mrkzi Amrika lklri v sair daildir. 2. Kntinntal (Avrpa) mdli. Bu ut mdli sistmi sasn kntinntal Avrpa lklrind istifad lunur. Bu lklrd sahibkarlq faliyyti bilavasit banklarla, dvlt rqanlar il laqdar lub, sasn irktlrin maliyy tlblrini icra dirlr. Bu sistm zr mhasibat utu dvlt qanunvriciliyi il tnzimlnir. Kntinntal ut sistmi mdlindn sasn Avstraliya, lczair, Blika, Ispaniya, Italiya, Fransa, Prtuqaliya, Almaniya, Isvr, Yapniya v digr Avrpa lklri istifad dirlr. 3. Cnubi Amrika mdli. Bu ut mdlindn istifad dn lklrd yuar sviyyd lan

infrmasiya il laqdar laraq ut gstricilrinin daima uyunladrlmas mliyyatlar aparlr. Ut prinsiplri ut v hsabatn dvlt planladrlmas tlblrinin icrasna v vrgilrin dnmsin nzartin tmin lunmasn yrin ytirir. Dvlt rqanlar daima laraq irktlrd utun vahid kl salnmasna tsir gstrir. Cnubi Amrika ut mdlindn Argntina, Braziliya, ili, kvadr, Blaviya v sair lklrd istifad lunur. Nzr almaq lazmdr ki, gstriln blg sistmi rti sayla bilr. Bl ki, Yapniya kntinntal ut mdlindn istifad tdiyi halda, gni kild AB-n tsiri il faliyyt gstrir. Digr trfdn bir sra lklrd ut sistmi mdlindn qarq kild istifad dilir. Bu qruppa islam lklri aid dilir. 14.3. Mhasibat utunun knspsual saslar Utun sas vzifsi mssis faliyytin aid lan infrmasiyalar frmaladrmaqla, mssis rhbrlrin, nun sahibkarlarna, shmdarlara, srmayilr, krditrlara v digr istifad dnlr hr bir mssis faliyytin dair knkrt, sasl qrarlar qbul lunmasnda kmklik tmkdir. Bu mqsdl hr bir mssisnin ut infrmasiyalar idartm qrarlarnn qbul lunmasnda yksk faydall il frqlnmli, qti frmada tibarl lmal, myyn dvr n v ya digr mssis faliyyti gstricilri il mqayis lunmas v istifadilr n aydn lmaldr. Gstriln tlblr uyun lmas ut infrmasiyalarnn mumi vahid prinsiplr, qaydalara, nrmalara saslanaraq trtib lunmaldr ki, bu da mhasibat utunun knspsual saslarn tkil dir. Tarin hr bir lkd utun zn msus knspsual saslar frmalar. nlarn mqayis thlili nticlri gstrir ki, mumiyytl utun btn prinsiplrind ynilik mvcuddur. nlarda lan bzi frqlr is sasn prinsiplrin rhind, adnda zn gstrir ki, bu da sasn hr bir lknin milli v digr nnlri il laqdardr. Lt gr knspsiya sz latn sz lub, cmiyytd myyn mliyyata mnasibti, izah gstrir. Mhasibat utu il laqdar laraq knspsiya utun tkili, aparlmas v maliyy hsabatnn trtibi il laqdar lan sas nzri prinsiplrin cmlnmi frmada rhidir. nun sas vzifsi mhasibat utu zr yni, daha smrli mtdiki prinsiplrin hazrlanmasna v mvcud lan nrmativ aktlarn ynidn balmas, mhasibat utu infrmasiyalarndan istifad dil-msin kmk tmk v mhasibat utu il mul lan mtssislr mvcud lan infrmasiyalarn istifad yllarn myynldirmkdir. Mhasibat utunun knspsiyas mvcud lan sndlr sistmind susi hmiyyt malikdir. AB-nn maliyy utu zr Standartlar urasnn izahna gr knspsual saslar mhasibat (maliyy) utu v hsabatnn razladrlm prinsiplrini, nun tbitini v vziflrini myyn dir. Hazrda yksk drcd inkiaf tmi lklrd mhasibat utunun tkili v icra lunmas prinsiplri bir sra sas knspsiyalara uyun icra lunur. nlarn kmyi il mhasibat utu sndlrind sistmlilik v mqsduyunluq tmin lunur. Sn illrd dnya lklrind pkar mtssislrin v alimlrin mhasibat utunun knsptual saslarnn frmalamasnda sasl ilr grlmdr. susil mhasibat utu infrmasiyalarnn tibarl lmas v mqayisli araktri il laqdar diqqt artmdr. mumiyytl mhasibat utu knspsiyasn iki hissy blmk lar. Bunlardan birinci mumi knspsiya, ikincisi is susi knspsiyadr. Ut zr mumi knspsiya bir n lkd yaranm utun sistm v prinsiplri il laqdar lan fikirlr, susi knspsiya is bir lkd yaranan fikirlrdir. Knspsiya bir qayda laraq bynlalq ut v hsabat standartlarnda ks lunmu utun prinsiplri, ut siyasti, hsabat v sair gstricilr sasnda frmalar. nun sas vzifsi yni ut standartlarnn hazrlanmasna kmk tmk v mvcud lan standartlar gnilndirmkdir.

Burada susil maliyy hsabatnn ayrlmaz hisssi lan balans hsabat, mnft v zrrlr dair hsabat, mssis maliyy vziyytinin dyiilmsin dair hsabat v digr rhdici sndlrinin knsptual prinsiplri rh lunmudur. Hazrda dnya lklri nzriyysi v tcrbsind mhasibat utu zr iki mumi knspsiya mvcuddur. Bunlardan biri kntinntal (Avrpa) ikincisi is Amrika knspsiyasdr. Kntinntal knspsiya mdlind mhasibat utu sistmi v prinsiplri sasn dvlt tnzimlnmsi il idar lunur. Hmin knspsiya mdli zr lknin btn mssislri dvlt trfindn myyn lunmu prinsiplr saslanan hsablar planndan istifad dirlr. Mhasibat utu mliyyatlar myyn lunmu vahid prinsiplr zr ks lunur. Mdlin qarsnda qyulan sas vzif mhasibat (maliyy) hsabat infrmasiyalarnn vrgi, maliyy v digr dvlt rqanlarnn htiyacn tmin tmkdir. Hmin knspsual mdl zr utun tkili Almaniya, Avstraliya, Avrpann digr lklri v Yapniyada istifad lunur. Amrika Birlmi tatlar ut knspsiyas bilavasit invstrlar v krditrlar infrmasiya il tmin tmkdir. Burada mhasibat utunun tkilind srbst ut sistmi v prinsiplri sas gtrlr. Bu mdl AB, Byk Britaniya, Nidrlandiya, Kanada, Hindistan, Avstraliya v baqa lklr daildir. Hr bir lk qbul diln ut mdli zr znn knspsiyasn trtib dir. Msln AB-r 1978-1985-ci illrd Mhasibat (maliyy) utu zr znn 6 frmada Tlimat adnda knspsiyasnn trtib tmidir. nlardan 5-i hazrda istifad lunur. Bunlar aadaklardr: Tlimat 1. Kmmrsiya mssislrind maliyy hsabatnn trtib lunmas haqqnda. Tlimat 2 Maliyy hsabat infrmasiyalarnn kyfiyyti haqqnda. Tlimat 4 Qyri-kmmrsiya mssislrind maliyy hsabatnn trtib lunmas haqqnda. Tlimat 5 Kmmrsiya mssislrind maliyy infrmasiyalarnn ks lunmas. Tlimat 6 Maliyy hsabatnn sas gstricilri (vvllr qvvd lan 3 -li tlimatn vzin). arici lklrd mhasibat utu knspsiyasnn trtib lunmas daili-milli ut standartlarnn trtib lunmasna rait yaradr. Bir qayda laraq qbul lunmu mhasibat utu knspsiyas sistmi v prinsiplrin uyun laraq daili-milli sistmi v prinsiplrin uyun laraq standartlar trtib lunaraq istifad lunur. Daili ut standartlar il bynlalq standartlar arasnda s laq mvcuddur. Bynlalq mhasibat utu standartlar ilnib hazrlanarkn baqa lklrdki milli standartlar trafl yrnilir v bu bynlalq standartlarn daha yksk sviyyd trtib lunmasnda faydal nticlr sbb lur. Nzr alnmaldr ki, mhasibat utu bynlalq standartlar ayr-ayr lklrd milli ut sistmi v prinsiplrindn imtina tmir, ksin bynlalq standartlar lklr arasnda iqtisadi intqrasiyann daha da gnilnmsin sasl rait yaradr. Maliyy utu standartlarnn ilnib hazrlanmasnda nun knspsiyasnn, prinsipial saslarnn hazrlanmas vacib rtdir. Maliyy utunun knspsiyas mhasibat utunun tkili v mhasibat (maliyy) hsabatnn trtibinin sas nzri prinsiplrini tkil dir. Bynlalq ut standartlarnn knspsiyas aadak vziflrin icra lunmasn nzrd tutur: - Yni standartn trtibi v qvvd lan standartn balmas; - Mvcud lan ut standartlarnda myyn lunmayan msllr dair saslarn hazrlanmas; - Ut infrmasiyalarndan istifad dnlr maliyy hsabat gstricilrinin anlalmasna kmk tmk; - mliyyatn icrasnda ut sistminin tnzimlnmsi v nlarn infrmasiyalarla tmin lunmasnda itirak dn mtssislr kmk dilmsi; Mhasibat (maliyy) hsabatnn knspsual saslarnn frmalamas faktiki laraq btn lklrd mvcuddur. Misal n AB-da maliyy utu Knspsiyas zr qaydalar, Byk Britaniyada is ut prinsiplri qaydalar faliyyt gstrir. Maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsi trfindn knspsual sasda Maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim lunmas prinsiplri hazrlanb qbul lunmudur. Qbul lunmu knspsual prinsiplrd Bynlalq standartlarn sas gstricilri aqlanmaqla, maliyy hsabatnn mqsdi mumi prinsiplri ks lunmudur. Bu

sndd maliyy hsabatnn sas lmntlri v infrmasiyalarn kyfiyyti araktristikas susi hmiyyt malikdir. Mhasibat utunda istifad lunan knspsial prinsiplr AB-da Maliyy utu zr Standartlar uras trfindn trtib lunmu v nun hazrlanmas nticlri 1985-ci ild ykunlaaraq maliyy utu zr altnc Blltnd nr lunmudur. Szsz ki, qbul lunmu knspsiyalar glckd mhasibat utunun tkili sistmind prblmlr yaranmasna imkan vrilmmsi n nlarn trtibi nrmativ qaydalara saslanaraq hazrlanmdr. Bllikl qbul lunmu knspsiyalar imali Amrikada mhasibat utu tcrbsind gni kild qbul lunaraq istifad lunur. Hmin knspsial prinsiplr Azrbaycan Rspublikas irkt v mssislrind mtlif frmalarda qismn istifad lunur. Lakin knspsiya tibaril frqli chtlr luq tkil dir. Bllikl AB, Byk Britaniya v bir sra digr lklrin irktlrind mhasibat utu knspsial prinsiplri susi hmiyyt malikdir. AB-nn grkmli mhasibat utu mtssis alimlri saylan Rbrt ntni v Djyms Ris utun sas knspsiyalarn aadak frmada rh dir1: 1. Pul ls il ifad lunan mliyyatn knspsiyas. Gstriln knspsiyaya gr maliyy utunun ancaq infrmasiyalar ks lunur ki, nlar pul lsnd tqdim lunur. Pul ls gstricilri mhasibat utunda mssis faliyytini qiymtlndirmk n sas baza hsab lunur. AB-n ut sistmind pul lsnd ifad lunmayan ut byktlri ykun ut gstricilrin dail dilmir. Bllikl ancaq pul lsnd ifad lunmu byktlr mhasibat utunun bykti kimi qbul lunur. 2. Mssisnin avtnm sabitliyi knspsiyas. Bu knspsiyaya gr mssisnin uthsablama sistmi na msus lan sahibkarn si mlak hsabndan ayrlqda aparlr. Msln sahibkara mnsub lan kiik rstrann utunun na mnsub lan si mlak hsabndan ayrlqda hquqi chtdn myyn qdr mrkkb maliyy mliyyat hsab lunur. Tcrbd bl qaydada utun aparlmas subyktiv grnr. Lakin hquqi statusa malik lan byk krprasiyada aparlan mhasibat utu gstricilrind krprasiyaya msus lan mlakn utu nun sahibkarnn mlakndan ayrlqda ks lunmas tam gstricilri hat dir. Burada tqdim lunmu infrmasiyalar krprasiyann mumi gstricilrini ayrlqda ks tdirir. 3. Mssisnin fasilsiz faliyyt gstrmsi knspsiyas. Bu prinsipd mssisnin uzun mddt faliyyt gstrmsi v lv lunmas htimalnn lmamas sas gtrlr. Faliyytd lan mssisnin n vat lv lunmas v ya balanmasna bamayaraq bu prinsip mhasibat utunda sas knspsial prinsip kimi qbul lunur. Gstriln prinsipin mahiyyti ndadr ki, mssisnin lvi nzrd tutulduqda mssis aktivinin cari dvr n mvcud lan qiymtlrl qiymtlndirilmsi vacibdir. Bu is szsz ki, bir sra tinliklr yaranmasna sbb la bilr. Fasilsiz faliyyt gstrn bu kimi mliyyata htiyac ydur. 4. Utun dyri zr icras knspsiyas. Mssisnin iqtisadi htiyatlar nun aktivlri adlanr. Bura pul vsaiti, trpaq, binalar, manlar v digr mlak daildir. Mhasibat utunun bu mhm knspsiyas bilavasit mssisnin fasilsiz faliyyti knspsiyas il laqdardr. nki mssis aktivin dail lan btn vsaitlr mhasibat utu rgistrlrind nlarn alnmas, gtirilmsi rclri sasnda, yni ilkin dyrlri zr ks lunur. Bu dyr aktivin glck utu n sas saylr v nun glckd qiymtinin dyiilmsin tsir tmir. Bllikl mssisnin mhasibat utunda ks lunmu aktivin mbli hmin aktivin sat qiymtini myyn tmir. na gr d mhasibat utunda aktivin balans v bazar qiymtlri frqlndirilir. Bu sasda utun dyri zr knspsiyas mhm byktiv prinsip lmaqla, mssis aktivinin cari dyrlrinin qiymtlndirilmsind sassz qiymtlndirmy imkan vrmir v rall tmin dir.
1

., . : . , 1998 ., .24

5. Utun ikili araktri knspsiyas. Yuarda gstrildiyi kimi mssisnin iqtisadi htiyatlar nun aktivini tkil dir. Bu aktivlr qar mtlif slrin tlbi is mssis passivini ifad dir. Nzr alnarsa ki, mssisnin bitn aktivi nun sahibkarlar v krditrlar trfindn tlb lunarsa bu tlb lunan mtlq aktiv mblindn artq la bilmz. Bu nu gstrir ki, aktivin mbli il passivin mbli bir-birin brabrdir. Bu is mhasibat utunda mhm lan brabrliyi tnzimlyir. Bu ut yazl sasnda aadak frmula yaranr: Aktiv=hdilik+kapital Mhasibat utu mliyyatlarnn icrasnda is hr bir icra lunmu mliyyat nticsi mhasibat utunun iki hsabnda ks lunur. Bu prinsip uyun laraq mhasibat utu ikili yazl sistmi adlandrlr. Amrika mhasibatlnda irkt balansna mhasibat utunun sas kimi balr v ikili yazln balans brabrliyinin irli gldiyi qbul lunmudur. 6. Ut dvr knspsiyas. Bu knspsiyada nzrd tutulur ki, hr bir mssis faliyytind mhasibat utunun gstricilrinin anlay nun myyn ut dvrn hat tmsidir. Knar istifadilr tqdim lunan mhasibat (ma-liyy) hsabatlar bir qayda laraq illik dvr hat dir. sasn mssislrd hsabat dvr kalndar zr myyn lunmu dvr hat lunur. 7. Knsrvatizm (qiymtlndirmd htiyatl lmaq) knspsiyas. Bir sra hallarda irkt, mssis rhbrlri alrlar ki, tqdim tdiklri hsabatlarda mssisnin msbt faliyytlrini gstrsin v zlrinin mvffqiyytlr ld tmlrini mahid tdirsinlr. Lakin, knsrvatizm knspsiyasna gr mssis rntablliyi v mnftliliyi mhasibat utunda zaman ks luna bilr ki, hmin mnftin v rntablliyinin hqiqiliyi sasl kild aydnladrlsn, zrrlr myyn lunsun. Knsrvatizm knspsiyas iki trfli qiymtlndirmni myyn dir: 1. Mnft (yni bldrlmmi mnft artrlmas) zaman qbul lunur ki, buna sasl inam v sbut lsun. 2. Zrr (yni bldrlmmi mnftin azalmas) zaman qbul lunur ki, sasl imkanlar yaransn. 8. mliyyatn ks lunmasnn icra vatnda aparlmas knspsiyas. Gstriln prinsip gr mssis mnftinin mhasibat utunda ks lunmas mliyyatn icra lunduu v bununla laqdar sndlmnin trtib lunduu vat hsab lunur. Bllikl alc il balanm mqavil rtlrin uyun laraq na buralm v ya yklnmi mt-matrial dyrlri mliyyatn icra lunduu gn, pulunun dail lmasndan asl lmayaraq utda ks lunur. Gstriln prinsip gr satla laqdar laraq mhasibat utunda ks lunmu mnft mbli alcdan lan brc mbli vatnda dail lmadqda v midsiz dbitr brcu yarandqda, mssis mnftinin azalmas il nticlnir. 9. Ardcllq knspsiyas. Bu knspsiyann mnas ndadr ki, gr mssis utun tkili v icras zr myyn frman smis v nu istifad dirs, hmin frmann dyiilmsin sasl sbb lmadqda imkan vrilmmlidir. Msln midsiz brclar bir qayda laraq mssis mnftinin azalmas v ya msrflrin yli artmas nticsind yaranr. gr mssis istifad tdiyi utun mtdlji prinsipini dyidirirs, bu halda maliyy nticlri il laqdar hsabatda nticlrin myyn dvrlr zr mqayis lunmas tinlir. Bu is mssis tsrrfat-maliyy faliyytind subyktiv nticlrin yaranmasna sbb lur. 10. saslandrma knspsiyas. saslandrma knspsiyas myyn dir ki, mhasibatlqda hr bir kiik mzmunlu mliyyatn ks lunmas zn drultmur v bu is ntic laraq faydasz lur. Lakin sasl infrmasiyalar kkl kild aqlanmaldr. Bu knspsiyann hsabat dvrnd mssis mnfti v zrrlrinin myyn lunmasnda hmiyyti bykdr. Burada ba vrmi msrflrin mliyyatlarn icra lunmalar dvr zr ks lunmas vacibdir. Msln, mssisd aparlan tlfn danqlar zr msrflr danlan dvrn msrflrind ks lunmaldr. Lakin tcrbd bl ks lunma sistmi tlb lunmur, yni tlfn danqlar zr msrflrin silinmsi

mliyyat, tlfn danqlar zr dail lan hsab-qaimlr sasnda zrrlr zr icra lunur. Yuarda gstriln mhasibat utunun sas knspsiya prinsiplri AB-da Mhasibat utunun qbul lunmu prinsiplrind (GAAP Gnrally Accptd Accuntinq Prinips) z ksini tapmdr. Bu prinsiplrd Amrikann Mhasibat utu il yana, qrbin Mhasibat utu mktbinin byk hisssinin sas myyn lunmudur.

14.4. Mhasibat utunun milli v bynlalq sistmi Mhasibat utu sistmi, nun idar lunmas il laqdar lan mliyyatlarn icras mtd v prinsiplrini hat dn v nlarn kmyi il mssisd isthsal tchizat v sat mliyyatlarnn cmldirilmsi il mssis v ya irktin idar lunmas tlblrinin icras nticsi laraq faktiki v stratji vziflrin yrin ytirilmsini tmin tmkdn ibartdir. Bir qayda laraq ut sistmi mssisnin myyn lunmu vat rzind sn ntic gstricilrini myyn tmk, mvcud lan htiyatlardan smrli istifad lunmasna nzartin tmin lunmasn v ntic tibaril mssis v dvltin mnafyinin qrunmasna ynltmkdn ibartdir. Insan cmiyytinin tarii inkiaf mrhllrind mhasibat utunun milli sistmi daima tkmilldirilmidir. srin snlarnda dnya lklrind mhasibat utunun 100-dn artq milli sistmi frmalamdr. Hmin dvrd BMT-nin Ii Qrupunun kspkrtlri, dnya lklrinin mhasiblrinin Bynlalq Tkilatlar v ayr-ayr mhasibat utu sistminin qrupladrlmas v thlili zr yli ilr grmlr. nu da qyd tmk lazmdr ki, bynlalq mhasibat utu anlay rti mna dayr. Bl ki, hr bir lkd nun tarii inkiaf v digr nnlrin uyun laraq utun znmsus susiyytlri vardr. Bzi lklrd, cmldn AB-da btn infrmasiyalar maliyy utu sasnda frmalamaqla ilk nvbd invstrlarn v krditrlarn tlblrini tmin tmyi nzrd tutur. Baqa lklrd mhasibat utu sistmi qarsnda digr vziflr qyulur. Msln Cnubi Amrika lklrind tibarl infrmasiyalarn trtib lunmas il yana dvlt vrgi siyastinin icras zrind nzarti tmin tmkdir. Bir sra lklrd mhasibat utu sistmi iqtisadi maran icrasna milli iqtisadiyyatn inkiaf sviyysinin yksldilmsin ynldilir. Bl halda infrmasiya hazrlanmas, iqtisadi siyast msllri ikinci plana kirilir. Bllikl mhasibat utu v hsabatnn Milli sistmi aadak sas gstricilrl araktriz lunur: 1. lk iqtisadiyyatnn inkiafna saslanaraq, milli nnlri nzr almaqla bynlalq ut standartlarna uyun milli ut standartlarnn hazrlanmas v istifad lunmas; 2. Dvltin ut siyastin uyun laraq milli mhasibat utu hsablar plannn trtib lunmas; 3. Mssis raitind mhasibat utunun sistminin tkili; 4. Mssis tsrrfat-maliyy faliyyti il laqdar lan ykun maliyy faliyytinin mtdlji prinsiplrinin hazrlanmas; 5. Bynlalq mhasibat utu standartlarnda ks lunmu maliyy mhasibat hsabatna lav lunan standart frmalarnn myynldirilmsi. Hazrda dnya lklrinin masir inkiaf sviyysi aitind mhasibat utu bynlalq laqlrin yaradlmanda mhm vasity vrilmidir. Dnya lklrind byk hcmli krprasiyalar bynlalq intqrasiya sasnda faliyyt gstrirlr. Bynlmilllm mliyyatlar, shmlr nzart paktinin nzr alnmas arici irktlrin birlmsi il nticlnir. Bl raitd digr lk mssislrinin qiymtli kazlarn v shmlrini almaqla nlar iqtisadi v siyasi tsir altna salrlar. Bir sra pkar ut idmtlri d bynlalq sviyyd satlr. Sahibkarln bynlalq araktr almas nticsind mhasibat utu sistminin lmi v tcrbi chtlri bynlalq araktr almaqdadr.

Milltlraras ut sistminin yaranmas il bynlalq mhasibat utu sistminin yaradlmas, razi ut sistminin bynlalq ut v hsabat sistmin vrilmsi zn gni kild gstrir. Srmayilr v krditrlar zlrinin srbst maliyy vsaitlrini myyn sahibkarlq faliyyti zr srf tmk istdikd ilk nvbd hmin irktin maliyy hsabat infrmasiyalar il tan lmaq istyirlr. Bl raitd maliyy hsabat transmilli araktr alr. Transmilli maliyy hsabat ddikd lkdn knarda faliyyt gstrn maraql slr n trtib lunmu hsabatlar baa dlr. Bl bir raitd bhsiz ki, hazrlanm maliyy hsabatlar milli mhasibat utu sistmi il yana bynlalq ut sistmi v standartlar tlblrin cavab vrmlidir. Gstrilnlrl yana ayr-ayr lklrd mhasibat utu sistminin tkili prinsiplrini nzrd kirk. AB-da mhasibat utu. AB-da maliyy utu hsabat sistmi v prinsiplri sasn qiymtli kazlar v fnd birjalar haqqnda qanunlarla tnzimlnir. Maliyy utunun tkili prinsiplri, utun aparlmas v hsabatn trtib lunmas AB-da pkar mhasiblr tkilatlar trfindn trtib lunmu v mumilli qbul lunmu standartlara uyun tnzimlnir. (Yuarda bu bard mlumat vrilmidir). AB-da ut standartlarnn trtibi il sasn aadak mhasiblr tkilatlar faliyyt gstrirlr: - Amrikann andl (diplmlu) Mhasiblr Institutu AICPA; - Maliyy utu standartlar zr Idarsi FASB; - Dvlt mssislrind istifad lunan ut standartlar Idarsi GASB; - Qiymtli kazlar v birjalar zr Kmissiya SS; - Amrika mhasiblr asssiasiyas AAA. Gstriln tkilatlarn hr birinin mhasibat maliyy utunun tkili, prinsipi v sistmin dair z mvqi lmaqla fal faliyyt gstrirlr. Amrikann andl (diplmlu) Mhasiblr Institutu pkar ictimai mhasiblri birldirir. Bu tkilat 1938-ci ild yaranm v AB-d mhasibat utu standartlarnn hazrlanmasnda susi rl ynayr. Institutun trkibind mhasibat utu mliyyatlar zr Kmit, Trminlr zr Kmit v Mhasibat utu standartlarnn hazrlanmas Kmitsi yaradlm v sasl faliyyt gstrir. 1973-c ild Institutun trkibind mhasibat-maliyy utu zr standartlar Kmitsi tkil lunmudur. Maliyy utu standartlar zr Idar srbst mhasiblrin birliyi tkilatdr. nun sas vzifsi mhasibat utu standartlarnn hazrlanmas v mvcud lan ut prinsiplrin tkmilldirilmsidir. Sn illrd Idar trfindn tsrrfat-maliyy mliyyatlarnn mhasibat utunda ks lunmas qaydalarna dair 100-dn artq qaydalar myyn lunmudur. Dvlt mssislrind istifad lunan standartlar Idarsi mhasibat utu standartlarn hazrlayr, nun prinsiplrini myyn dir v dvr laraq tniki blltnlr nr tdirir. Qiymtli kazlar v birja mliyyatlar zr kmissiya fdral dvlt nmayndliyidir. Kmissiya 1934-c ild AB-n knqrsi trfindn tkil lunmu v nun vzifsi birjalarda dvriyyd lan Shmlrin hcmini v irktlrin maliyy infrmasiyalarnn hcmini myyn dir. Kmissiya aq dvriyyd v maliyy birjalarnda satlan qiymtli kazlar il itirak dn irktlrd mhasibat utu v hsaabt qaydalarn myyn tmk hququna malikdir. Amrika mhasiblrinin milli asssiasiyas v Amrika mhasiblr asssiasiyas znn daimi nrlrind maliyy utu zr ut standartlarnn ictimai mzakirsind fal itirak dir. Amrika mhasiblr asssiasiyas bilavasit mumi qbul lunmu standartlara (GAAP) dail lmayan qaydalar trtib dir ki, hmin qaydalar qbul lunmu standartlarn knspsual bazasn tkil dir. Gstriln tkilatlardan baqa AB-da Maliyy rhbrliyi Institutu, Vrgilr zr dvlt dpartamnti v digr tkilatlar lkd mhasibat utu standartlarnn hazrlanmasna v ut sistminin tkmilldirilmsi il laqdar faliyyt gstrirlr. AB-da mhasibat utunun sas knspsiyas aadak qaydada myyn lunmudur: 1. Mhasibat utunda mssisnin mlak v hdiliklrinin sahiblrin mlak v

hdiliklrindn ayrlqda ks lunmas; 2. Mssisnin fasilsiz ilmsi; 3. Tsrrfat-maliyy faliyytinin pul ifadsind, yni milli valyuta lan dllarla ks lunmas; 4. Dvrlk knspsiyas yni mssisnin dvr laraq znn faliyytin dair hsabat tqdim tmsi. AB mhasibat utunda vahid hsablar plan myyn lunmamdr. Hr bir irkt v krprasiann faliyytin uyun laraq hsabat plan trtib lunur. AB-da mhasibat institutunun aparlmasnda 7 sas hsablar qruppu frmasndan istifad lunur. Hmin hsablar da drcy yni daimi, mvqqti v tranzit hsablara blnr. Daimi hsablara shmdarlarn aktiv, passiv v kapitaln ks tdirn hsablar, mvqqti hsablara mnft v zrrlri ks tdirn hsablar, tranzit hsablara is mdail v maric hsablar daildir. AB-nn maliyy hsabatna aid aadak hsabat frmalar dail dilir: - Mssis balans; - Mnft v zrrlrin myyn lunmasna dair hsabat; - Ym v bldrlmmi mnft dair hsabat; - sas kapitaln hcmi v dyimsin dair hsabat; - Izahl rh; - Hsabat nticlrin dair auditr ryi. AB-da sas hsabat frmalarna mnft v zrrlr dair hsabat, balans hsabat v pul vsaitinin hrktin dair hsabat daildir. AB-da mumi qbul lunmu hsabat frmas ydur. Hsabat trtibind mhm gstrici irktd mvcud lan mlakn mlak qruplar zr ks lunmasdr. Yni maliyy hsabatnda aktivlr, hdilik, sahibkar kapital, invstisiya mlkiyyti, mumi glir, mnft v itkilr ks lunmaldr. irktlr zr birlmi maliyy hsabatnn trkibi mhm gstrici hsab lunur, nki, ABr dnya lklri ut sistmind gstriln frmada hsabatn trtib lunmas sahsind sas tbbskar lk hsab lunur. Byk Britaniyada mhasibat utunun sistmi. Byk Britaniyada mhasibat utunun tkili v tnzimlnmsi sistmi iki sviyyd aparlr. Bunlardan birincisi lkd ut siyastinin idar lunmasn tmin dn Maliyy hsabat zr uradr FRC. Ikinci sviyyy is aadaklar daildir: - Mhasibat utunun tnzimlnmsini tmin tmk n sas sndlri trtib dn v ut standartlarnn trtibi il mul lan ura ASB; - Ut standartlarnn trtibind itirak dn mli ii qruppu UITF; - irktlrd trtib lunmu maliyy hsabatlarnn ut standartlarna v AB dirktivalarna uyun lmasn myyn dn maliyy hsabatnn thlili zr ksprt qruppu FRRP; - Ut v audit standartlarnn trtibini tnzimlyn mhasibat utu tkilatlarnn Birlmi Kmitsi CCAB. Byk Britaniya mhasibat utu standartlarnn trtib lunmasnda pkar mhasiblr tkilatlarnn susi rlu vardr. Bu tkilatlar sasn aadaklardr: 1. tlandiya mhasiblrinin kprativ Institutu (1854-c ild yaradlmdr) - ICAS . 2. Ingiltr v Ulsin mhasiblrinin Kprativ Institutu (1870-ci il) - ICAW . 3. Dvlt maliyy v mhasibat utu Kprativ Institutu (1891-ci il) CUPFA. 4. Diplmlu mhasiblrin kprativ asssiasiyas (1919-cu il) CACA v ya ACCA. 5. Idartm utu zr mhasiblrin Kprativ Institutu (1870-ci il) CYMA. Byk Britaniyada mhasibat utunun mtdlji prinsiplri sasn pkar mhasiblr tkilatlalr trfindn tnzimlnir. lkd bir qayda laraq mhasibat utunun tkili v tnzimlnmsi il laqdar laraq susi qanunlar qbul lunmamdr. Lakin mhasibat utu sistminin qarsnda qyulan tlblr irktlr haqqnda qanunda ks lunmudur. Bllikl dvltin mhasibat utunda tnzimlm mvqyi ancaq maliyy hsabatlar zr ut standartlarn tsdiq dn uradr. Tcrbi chtdn dvltin mhasibat utunun tnzimlnmsindki itirak ancaq maliyy hsabat zr urann (FRC) trtib lunmu ut standartlarn

tsdiq tmsidir ki, bu da hmin snd hquqi status vrmkl yana, nlarn mtlq istifad lunmasn mcbur dir. Byk Britaniyada mhasibat utunun tkili v aparlmasn tnzimlyn sas sndlr aadaklar hsab lunur: - Ut tcrbsinin standartlarna dair sasnam -SSAP - Maliyy hsabat standartlar - FRC - Tvsiyy lunmu sasnam haqqnda tlimat - SRP lkd mhasibat utunun sas prinsiplrini tkil dn knspsiya aadaklarla araktriz lunur: - Faliyytd lan mssisnin knspsiyas nzrd tutur ki, mssis uzun mddt faliyytd lacaq, lv lunmas v i hcmini azalmas nzrd tutulmur; - Kmissiya zr qbul lunmu ut siyasti v prinsiplri uzun mddt istifad lunacaq v bu is hsabat gstricilrini illrl mqayis tmk imkan lacaqdr. Ut siyasti dyiilrs bu maliyy hsabatnda sasl kild rh lunmaldr; - Hqiqi gstricilr knspsiyas nzrd tutur ki, hsabatda mnft v zrrlr zr gstricilr ancaq balans gstricilri sasnda ks lunmaldr. Glck dvrn mnfti cari ilin hsabatna dail dilmir; - Btn mnft v msrflr mhasibat utunda vsaitin dail lmas v dnmsi dvrnd y, ancaq hsabat dvrnd ks lunur. Mhasibat utu standartlarnn tcrbd istifad lunmas zrind nzart auditr ylamas nticsi il myyn lunur. Auditrlar maliyy hsabatnn kyfiyyt drcsini sifariinin tklifi sasnda balanm mqavily uyun laraq nun dzgn trtib lunmasna dair ry vrirlr. Byk Britaniya mssislrind mhasibat utunun hsablar plan tsdiq lunmu frmada myyn lunmamdr. Hsablar plan mssis v irktlrd mvcud standart v prinsiplr sasnda zlri trfindn myyn lunur. Mssislrin mhasibat maliyy hsabat qaydalar ut standartlar v irktlr haqqnda qbul lunmu Qanuna uyun laraq trtib lunur. Hsabata aadaklar daildir. - Balans. Iki frmada irktlr v mhdud msuliyytli mssislr n; - Mnft v zrrlr zr hsabat irktlr zr drd mtlif firmada hazrlanr; - Pul vsaitinin hrktin dair hsabat (kiik mssislrdn baqa); - Mssis rhbrinin thlili hsabat. rta v kiik rta mssislrdn baqa btn irktlrd mhasibat maliyy hsabat drc lunmaldr. Fransada mhasibat utu susiyytlri. Masir dvrd Fransada mhasibat utu zr qanunvricilik 1957-ci ild yaradlm v iqtisadiyyat, maliyy v bdc Nazirliklri il s laqd faliyyt gstrn Mhasibatln milli uras (HCB) trfindn tnzimlnir. Mhasibatln milli urasnn sas mqsdi mliyyat nrmalarnn hazrlanmas, tdqiqat ilrinin v mhasib itisasnn thsili sviyysinin laqlndirilmsidir. Mhasibat utu sistmi v prinsiplri Ticart Kdksi v 1966-c ild qbul lunmu isthsalticart irktlri haqqnda v 1970-ci ild qbul lunmu milli irktlr v vrgi qanunvriciliyi haqqnda qanunlarla tnzimlnir. mumiyytl Fransada btn irkt v mssislrd mhasibat utu ciddi kild dvlt trfindn nzart dilir v mhasibat hsabatlarnn mssislr zr trtib lunmas prinsiplri l qaydada frmaladrlmdr ki, nun infrmasiyalar vasitsil dvlt daimi iqtisadiyyata nzart dir. Mhasibat utunun mtdlji prinsiplri milli araktr damaqla, bynlalq ut standartlarna uyun aparlr. Fransann mhasibat utunun sas sndi Mhasibat utunun mumi hsablar plan hsab lunur. Hmin plan 1982-ci ild Fransann mhasibat utu zr Milli uras trfindn qbul lunmudur. Bu snd Avrpa Birliyinin Drdnc dirktivasna uyun lmaqla aadak blmlr ayrlr: - mumi qaydalar;

- Mhasibat utu hsablar plan; - Maliyy mhasibat utu; - Idartm mhasibat utu; - susi hsablar; - susi rtlr. Bu snd Fransada mssislrd ttbiq lunan mhasibat utunun btn sistmi, standartlar v prinsiplrin cavab vrmkl ndan istifad lunmas il laqdar lan qaydalar da gstrilmidir. Qbul lunmu mhasibat utu hsablar plan aadak prinsiplrl saslanr: - Mhasibat utunun maliyy v idartm mhasibatlnn ayrlmas; - htiyatllq Prinsipi; - Mhasibat utu infrmasiyalarnn sasllq Prinsipi; - Msrflr mhsul bural Prinsipi; - Mssis faliyytinin davam tdirilmsi Prinsipi. Fransann qbul tdiyi mhasibat utu hsablar plan aydn mtdiki prinsiplr saslanmaqla dnya lklrind gni istifad lunur. Hazrda Fransann mhasibat utunun hsablar plan sasnda 70-dn artq lkd mhasibat utu hsablar plan istifad lunur. irktlrd ttbiq lunan mhasibat (maliyy) hsabat frmalarna mssis balans, maliyy nticlri zr hsabat, pul vsaitinin hrktin dair hsabat, mnftin istifad lunmasna dair hsabat v rh araktrli mssis rhbrinin hsabat daildir. Shmdarlar cmiyytinin drc lunmu hsabatlarna bynlalq mhasibat utu standartlarna uyun laraq lav mssis kapitalnn dyimsin dair hsabat da lav lunmaldr. Shmdarlar cmiyytlri mtlq qaydada yarm illik maliyy hsabatlarn fnd birjalarna tqdim tmli v btn mssislr zr mhsul sat zr hsabat da tqdim lunmaldr. Fransada myyn lunmu qaydalara gr pkar mhasiblr tkilat saylan mhasib ksprtlr Cmiyytinin (SS) faliyyti Maliyy Nazirliyi trfindn myyn lunur. Bundan baqa Fransada Auditrlar firmalar rhbrlrinin Asssiasiyas (SCF) faliyyt gstrir. Bllikl Fransa mhasibat utu yksk sviyyd qbul lunmu standartlara v gni mtdiki prinsiplr malik lan ut sistmi sasnda faliyyt gstrir. Fransada mhasibat utu dvlt trfindn sasl kild nzart lunur. Bu sasda irkt v mssislrd mhasibat utu sistmi v prinsiplri sistmi srlik nnlrin nticsi laraq yaranm v bu is sahibkarlq faliyytinin dvlt trfindn mdafi dilmsini tmin dir. Yapniyada mhasibat utu. Yapniyada mhasibat utu 1872-ci ild qbul lunmu v 1890c ild kmmrsiya qanunlarna uyunlam kild tsdiq lunaraq Ingiltr mhasibat utu qaydalarna uyun aparlmdr. Hmin qaydalar hazrk dvr qdr salanmaqdadr2. Lakin 1949-cu ildn balayaraq Yapniya mssislrind Amrika mhasibat utu standartlarna uyun standartlarn yaranmasna balanld. 1948-ci ild Yapniyada amrika nmunsi zr birja hququ sistmi qbul lundu v bundan snra Yapniya mhasibat utu sistmi amrika utu sistmin yanlad. Hazrda Yapniya mssislrind mhasibat utu zr ictimai kllgiyalar trfindn mhasibat utu zr aadak qaydalar v standartlar qbul lunub drc lunmudur: - mssislrd mhasibat utu standartlar; - mssislrd kmmrsiya hququnun mhasibat utu standartlar il laqlndirilmsi qaydalar; - mssislrd mhasibat utu standartlarnn digr qanunlar v qaydalarla laqlndirilmsi il laqdar laraq bir sra rtlrin qbul lunmas; - Hazr mhsullarn maya dyrinin kalkulyasiyas standart; - arici valyuta mliyyatlar zr mhasibat utu standartlar; - Birlmi mhasibat utu maliyy hsabatnn trtib lunmas standart v na lav lunan rtlr;
2

.. , -2001, . 210-212.

Yarm illik maliyy hsabatnn ut hsablar zr trtibi standartlar; - Valyuta dyrlrinin qyri-sabitliyi il laqdar qaydalar v sair. Yapniyada byk rta mssislr lkd faliyyt gstrn birliklrin, irktlrin trkibin dail lmaqla shmdarlar cmiyyti qarsnda frmalarlar. Digr lu lklrd lduu kimi irktlrd mhasibatlq iki hissy maliyy v idartm mhasibatlqlarna ayrlmdr. Maliyy hsabatlarnda mnft v zrrlrin, aktiv hdiliklrin, hsablama mliyyatlarnn utu aparlmaqla, maliyy hsabat, ykun balans, vsait mnblri, nlarn yrlmsi v istifad lunmas ks dilir. Idartm mhasibatl irktlrd ayr blm kimi tkil lunur. nun sas vzifsi mhsul ptnsial zr msrf nrmalarnn hsablanmas, mhsul nvlri zr faktiki msrflrin ut v nzartinin tkili, kalkulyasiyasnn trtib lunmas, thlili v isthsal msrflri hsabatlarn trtib lunmasdr. 1950-ci ild Yapniya parlamnti Nzart nrmalar v nun hyata kirilmsi haqqnda susi Qanun tsdiq tmidir. Bu qanuna sasn snaynin iinin tkmilldirilmsin dair Mslht uras 1951-ci ild mssislrd daili nzartin tkilin dair sasnam v 1953-c ild nzartin icras il laqdar lan tdbirlr haqqnda Qaydalar qbul tmidir. Yapniya mssislrind maliyy hsabat ild iki df trtib lunur. Bu nunla laqdardr ki, shmdarlar cmiyytlrind vriln dividndlri hr ilin yanvarn 1-n v iyulun 1-n hsablamaq nlarn vzif brcu saylr. Yapniyann mhasibat utunun hsablar plannn frmalamasnda nun nluq sistmi prinsipindn istifad lunur. Lakin nun ttbiqi qanunvricilikl tnzimlnir. mliyyatlarn aparlmasnda isthsal msrflrinin aa salnmas prblmin susi diqqt vrilir. Bu nunla laqdardr ki, Yapniyada mhsul isthsal il laqdar lan ammal htiyatlar imkanlar digr inkiaf tmi lklr nisbtn yli aa sviyyddir. Bununla laqdar laraq lkd isthsal msrflrinin yksk drcd aaya salnmas n sas vsaitlrin istifadsi imkanlarndan maksimum istifad lunmas myyn lunmudur. Yapniya sahibkarlarnn qarsnda duran mhm msl isthsal lunmu mhsullara srf lunan msrflrin AB, Almaniya, Ingiltrdki isthsal msrflri sviyysindn 10-15% aa lmasna nail lmaqdr. Bununla laqdar laraq iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsi, ammal-matrial htiyatlarndan daha smrli istifad lunmas, ii qvvsindn daha mhsuldar istifad mhm vzif kimi qarda qyulur. Tsadfi dyildir ki, yksk sviyyd inkiaf tmi kapital lklrindn frqli laraq Yapniyada fhllrin mk haqq n aa sviyyddir. Mssislrd isthsal msrflrinin aaya salnmas msllri msuliyyti bilavasit mssislrin yksk drcli rhbrliyin hval lunmudur.

14.5. Maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsinin quruluu v vziflri Maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsi faliyyti dvrnd mhasiblrin bynlalq Fdrasiyas il sasl mnasibtlr yaratd v kmit zvlri yni zamanda Fdrasiyann zvlri hsab lundular. Artq 2001-ci ild dnyann 110 lksindn 150 pkar mhasiblr tkilatlar maliyy Hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsind zv ldular. Kmitnin hazrlad standartlar v digr sndlrin trtib lunmasnda hququ 90-c illrd yli gnilnmi ldu. Bu dvrd bur sra lklr (Kipr, Sinqapur) bynlalq ut standartlarn zlrinin milli standartlar kimi qbul tdilr, Avrpann bzi irktlri is knll frmada kapitaln dnya bazarna mas n bynlalq standartlardan birlmi maliyy hsabatlarnn trtib lunmasnda istifad tmy baladlar. Bllikl 1995-ci ild is Bynlalq Tkilatn Qiymtli kazlar zr kmissiyas il razlama mqavilsi balanr. Hmin razlamada myyn lunur ki, Kmit sasl standartlar hazrlayr, nlarn siyahsn tsdiq dir v bunun sasnda

hmin standartlardan istifad tmkl maliyy hsabat trtib lunur v bllikl nlarn dnyann istniln birjalarnda itirak hququ tmin lunur. 1998-ci ild Almaniya, Fransa, Italiya v digr lklrd maliyy hsabatnn trtib lunmasnda milli standartlarla yana laraq bynlalq standartlardan istifad tmkl birlmi maliyy hsabatnn trtibin dair qanun qbul dilmidir. Ntic laraq 2000-ci ild kmitnin balad razlama icra lundu v qbul lunmu standartlarn siyahs digr trf trfindn bynildi. Hmin il Avrpa Birliyi 2005-ci ildn balayaraq bynlalq standartlarn Avrpann irktlrind birlmi maliyy hsabatlarnn trtib lunmasndan istifadsin dair tklifini bildirdi. Btn gstricilrin nticsi laraq 2001-ci ild Bynlalq Mhasibat Utu Standartlar Kmitsinin tkilati quruluunda qarda qyulan vziflrin yrin ytirilmsi tlblrin uyun laraq sasl islahat araktrli dyiikliklr dildi. Ntic tibaril maliyy hsabat Bynlalq Standartlar Kmitsinin sas tkilat quruluunda maliyy hsabat bynlalq standartlar zr ura yaradld. urann sas vzifsi bynlalq standartlarn yksk sviyyd trtib lunmas v drc lunmas sasnda nlarn irktlrin maliyy hsabatlrnn ffaf v mqayis lunmasn tmin tmkdir. Kmitnin urasnn trkibind 9 lkdn 14 zv faliyyt gstrir. Kmitnin aadak qaydada icra apparat myyn lunmudur: - Kmitnin idar hyti; - Hamilik (qyyumluq) uras; - Mslht uras; - Standartlarn rhi uras; - Kmitnin hyti. Maliyy hsabatnn Bynlalq Standartlar Kmitsinin sas vziflri aadaklardr: - Ictimai mara nzr almaqla yksk sviyyli, aydn, gni mzmunlu ut standartlarnn hazrlanmas v nda ks lunmu gstricilrin ffafl, mqayisliliyi tmin lunmaqla, tqdim lunan maliyy hsabatnn infrmasiyalarnn dnya bazarlar kapitalnda itirak dnlr kmklik gstrn v digr maraql slrin iqtisadi qrarlarn qbul lunmasnda itirakn tmin lunmas; - Standartlarn tcrbd istifad lunmasna hrtrfli kmklik gstrmk; - Milli ut standartlarnn bynlalq standartlarla laqlndirmkl yksk kyfiyytli qrarlarn qbul lunmas. Hazrda qvvd lan maliyy hsab bynlalq standartlarn (MHBS) rti laraq aadak hissy ayrmaq lar. - Maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim lunmasnn knspsial saslar; - Hazr standartlar; - Standartn intrprtasiyas (rh lunmas). Maliyy hsabatnn hazrlanmas v tqdim lunmasnda knspsial saslar standart dyildir, lakin nlar maliyy hsabatnn trtib lunmasnda sasl rl ynayr. Hazr standartlar mtlif ut prblmlrinin hllind mhm hmiyyt malik lmaqla, tsrrfat mliyyatlarnn utu v hsabatnn trtib lunmasnda qaydalar myyn dir. 01 yanvar 2004-c il tari aadak Maliyy hsabat bynlalq standartlar qvvddir: MHBS 1. Maliyy hsabatnn tqdim lunmas MHBS 2. htiyatlar MHBS 7. Pul vsaitinin hrktin dair hsabat MHBS 8. Ut siyastinin dyiilmsi il laqdar tmiz mnft v zrrlr MHBS 10. Balans hsabndan snra tsrrfat faliyytindki mliyyatlar MHBS 11. Mqavil sasnda tikinti mliyyat utu MHBS 12. Glir vrgisi MHBS 14. Sqmnt hsabat MHBS 16. sas vsaitlr MHBS 17. Kiray mliyyatlar

MHBS 18. Satdan dail lan pul vsaiti MHBS 19. Yardmlarn utu MHBS 20. Dvlt trfindn yardmlarn utu MHBS 21. Valyuta kursunun dyimsi MHBS 22. irktlrin birlmsi mliyyat MHBS 23. Istiqrazlar zr msrflr MHBS 24. Nzarti mssislrin mlumatlarnn aqlanmas MHBS 26. Tqad zr ut v hsabat MHBS 27. Birlmi maliyy hsabat v filiallara qyulan srmaylr MHBS 28. Shmdar cmiyytin maliyy qyuluu MHBS 29. Valyuta sabitliyi lmayan raitd ut MHBS 30. Banklarda v digr mssislrd hsabatlarn aqlanmas MHBS 31. Birg faliyyt nticsind maliyy hsabat MHBS 32. Maliyy gstricilrinin aqlanmas MHBS 33. Shmlr zr mnft MHBS 34. Hsabataras maliyy hsabat MHBS 35. Faliyytin dayandrlmas MHBS 36. Aktivin qiymtdn dmsi MHBS 37. htiyatlar, rti hdilik v aktivlr MHBS 38. Qri-matrial aktivlri MHBS 39. Maliyy gstricilrinin qiymtlnmsi MHBS 40. Invstisiya mlkiyyti MHBS 41. Knd tsrrfat Qyd lunmaldr ki, maliyy hsabat bynlalq standartlar daima tkmillir v yni standartlar hazrlanr.

14.6. arici lklrd mhasib psi Mhasib psi anlay v nun ut sistmind yri. Tarin mhasib psinin yaranmas kimins, nyins tlbi sasnda ba vrmmidir. Mhasib psi insan cmiyyti inkiaf il laqdar laraq insanlara msus lan mlakn utunun aparlmasnn labdly sasnda yaranmdr. mumiyytl, maddi nmtlrin inkiaf il laqdar laraq nlarn saylmas, llmsi, kisinin myyn lunmas, mnft v zrrlrin hsablanmas v nlarn utunun aparlmas vacib msl kimi qarda durur. Bllikl insan cmiyytinin yaranmasnn myyn inkiaf sviyysi dvrnd aparlm mliyyatlarn hcmindn asl lmayaraq iqtisadi gstricilrin unmas, nlarn gstricilrinin myynldirilmsi, ba vrmi tsrrfatszln qarsnn alnmas sasl prblm vrilirdi. tin tsvvr tmk lar ki, bir vat insanlar hsablamann n lduunu bilmirdilr. Ibtidai icma quruluu dvrnd insanlarn saymaa, hsablamaa da l bir yalar lmamdr. Lakin cmiyyt inkiaf tdikc mvcud yalarn utunun aparlmas labd kil almdr. Insan cmiyytinin inkiaf il laqdar laraq utun planlamada, tsrrfat faliyytinin idar lunmasnda susi yri myyn lunmudur. Ut faliyyti il myyn slr mul lmaa balamlar. K.Marks utun aparlmas il laqdar laraq hmin dvrn aradrlmas nticsi laraq yazmdr: Kndli icmalarnda knd tsrrfat mhsullarnn utunun aparlmasnda mhasiblr faliyyt gstrirdilr. Hmin slrin ut iisi kimi salanmas rclrini kndli icmalar dyirdi. Gstrilnlrl laqdar laraq mhasib utunun tarii inkiafna dair shbt amaq fikrind dyilm, bu baqa, gni thlil tlb dn mvzu matrialdr. Mqsdim mhasib psinin yaranmas il laqdar laraq bzi fikirlri ks tdirmkdir. Insan cmiyytinin inkiaf il mhasibat utu tkili prinsiplrin diqqti d artmdr. Bllikl rta srlrin arlarnda

mhasib sz sasl kild zn gstrmy balad. Rma Impriyasnn impratru Maksimilian I ristfa tr adl si ilk mhasib vzifsin tyin tmidir. Bundan snra lm v ut pkarlnda sas ut qydiyyat lan Qydiyyat-kitab myyn lunmudur. Azrbaycan dvltiliyin ilkin inkiaf mrhllrind Mhasib vzifsi Hsabdar, Hsablayc szlri il ifad lunmudur. Lakin srin 20-ci illrindn snrak dvrd ut psi il mul lan slr rus dilind sslnn Buqaltr sz il ifad lunmudur. Tarin Buqaltr trmini alan dilinn trcm lunmuv I Pytrun frman sasnda myynldiilmidir. Mhasibat utu tarii il mul lan alimlrin yazdqarna gr insan cmiyytinin inkiaf il laqdar laraq mhasib vzifsinin mvqyi d dyimidir. Ilk dvrlrdn balayaraq mhasib vzifsi yksk sviyyd hrmt malik lan p hsab lunmudur. Italiyada mhasiblr hazrlayan susi mktblr tkil lunmu, lk tacirlri z uaqlarnn hmin mktbd thsil almalarna hvs gstrmilr. Mhasib utunda ikili yazl prinsipinin yaranmas utun da gnilnmsin rait yaratmdr. Ut mliyyatlarnn sasl kild artmas, nlarn daha da tkmilldirilmsini tlb dirdi. Hmin dvrd italiyal F.Tratti (1688), Savari J.P. (1676) trfindn ut hsablarnn sinttik v analitik hsablara ayrlmas, dvriyy cdvllrinin trtibi, Fransa utu mktbinin nmayndsi saylan M.Damm (1906) mhasibat utunda ilkin sndlrin sasl saylmasna dair tklifi, mhur alman mllifi V.vaykra (1549) trfindn mhasibatn ilkin sndlrinin sas snd lmas haqqnda fikirlri susi hmiyyt malikdir. Gstriln pkar mtssislrin bir sra tkliflri indii d masir mhasibat utu mliyyatlarnn icra lunmasnda istifad dilir. VII srd mhasibat utuna balans anlay lav lunmudur. Mssis balansnda tsrrfatmaliyy mliyyatlar nticlrin dair gni infrmasiyalar ks lunmaqla balanmdr. Bundan snra mhasibat utunda sinttik v analitik hsablarn istifad lunmas nrmal v saslandrlm hal kimi qbul lunmudur. Mhur Ispan mtssisi B.Slzan 1603-c ild yazmdr: Mhasibat utu btn lm v incsntdn yuarda durur, nki nlarn hamsnn uta htiyac lduu halda utun h kim htiyac ydur. Mhasibat utu lmadan yqinki dnya idarlunmaz lard v insanlar bir-birini baa dmzdilr. VIII-I srlrd mhasibat utu gni mnada bir lm lduunu gstrdi. Mhasibat utunun inkiaf tarii bir n srlrin dvrn hat dir. Bu dvrd hr bir lk mtssislri mhasibat utunun daha da inkiaf v mhasib psinin tkmilldirilmsi n zlrinin sasl faliyytlrini gstrmidirlr. Mhasibat utunun mumi prinsiplri il yana, hr bir lkd milli ut mktbi inkiaf tmi v bununla da lklrin iqtisadi susiyytlri ks lunmudur. Hazrda dnya lklrind yksk sviyyd siyasi, iqtisadi v tniki chtdn ba vrn dyiikliklr mhasibat utunun v nun sas icras lan mhasibin rlunu gni sviyyd ayrmaldr. lklrd mtlif tsrrfat faliyyti il laqdar lan sahlrd yni infrmasiyalara lan tlbat l sviyyd artmdr ki, nlar haqqnda htta bir n illr vvl dnmk d mmkn dyildi. nu da nzr almaq lazmdr ki, mhasibat utunun dnya lklri arasnda iqtisadi intqrasiyann gnilnmsi, byk miqdarda bynlalq krprasiyalarn yaradlmas utun milli mtdlji v tniki prinsiplrinin icra lunmasnda myyn tinliklr rd. srin 70-ci srin illrind ut ssitmlri arasnda lan frqli prinsiplrin lmas da tinliklr sbb lurdu. Bu raitd dnya lklrind mhasibat utunun standartlamas idyas rtala d. Nticd 29 iyun 1973-c ild Mhasibat utu bynlalq standartlar Kmitsi yaradld. Hazrda lu arici lklrin mhasibat utu zr rus dilin trcm lunmu dbiyyat mvcuddur. nlar uyarkn nzr almaq lazmdr ki, hmin vsaitlr bizim bu sahd biliklrimizin gnilnmsin v daha ya ilmy rait yaradr. da qyd lunmaldr ki, masir raitd dmk dzgn lmazd ki, qrb lklrind istifad lunan ut sistmi n yksk sviyyni tmin dir v bizdki ut sistmi tam aa sviyyddir. Qrb ut sistmin km prinsiplri myyn mrhllrd icra lunmal v burada rspublikamzda hazrda mvcud lan

ictimai-iqtisadi v ssial vziyyt btn gstricilri il nzr alnmaldr. Burada susil mvcud lan mhasibat utu kadr ptnsial v nun trkibi, uzun illrl yaranm tcrb nzr alnmaldr. Masir dvrd mhasib aparlan btn tsrrfat-maliyy mliyyatlarnn utu il yana planladrma, idartm qrarlarnn qbul lunmas, mssis faliyytinin thlili v qiymtlndirilmsi il mul lur. Masir mhasib utu mliyyatlar nticsind trtib lunmu infrmasiyalar istifad dnlrdn asl lmayaraq (daili v knar) tlblrini tmin tmlidir. Mhasib psinin faliyytini layiqli qiymtlndirmk v nlarn tsrrfat faliyytind rlunu artrmaq mqsdil Mhasiblrin 1946-c ild kiriln bynlalq knqrsind mhasibin grbi tsdiq dilmidir. Mhasibat utuna lan bu mnasibt mhasib psinin rlunun daha da artdn v hmin itisasa lan maran gnilndiyini nmayi tdirir. Mhasibin n vacib kyfiyyti nun prinsipiall, hqiqt lan iradsi v vicdann tlbi zr ilmkl, mvcud lan lk qanunvriciliyi zr myyn lunmu prinsiplri yrin ytirir. Mhasibin diqqtlilik, dzgnlk, mksvrlik, dzmllk kyfiyytlrin malik lmas vacib rtlrdir. arici lklrd mhasibat utu pkarlarnn hazrlanmas. Iqtisadi chtdn yksk sviyyd inkiaf tmi lklrd mhasiblrin hazrlanmas idlgiyasnda susi fikirlr v qaydalar yaranmdr. nun mnas ndadr ki, mhaib univrsittd, kllcd v ya myyn faliyyt gstrn kurslarda hazrlana bilmz. Mhasib itisasn qazanan s zamaq diplm ala bilr ki, nun ald thsil v tcrb pkar mhasib tlblrin cavab vrsin, yni hazrda sasn dnyann btn aparc dvltlrind faliyyt gstrn Pkar Mhasiblr Institutunun zv lsun. Hazrda hmin institutlarn maliyy utunun tnzimlnmsindki rlu sasl hsab lunur. Bir lklrd is yni zamanda idartm utu, daili audit, maliyy planladrlmas, thlil v idarilik zr asssiasiyalar, institutlar faliyyt gstrmkl birlmi araktrli mtssislr hazrl v nlarn attstasiyasn kirirlr. Lakin, qyd lunmaldr ki, Pkar Mhasiblr Institutunun zv lmaq mrkkb bir mliyyatdr. Bl ki, hmin instituta dail lmaq istyn slrin rta hsabla 10 faizi ilkin ylama itisas imtahanlarndan mvffqiyytl k bilir. Hr insann hyatda hans pnin (sntin) sahibi lmas susi hmiyyt malikdir. Nsildnnsl insanlar yksk ssial status, hrmt qazanmaq v ya yaamaq mqsdil alblar ki, cmiyytd hkim, hquqnas, mhndis, mmar v ya mhasib utu zr pkar mtssis itisasna yiylnsinlr. Lakin lklrd ml gln mtlif ssial inkiaf sviyylri il laqdar laraq myyn mnada bir sra mtssislr arzusunda lduqlar sviyyy ata bilmirlr. Bu susil bzi mtssislrin pkarlq tikasnn aa sviyyd lmas il izah luna bilr. Yni mtssis znn pkarln cmiyyt dailind tlb lunan sviyyd gstr bilmdiyindn nun idmti tibar yli azalr. nun bu sahd tlb lunan mtssis tibarna inam itir. Mlum faktdr ki, hr bir s znn pkarlq faliyytinin daima ykslmsi il mul lmazsa, nun pkarl tdricn itiril bilr. arici lklrd pkar mhasib mtssislrinin hazrlanms tcrbsini AB-r misalnda nzrdn kirk. AB-da mhasib itisasnn iki yz ildn artq inkiaf tarii vardr v dnya lklri ut sistmind yksk tibar qazanmdr. nu da nzr almaq lazmdr ki, sahibkarlq faliyytind mhasiblik zr bizns daimi v yksk mnftli sahlrdn biri hsab lunur. Ktlvi itisaslar irisind mhasib itisas n yksk dnili, gni yaylm, nfuzlu itisas saylr. Gstrilnlrl yana mhasib biznsi daha msuliyytli sahibkarlq faliyyti hsab lunur. Mhasib faliyyti zr b yri tutmaq n iddia bir sra mrkkb kyfiyyt gstricilrindn kmlidir. AB-da ancaq Diplmlu ictimai mhasib rtbsi lan slr, yni ali thsil kyfiyytin malik

mtssis-mhasiblr pkar, tik nrmalara cavab vrn s hsab lunur. Bl rtb ancaq mstqil mhasiblrin milli Asssiasiyas trfindn vrilir. Bu ad almaq istyn sin ali univrsitt thsili, aa mhasib vziflrind ilmkl tcrbsi lmaqla mstqil mhasiblr asssiasiyasnda susi trtib lunmu prqram zr imtahan vrmlidir. Imtahan Asssiasiyann trtib tdiyi prqram sasnda, imtahan tstin uyun kirilir v mvffqiyytl kn slr diplmlu ictimai mhasib rtbsi haqqnda srtifikat vrilir. Imtahan kmplks frmada aparlmaqla Mhasibat utunun nzriyysi, Mhasibat utunun sas kursu (Maliyy v Idartm utu dail lmaqla), Audit, Kmmrsiya hququ, Vrgi dnii fnnlrini hat dir. Hr bir fnn zr bir gn vat ayrlr. Imtahan 6 saat davam dir v btn cavablar yazl frmada aparlr. mumiyytl imtahanlar yksk tlbkarlq sviyysind kir v Diplmlu ictimai mhasib rtbsini almaqla imtahan vrnlrin ancaq 20-25%-i mvffqiyytl ntic ld d bilirlr. Imtahan vrmk istynlr qarsnda qyulan ciddi tlblr srtifikat alanlarn yksk kyfiyytin sasl tminat vrir v bu itisasa tsadfi slrin qbul lunmassna imkan vrmir. Diplmlu mhasiblr sasn ictimai (mstqil) ut, snay utu, fdral v yrli dvlt rqanlarnda ilmk imkanlar ld dirlr. AB-da ictimai ut sahsind mstqil, tcrbli mhasiblr ilyirlr. Bir qayda laraq nlar frdi v ya yldalq, mhdud msuliyytli cmiyyt frmasnda tkil lunmu firmalarda faliyyt gstrirlr. AB-da sn illrd mstqil tcrbli mhasiblr firmalar aadak frmada tkil lunur: - Diplml ictimai mhasiblrin milli firmalar; - Diplmlu ictimai mhasiblrin yrli (razi) firmalar; - Diplmlu ictimai mhasiblrin kiik yrli (razi) firmalar; - Frdi tcrb il mul lan mhasiblr. Diplmlu ictimai mhasiblrin milli firmalar icrisind 5 byk v nfuzlu firma frqlnir. Bu firmalar qrupunda Byk altlq firmasnn susi yri vardr. Hmin firmaya Kuprs v Lynbrand, Dlyt v Taur, rist v Yaur, Pit, Marvik, Myn v irkti, Prays v Utraus daildirlr. Gstriln firmalarn u bynlalq firmalar adlanr. nlarn dnyann bir sra lklrind filiallar faliyyt gstrir. Diplmlu ictimai mhasiblr milli firmalarnn blmlrind 75-dn 300 qdr mkda alr. Diplmlu ictimai mhasiblrin yrli (razi) firmalar lknin btn razisind gni kild yrlmidir. Bu kimi sahibkarlq faliyyti il mul lan tcrbli mhasiblr firmalar 30 nfr, bzi byk sahlrd yrln firmalarda is 100 nfrdn artq mkda alr. AB-da mhasiblr firmalarnn byk hisssi z faliyytlrini kiik biznsd icra dirlr. rta hsabla bl firmalarda faliyyt gstrnlrin say 3-dn 15 nfr qdr lur. Bir sra mhasiblr zlrinin pkarlq kyfiyytlrini daha da yksltmk mqsdil kiik mhasiblr firmalarnda ilmy stnlk vrirlr. Hmin mhasiblr bl firmalarda daha gni tcrb ld dir v bu is nlarn glckd yksk sviyyd mk haqq dnn iri hcmli milli irktlrd ilmy rait yaradlr. Bir sra mhasiblr, yksk tcrby yiylndikdn snra frqli laraq mstqil mtssis kimi faliyyt gstrirlr. Bu bizns nvndn istifad dilmsi mhasibin si kfiyytindn yli asldr. Frdi qaydada faliyyt gstrn ali thsilli, diplmlu v yksk kyfiyytli idmt gstrn mhasibin rta hsabla hr saat haqq 50-100 dllar tkil dir. Snay utunda snay, ticart, knd tsrrfat v digr mssislrd mhasibatlq faliyytinin icras nzrd tutulur. Nzr almaq lazmdr ki, AB-da iqtisadiyyatn srbst inkiaf il laqdar laraq snay utunda ilyn mhasiblr tlbat daima artmaqdadr. Amrika mssislrind mhasib itisas zr vziflrd ilmk n Mstqil mhasiblrin Milli asssiasiyasnn Diplmlu ictimai mhasib srtifikat lmasna htiyac ydur. Bununl laqdar laraq is qbul lunan s qarsnda mssis rhbrliyi trfindn bl bir tlbat qyulmur. Lakin i qbul lunmu mhasibin mssisd glck vzifd ykslmsind

Diplmlu ictimai mhasib srtifikat lan slr daha gni stnlk vrilir. Amrika mssislrind mhasibat utunun tkili aparlmas v nun mumiyytl idar lunmasnda gni tkilati qurulu mvcuddur. Mhasibat utunun idar lunmas il laqdar laraq mssislrd sasn aadak vziflr myyn lunur: - Maliyy msllri zr przidnt mavini; - Daili auditr (tftii); - Nzarti; - Ba mhasib. Maliyy msllri zr przidnt mavini Amrika mssisninin idartm quruluunda yksk vzif hsab lunmaqla, nun funksinal vzifsin mssisnin iqtisadiyyatna rhbrlik tmkl, mhasibat idmtinin faydal faliyytini icra tmsidir. Bu sd yksk iddar tm qabiliyyti lmaqla, nun sas vzifsi mhasibat utu idmti qarsnda qyulmu tkilati, mtdiki v inzibati vziflrin yrin ytirilmsidir. mumiyytl przidnt mavini mhasibat utu zr biliklri drin bilmli v mhasibat utuna aid lan msllri aydn, trafl rh tmk qabiliyytin malik lmaldr. Daili auditr (tftii) vzifsi mssisnin idartm quruluunda hmiyytin gr przidnt mavinindn snra maliyy msllri zr mhm s hsab lunur. Gstriln vzifnin daili idartm quruluunda znmsus tyinat vardr. Daili auditr vzifsi mssisnin przidnt mavini il yana, shmdarlar cmiyytinin mumi tplantsnda silmi irktin dirktrlar urasnn Nzart Kmitsin tabdir. yni zamanda mssisd hakimiyytin nmayndliyi frmasnda faliyyt gstrir. Daili auditr z faliyyti haqqnda gstriln rqanlara dvr laraq hsabat vrmlidir. Daili auditr iki trfli tabilik araktrind lmasna bamayaraq mstqildir. Mssisd nun faliyytin qaran v ya nu idar dn s myyn lunmamdr. irkt dailind gni hquqlara malik lmaqla, ba vrn btn mliyyatlara dair infrmasiya ld tmk v btn mhasibat utu sndlrindn istifad tmk hququ vardr. Daili auditrun sas funksinal vzifsi mssisd mhasibat utunun mtdlji prinsiplrinin dzgn icra lunmasna nzart tmkdir. mhasibat utu, thlil, hquq, maliyy, vrgilr haqqnda yksk sviyyd thsil malik lmaldr. Bir qayda laraq bu vzifd ildiyi mssisd byk tcrbsi lmaqla Diplmlu ictimai mhasib srtifikatna malik lmaldr. Nzarti mssisnin mhasibat utu idmtin bilavasit rhbrlik dir. nun vzifsi hazrda bizd mssislrdki ba mhasiblrin apardqlar funksinal vziflr uyundur. nun tabiliyind mhasiblr hyti iilri v nlara kmki slr faliyyt gstrirlr. Nzarti vzifsind ilmk n iddia dn s 5 ildn 20 il qdr aa mhasibat v auditr vziflrind ilmsi vacib rtdir. Ba mhasib vzifli s lmaqla bilavasit nzartinin tabiliyind ilyir. Ba mhasib mhasibat utunun tkili v myyn sah utunun aparlmas vzifsini icra dir. nun vzifsi bizdki ba mhasib mavininin vzifsin yandr. Ba mhasibin tabiliyind btn mhasibat hyyti, blm rhbrlri, zindar v digr mhasibat iilri faliyyt gstrirlr. Btn mssislrin mhasibat utu ii hyti trkibind mhasib-analitik, mhsul maya dyrinin kalkulyasiyas zr mtssis, ut-analitik infrmasiyalarnn kmptrd ilnmsi zr mtssis v mhasibat utunun ayr-ayr sahlri zr mtssislr faliyyt gstrirlr. AB-da mhasibat utu sahsind alan pkar mhasiblr n yksk mk haqq il tmin lunma imkanna malikdirlr. Mstqil mhasiblr firmalarnda faliyyt gstrn mhasiblrin glirlrinin gstricilri aadak cdvld ks lunmudur3. (cdvl 12) Cdvl 12 Mstqil mhasiblr irktlrind ilyn mhasiblrin glirlri
3

.. . , 2002 . . 224

Mhasibin vzifsinin ad Byk Milli irktin ba mkda Myyn razi sahsin cavab vrn mkda Sad mkda Ba mncr Mncr Ba mhasib Univrsitti qurtarm magistr diplmlu kiik mhasib Univrsitti qurtarm bakalavr diplmlu kiik mhasib

2000-ci ild rta illik glir Byk milli Kiik razi firmada firmasnda 0.5-1.0 dllar milyn vzif ydur

250000-400000 dllar 90000-150000 dllar 70000-90000 dllar 55000-70000 dllar 40000-55000 dllar

50000-150000 dllar 70000-120000 dllar vzif ydur 45000-55000 dllar 30000-40000 dllar

31.000 dllar v 28000 dllar v yuar yuar 28000 dllar v 24000 dllar v yuar yuar

Snay utu zr ilyn ii hytinin 2001-ci ildki rta illik gliri aadak mbld lmudur: - Byk v rta krprasiyalarda przidnt mavini 150000-300000 dll. - Kiik krprasiyalarda przidnt mavini 100000-150000 dll. - Daili auditr 45000-65000 dll. - Nzarti 50000-80000 dll. - Ba mhasib 35000-45000 dll. - Univrsitti qurtarm magistr diplmlu crgvi mhasib 28000-30000 dll. - Univrsitti qurtarm bakalavr diplmlu crgvi mhasib 24000-28000 dll. Dvlt utu sahsi zr: - Fdral sviyyd ba idardici 85000-95000 dll. - razi sviyysind ba idardici 63000-90000 dll. - Inspktr 54000-61000 dll. - I tcrbsi lan auditrlar 36000-45000 dll. - Tz balayan auditrlar 25000-28000 dll. Gstrilnlrdn bl nticy glmk lar ki, AB-da mhasib itisasl mtssislr milli mstqil mhasiblr firmalarnda ilmy daha maraqldrlar. Hmin irktlrd ba mkdalarn illik glirlri bir milyn dllara ata bilr. Lakin AB-da bl vziflr azlq tkil dir. lu mhasib utu mtssislri irktlrd maliyy msllri zr przidnt vzifsind ilmy alrlar. Gnc amrika mhasib mtssislri hmin vzifd glckd daha yksk vziflr tutmaq imkan ld dirlr. Qyd lunmaldr ki, mhasib myyn vzifd ildiyi dvrd Mstqil mhasiblrin Milli asssiasiyasnda mvffqiyytl imtahan vrib Diplmlu ictimai mhasib srtifikat ala bilr. Bu is nun glck dvr n daha yksk vzify kmsi n gni imkanlar yaratm lar. nu da nzr almaq lazmdr ki, Diplmlu ictimai mhasib srtifikat btn dnya lklrind

kyfiyytli mhasib drcsi lan s kimi qbul dilir. Diplmlu ictimai mhasib srtifikat almaq n imtahanlara hazrlq mliyyatlarnn tkili mqsdil AB-da bir sra irktlr mvcudddur. Bu idmt sahsi zr yni ut, audit, hquq, vrgi dnii v idartm zr AB-da n mhur irkt Bkkr Rv adlanr. nun mnzilfisi Ls-Anjlsda yrlmkl Amrikann razilri lan 140 hrd filiallar faliyyt gstrir. Hr il gstriln thsil hazrlq mrkzini bitirnlrin 80 faizi mvffqiyytl imtahan vrmkl srtifikatl Diplmlu ictimai mhasib ad alr. Bu mktbi qurtaran slr dnyann bir sra lklrind mvffqiyytl mhasib, auditr v byk irktlrin rhbri vziflrind ilyirlr. nu da qyd tmk lazmdr ki, Bkkr-Rv irkti bynlalq sviyyd mhasiblr hazrlamaq sahsind dnyada n yksk sviyyd saylan irktlrdn biridir. nu da nzr almaq lazmdr ki, ictimai mhasiblr diplmu Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr Institutu trfindn vrilir. yni zamanda diplm sahibinin pkarlq faliyytind msuliyytsizlik v tibarszlq mnasibtlri myyn lunduqda mhasib vrilmi diplm gri alnr. Institut znn zvlrinin pkarl tikasnn qrunmasna daima diqqt vrir. nki pkarlq tikasnn qrunmas, maliyy v i adamlar arasnda nun imicinin sviyysindn yli asldr. Bu mqsdl Amrikann diplmlu ictimai mnasibtlr Institutu zvlrinin Pkarlq davran qaydalarnn tik nrmalarn myyn tmidir. Qbul lunmu tik nrmalar institut zvlrinin pkarlnn daha da gnilnmsin sasl tsir gstrmidir. (Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr Institutunun zvlrinin pkarlq davran kdksi Qaydalarndan ar lav lunur.) Qyd lunmaldr ki, pkar mhasib vrilmi diplmun gri alnmas hmin mhasibin myyn irktd v ya ayrlqda mtriy idmt gstrmk imkanndan mhrum dir. Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr Institutu (ALCPA) pkar mhasiblrin milli tkilat lmaqla, amrika mhasibat utu standartlarnn trtib lunmasnda hlldici faliyyt gstrmidir. AB-da ut standartlarnn trtibi v qbul lunmas mliyyatna srin 30-cu illrind balanmdr. Bununla laqdar laraq ALCPA ut prinsiplrinin trtib lunmas n mumi qbul lunmu ut mliyyatlar zr susi tkilat Mhasibat mliyyatlar Kmitsi yaranmdr. Faliyyt gstrdiyi dvrd gstriln kmit trfindn Mhasibat blltni aradrmalar ad altnda 51 snd hazrlanmdr. Lakin qbul lunmu sndlrin tvsiyy araktrind lmas nticsind Kmity standartlar hazrlanmasna razlq vrilmidir. Nticd 1959-cu ild hmin kmitnin vzind Mhasibat utu prinsiplri zr Kmit tkil lunmudur Yni yaradlan Kmitnin sas vzifsi utun knspsual saslarnn yaradlmas, prinsiplrinin ilnmsi v mhasibat utunun knkrt prblmlrinin hll lunmas n utun tcrbi mtdlarn hazrlanmas idi. 1960-c illrin snlarnda yaradlm kmit lv lunmu v nun bazasnda 1973-c ild ut standartlarnn trtibi vzifsini yrin ytirn Maliyy utu Standartlar Kmitsi (FASB) yaranmdr. Hazrda Maliyy utu standartlar Kmitsi (FASB) AB-da mhasibat utu standartlarnn trtibind sas tkilat saylr. nun mstqil pkar tkilat statusu lmaqla, utun tnzimlnmsi v maliyy hsabatnn trtib lunmas zr mtlif sndlr hazrlayr. Mhasibin pkarlq faliyyti bir sra susi myyn lunmu qaydalar, qanunvricilik aktlar, tlimatlar v nrmativ tlblrl tnzimlnir. Bunlar mhasibat utunun mumi qbul lunmu knspsiyas, sahibkarlq faliyytinin aparlmasna aid lan qanunlar, vrgi dnii zr myyn lunmu qaydalar v digr aktlarla yana mhasibin tik kdksi daildir. Mhasib psi znn susiyytlrin v funksinal vzif qaydalarna gr lu mbld pul vsaiti v yksk qiymtli mt-matrial dyrlri il laqdardr ki, bu dyrlrin sahibkar is nlar zlri dyildirlr. Bl raitd sahibkarn mlkiyytinin tibarn qazanmaq v z vzifsini faydal icra tmk n, mhasib n yksk sviyyd pkar lmas il yana susi mnvi-tik tlblri yrin ytirmlidir. tika kdksi mnvi nrmalar myyn dir ki, nlar hr bir mhasibin z faliyytind rhbr tutumas v icra tmsi mcburidir.

Dnyann bir sra lklrind mhasibin tika kdksinin sas qaydalarna msuliyy ictimai maraq, dzlk, qrzsizlik, mstqillik, vzifnin tlb lunan sviyyd icras, mviliyi gzlmk nrmalar daildir. - Msuliyyt prinsipin gr mhasib z faliyyti zr tam pkarlq v mnvi msuliyyt dayr. - Ictimai maraq prinsipin gr mhasib hdsin gtrr ki, ictimai mara yksk sviyyd gzlmkl, znn btn faliyytind bunu sas laraq qbul dir. - Dzlk prinsipin gr mhasib znn pkarlq vzifsini vicdanl v dzgn icra tmsini qbul tmkl, bilrkdn aldanma hallarna yl vrmmkl nu hat dn ii hytinin inamn qazansn. - Qrzsizlik v mstqillik prinsipin gr mhasib btn hallarda pkarlq byktivliyini qrumal v mbahisli msllrin hllind hmin prinsiplrin salanmasnn tmin tmlidir. - Vzifnin tlb lunan sviyy icra lunmas prinsipin gr mhasib funksinal vzifsini mumi qbul lunmu ut standartlar, nrma, prinsiplr uyun laraq icra tmkl yana, masir dvrd istifad lunan mhasibat utu mtdlji prinsiplrini yrin ytirmlidir. Bu prinsip yni zamanda mbahisdn znn pkarlq sviyysinin daima yksldilmsin diqqtli lma tlb dir. - Mfiliyi gzlmk prinsipin gr mhasib myyn infrmasiyan digr slr bildirmmyi gzlmli v bu sahd maraql sin razl lmadan bl faktn knar s bildirilmsin yl vrilmmlidir. arici lklrd myyn lunmu qaydalara gr hr bir mhasib tika kdksinin qaydalarn, prinsiplrini v nrmalarn gzlmy brcludur. Gstriln nrmalarn pzulmas hallar mahid lunduqda pkar mhasiblik faliyyti lisnziyasndan mhrum lmaqla, lksinin ictimai mhasiblr tkilatlarnn lisnziyasndan arla bilr.

lav Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr institutunun zvlrinin pkarlq davran Kdksi Qaydalarndan ar4 Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr Institutunun (Amrican Institut f Crtufid Public Accuntans - AICRA) zv lmaq knlldr. Institutun zvlyn qbul dn diplmlu ictimai mhasib qbul lunmu qanun v qaydalara n yksk sviyyd tab lmaq hdiliyini zrin gtrr. Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr Institutunun pkarlq Kdksi qaydalarn qbul tmkl cmiyyt, p mkdalar v mtrilri qarsnda z msuliyytlrini nmayi tdirirlr. nlar Institutun zvlri qarsnda zlrinin pkarlq vziflrini yrin ytirmkl yana, tik pkarlq nrmalarnn vacib prinsiplr lmasn bildirirlr. Qbul lunmu prinsiplr salam dnclri v laqi nrmalar daima mdafi lunmaa, nlarn si marandan stn tutulmaa armdr. Pkarlq kdksi qaydalar aadaklar sas qbul dir. Madd I. Vzifsi. Amrikann diplmlu ictimai Mhasiblr Institutunun zvlri (ADIMI) zlrinin btn faliyylrind v mzakirlrd pkarlq v mnvi dzgnlk ks tdirmlidirlr. Madd II. Ictimai maraq. ADIMI-nin zvlri z zrlrind hdilik laraq icti0mai maraqlara idmt tmyi, ictimai tibara hrmt tmkl yana pkarlqla lan mnasibtlrini daimi laraq nmayi tdirmlidirlr. Madd III. Tmizlik. Ictimai tibar qrumaq v gnilndirmk n ADIMI-nin zvlri btn pkarlq vziflrinin yksk qid il tmizlik v dzgn nrmalarn glmk. Madd IV. Qrzsizlik v asl lmamaq. Pkarlq vzifsini icra drkn ADIMI zv byktivliyi qrumaqla, mnft mbahislrindn uzaq lmal, qrzsizlik raiti yaratmaqla asl lmamaldr. Madd V. Vacib qay. ADIMI zv psi zr tniki v tik standartlar qrumal, znn bacar v idmti kyfiyytini yksltmli v pkarlq vzifsini daha yksk sviyyd yrin ytirmlidir. Madd VI. idmtin hcmi v araktri. Tcrbi faliyytd ADIMI zv grcyi i hcmin v araktrini myyn drkn pkarlq davran kdksi qaydalarna ml tmlidir. Ttbiq dilm. Amrikann diplmlu ictimai mhasiblr Institutunun Nizamnam Nrmalar tlb dir ki, Institutun zvlri Kdksin pkarlq tikasna riayt tsinlr. Qayda 101. Mstqillik. ADIMI zv standartntlb tdiyi kimi znn pkarlq vzifsini yrin ytirrkn mstqillik araktrini tmin tmlidir.

.. . , 1998 ., . 64-67

Qayda 102. Dzlk v qrzsizlik. Istniln pkarlq idmtini icra drkn ADIMI zv dzly v qrzsizliyi gzlmli v h bir mbahisy qulmamaqla, znn fikrini digr s sassz laraq qbul tdirmy almamaldr. Qayda 201. mumi standartlar. ADIMI zv mvcud lan aadak standartlarn nrmalarna uyun faliyyt gstrmlidir. A. Pkarlq bacar. Pkarlq idmtinin icrasnda l ADIMI zv v ya nun ildiyi firma silmlidir ki, na taprlan iin pkarlq sviyysind icras tmin lunsun. B. Ciddi pkarlq qaydas. Pkarlq idmti icra lunarkn yksk sviyyd pkarlq qays gstrmyi unutmayn. S. Planladrma v nzart. Myyn lunmu prinsiplr uyun pkarlq idmtinin icras sasl qaydada planladrmaqla, na nzart dir. Q. I aid lan gstricilrin tibarll. Istniln pkarlq idmtini yrin ytirrkn i aid lan msly dair kifayt drcd infrmasiyalar ld tmkl, idmt nticlri il laqdar nticlr v tkliflr hazrlanmasna sas lsun. Qayda 202. Standarta uyunluq. Audit, ksprtiza aparlmas, myyn mlumatlarn tplanmas, idartm, vrgi dnii v digr pkarlq idmti gstrn ADIMI zv ura trfindn myyn lunmu rqann qbul tdiyi standartlara uyun faliyyt gstrmlidir. Gstriln qayda ADIMI zvnn pkarlq vzifsinin icrasnda 202, 203-c qaydalarn yrin ytirilmsindn azad tmir v ya mtlif frmada nun mhkm qanunvricilik qaydalarndan uzaqlamaa nzrd tutmur v yni zamanda nun myyn istintaq araktrli matriallar zr rhlr vrmyi mhdudladrmr. Qayda 302.Razladrlm nticlr zr mkafatlandrma. Grlck pkarlq faliyytinin icras il laqdar laraq balanm mqavild grln faliyytl nticsin gr mkafatladrma nzr alnmamaldr. Faliyyt idmtinin aparld dvrd ADIMI zvn grln iin hcmindn asl laraq lav dni aparla bilr. Qayda 501. Digr mliyyat. ADIMI zv psinin nfuzdan (tibardan) dmsi il laqdar lan hrktlr yl vrmmlidir. Qayda 502. Rklam faliyyti v mtrilrin digr frmada clb lunmas frmalar. ADIMI zv mtrinin clb lunmas n rklamlardan v digr aldatma ylu il clb lunmas prinsipindn istifad tmy tbbs gstrmmlidir. Mtriy myyn tsir gsitrmkl smk qadaandr. Qayda 505. Tcrb frmas v ad. ADIMI zv ictimai mhasib tcrbsi il mul lmaq, si irkt yaratmaq v ya pkar krprasiyann zv lmaqla faliyyt gstr bilr ki, nlar da urann qbul tdiyi gstricilr cavab vrir. ADIMI zv irkt ad il ictimai mhasiblr tcrbsi il mul lmamaldr, nki bu aldanmaa sbb lar. gr irktin btn mkdalar v ya paylar Amrikann diplmLu ictimai mhasiblr Institutunun zv lmazsa hmin irkt gstriln Institutun zv adlandrla bilmz.