N A S TAVA M O D E R N E H I S TO R I J E J U G O I S TO N E E V R O P E Dodatni nastavni materijali

Balkanski ratovi

Izdavai: Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi, Solun i CPU, Sarajevo Za izdavae: Devdet Tuzli i Nenad ebek Urednik bosanskog izdanja: Enes Milak Naslov originala: Teaching Modern Southeast European History, Alternative Educational Materials, Balkan Wars, Thessaloniki 2005. Prijevod: Denisa Buimki, Lejla Nuhodi Lektura: Hadem Hajdarevi Korektura: Fahrija uleji Prijelom i tampa: CPU Sarajevo Tira: 750 primjeraka CDRSEE Rapporteur to the Board for the Joint History Project: Costa Carras Executive Director: Nenad ebek Director of Programmes: Corinna Noack-Aetopulos Bosnian Project Director: Devdet Tuzli Project Co-ordinator: George Georgoudis and Biljana Mekovska Bosansko izdanje tampano uz velikodunu pomo:

Current Copy based on the Original English Edition: Sponsors: The United States Department of State, the United States Agency for International Development (USAID), the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe.

Disclaimer: The designations employed and presentation of the material in this book do not imply the expression of any opinion whatsoever on the part of the publisher (Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe), nor on the part of the sponsors (the US State Department, USAID, the German Ministry of Foreign Affairs, and the Stability Pact for South Eastern Europe). This book contains the vienws expressed by the authors in their individual capacity and may not necessarily reflect the vienws of the CDRSEE and the sponsoring agencies. Copyright: Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe (CDRSEE) Krispou 9, Ano Poli, 54634 Thessaloniki, Greece tel.: +30 2310 960820-1, fax: +30 2310 960822 email: info@cdsee.org, web: www.cdsee.org ISBN: 978-9958-9304-5-4

N A S TAVA M O D E R N E H I S TO R I J E J U G O I S TO N E E V R O P E Dodatni nastavni materijali

itanka 3

Balkanski ratovi
Urednici izdanja: Valery Kolev i Christina Koulouri Urednica cjelokupnog projekta: Christina Koulouri Urednik serije na bosanskom jeziku: Enes Milak

Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi, Solun CPU Sarajevo

Center for Democracy and Reconciliation in Southeast Europe w w w . c d s e e . o r g

Sarajevo, 2007.

Sadraj

Uvod .................................................................................................................................................................................................................13 Hronologija .................................................................................................................................................................................................17

Prvo poglavlje: Ekonomije i drutva .........................................................................................................................................23

Ia. Ljudi ............................................................................................................................................................................................................24

Tabela 1: Sl. 1. Tabela 2: Sl. 2. Tabela 3: Sl. 3. Sl. 4. Tabela 4: Sl. 5. Tabela 5: I-1. Porast balkanskog stanovnitva, 1878.-1912.................................................................................................................. 24 Monastir / Bitolj ......................................................................................................................................................................... 24 Stanovnitvo u gradovima i prijestolnicama balkanskih nacionalnih drava, 1860.-1910. ........................... 25 ene u Kastoriji, s poetka XX. stoljea ............................................................................................................................. 25 Procjena broja stanovnika u evropskim pokrajinama Osmanskog carstva za 1911. godinu ........................ 26 Svakodnevni ivot na ulicama i pijacama, Solun........................................................................................................... 26 Pijaca ovaca u Istanbulu ......................................................................................................................................................... 27 Etnika podjela stanovnika Istanbula, 1897.................................................................................................................... 27 Pastiri u Epiru, 1912. ................................................................................................................................................................. 28 Prekomorske migracije iz balkanskih nacionalnih drava, 1867.-1915. ................................................................ 28 Grki doseljenik u SAD Stiv Hadis pria o svome ivotu ........................................................................................... 29

Ib. Ekonomija................................................................................................................................................................................................30
Tabela 6: Budeti balkanskih drava, 1898.-1912. ........................................................................................................................... 30 Tabela 7: Struktura dravnih trokova po glavi stanovnika u 1911. .......................................................................................... 30 I-2. Poljoprivreda u osmanskoj Makedoniji, prva decenija XX. stoljea ....................................................................... 31 Sl. 6. Predionica brae Sajas u Solunu ......................................................................................................................................... 31 Tabela 8a: Balkanski izvoz, 1901.-1911................................................................................................................................................... 32 Tabela 8b: Balkanski uvoz, 1901.-1911. .................................................................................................................................................. 32 Sl. 7. Prijevozna sredstva u Albaniji poetkom XX. stoljea ................................................................................................. 33 Tabela 9: Balkanske eljeznike pruge u upotrebi, 1862.-1912. ................................................................................................. 34 I-3. Analiza bugarskih eljeznica naelnika generaltaba bugarske vojske ................................................................ 34 Tabela 10. Telegrafi 1910. godine............................................................................................................................................................. 35 Sl. 8. Vila Alatini u Solunu, 1913. .................................................................................................................................................... 35

Ic. Kultura .......................................................................................................................................................................................................36

Sl. 9. Sat historije u enskoj gimnaziji, Atina 1911................................................................................................................... 36 I-4. Jevrejski djeak opisuje svoje kolovanje u Solunu ..................................................................................................... 37 Tabela 11: Nepismenost poetkom XX. stoljea ................................................................................................................................ 38 Tabela 12: Osnovne kole i uenici (krajem XIX. i poetkom XX. stoljea)................................................................................ 38 Sl. 10. Jevrejske ene pleu, Solun ................................................................................................................................................... 39 Sl. 11. Tkalje, Avdela 1907. prvi balkanski film ........................................................................................................................ 39
5

SADRAJ

Drugo poglavlje: Politika ..................................................................................................................................................................41

IIa. Pokretake ideologije ......................................................................................................................................................................42
Karta 1: Nacionalne aspiracije balkanskih zemalja ....................................................................................................................... 42 Sl. 12. Rumunska karikatura, 1913................................................................................................................................................... 42 Tabela 13: Suparnike statistike o Makedoniji..................................................................................................................................... 43 II-1. Oekivanja srpskog vojnika .................................................................................................................................................. 44 II-2. Ideologija rtve, rumunski vojnik........................................................................................................................................ 44 II-3. Turci i osmanizam .................................................................................................................................................................... 44 II-4. Osjeanja seljaka krana prema Mladoturcima u osmanskoj Makedoniji ......................................................... 45 Sl. 13. Komite u oblasti Kastorija, poetak XX. stoljea ............................................................................................................ 46 II-5. Ideja o balkanskom savezu Ivana Vazova, bugarskog pjesnika ............................................................................... 46 II-6. Balkanski savez prema Srpskoj socijaldemokratskoj partiji ...................................................................................... 46 A. Iz govora lidera Srpske socijaldemokratske partije Dimitrija Tucovia na antiratnim demonstracijama 1912. B. Iz govora lana Socijaldemokratske partije D. Lapevia u Narodnoj skuptini 7. (20) oktobra 1912. II-7. Izvjetaj Centralnog komiteta Bugarske laburistiko-socijaldemokratske partije (lijevo krilo) ISB-u, 1912. ........................................................................................................................................... 47 II-8. Izvjetaj Socijalistike federacije Soluna poslat ISB-u, 1912. ..................................................................................... 47 Tabela 14. Ljudski resursi za vrijeme balkanskih ratova 1912.-1913. .......................................................................................... 48 II-9. Novine vladajue partije u Bugarskoj o srpsko-bugarskom sukobu oko Makedonije 1913. ........................ 49 Sl. 14. Albanija brani Skadar i Janjinu od majmuna-Crne Gore, tigra-Grke i zmije-Srbije ......................................... 49 Sl. 15. Rumunija pod teretom mandata evropske civilizacije ................................................................................................ 50 Tumaenje rumunskih interesa od strane profesionalnog historiara neposredno poslije II-10. balkanskih ratova..................................................................................................................................................................... 51

IIb. Istono pitanje .................................................................................................................................................................................51

II-11. Prikaz Istonog pitanja jednog francuskog historiara, 1898. ............................................................................... 51 A. Islamizam protiv kranstva B. Osmansko carstvo i balkanski narodi C. Evropski koncept Divno strailo za ptice, karikatura E. Muanovia (Beograd, 1912.) .......................................................................... 53 Krava muzara (osmanska karikatura, 1909.) .................................................................................................................... 54 Uloga velikih sila, prema opisu makedonskog revolucionara iz Velesa ................................................................ 54 Cirkularno pismo ruskog ministra spoljnih poslova Sazonova ruskim diplomatskim predstavnicima u inostranstvu, 18. oktobar 1912. ....................................................................................................... 54 Dobri monarh ......................................................................................................................................................................... 55 lanak u rumunskim novinama, 16. jun 1913. dan bugarskog napada na Srbiju ......................................... 55 Odlomak iz knjige jednog rumunskog politiara ......................................................................................................... 55 Podjela ratnog plijena ............................................................................................................................................................. 55 Evropa i bijesna djeca (rumunska karikatura) ................................................................................................................ 56

Sl. 16. Sl. 17. II-12. II-13. II-14. II-15. II-16. II-17. Sl. 18.

BALKANSKI RATOVI

IIc. Oekivanje i objava rata ..................................................................................................................................................................56

II-18. II-19. II-20. Sl. 19. II-21. Sl. 20. II-22. II-23. II-24.

Sl. 21. II-25. Sl. 22. II-26. II-27. II-28.

Sl. 23. II-29. II-30.

Neoekivanje rata u Osmanskom carstvu........................................................................................................................ 56 Saopenje ora I, kralja Grke, o objavi rata Osmanskom carstvu, 5. oktobra 1912. .................................... 56 Manifest bugarskog cara Ferdinanda o objavi rata Osmanskom carstvu, 5. oktobra 1912. ......................... 57 Putovanje iz zadovoljstva (osmanska karikatura, 5. oktobar 1912.) ...................................................................... 57 Proglas komandanta Istone turske armije Abdulah-pae vojnicima, 8. oktobar 1912. ................................ 58 Balkan protiv tiranina, 5. oktobar 1912. (grka litografija) ........................................................................................ 58 Oekivanje rata u Srbiji, 8. oktobar 1912. ........................................................................................................................ 59 Jedan Bugar opisuje narodno raspoloenje pred rat ................................................................................................. 59 Odlomci iz dviju novina izdavanih na albanskom jeziku u inostranstvu koji iznose dva razliita stava o Prvom balkanskom ratu.......................................................................................................................... 59 A. Iz novina izdatih u Bostonu B. Iz novina izdatih u Sofiji Ispraaj u Sofiji i u Istanbulu .............................................................................................................................................. 60 Dijelovi iz sporazuma o savezu izmeu Kraljevine Grke i Kraljevine Srbije, potpisanog 19. maja (1. juna) 1913. .................................................................................................................................................................. 60 Crnogorci se raduju objavi rata, 1912................................................................................................................................ 61 Proklamacija crnogorskog kralja Nikole, 27. jula 1913. ............................................................................................... 61 Proklamacija grkog kralja Konstantina, 21. juna 1913. ............................................................................................. 61 Novinsko i javno mnjenje u Rumuniji pred rumunsku invaziju Bugarske u Drugom balkanskom ratu ...................................................................................................................................................................... 62 A. Hoemo rat B. Ogromna masa svijeta Hora rumunski vojnici igraju tradicionalno rumunsko kolo na putu za Bugarsku ........................................ 62 lanak u rumunskim novinama kojim se ele objasniti razlozi i ciljevi rumunskog napada na Bugarsku ...................................................................................................................................................................................... 62 Izjava bugarskog premijera St. Daneva o rumunskoj invaziji na Bugarsku ......................................................... 63

Tree poglavlje: Drutva u ratu .....................................................................................................................................................65

IIIa. Ratni frontovi ......................................................................................................................................................................................66
Sl. 24. III-1. Sl. 25. III-2. Sl. 26. Sl. 27. Sl. 28. III-3. III-4. Sl. 29. Bugarska vojska ......................................................................................................................................................................... 66 Opis pobjede srpske vojske kod Kumanova ................................................................................................................... 67 Posljednji pozdrav (Kumanovska bitka) ........................................................................................................................... 67 Grka vojska zauzima Solun ................................................................................................................................................. 67 Prijestolonasljednik Grke ulazi u Solun .......................................................................................................................... 68 Bugarski car Ferdinand na ruevinama tvrave u Kavali ........................................................................................... 69 Grko-bugarsko bratstvo, rumunska karikatura ........................................................................................................ 70 Srpski vojnik pomae turskoj djeci .................................................................................................................................... 70 Riza Nur objanjava uzroke osmanskog poraza ........................................................................................................... 70 Turska djeca pozdravljaju srpske vojnike, 1912. ........................................................................................................... 71

SADRAJ

III-5. III-6. III-7. Sl. 30.

Major Milovan Gavrilovi opisuje kako je zarobio ukri-pau ................................................................................. 71 Izvjetaj francuskog vojnog ataea u Sofiji o tome kako je tvravu u Edrenama osvojila bugarska vojska ........................................................................................................................................................................ 72 Edrene su pale! lanak u rumunskim novinama ....................................................................................................... 73 Namirenje tursko-bugarskog sukoba, rumunska karikatura 1913. ....................................................................... 73

IIIb. ivot na frontu....................................................................................................................................................................................74

III-8. III-9. Sl. 31. III-10. Sl. 32. III-11. III-12. III-13. Sl. 33. III-14. III-15. III-16. III-17. Od planine Starac do Bitolja: Dnevnik jednog obveznika Dunavske sanitetske kolone (Kumanovska bitka), koji ilustruje situaciju u srpskoj vojsci...................................................................................... 74 Patnje konja, prema prii turskog porunika.................................................................................................................. 74 Transport ranjenih vojnika iz solunske luke .................................................................................................................... 74 Stanje bugarske vojske u Trakiji, opis jednog Francuza .............................................................................................. 75 eki ljekar dr. Jan Levit u krugu bolnice Srpskih sestara .......................................................................................... 75 Hrvatski ljekar iznosi svoja osjeanja poslije posjete bojitu kod rijeke Marice ................................................ 75 Izet Fuad-paa opisuje oskudicu u hljebu u turskoj vojsci......................................................................................... 76 Odlomci iz sjeanja rumunskog vojnika........................................................................................................................... 77 Grki logor kod Ksantija.......................................................................................................................................................... 77 Odlomci iz dnevnika Vasilisa Surapasa, grkog dobrovoljca .................................................................................... 77 Moral u bugarskoj vojsci, analiza bugarskog naelnika generaltaba mnogo godina poslije rata ............ 77 Iz sjeanja rumunskog oficira o prelasku pontonskog mosta na Dunavu kod Korabije ................................. 78 Susret turskih i crnogorskih vojnika u Skadru poslije predaje grada ..................................................................... 78

IIIc.

Paralelni rat ......................................................................................................................................................................................79 Pismo Ipokrata Papavasilijua svojoj eni Aleksandri .................................................................................................... 79 Karnegijeva fondacija za meunardni mir komentira paralelne gubitke poslije spaljivanja sela i egzodusa ljudi ................................................................................................................................................................. 79 Ruevine Sera ............................................................................................................................................................................. 80 Borba muslimana, oktobar 1912. ........................................................................................................................................ 80 Bugarska egzarhija pokuava preobratiti bugarske muslimane u krane ......................................................... 80 Bugarski konvoj Crvenog kria ............................................................................................................................................ 81 Zvanina osuda nasilnikog postupanja bugarskog generaltaba ........................................................................ 81 Razaranja uzrokovana ratom u selima oko Skadra i agonija stanovnitva koje pokuava nai opravdanje za svoju patnju prikaz Meri Edit Daram ............................................................................................. 82 Gladna sirotinja opsjeda bau italijanskog konzulata, Skadar ............................................................................... 82 Bugari dijele hljeb izgladnjelim stanovnicima Edrena ................................................................................................ 82

III-18. III-19. Sl. 34. III-20. III-21. Sl. 35. III-22. III-23. Sl. 36. Sl. 37.

IIId. Iza linije fronta ...................................................................................................................................................................................83

III-24. III-25. Opis Beograda jednog hrvatskog dopisnika .................................................................................................................. 83 Opis Istanbula jednog francuskog novinara ................................................................................................................... 84 A. U novembru 1912. B. U martu 1913. Podjela pomoi porodicama vojnika mobiliziranih u rumunsko-bugarskom ratu, 1913............................... 85 Situacija u Skadru za vrijeme opsade grada, prema opisu italijanskog novinara ............................................. 85 Na Cetinju ene, djeca i ranjeni vojnici .......................................................................................................................... 86

Sl. 38. III-26. Sl. 39.

8

BALKANSKI RATOVI

III-27. III-28. Sl. 40. Sl. 41. Sl. 42. III-29. III-30. III-31. Sl. 43. Sl. 44. Sl. 45. III-32. III-33. Sl. 46. III-34. Sl. 47.

Srpska ena ................................................................................................................................................................................. 86 Grkinja, pripadnica vie klase, nudi svoje usluge bolniarke i govori o svojim iskustvima ........................... 86 Srpkinje vjebaju gaanje iz puke, 1912. ....................................................................................................................... 87 Bolniarke s pacijentima, 1913. ........................................................................................................................................... 87 Turkinje nude svoje usluge bolniarki u Istanbulu, 1912. .......................................................................................... 87 Incident izmeu bugarskih graana i naoruanih rumunskih vojnika u bugarskoj kafani, prema prii rumunskog oficira............................................................................................................................................. 87 Turci i Jevreji u Beogradu za vrijeme Prvoga balkanskog rata ................................................................................. 88 Djeca se igraju rata u Beogradu........................................................................................................................................... 88 Djeca se igraju rata u Vranju, Srbija .................................................................................................................................... 89 Djeca kao bolniari u Podgorici ........................................................................................................................................... 89 Srpski enski odbor Crvenog kria u New York-u, organizovan radi prikupljanja pomoi za ranjenike ...................................................................................................................................................................................... 89 Akcije za prikupljanje novca za junoslavensku brau u Hrvatskoj .................................................................... 90 Dobrovoljci i novana pomo s Kipra ................................................................................................................................ 90 Kiparski dobrovoljac u balkanskim ratovima.................................................................................................................. 91 Bugarski mljekar u Istanbulu ................................................................................................................................................ 91 Reklama za mlijeko u Grkoj ................................................................................................................................................ 92

etvrto poglavlje: Frontovi i posmatrai ...............................................................................................................................93

IVa. Balkanske pokrajine Osmanskog carstva ............................................................................................................................93
IV-1. IV-2. Sl. 48. IV-3. Sl. 49. IV-4. IV-5. IV-6. Sl. 50. IV-7. Odluke o stavu Albanije u sluaju Balkanskog rata, 14. oktobar 1912. ................................................................. 93 Herbert Adam Gibons o skadarskom otporu ................................................................................................................. 94 Prije naputanja Skadra: crnogorska majka sa sinom na grobu svoga mua i njegovog oca....................... 94 Telegram predsjednika albanske privremene vlade ministrima spoljnih poslova Crne Gore, Srbije, Bugarske i Grke, 29. novembra 1912. ................................................................................................................. 94 Albanski ustanici iz Mirdite spremni poi u rat protiv turske vojske, 1912. (prije Balkanskog rata) ........... 95 Zvanina poruka austrougarskog konzula poslata ministarstvu spoljnih poslova AustroUgarskog carstva, Valona, 30. novembra 1912. ............................................................................................................. 95 Opasnosti razgranienja Albanije po svjetski mir francusko vienje ................................................................. 95 Memorandum grupe makedonskih intelektualaca koji ive u Sankt Petersburgu, od juna 1913., upueno vladama i drutvima saveznikih balkanskih drava ................................................................ 96 Grki i srpski diplomati i vojni predstavnici na Kajmakalanu raspravljaju o utvrivanju granica poslije podjele Makedonije ................................................................................................................................... 96 Francuski novinar o ideji autonomije Makedonije, august 1912............................................................................. 96

IVb. Teritorije Austro-Ugarske .............................................................................................................................................................97

IV-8. IV-9. IV-10. Sl. 51. IV-11. Odlomci iz knjige Rat na Balkanu 1912-1913, objavljene 1914. u Ljubljani, Slovenija.................................. 97 Slovenako vienje situacije u Makedoniji ..................................................................................................................... 98 Obzor, zagrebaki dnevni list, 10. oktobar 1912............................................................................................................ 98 Hrvatska karikatura .................................................................................................................................................................. 99 Pokrajinska habzburka vlast uvodi posebne mjere u Bosni i Hercegovini......................................................... 99

SADRAJ

IV-12. IV-13.

Ograniavanje dobrovoljakog pokreta u Bosni i Hercegovini .............................................................................100 Srpski dobrovoljci u Bosni i Hercegovini ........................................................................................................................100

Peto poglavlje: Poslije rata ...........................................................................................................................................................101

Va. Politike posljedice.........................................................................................................................................................................101
Tabela 15: Podruje i populacija balkanskih drava prije i poslije rata.....................................................................................101 Karte 2 i 3: Teritorijalne promjene na Balkanu; Londonski i Bukuretanski mirovni sporazum........................................102 V-1. Finis Turljuiae? (Da li je Turska gotova) komentar francuskog novinara, februara 1913............................103 V-2. Odlomak iz lanka u bugarskim novinama, 26. juli 1913. ........................................................................................103 V-3. Iz govora Jovana Skerlia, pisca i narodnog poslanika u Narodnoj skuptini Srbije, 18. oktobra 1913. ...........................................................................................................................................................................103 Sl. 52. Osloboenje porobljene Grke (grka litografija) ......................................................................................................104 Sl. 53. Bukuretanska mirovna konferencija rumunska karikatura ................................................................................105 V-4. Posjledice balkanskih ratova po Rumuniju viene oima rumunskog historiara Konstantina Kiritescua ...................................................................................................................................................................................105 Sl. 54. Zastave velikih sila na skadarskoj tvravi, maj 1913. .................................................................................................105 Sl. 55. Srpska vojska u Bitolju ..........................................................................................................................................................106 V-5. Martulkovljevo sjeanje o prvom susretu srpske vojske i graana njegovoga rodnog grada Velesa, u jesen 1912. ..............................................................................................................................................................106 Sl. 56. Promjena imena gradova: Uskub u Skoplje ..................................................................................................................106 V-6. Srpski kralj Petar obeava jednaka prava svim narodima razliitog etnikog porijekla koji ive na teritorijama pripojenim Srbiji ..............................................................................................................................107 V-7. lanak u rumunskim novinama o reakcijama naroda upravo pripojene june Dobrude kao rezultat Drugoga balkanskog rata ....................................................................................................................................107 V-8. Bugarski nacionalni interesi ................................................................................................................................................107

Vb. Socijalno-ekonomski rezultati .................................................................................................................................................108

Tabela 16: Gubici u balkanskim ratovima ...........................................................................................................................................108 Sl. 57. Velianje Balkanskog rata rumunska karikatura ......................................................................................................109 V-9. Gubici srpske vojske u balkanskim ratovima ................................................................................................................110 V-10. Prvi svjetski rat: drukiji rat..................................................................................................................................................110 V-11. Nova Srbija rezultati popisa stanovnitva ..................................................................................................................110 Sl. 58. i Sl. 59. Izbjeglice ....................................................................................................................................................................................111 V-12. Broj i smjetaj izbjeglica u Bugarskoj, prema izvjetaju premijera V. Radoslavova na 17. sjednici Narodne skuptine .....................................................................................................111 V-13. Muslimanske izbjeglice u Solunu......................................................................................................................................111 Tabela 17: Balkanski doseljenici u Tursku ............................................................................................................................................112 V-14. Ekonomske posljedice po Solun, prema opisu Socijalistike federacije Soluna, 1913. .................................112

Vc. Ideoloke posljedice.......................................................................................................................................................................113

V-15. Iz itanke za peti razred osnovne kole, 1914...............................................................................................................113

10

BALKANSKI RATOVI

Naslovna strana itanke za peti razred osnovne kole ..............................................................................................113 Kritiki komentar na grke udbenike, iz izjvetaja pedagoga i pobornika narodnog jezika, D. Glinosa, napisan 1926. .....................................................................................................................................................113 V-17. Radikalizacija nacionalnih osjeanja u Bugarskoj, poslije poezije Ivana Vazova .............................................114 V-18. Odlomak iz sjeanja Mihaila Madarova, bugarskog politiara iz Narodne partije, u kojem on govori o svome bolu zbog sinovljeve smrti ..................................................................................................................115 V-19. Komentar Antuna Gustava Matoa, poznatog hrvatskog pisca, u kojem on govori o svome bolu zbog izgubljenih srpskih prijatelja .........................................................................................................................115 V-20. Rezultati ratova vieni od strane Meunarodne komisije za istraivanje uzroka i naina ratovanja u balkanskim ratovima......................................................................................................................................116 V-21. Oblast Kilkis poslije balkanskih ratova ............................................................................................................................116 A. Osjeanja Turina Ibo-age B. Susret s jednim Bugarom V-22. Strah roman Nekatija Kumalija o naslijeu balkanskih ratova............................................................................117 Karta 4: Jugoistona Evropa poslije balkanskih ratova .............................................................................................................119

Sl. 60. V-16.

Bibliografija ............................................................................................................................................................................................121

11

Uvod

Balkanski ratovi 1912.-1913. imaju izuzetan znaaj za historiju jugoistone Evrope XX. stoljea. Njihove dugorone posljedice decenijama su se osjeale u politikom, socijalno-ekonomskom i kulturnom razvoju, a neke su i danas predmet naunih, pa i javnih rasprava. Historiografije zemalja uesnica u tim ratovima nude nam protivurjena tumaenja koja su razliita ne samo izmeu tih zemalja ve i unutar njih samih. U zemljama kao to su Bugarska i Turska, trauma poraza pokrenula je traganje za odgovornostima, a identifikacija uzroka rata imala je politiki cilj. U Srbiji i Grkoj, ratnim pobjednicama, balkanski ratovi su iz razliitih razloga bili dio jednoga ireg okvira u koji je spadao i Prvi svjetski rat za Srbiju, a za Grku rat u Maloj Aziji. Korijeni balkanskih ratova lee u posljedicama Rusko-turskog rata 1877.-1878. koji je obiljeio kraj istone krize 1875.-1878., jedne od najveih kriza u historiji takozvanog Istonog pitanja. To pitanje sastojalo se od tri glavna elementa: diplomatske borbe izmeu velikih sila oko uticaja nad osmanskim teritorijama, postepene propasti sultanovog carstva i nacionalnih oslobodilakih pokreta balkanskih naroda za uspostavljanje nacionalnih drava. Krizu izmeu 1875. i 1878. godine rijeile su velike sile na Berlinskom kongresu proglasivi nezavisnost Crne Gore, Rumunije i Srbije, koje su sve, kao i Grka, dobile nove teritorije i stvorivi kneevinu Bugarsku i autonomnu pokrajinu Istonu Rumeliju. Reforme i autonomija morale su biti provedene i u drugim evropskim zemljama Visoke porte: u Albaniji, Makedoniji, Epiru itd. Kipar je bio preputen britanskoj administraciji, dok je Austo-Ugarska okupirala Bosnu i Hercegovinu i Novi Pazar. Meutim Berlinski mirovni sporazum je doveo do niza sukoba i napetosti meu balkanskim narodima, jer se pri stvaranju novih granica nije drao etnikih principa. Na mnogim mjestima gde su stoljeima ivjeli ljudi razliitih nacionalnosti, taj sporazum je bio neprovediv. Nijedna balkanska zemlja nije postigla nacionalno ujedinjenje unutar svoje drave, a ono je postalo glavni cilj spoljne politike svake od njih. Posljedice tog nastojanja bile su sljedee krize: ujedinjenje Istone Rumelije i Bugarske i kao njegova posljedica srpsko-bugarski rat 1855., grkoturski rat 1897., ustanak u Makedoniji 1903., aneksija Bosne i Hercegovine od strane Austro-Ugarske i proglaenje nezavisnosti Bugarske 1908., ustanak Albanaca 1910. - 1912., kao i jo neke manje tenzije. Ipak je glavna tendencija u historiji balkanskih zemalja bila miran razvoj i modernizacija. Ulagani su napori u uspostavljanje modernih liberalnih ustavnih institucija i politikih sistema, u irenje komunikacionih mrea s naglaskom na eljeznicu i izgradnju puteva, u razvoj industrije i aktiviranje unutranjih i spoljnih trgovakih veza. Balkanske zemlje su se u svakom pogledu suoavale s integracijom u Evropi. To je stvorilo duh nadmetanja i progresa. Nacionalna kultura bila je jedna od glavnih oblasti modernizacije i nadmetanja i tu je drava djelovala kao kljuni graditelj nacionalnog identiteta. Kako su balkanske zemlje gradile svoje nacionalne drave, dolo je vrijeme da konsoliduju svoje nacije. Sredstva koritena u tu svrhu bila su narodno obrazovanje, nacionalni praznici i proslave, vojna sluba, nacionalne vjerske zajednice. Duh nacionalizma dominirao je svakim dogaajem i procesom. Istovremeno, sve balkanske zemlje su se trudile osigurati svoju egzistenciju stvarajui perspektivu za dalje irenje svojih teritorija na raun susjeda, a najvie na raun Osmanskog carstva. Motivacija za ovo varirala je od etnografskih, geopolitikih i ekonomskih realnosti do historijskih i kulturnih prava. Najefikasniji instrumenti ove politike dravnog nacionalizma bile su miletske kole, komunalne strukture u osmanskim pokrajinama u Evropi i sukob izmeu Vaseljenske patrijarije i Bugarske egzarhije. Njih su podravali svi graanski i iredentistiki pokretai. Tokom prve decenije XX. stoljea situacija u Evropi doprinosila je ovakvom razvoju dogaaja. Sistem dva antagonistika

13

UVOD

vojna bloka, Antanta i Centralne sile, snano je uticao na meubalkanske veze. Trka u naoruavanju i militarizam postali su glavna odlika i drutava jugoistone Evrope. Ratni budeti vlada zemalja jugiostone Evrope iznosili su treinu dravnog budeta. Udvostruile su svoje vojske i nabavile novo naoruanje iz Evrope. Sve je bilo spremno za rat. Pod stalnim pritiskom Antante, a najvie Rusije, postala je vrlo popularna ideja o stvaranju balkanskog saveza koji bi rijeio zajednike probleme svih balkanskih zemalja. Italijansko-turski rat 1911.-1912., koji se zavrio italijanskim zauzeem Libije i Dodekaneza, i permanentna nestabilnost u evropskim osmanskim teritorijama jo vie su pourivali balkanske politiare. Raspad Osmanskog carstva ubrzan je poslije Mladoturske revolucije 1908. godine. Turski nacionalizam organizacije Jedinstvo i napredak ojaao je kransko neprijateljstvo, udaljujui od sebe jedini narod tradicionalno lojalan reimu, Albance. Albanski ustanak 1911., predskazao je radikalnu promjenu u ravnotei sila na Balkanu. Velike sile, naroito Italija i Austro-Ugarska, bile su zabrinute za sudbinu Albanije, dok su susjedne balkanske zemlje imale druge ambicije u istoj regiji. Prije komarne podjele meu susjedima to je bila mogua perspektiva i za Albaniju poslije osmanskog poraza u italijansko-turskom ratu albanske voe su se odluile na veliki ustanak radi osiguravanja svoga autonomnog poloaja. Sredinom jula 1912., albanski ustanici su porazili tursku vojsku, a 30. jula su zahtijevali rasputanje osmanskog parlamenta u roku od 48 sati. Februara 1912. godine potpisan je pakt o saveznitvu izmeu Srbije i Bugarske, a maja iste godine slian pakt izmeu Grke i Bugarske. Augusta 1912. postignut je usmeni dogovor izmeu Bugarske i Crne Gore. Pokuaji da se Rumunija ukljui u Balkanski savez ostali su bezuspjeni. Savez je sklopljen pod strogim nadzorom zemalja Antante, s idejom da se iskoristi u predstojeem svjetskom ratu. Meutim, interesi balkanskih saveznika osujetili su taj plan. Preuzeli su inicijativu i zatraili reforme od osmanske vlade kao i autonomiju u Albaniji i Makedoniji. Kad je Porta to odbila, poetkom oktobra 1912., poeo je rat usprkos naporima velikih sila da ga odloe. Do poetka novembra, do kraja prve faze rata, balkanski saveznici su pobjeivali. Bugarska vojska se pribliila Istanbulu i Solunu, grka vojska je ula u Solun i drala pod kontrolom Epir i dio Makedonije, srpska i crnogorska vojska su zauzele Kosovo, Novi Pazar, sjevernu Albaniju i dio Makedonije. Grka ratna mornarica je paralizirala osmanske komunikacije u Egejskom moru, dok je Bugarska ratna mornarica uradila isto u Crnom moru. Krajem novembra potpisano je primirje, ali bez Grke, koja je nastavila rat zauzimajui ostrva Lemnos, Lezbos, Hios i Samos u istonom Egeju, i dalje napredujui prema junoj Albaniji. Mirovni pregovori zapoeti su u decembru 1912. u Londonu, gdje su ambasadori velikih sila zasjedali razraujui uvjete mira. Balkanski saveznici su pokuali dobiti sve evropske osmanske teritorije zapadno od linije Enos Midija, kao i egejska ostrva zajedno s Kritom. Porta je predloila da Makedonija i Albanija dobiju autonomiju, ali da ona sama ne izgubi nijednu teritoriju. Sporazum koji su predloile velike sile bio je slian prijedlogu saveznika. To je dovelo do dravnog udara u Istanbulu. Vlada je sredinom januara 1913. prekinula pregovore i obnovila neprijateljstva. Druga faza rata trajala je gotovo tri mjeseca. Osmanske protivnapade u istonoj Trakiji odbila je bugarska vojska; crnogorska vojska je zauzela utvrenje Skadar, a grka utvrenje Janjinu, dok je bugarska vojska zaposjela Edrene. Mirovni pregovori u Londonu su obnovljeni i 17. maja 1913. godine potpisan je mir. Saveznici su dobili sve osmanske teritorije u Evropi zapadno od linije EnosMidija i ostrvo Krit. Podjela dobitka meu dravama postala je veliki problem koji je doveo do raspada Balkanskog saveza. Rumunija je zahtijevala nadoknadu u junoj Dobrudi. Bugarska je u poetku to odbijala, ali je kasnije, aprila 1913., na konferenciji u Sankt Petersburgu pristala ustupiti grad Silistriju. A prava podjela ratnog plijena tek je predstojala. Svi balkanski dravnici, naoruani svim moguim argumentima, zahtijevali su sve vie teritorija. Jabuka razdora bila je Makedonija, gdje se teritorijalno razgranienje pokazalo gotovo nerjeivim problemom. Dok je podjela izmeu Srbije

14

BALKANSKI RATOVI

i Grke bila laka, aspiracije Bugarske bile su horizontalne, presijecajui grke i srpske okupacione zone. U balkanskim dravama opozicione partije bile su ekstremno radikalne i zahtijevale su novi rat, ovoga puta protiv bivih saveznika. Grka i Srbija su 19. maja 1913. godine potpisale pakt o saveznitvu i postigle opsean teritorijalni sporazum. Pokuaj Rusije da se odri jo jedna konferencija balkanskih predsjednika vlada u Sankt Petersburgu u cilju rjeenja teritorijalnih sporova bio je zakasnio i bezuspjean. Bugarski car Ferdinand je 16. juna 1913. naredio generalu Savovu da izvri napad na srpske i grke linije fronta u Makedoniji. Poeo je Drugi balkanski rat. Grka, Srbija i Crna Gora objavile su rat Bugarskoj, a Rumunija ih je podrala. I Osmansko carstvo je podiglo vojsku protiv Bugarske. Poslije vie od mjesec dana estokih borbi, velike sile su opet intervenirale i zaustavile vojna djelovanja. Mirovni ugovori potpisani u Bukuretu i Istanbulu donijeli su novi teritorijalni sporazum u jugoistonoj Evropi. Rumunija je uzela junu Dobrudu, Srbija Kosovo, Novi Pazar i vardarsku Makedoniju. Grka je dobila Epir i egejsku Makedoniju. Crna Gora je pripojila sebi neke susjedne teritorije. Bugarska je uzela pirinsku Makedoniju i zapadnu Trakiju. Osmansko carstvo je povratilo istonu Trakiju. Albanija je proglaena nezavisnom dravom. Balkanski ratovi su stvorili novu situaciju na Balkanskom poluostrvu. Nijedna zemlja nije bila potpuno zadovoljna novim granicama, mada je u Osmanskom carstvu, u Bugarskoj i u Albaniji nezadovoljstvo bilo najvee. Grka je zahtijevala ostrva u Egejskom moru, Srbija izlaz na more i Bosnu i Hercegovinu; Crna Gora je htjela Skadar, a Rumunija je bila zainteresirana za Transilvaniju i Besarabiju. Ove aspiracije su oblikovale politiku balkanskih drava u vrijeme izbijanja Prvoga svjetskog rata koji je poeo na Balkanu i koji su mnogi savremeni historiari smatrali novim balkanskim ratom u koji su se ovoga puta umijeale i velike sile. Istovremeno, balkanski ratovi su sobom donijeli mrnju, sumnju i strah meu balkanske narode. Narodne prie su izbrisale lina sjeanja i osjeanje zajednitva meu susjednim zemljama, stvarajui neprijateljsku sliku. Psiholoka trauma ratova koji su u svakoj od zaraenih zemalja trajali dugo, sjedinila se s novom traumom koju je izazvao Prvi svjetski rat, a koja je bila posebno izraena u Osmanskom carstvu i u Bugarskoj. Decenijama su je prenosile izbjeglike porodice i tako uticale na zajedniko sjeanje svih balkanskih naroda. Ratovi su na tom temelju razvijali nacionalne osjeaje i nacionalni identitet, jaajui ideju nacionalne solidarnosti i zajednike sudbine. Cilj ove historijske itanke jest raskid s tradicionalnim nainom prezentiranja balkanskih ratova u kolama i na univerzitetima kao preteno politikih dogaaja u kojima su glavne figure kraljevi, ministri i generali. Naravno, oni su igrali znaajne uloge, ali u vojnim operacijama su sudjelovali nie rangirani ljudi, ljudi koji su u svakodnevnom ivotu bili civili, a ratovi su uticali na svakodnevni ivot cijeloga drutva. Uobiajena predstava da rat predstavljaju samo bojita, pobjede i poraze ima malo veze s realnou, jer su i obini ljudi u pozadini ivjeli teko i u stalnom strahu da e izgubiti svoje najmilije. U tim tekim vremenima bilo je mnogo okrutnosti i zvjerstava, ali i mnogo humanosti i solidarnosti. ak i u rovovima, pod unakrsnom vatrom, ljudi su u zajednikoj patnji uspostavljali veze preko borbenih linija. Naa ideja je pokazati razne vidove rata i nain na koji su ih doivljavale razliite grupe ljudi irom jugoistone Evrope. Taj uporedni pristup e nam pomoi razumjeti razliito gledanje na historijske procese, uzimajui u obzir ne samo drukije pozicije drava i naroda ve i razliite trendove unutar jednog drutva koje se, po definiciji, smatra homogenim. Uporeivanjem razliitih savremenih i modernih stanovita izbjei emo iluziju monolitne historije u kojoj se relativnost istine vidi kao prepreka za razumijevanje prolosti. Ovu historijsku itanku treba itati uporedo i paralelno s ostalim trima itankama. Prvo, ona je dodatak Historijskoj itanci 1, koja opisuje poetak raspada Osmanskog carstva. Drugo, ona

15

UVOD

se preklapa s Historijskom itankom 2, koja prati proces stvaranja drava u jugoistonoj Evropi. Balkanski ratovi su bili vana epizoda u konsolidiranju balkanskih nacionalnih drava i u kulminaciji suprotstavljenih nacionalizama. I, najzad, Historijska itanka 4, koja pokriva Drugi svjetski rat, moe se koristiti kao taka upuivanja na ostale tri radi boljeg razumijevanja fenomena rata i ratnog iskustva u XX. stoljeu.

16

BALKANSKI RATOVI

Hronologija
Godina 1911. Mjesec ljeto sredina jula Dogaaj Oivljavanje albanskog nacionalnog pokreta Napad Unutranje makedonske revolucionarne organizacije (VMRO) u tipu, Makedonija. Osmanske protivmjere podstiu poetne razgovore izmeu Bugarske i Srbije. Italija objavljuje rat Osmanskom carstvu zbog pripajanja Libije. Tajni bugarsko-grki mirovni sporazum o odbrambenom savezu Italija preuzima ostrva Dodekanez. Napad VMRO-a u Kozani, Makedonija. Osmanske protivmjere razjaruju balkanske kranske drave. Albanski pobunjenici zahtijevaju rasputanje Osmanskog parlamenta u roku od 48 sati i uruuju zahtjev za autonomiju (da vilajeti Skadar, Kosovo, Janjina i Bitolj budu ujedinjeni u jednu pokrajinu; da albanski vojnici slue samo u toj pokrajini; da albanski bude jezik administracije i obrazovanja; da svi Albanci imaju pravo nositi oruje). Usmeni sporazum izmeu Bugarske, Srbije i Crne Gore: Bugarska daje vojni zajam Crnoj Gori i plaa crnogorsku vojsku u vrijeme rata. Crna Gora pristaje da zarati protiv Porte bez provokacije. Srpska vlada izdaje tajno uputstvo broj 5669 svojim ambasadama da djeluju u cilju pripajanja Ohrida i Prilepa Srbiji. Ultimatum Balkanskog saveza (Bugarska, Grka, Crna Gora, Srbija) Porti: neodlona autonomija Makedonije prema Berlinskom mirovnom sporazumu. Vanredno stanje i opa mobilizacija objavljena u Turskoj i u balkanskim zemljama (18. septembar). Osnivanje 70 malih grupa aktivista VMRO-a u Sofiji za izvianje i sabotae u Makedoniji i Trakiji Tajni vojni pakt izmeu Bugarske i Grke Osnivanje Makedonsko-edrenskog VAD-a (dobrovoljakog odreda) od izbjeglica generala Petra Darvingova oko 14.600 uesnika

16. septembar 1912. 16. maj 21.-27. maj 19. juli 30. juli

15. august (oko)

15. septembar 17. septembar

18. septembar 22. septembar 23. septembar

26. septembar 2. oktobar 3. oktobar

Crnogorska vojska zapoinje ratna djelovanja protiv Porte. Mirovni sporazum izmeu Italije i Osmanskog carstva potpisan u Uiju Porta odbacuje ultimatum i prekida diplomatske odnose s Bugarskom, Crnom Gorom i Srbijom, ali pokuava popraviti odnose s Grkom.

17

HRONOLOGIJA

Godina 1912.

Mjesec 4. oktobar

Dogaaj Osmansko carstvo objavljuje rat saveznicima. Sljedeih dana Bugarska, Grka, Crna Gora i Srbija (7. oktobra) objavljuju rat Porti. Poetak vojnih djelovanja. Rumunija objavljuje neutralnost. Bugarska vojska zauzima Istone Rodope i zaustavlja osmansku kontraofanzivu (15.-25. oktobar). Prva i Trea bugarska armija probijaju prvi osmanski odbrambeni front Eskipolos Petra, zauzimaju Lozengrad, a Druga bugarska armija opkoljava Edrene. 13. oktobra srpska vojska zauzima Skoplje, Kumanovo, Veles i tip u Makedoniji. Grka vojska dobija bitku kod Sarantaporosa. Uvoenje srpskog administrativnog sistema na novim teritorijama u Makedoniji i na Kosovu Prvo bombardovanje iz aviona u historiji ratovanja bugarska avijacija bombarduje edrensko utvrenje Prva i Trea bugarska armija robijaju drugi osmanski odbrambeni front kod Lile Burgas - Bunarhisara Grka vojska dobija bitku kod Janice U Rumuniji formirana nova vlada na elu s Tituom Majoreskuom Grka vojska ulazi u Solun (predat 27. oktobra) ujutro, a bugarska Rilska divizija popodne. Poetak spora oko Soluna Porta trai primirje u Sofiji, ali kralj Ferdinand I primorava bugarsku vladu da zanemari taj prijedlog i prikrije ga od saveznika. Poetak pokrtavanja Pomaka u Rodopima. Misija zvanine bugarske crkve poslana u decembru. Prva i Trea bugarska armija vre neuspjean napad na osmanski odbrambeni front kod atalde Deklaracije Centralnog komiteta VMRO-a protiv srpskih i grkih aktivnosti u Makedoniji Uvoenje bugarske administracije na novim teritorijama Makedonsko-edrenski dobrovoljaki odredi porazili osmanske snage u zapadnoj Trakiji. Makedonsko-rumunsko drutvo vri pritisak na vladu da neto preduzme. Primirje izmeu saveznika i Porte. Grka odbacuje primirje i nastavlja vojna djelovanja u sjevernom Epiru.

7.-15. oktobar 8.-13. oktobar

9.-10. oktobar 15. oktobar 16. oktobar 17.-20. oktobar 19.-20. oktobar 27. oktobar 28. oktobar

29. oktobar 1. novembar 4.-5. novembar 4.-9. novembar 9. novembar 14. novembar 18. novembar 20. novembar

18

BALKANSKI RATOVI

Godina 1912.

Mjesec 20.-21. novembar 28. novembar 3. decembar 3.-24. decembar

Dogaaj Prvi sukobi izmeu bugarske i grke vojske nedaleko od Soluna, izglaeni krajem mjeseca. Nacionalni kongres u Valoni proglaava nezavisnost Albanije. Grko-turska pomorska bitka kod ostrva Eli Londonska mirovna konferencija. Saveznici trae osmanske pokrajine u Evropi zapadno od linije Enos Midija i ostrvo Krit. Porta predlae da se dadne autonomija Makedoniji i odbija predati teritorije. Na dan Boia Porta se povlai iz pregovora, velike sile vre pritisak (nota od 4. januara 1913.) i prijedlog saveznika biva prihvaen. Londonska konferencija ambasadora najavljuje da Albanija treba postati nezavisna drava (20. decembar). Bugarska tajna misija u Istanbulu radi separatnog mira s Osmanskim carstvom Grko-turska pomorska bitka kod Lemnosa Bugarsko-rumunski protokol u Londonu za korigiranje teritorija u Dobrudi. Pod pritiskom Rusije, Sofija je spremna na korekciju granica. Porta osuuje primirje i kree u neprijateljstva sa pokliem Sofija ili smrt! Osmanske kontranapade u Galipolju i ataldi i iskrcavanje u arkeju odbija bugarska vojska. Bezuspjeni bugarsko-rumunski pregovori o Dobrudi u Sofiji Obnavlja se tajni mirovni sporazum izmeu Rumunije i Austro-Ugarske. Grka vojska zauzima Janjinu. Bugarsko-grki incidenti kod Nigrite Ubistvo grkog kralja ora I u Solunu Bugarska vojska zauzima Edrene. Konferencija velikih sila u Sankt Petersburgu o sporu oko Dobrude. Bugarska predaje Silistriju Rumuniji i garantira prava Vlaha u Makedoniji, ali tenzije ne prestaju. Crnogorska vojska zauzima utvrenje Skadar. Primirje izmeu Porte i Balkanskog saveza Potpisan grko-srpski protokol, a za njim i vojni pakt (1. maj 1913.). Na sastancima bugarsko-grke komisije o razgranienju u Solunu postignut sporazum. Do kraja mjeseca razgranienja su, sa nekoliko izuzetaka, dovrena. Londonski mirovni sporazum Grko-srpski sporazum u Solunu
19

8.-17. decembar 1913. 5. januar 16. januar 21. januar 26.-28. januar 30. jan. 2. feb 5. februar 21. februar 5. mart 2. i 11.-13. mart 18. mart 26. april

10. april 13. april 22. april 19.-21. maj 17. maj 19. maj

HRONOLOGIJA

Godina 1913.

Mjesec 30. maj 1. juni

Dogaaj Srbija prekida eljeznike veze s Bugarskom. Bugarski predsjednik vlade Ivan Geov daje ostavku, a smjenjuje ga Stojan Danev. N. Pai podnosi ostavku u Beogradu. Objema ostavkama vri se pritisak na Rusiju u vezi s nagodbom o arbitrai. Bugarsko-srpski vojni sukobi oko Zletova Tikveki ustanak VMRO-a u pozadini srpske vojske uz pristanak bugarske komande Po usmenoj komandi cara Ferdinanda I, bugarska vojska napada srpsku kako bi pomogla pobunjenicima. Drugi dio bugarske vojske zauzima luku Leftera i granatira grke krstarice. Poetak Drugoga balkanskog rata. Bugarska vlada odlae sva vojna djejstva, smjenjuje glavnokomandujueg bugarske vojske i postavlja na to mjesto proruski orijentiranog generala Radka Dimitrieva. Ruska vlada predlae konferenciju. Bugarsko-grka bitka kod Kilkisa Grka ofanziva u istonoj Makedoniji stie do Simitlija (13. juli), gdje je zaustavlja bugarska vojska. Bugarska vojska zauzima Pirot u Srbiji Rumunija objavljuje rat Bugarskoj i do 5. jula bez otpora zauzima sjevernu Bugarsku. 11. jula Austro-Ugarska zaustavlja napredovanje Rumunije. Porta poinje napredovanje u istonoj Trakiji i zauzima Edrene (10. juli). Rumunska vojska okupira Varnu u Bugarskoj 6. jula. Rumunski konjiki odred stie u Sofiju. Osnovana nova proaustrijska bugarska vlada na elu s Vasilom Radoslavovim Muslimanski ustanak u zapadnoj Trakiji protiv povlaenja bugarske vojske republika umurina /Komotini. Grka vojska zauzima zapadnu Trakiju. Bugarska kontraofanziva protiv grke vojske kod Kresne Konferencija ambasadora odluuje da Albanija treba biti nezavisna, suverena kneevina. Velike sile biraju princa Vilhelma fon Vida, 35-godinjeg nemakog kapetana u vojsci, za vladara Albanije. 3. septembra 1914. princ Vilhelm bjei iz zemlje Konferencija mira u Bukuretu; 18. jula primirje.

5.-13. juni 15. juni 16. juni

18. juni

19.-21. juni 21. juni 11. juli 22. 28. juni 28. juni 30. juni 3. juli 4. juli 13. juli 15. jula 15-17. juli 29. juli

17. juli-16. august 25. juli -15. august

Evakuacija rumunske vojske iz Bugarske

20

BALKANSKI RATOVI

Godina

Mjesec 16. septembar

Dogaaj Istanbulski mirovni sporazum izmeu Bugarske i Porte. Ova druga ponovo uzima istonu Trakiju sa korigiranjem granice u korist Bugarske koja uzima zapadnu Trakiju. Mirovni sporazum izmeu Grke i Porte potpisan u Atini Firentinski protokol. Granina komisija koju je postavila Londonska konferencija ambasadora odreuje albansku junu granicu i Albaniji dodjeljuje Koru i irokastru, koje je okupirala Grka. Grka dobija sva ostrva u istonom Egeju osim Ivrosa, Tenedosa i Kasteloriza i povlai vojsku s teritorija dodijeljenih Albaniji. Grci iz june Albanije (koju oni zovu sjeverni Epir) proglaavaju nezavisnost pod vodstvom G. C. Zografosa, biveg ministra inostranih poslova Grke. Atentat na prijestolonasljednika Franca Ferdinanda u Sarajevu, Bosna. Poetak julske krize. Austro-Ugarska objavljuje rat Srbiji izbija Prvi svjetski rat. Sve druge balkanske zemlje ostaju neutralne.

1. novembar 19. decembar

1914.

13. februar 28. februar

28. juni 1. august

21

22

BALKANSKI RATOVI

PRVO POGLAVLJE Ekonomije i drutva

Iako su ratovi s poetka XX. stoljea (balkanski ratovi i Prvi svjetski rat) uglavnom tumaeni u svjetlu rastueg nacionalizma u Evropi, oni se ne mogu u potpunosti razumjeti oslanjajui se iskljuivo na politiku i ideologije. Neophodno je dublje razumijevanje ekonomskih i drutvenih promjena, i na globalnom i na lokalnom planu, da bismo problematizirali nae vienje rata koji je izmijenio kartu jugoistone Evrope. Krajem XIX. i poetkom XX. stoljea sve balkanske drave su, uprkos meusobnim razlikama u organizaciji drutva, ekonomiji i politikom sistemu, bile primjer brzog drutvenoekonomskog razvoja. Porast stanovnitva i razvoj gradova, impresivna izgradnja, industrijski razvoj, aktivne trgovake veze i irenje obrazovanja bili su najvaniji pravci u procesu modernizacije. Ta tendencija ila je rame uz rame s razvojem vojske i ratne mornarice i s pravom trkom u naoruavanju u decenijama prije balkanskih ratova. Druga strana privrednog rasta bili su sve vei vladini zajmovi i dugovanja balkanskih zemalja. Tako su nacionalne ekonomije dole pod stranu kontrolu ili da bi izbjegle bankrot ili kao posljedica bankrota (sluaj Grke 1893.). I Osmansko carstvo i balkanske drave bili su izloeni snanom prodoru zapadne ekonomije prema rijeima L. S. Stavrianosa u vrijeme imperijalizma i kapitalizma, koje je karakterizirala trka za kolonije i potraga za stranim tritima od strane industrijaliziranog Zapada. Vladini zajmovi su se najvie koristili za gradnju eljeznica, to je zadovoljavalo ekonomske i politike interese Zapada u jugoistonoj Evropi. Britanski interesi su davali prednost eljeznikim prugama od pomorskih luka ka unutranjosti Balkana, jer bi to olakalo britansku trgovinu s poluostrvom. Austrija je, pak, bila zainteresirana za gradnju pruge od sjevera ka jugu kroz Bosnu i Srbiju prema Solunu. Poslije Krimskog rata na Balkanu je poela izgradnja eljeznica, to je odslikavalo izrazito zapadnjaki model privrednog razvoja ali i sukobljene ekonomske i politike interese velikih sila. Osim toga, pojava trine ekonomije i prelazak s tradicionalne na novanu ekonomiju, kao i prenaseljenost, nepovoljno su uticali na balkanske seljake koji su ostali bez zemlje i bili primorani na emigraciju. Industrijski razvoj je bio prilino spor i sve balkanske zemlje ostale su preteno poljoprivredne. Meutim, urbanizacija, pojava novih tehnologija, nov nain transporta i masovno osnovno kolovanje, znatno su uticali na ivot ljudi, ne samo u gradovima, ve i u selima. Nove ideje u svakodnevnom ivotu i promjene u nainu ivota su zajedno s uspostavljanjem moderne birokratske drave podrivale tradicionalno drutvo. Ovo poglavlje daje opi pregled predratnih balkanskih drutava u poreenju s paralelnim promjenama u zapadnoj, centralnoj i junoj Evropi. Prvi dio je fokusiran na demografske i drutvene probleme, na ljude koji ive u tradicionalnim multietnikim gradovima kao to je Solun tipina poliglotska osmanska luka na ljude koji odlaze u Ameriku slijedei svoj san o boljem ivotu, na seljake koji obrauju zemlju ili gaje ovce. U drugom dijelu, privredni razvoj se dokumentuje kroz razliite aspekte kao to su dravni budeti, trgovinski odnosi, poljoprivreda, industrija i izgradnja eljeznica. I na kraju, u treem dijelu, biljeimo kulturne i tehnoloke promene koje su znatno uticale na ivot ljudi. kolovanje i pismenost, kino i telegraf, bicikli i nove razonode samo su dio onoga to e nam pomoi da bolje razumijemo deceniju prije balkanskih ratova.

23

EKONOMIJE I DRUTVA

Ia. Ljudi
TABELA 1 Porast balkanskog stanovnitva, 1878.-1912.
Rumunija Datum popisa 1878. - 1879. 1880. 4.486 2.823 Bugarska (u hiljadama) 1.679 Srbija Grka

1884. 1887. 1889. - 1890. 1892. 1894. 1895. - 1896. 1899. - 1900. 1905. 1907. 1910. 1912.

1.902 3.154 5.038 3.311 5.406 5.957 3.744 4.036 4.338 7.235 2.312 2.494 2.689 2.912 2.434 2.162 2.1871

2.632

Izvor: Jackson-Lampe, str. 166. Izraunajte stopu porasta u svakoj zemlji. Usporedite svoje rezultate i pokuajte objasniti razlike izmeu zemalja. Koji faktori su uticali na porast stanovnitva u balkanskim zemljama? Sl. 1. Monastir/Bitolj

Kojim religijama pripadaju ljudi koji ive u ovom gradu?

1

Nacionalni historijski muzej, Atina, K2 1581..

Grka je pripojila pokrajine Tesaliju i Artu 1881., to objanjava njen porast stanovnitva. Generalno gledano, treba uzeti u obzir izmjene u granicama izmeu drava u tom periodu kako bismo bolje ocijenili demografske promjene.

24

BALKANSKI RATOVI

TABELA 2 Stanovnitvo u gradovima i prijestolnicama balkanskih nacionalnih drava, 1860.-1910.

Rumunija Ukupno stan. (u Urbano % hiljadama) 3.918 12 4.486 4.862 5.318 5.710 5.957 6.684 6.996 Urb. st. 313 Bugarska Ukup. stan. Urbano % Srbija Ukup. stan. 1.354 1.700 1.902 2.162 2.312 1.493 2.912 Urb. st. 174 177 220 1.120 1.195 276 341 543 610 700 829 20 45 67 103 236 286 319 351 483 35 54 59 70 90 Izvor: Jackson-Lampe, str. 240 Urbano % 11 1.654 12 13 14 14 14 Beograd 27 293 465 526 628 63 108 111 167 2.187 2.434 2.632 18 Bukuret 122 4.306 Urb. st. 19 Sofija Urb. st. 24 Atina 41 18 Grka Ukup. stan. Urbano %

1860.-1861. 1874. 1877.-1979. 1884. 1889.-1890. 1895.-1896. 1899.-1900. 1907. 1910. 1860.-1861. 1874. 1877.-1879. 1884. 1889.-1890. 1895.-1896. 1899.-1900. 1907. 1910.

17 19

3.024 3.232 3.441 3.716

18 19 19

Napomena: (a) Minimum od 2.000 ljudi. .

Prokomentirajte porast urbanog stanovnitva u poreenju s porastom balkanskog stanovnitva u cjelini. Zato je broj stanovnika u prijestolnicama rastao bre nego u ostalim gradovima? Usporedite ove podatke s dananjim: koji je procenat urbanog stanovnitva danas?

Sl. 2. ene u Kastoriji, s poetka XX. stoljea Kako su ove ene obuene? ta moete zakljuiti iz istovremenog tradicionalnog i zapadnjakog naina odijevanja?

Papazoglou2, str. 51.

Fotograf Leonidas Papazoglu (1872.-1918.) ivio je i radio u Kastoriji. Kao mladi , zajedno s roditeljima i mlaim bratom Pantelisom preselio se u Istanbul, gde su braa uila fotografski zanat. Poeli su karijeru fotografa u Kastoriji 1898. ili 1899. i uspjeli u cijeloj regiji ostati jedini fotografi.

25

EKONOMIJE I DRUTVA

TABELA 3 Procjena broja stanovnika u evropskim pokrajinama Osmanskog carstva 1911. godine
Pokrajine Edrene Solun Janjina Monastir (Bitolj) Skadar Kosovo Ukupno Muslimani 795.706 604.780 244.638 455.720 218.089 959.175 3.242.108 Grci 395.872 397.795 311.032 349.541 10.755 92.541 1.557.536 246.344 9 120.611 14.887 148.281 Bugari 171.055 271.359 Ermeni 33.650 87 Katol 12.783 Jevr 9.034 62.290 3.990 10.651 Ostali 44.552 11.604 1.175 2.614 Ukupno 1.426.632 1.347.915 560.835 1.064.789

531 .453 1.220.211

33.746

3.287 89.162

349.455 1.606 1.602.949 61.531 6.352.575 Izvor: Cem Behar, str. 54.

Etno-lingvistike kategorije koje su izmislili osmanski zvaninici gotovo su se izjednaile s vjerskim podjelama koje su iznikle poslije raspada klasinog sistema miletskih kola. Svi muslimani su ubrajani u jednu homogenu grupu usprkos etnikim i jezikim razlikama meu njima. Tendencija je bila da se na pravoslavne krane gleda ili kao na Grke, jer su podravali Vaseljensku patrijariju, ili kao na Bugare privrene Egzarhiji. Ovo objanjava zato, naprimjer, na tabeli nema Albanaca ili Srba (koji bi bili brojani prema vjeri ili crkv noj jurisdikciji, a ne prema nacionalnosti). Pored toga, brojno stanje nekih grupa, kao to su ene, bilo je umanjeno. Posljednji osmanski popis vren je 1905./1906. godine. Pitanje pouzdanosti osmanskih popisa predmet je opsenih rasprava. Sve u svemu, treba biti vrlo obazriv s upotrebom podataka iz tog perioda ak i kad nisu namjerno iskrivljeni iz politikih razloga (kao to je sluaj s tabelom 13).

Sl. 3. Svakodnevni ivot na ulicama pijanog dijela grada Soluna

Paljivo pogledajte odjeu ljudi na ulicama: kako su odjeveni? Kojoj nacionalnosti mislite da pripadaju? Da li znate koji narodi su ivjele zajedno u osmanskom Solunu prije balkanskih ratova? Da li vas ova slika podsjea na slina mjesta na kojima ste bili?

Megas, Souvenir, str. 50.

26

BALKANSKI RATOVI

Sl. 4. Pijaca ovaca u Istanbulu

Historijsko i etnoloko drutvo Grke, Atina

TABELA 4 Etnika podjela stanovnika Istanbula, 1897.

Etnika grupa Turci Albanci Kurdi Grci Ermeni Jevreji Srbi Kranski Arapi Ukupno Broj 597.000 10.000 5.000 236.000 162.000 47.000 1.000 1.000 1.059.000 Izvor: Karpat, str. 104.

27

EKONOMIJE I DRUTVA

Sl. 5. Pastiri u Epiru, 1912.

Boissonas, Limage de la Grece... eneva 1913., u Hadjiiossif, tom. A1, str. 57.

TABELA 5 Prekomorske migracije iz balkanskih nacionalnih drava, 1876.-1915.

U regije izvan Evrope* 1876.-1885. 1886.-1890. 1891.-1895. 1896.-1900. 1901.-1905. 1906.-1910. 1911.-1915. Samo u SAD 1876.-1885. 1886.-1890. 1891.-1895. 1896.-1900. 1901.-1905. 1906.-1910. 1911.-1915. Rumunija bruto 1.224 5.224 2.211 10.541 37.225 20.707 15.295 Rumunija bruto 1.224 5.135 2.209 10.541 35.181 17.823 11.187 neto Bugarska Bruto Srbija bruto Grka bruto 530 1.881 4.790 11.189 51.479 122.275 127.811 Grka neto bruto neto

160 6.661 37.643 35.836 Bugarska Bruto neto***

42 228 1.117 Srbija** bruto 530 1.881 4.790 11.189 49.962 228 1.052

14.239 9.057

160 6.662 32.643 21.487

42 21.889 1.575

* Ukljuuje Kanadu, Australiju, Novi Zeland, Argentinu, Brazil i SAD. ** Srbija i Crna Gora zajedno. *** Predvianja na osnovu podataka iz perioda 1908.-1910.

117.557 84.355 118.916 46.577 Izvor: Jackson-Lampe, str. 196 .

28

BALKANSKI RATOVI

Kakve migracije poznajete? Kako biste okarakterizirali prekomorske migracije? Naprimjer: iz ekonomskih, kulturnih, etnikih, religioznih razloga ili neeljene/prisilne (npr. ratne izbjeglice, ili zbog promjena granica) ili zbog neeg drugog? Kako porast stanovnitva ili urbanizacija utiu na emigraciju? Koji ekonomski faktori utiu na emigraciju?

I-1 Grki doseljenik u SAD Stiv Hadzis3 pria o svome ivotu Prvo su moja dva brata dola u SAD i poela raditi u Chicagu (ikago). Bilo nas je estorica brae. Ova dvojica u Chicagu nisu slala novac kojim bi porodica u Grkoj otplatila dugove, kako je bilo dogovoreno. Onda se otac razbolio i pisao sinovima u Chicagu da dou i vide ga posljednji put. Samo jedan od njih, Perikle, koji je bio vei troadija, pozajmio je novac i doao u Grku. Kad je stigao, moj otac se potpuno oporavio. Poslije sedmicu dana otac je htio da kupi vreu brana. Upitao je mog brata iz Amerike: Perikle, ima li mi pozajmiti malo para da kupim vreu brana? Iako je doao iz Amerike, moj brat nije imao ni pare. Otac je morao pozajmiti od strica. Po selu se ubrzo poelo priati kako Hadisov sin iz Amerike nema para. Kad je uo aputanja seljaka, Perikle se posramio i rekao naoj majci: Poi ete sa mnom u Ameriku da zaradimo novac i pokaemo ovim budalama koliko vrijedimo. Tako smo se svi odluili na emigraciju. [] Prije nego to sam otiao iz Grke, Amerika mi je izgledala kao arena slika iz kaleidoskopa, kao zemlja puna para. Nikad nisam mislio da u ivjeti ovdje. Samo smo znali da ovdje ima svega i svaega.
Vlachos, . 122.

Oko 1890. godine emigracija je u Grkoj postala masovna pojava, a najvie emigranata otilo je u SAD. Iako taj egzodus nikad nije dostigao nivo nekih drugih evropskih zemalja, procjenjuje se da je tokom posljednjih decenija XIX. stoljea sve do 1924. godine oko 500.000 Grka emigriralo u SAD. Razlozi koji su natjerali Grke u emigraciju slini su onima koji su u tom istom periodu otjerali i druge evropske narode u SAD: mogunost da se nae posao i pobolja ekonomska situacija u punom jeku amerike industrijalizacije, kao i socijalno-ekonomska situacija u domovini. Zbog uvoenja trinih pravila u tradicionalni sistem malih kompanija, poljoprivreda Peloponeza je, posebno u oblastima koje su proizvodile suho groe, poslije perioda prosperiteta zapala u teku krizu, pa mnogi seljaci nisu mogli platiti porez zbog visokih kamata i poveanih cijena rada i proizvodnje. Sve ovo, i injenica da Grka nije stvorila industrijski sektor, kao i prie o bogatstvu u Americi, bolje transportne mogunosti za emigraciju, bili su glavni razlozi da Grci napuste svoja sela i odu u daleko inostranstvo. Uglavnom su to bili mukarci koji su se zapoljavali u fabrikama, u raznim preduzeima, u rudnicima i na eljeznici. Meutim, znatan broj prvih doseljenika je, zadovoljavajui potrebe narastajuega urbanog stanovnitva, otvarao prodavnice.

3 Stiv Hadzis je bio grki emigrant s Peloponeza koji je otiao u Ameriku poetkom XX. stoljea. On je bio jedan od Grka koji se poslije nekoliko godina provedenih u SAD naselio u Andersonu, u Indijani, privuen mogunou da otvori malu prodavnicu koja bi pomogla da se u gradu uvea radno stanovnitvo.

29

EKONOMIJE I DRUTVA

Pogledajte odlomke iz filma Amerika, Amerika E. Kazana; razgovarajte o amerikom snu i o nainu na koji se irio po svim krajevima balkanskih zemalja, o njegovoj ulozi u motiviranju migracija i o tome kako je pomagao iseljenicima da prevaziu svoje strahove. Pokuajte doi do informacija o ivotu emigranata koji su poetkom XX. stoljea iz vae zemlje otili u Ameriku i usporedite njihova oekivanja s njihovim iskustvima tokom prvih godina ivota tamo. Proitajte dokumente III-19, III-20, V-10 i V 11 i usporedite iskustvo ljudi koji su bili primorani na emigraciju s iskustvom opisanim u tim dokumentima.

Opa pitanja za poglavlje Ia Uradite istraivanja o svome gradu s poetka XX. stoljea: da li je to bio osmanski grad ili grad nacionalne drave? Znate li neke romane koji opisuju gradski ivot tog perioda? Usporedite multietnike gradove (kao to je Solun ili Istanbul) s prijestolnicama ili urbanim centrima nacionalnih drava: ima li razlika u arhitekturi, svakodnevnom ivotu, nainu zabave ili bilo emu drugom? Kombiniranjem razliitih dokumenata iz drugih poglavlja, zajedno s gornjim tabelama, pokuajte kategorizirati kretanja stanovnitva jugoistone Evrope prije i za vrijeme balkanskih ratova.

Ib. Ekonomija
TABELA 6 Budeti balkanskih drava, 1898.-1912.4
Prihod 210 308 583 644 Rumunija Rashod P-R 237 -27 263 +45 525 +58 533 +111 Prihod 81 128 81 199 Bugarska Rashod P-R 96 -15 125 +3 198 -17 181 +18 Prihod 75 95 126 140 Srbija Rashod 84 87 128 125 P-R -9 +8 -2 +15 Prihod 120 130 175 240 Grka Rashod 109 116 141 181 P-R +11 +14 +34 +59

1900. 1905. 1910. 1911.

Izvor: Jackson-Lampe, str. 234.

Usporedite brojke za etiri zemlje. ta primjeujete? TABELA 7 Struktura dravnih trokova po glavi stanovnika u 1911.5
Trokovi Rumunija Srbija Bugarska Grka Austro-Ugarska Njemaka Francuska Velika Britanija
4 5

Ukupno 75 43 42 67 62 55 114 126

Javni dug 13 12 9 28 10 5 32

Vojni 12 10 9 11 16 25 19

Infrastruktura 13 5 10

Obrazovanje 7 3 5 2 2 8 11

Poljop. i Ind. 1 1 2

1 Izvor: Jackson-Lampe, str. 234.

U milionima leja, leva, dinara i drahmi.. U francima.

30

BALKANSKI RATOVI

Usporedite i prokomentirajte razlike u trokovima izmeu drava. Kako se tendencije u trokovima balkanskih zemalja podudaraju s onima velikih sila? Zato su vojni trokovi tako visoki?

I.2. Poljoprivreda u osmanskoj Makedoniji, prva decenija XX. stoljea 1. Zemljoposjednici 2. ivije (napoliari) 3. Radnici i posluga u kui Prva grupa su muslimanski begovi koji su gospodari ivija; druga grupa su kranski seljaci. Ima i kranskih zemljoposjednika, ali su njihova imanja mala, ne prelaze 200 dunuma (jedan dunum je oko 1.200 kvadrata); vea su uglavnom u rukama begova. Manja imanja preovlauju u planinskim krajevima, a velika u ravnicama. Veliki kranski zemljoposjednici su rijetki i to su uglavnom Grci sa prostranim imanjima u oblastima Ser, Drama i Solun. [] Napoliarstvo je jedan od glavnih uzroka strane bijede kranskoga seoskog stanovnitva jer im beg, od kojeg se ne mogu zatiti, stalno presuuje i kinji ih. Teorijski, ifluci funkcioniraju ovako: beg, koji je vlasnik zemlje, daje im dio zemlje na obradu prema broju porodica u ifluku, 60-100 dunuma po porodici, u zavisnosti od broja njenih lanova. Beg osigurava i sjeme i besplatan smjetaj. Proizvod se, poslije odbijanja desetka, dijeli na jednake dijelove izmeu vlasnika i napoliara. Ovakva podjela moe donijeti vlasniku dobitak od 18% do 25% od njegovog kapitala. Ali, najee nezadovoljan ovom podjelom, zemljoposjednik, kao apsolutni gospodar sudbine svojih kranskih napoliara, iji rad iskoritava kako mu se svidi, uglavnom uspijeva da im otme, prijetnjama ili silom, najbolji dio koji inae sljeduje njima. [] Kranski zemljoposjednici su esto Bugari. Kao to smo ve rekli, njihova imanja rijetko zauzimaju vie od 200 dunuma. Oni sami obrauju zemlju i mogli bi uivati u izvjesnom blagostanju da su porezi pravinije razrezani i potenije rasporeeni i da ivoti i imanja krana nisu u stalnoj opasnosti.
Draganof, La Macedoine et les Reformes (Pariz 1906.) str. 43.-53. u Issanji, str. 225.-227.

Kakav je bio poloaj kranskih seljaka u osmanskoj Makedoniji? Sl. 6. Predionica brae Sajas u Solunu

Megas, Souvenir, str. 86., sl. 92.

Predionica brae Sajas osnovana je 1873. godine. Zapoljavala je oko 470 radnika, od toga 350 mladih jevrejskih djevojaka, starih izmeu 14 i 18 godina. 1902. godine, fabrika je bila oteena u zemljotresu koji je pogodio grad, a potpuno je unitena u poaru 1917.

Zato je toliko mladih djevojaka radilo u ovoj fabrici? Znate li kakvi su bili uvjeti rada? Kako bi vama bilo da radite u predionici umjesto to idete u kolu?

31

EKONOMIJE I DRUTVA

TABELA 8a Balkanski izvoz, 1901.-1911.

Prosjeni izvoz % u Austro-Ugarsku %u Njemaku %u Franc. % u Vel. Br. % u Belg. % u Osm. car.

Rumunija 1901.-1905. 1906.-1910. 1911. Bugarska 1901.-1905. 1906.-1910. 1911. Srbija 1901.-1905. 1906.-1910. 1911. Grka 1901.-1905. 1906.-1910. 1911.

(mil.leja) 361 501 692 (mil.leva) 120 119 185 (mil. din.) 66 84 117 (mil. drah) 87 120 141

13 10 9 10 8 6 86 28 41 14 10 10

7 6 5 9 12 12 5 25 25 8 10 11

3 7 7 6 6 6 1 1 1 10 8 10

9 10 8

29 30 28 16 18 28 19 27 16 6 10 8

12 13

27 26 24

6 11 4 Izvor: Jackson-Lampe, str. 174.

TABELA 8b Balkanski uvoz, 1901.-1911.

Prosjeni uvoz % iz Austro-Ugarske % iz Njemake % iz Franc. % iz Vel. Brit. % iz Osm. car.

Rumunija 1901.-1905. 1906.-1910. 1911. Bugarska 1901.-1905. 1906.-1910. 1911. Srbija 1901.-1905. 1906.-1910. 1911. Grka 1901.-1905. 1906.-1910. 1911.

(mil. leja) 299 409 570 (mil. leva) 95 140 199 (mil. din.) 53 70 115 (mil. drah.) 140 149 174

27 25 24 27 27 24 58 33 41 14 12 17

28 34 32 15 17 20 13 33 27 9 9 9

6 5 6 6 6 13

17 15 15 17 16 15 9 12 8 14 14 8

8 7 8

21 22 4

10 9 5 Izvor: Jackson-Lampe, str. 181.

32

BALKANSKI RATOVI

Koji su trendovi u trgovini s inostranstvom u balkanskim zemljama? Prokomentirajte razlike.6 Zato su, u poreenju s Bugarskom, Rumunija i Srbija imale tako ograniene trgovake odnose s Osmanskim carstvom? Kako je trgovina s inostranstvom uticala na rast privrede?

Sl. 7. Prijevozna sredstva u Albaniji poetkom XX. stoljea

Gjurme te Historise Kombetare ne Fototeken e Shkodres, str. 60.

6

Uzmite u obzir mogunost da je Grka moda ve imala suficit zbog pomorskog saobraaja.

33

EKONOMIJE I DRUTVA

TABELA 9 Balkanske eljeznike pruge7 u upotrebi, 1870.-1912.

Rumunija 248 921 1.356 2.424 2.534 3.100 3.179 3.437 3.532 Bugarska 221 224 224 803 861 1.566 1.567 1.897 2.109 Srbija 0 0 253 540 540 571 707 892 976 Grka 12 12 222 697 916 1.033 1.351 1.573 1.584 Izvor: Jackson-Lampe, str. 211.

1870. 1880. 1885. 1890. 1895. 1900. 1905. 1910. 1912.

Da li je eljeznica smatrana sredstvom ili dokazom privrednog rasta i zato? Je li bilo mogue da se njena izgradnja ne vezuje za privredne razloge?

I-3. Analiza bugarskih eljeznica naelnika generaltaba bugarske vojske, generala Fieva8 Operativni projekti u 1911. i 1912. godini Nedavno istraivanje je pokazalo da nae eljeznice nee biti u stanju odgovoriti vojnim potrebama u sluaju rata. Znai, nai operativni projekti teko bi mogli biti zadovoljavajui kad se uzmu u obzir potrebe prijevoza za vrijeme mobilizacije i koncentracije vojske na terenu. Zbog vrlo kratkog postojanja bugarskog kraljevstva, eljeznica nije mogla dostii svoj puni razvoj i tako postati pouzdano sredstvo u odbrani drave. Dvije teretne eljeznike pruge koje su prolazile kroz sjevernu i junu Bugarsku i transbalkanska pruga Gornja Orahovica, Trnovo, Stara Zagora, postale su najvanije pruge za vojni transport u vrijeme mobilizacije. Tehniki gledano, nae eljeznike pruge, koje su graene iskljuivo za potrebe trgovine, imale su mnogo nedostataka: otar nagib, mali radijus, mali broj skuenih eljeznikih

stanica, nisu imale platforme za utovar vojnih vozova, nezadovoljavajue zalihe vode u veini eljeznikih stanica i vrlo malo okretnica.
Fiev, Izabrani radovi.

Koji vojni problemi su iskrsli zbog situacije u bugarskoj eljeznici opisane u ovom lanku? Na koji nain su eljeznice povezane sa mogunostima uspjenog ratovanja? Kako se moe nadoknaditi nepodesnost eljeznice?

7 U kilometrima. 8 General Ivan Fiev (1860.-1931.) bio je naelnik generaltaba bugarske vojske 1910. godine. Razradio je novi plan za rat protiv Turske. Protivio se poetku Drugoga balkanskog rata. Bio je lan bugarske delegacije na mirovnim pregovorima u Bukuretu jula 1913. godine.

34

BALKANSKI RATOVI

TABELA 10 Telegrafi 1910. godine

Zemlja Srbija Bugarska Rumunija Rusija vedska Danska Holandija Belgija Velika Brit. i Irska Francuska panija Italija vicarska Njemaka Austrija Maarska Bosna i Hercegovina Telegr. centrale 208 350 3.127 8.423 2.849 559 1.393 1.634 13.959 20.303 1.902 7.664 2.361 45.116 6.970 4.592 173
Telegraf. mrea Duina linija u km Duina ica u km

4.350 5.935 7.321 199.502 9.317 3.644 7.526 7.880 98.625 182.794 42.935 49.443 3.614 274.593 46.952 23.068

8.289 12.760 20.641 705.752 32.220 12.842 36.884 41.858 931.532 690.636 92.109 203.711 26.021 2.050.332 235.493 144.124 7.374 Izvor: Sundhaussen, str. 523.

Znate li neki drugi tehnoloki izum koji je promijenio nain komunikacije u ivotu Evrope krajem XIX. i poetkom XX. stoljea? Kad se u vaoj zemlji pojavio prvi telefon? ta mislite, kakve su bile reakcije ljudi na ove inovacije?

Sl. 8. Vila Alatini u Solunu, 1913.

Megas, Souvenir, str. 107., sl. 120.

35

EKONOMIJE I DRUTVA

Vilu Alatini je 1895. godine izgradio Karlo Alatini kao privatnu rezidenciju po nacrtu italijanskog arhitekte Vitalijana Pozelija. 1909. godine kupljena je za potrebe Treeg korpusa osmanske vojske, a 1912. godine zauzela ju je grka vojska. Abdul Hamid II. je poslije neuspjeha kontrarevolucije i njegovog obaranja s prijestola aprila 1909, po odluci vlasti ivio u vili Alatini. Oktobra 1912., kad se grka vojska poela pribliavati, bio je vraen u Istanbul. Jevrejska porodica Alatini bila je jedna od najbogatijih u Solunu i bila je vlasnik dvije najvee fabrike u gradu (ciglane Alatini i mlinova Alatini, osnovanih 1880. i 1882).

Koga vidite na slici? Kako su obueni? Da li je bicikl bio uobiajena pojava u jugoistonoj Evropi u to vrijeme? Za ta se koristio za rekreaciju ili za prijevoz? Znate li kako se gledalo na ene koje voze bicikl?

Opa pitanja za poglavlje Ib Napiite hronologiju i opiite tehnoloke promjene u vaoj zemlji krajem XIX. i poetkom XX. stoljea: elektrina struja, automobil, benzin, telefon itd. Raspitajte se o prijevoznim sredstvima u vaoj zemlji krajem XIX. i poetkom XX. stoljea.

Ic. Kultura
Sl. 9. Sat historije u enskoj gimnaziji, Atina 1911. Kako su uenice obuene? Da li znate je li bilo odvojenih kola za djevojice i djeake u vaoj zemlji? Da li vaa uionica izgleda kao ova na slici? ta je na zidovima?

Statistiki tis Dimosias ekpaideuseos, Atina 1912. u Koulouri, Historija, str. 12.

36

BALKANSKI RATOVI

I-4. Jevrejski djeak9 opisuje svoje kolovanje u Solunu 1904. Le Petit Lycee Francais (Mali francuski licej) je otvorio svoja vrata 1904. godine. Bio je smjeten na niem spratu skromne male kue u Kampaniji na istonom obodu grada. Djeca u dva poetna razreda predstavljala su presjek heterogenog stanovnitva Soluna. Niu grupu, u koju sam ja bio smjeten, inili su tri mala Francuza, jedan Grk, etiri panska Jevreja, jedan Srbin, jedan Mamin10, jedan Ermen, jedan Turin i jedan Crnogorac koji je doao pravo sa Cetinja. Iako smo svi teno govorili francuski, doli smo iz dravnih kola ili od privatnih uitelja i niko od nas nije imao nekih bliih kontakata s djecom druge nacionalnosti. A ovdje smo, prvi put, sjedei jedan pored drugog u klupama, gledajui u tablu na tronocu, zajedno sluali M. Thierrya (Tijeri), direktora crvenog lica, plavih oiju i plavih brkova, kako nam govori o kolskim predmetima. [] Njegovo iskreno zanimanje za obiaje u naim zemljama oslobodio je i one najstidljivije i najpovuenije meu nama. Ubrzo se Mehmed, turski djeak, sam javio da nam objasni obred Kurban-bajrama, praznika koji slijedi poslije ramazana. Jovanovi, roak crnogorskog kralja Nikole, slobodno je priao o svome narodu i svojim planinama. Od Papopulosa smo saznali da su mnogi grki obiaji isti kao srpski kad nam je Ivan, konzulov sin, ispriao kako se u Srbiji slavi Uskrs. Otvoreno i slobodno razgovarajui i igrajui se meu sobom, sklapajui prijateljstva i odlazei jedni

drugima u kue, stiui meusobno povjerenje, bolje smo upoznali jedni druge i saznali mnogo toga to bi, gledano spolja, izgledalo udno i besmisleno.
Sciaky, str. 152., 153., 154.

Godine 1908. u Solunu je bilo 48 jevrejskih kola, 32 turske, 20 grkih pravoslavnih kola, 7 francuskih i razne italijanske, bugarske, srpske i rumunske institucije. kole na francuskom jeziku bile su Alliance Israelite Universelle, Mission Lailjue, Lycee i Braa i sestre sv. Vincenta de Pola. Veina jevrejske gradske dejce sticala je obrazovanje u institucijama koje su bile van kontrole njihovih vjerskih vlasti.

Kakav je bio etniki sastav Soluna poetkom XX. stoljea? Da li su uenici bili pod uticajem svojih kola i kako? Kakav je etniki sastav vaeg razreda? Imate li drugove i drugarice drugih nacionalnosti?

9 Leon Sciaky, autor ovoga odlomka, roen je u Solunu 1893. godine. Njegova porodica potie od Jevreja protjeranih iz panije 1492, iz Italije 1493. i iz Portugala 1497. godine. Leon je 1915. godine emigrirao u New York, a njegova porodica ubrzo za njim (otac Salomon, majka Paloma, sestre Elda i Lora i brat Moris). Namjeravali su se vratiti kad se situacija u Turskoj smiri, ali se to nije desilo. Leon je studirao mainstvo na Institutu Prat u Bruklinu. 1922. oenio se Fransis Hilman iz Litvanije. Umro je u Meksiko Sitiju 1958. Prvi put je objavio svoja sjeanja iz detinjstvu u Solunu 1946. godine. 10 Sljedbenici Sabetaja Zevija koji su preli u islam.

37

EKONOMIJE I DRUTVA

TABELA 11 Nepismenost poetkom XX. stoljea (procenat nepismenih)

Zemlja* Francuska (1901.) Austrija (1900.) Maarska (1900.) Grka (1907.) Bugarska (1900.) Evr. dio Rusije (1897.) Rumunija (1899.) Srbija (1900.) Bosna i Hercegovina Ukupno 17,4 23,8 40,7 60,8 72.1 73,0 78,0 79,7 87,8 Mukarci 14,8 22,1 34,4 41,8 57,9 62,5 67,3 82,9 ene 19,8 25,5 49,6 79,8 86,9 83,1 70,6 92,9 93,4 Djeca** 16,9 31,3*** 36.2 55,0 68.4 77,5 78,3 87,3**** Izvor: Mayer, str. 102..

* Godina kolovanja ** kolskog uzrasta obino od 4 do 14 godina ***Od 6 do 10 godina **** Od 7 do 20 godina

Mislite li da postoji razlika izmeu mukaraca i ena, kad je rije o pismenosti? TABELA 12 Osnovne kole i uenici u Evropi (krajem XIX. i poetkom XX. stoljea)
Uenici na 1000 stanovnika 46 81 96 75 44 121 155 47 105 84 146 133 18 Uenici na 1000 stan. (od 5 do 15 godina) 175 376 436 351 187 608 899 238 525 393 670 598 76
Izvor: Sundhoussen, str. 555.

Zemlja* Srbija (1904.) Grka (1902.) Bugarska (1898.) Rumunija (1903.) Rusija (1903.) Belgija (1905.) Francuska (1903.) Portugal (1890.) panija (1901.) Italija (1901.) Austrija (1903.) Maarska (1905.) Bosna i Hercegovina (1899.)
* Godina kolovanja

kole 1.267 3.263 4.686 4.207 84.500 7.144 85.437 5.339 33.763 61.777 21.292 18.976 293

Usporedite tabele 11 i 12: moete li otkriti vezu izmeu kolovanja i pismenosti? Usporedite podatke iz zapadnih, junih i jugoistonih zemalja: da li se kolovanje podudara s ovom kategorizacijom?

38

BALKANSKI RATOVI

Sl. 10. Jevrejske ene pleu, Solun

Sl. 11. Tkalje, Avdela 1907. prvi balkanski film

Chr. K. Christodoulou, str. 39.

Megas, Souvenir, str. 27.

Braa Janis (1878.-1945.) i Miltijadis (1883.1964.) Manaki, vlakog porijekla, roeni su u Avdeli (oblast Grevena), a ivjeli su u Monastiru (Bitolj) do 1905. godine. Snimali su mnoge dogaaje, ljude, obrede i obiaje u oslabljenom Osmanskom carstvu i smatraju se oevima filmske umjetnosti na Balkanu. 1921./1922. otvorili su prvu stalnu kino salu u Monastiru. Film Tkalje (1907.) smatra se prvim filmom snimljenim na Balkanu.

U Solunu je bilo mnogo grupa profesionalnih pjevaa koje su nastupale na svadbama, obrezivanjima i drugim drutvenim skupovima. Jevrejski muziari su se zvali tchalghidjis. Pred balkanske ratove u Solunu je ivjelo oko 60.000 Jevreja, od ukupno 150.000 stanovnika.

Usporedite slike 2, 10 i 11. Pokuajte sastaviti dva pitanja koja se odnose na sve slike.

Opa pitanja za poglavlje Ic Naite podatke o obrazovnom sistemu u vaoj zemlji 1900-tih: osnovne i srednje kole, nastavni planovi, pohaanje nastave, udbenici itd. Naite neki udbenik s poetka XX. stoljea i usporedite ga s nekim svojim udbenikom. Otkrijte razlike i slinosti.

39

BALKANSKI RATOVI

DRUGO POGLAVLJE Politika

Ratovi su uglavnom rezultat politike odreene drave ili grupe drava sa zajednikim interesima. Balkanski ratovi nisu bili izuzetak od ovoga pravila. Poslije Berlinskog sporazuma u julu 1878., glavni problem za drave u jugoistonoj Evropi bio je nacionalno ujedinjenje ili nacionalno pitanje, kako se to tad zvalo. Ideja ivota u homogenoj jednonacionalnoj dravi, koja je morala obuhvatiti sve teritorije za koje se iz historijskih ili demografskih razloga smatralo da pripadaju jednom narodu, dominirala je kolektivnim miljenjem. Zato su teritorijalna razgranienja odreivana mirovnim sporazumima smatrana neprihvatljivim ili privremenim. Veliki dio Balkanskog poluostrva ostao je pod vladavinom sultana i susjedne zemlje su ga smatrale teritorijom za osvajanje. Politiku suparnitva u regiji pokrenule su velike sile, koje su eljele ojaati svoj uticaj na Poluostrvu u sluaju diplomatskog ili vojnog sukoba. Takozvano Istono pitanje bilo je sve od poetka XIX. stoljea na samom vrhu diplomatskog dnevnog reda, iz straha od nekog evropskog rata i zbog rijeenosti da se odri status quo. Napor da se pomire raspad Osmanskog carstva i evropska ravnotea snaga generirao je nebrojeno planova za mogue rjeenje. Dvjema alternativama, dalje opstajanje Osmanskog carstva ili njegova podjela izmeu velikih sila, usprotivile su se nove balkanske drave koje su nacionalnu integraciju zamiljale kroz teritorijalnu ekspanziju. Poslije Berlinskog kongresa velike sile su bile primorane da integriraju budunost balkanskih drava u svoju politiku kroz sfere interesa. Politike balkanskih vlada koje su vodile u rat, osporavali su samo pojedinci i male politike grupe u balkanskim drutvima. Socijaldemokrati su bili jedina dobro organizovana politika grupa koja se protivila ratnoj politici. Kreirali su ideju o balkanskoj federaciji koja bi bila jedno ope rjeenje za sve politike i drutvene probleme junoevropskih zemalja. Meutim, uticaj ovih grupa bio je beznaajan i one nisu predstavljale pravu alternativu dominantnoj politici. Od XIX. stoljea osmanski nadnacionalni koncept je obeavao mirnu koegzistenciju svih naroda unutar moderniziranog carstva. Meutim, autokratski reim Abdula Hamida, koji je 1877. raspustio prvi osmanski parlament, izazivao je protivljenje i zavjere i kranskih i muslimanskih podanika. Poslije 30 godina autokratije, Mladoturska revolucija dovela je i do izbora i do pojave turskog nacionalizma. Umjesto da pomiri nemuslimanske podanike sa osmanskom vlau, ona je doprinijela raspadu Carstva. Balkanski iredentizam se suoio sa turskim nacionalizmom Komiteta za jedinstvo i napredak. Trajnija posljedica osmanskog poraza u balkanskim ratovima zapravo je bilo naputanje osmanskog nadnacionalnog koncepta u korist agresivnog nacionalizma. Pokretake ideologije se mogu nai ne samo u suprotstavljenim nacionalizmima ve i u ideolokim promjenama irom Evrope na prelasku iz XIX. u XX. stoljee. Kult mladosti, potraga za novim ovjekom, novi ideal militantne mukosti, drutveni darvinizam i, najzad, pozitivna slika rata bili su ideoloki trendovi koji su pripremili evropska drutva za rat koji se predviao i oekivao. Izvori u ovom poglavlju se ne trude detaljno dokumentirati mnoge vidove unutranje politike balkanskih zemalja i njihovu spoljnu politiku u kontekstu istonog pitanja. Oni ne tee zabiljeiti razliite ideoloke trendove koji su se u regiji proirili krajem XIX. i poetkom XX. stoljea, ali nam pomau shvatiti sloenost politikih i ideolokih faktora koji su balkanske narode uvukli u meusobni rat.

41

POLITIKA

IIa. Pokretake ideologije

Karta 1: Nacionalne aspiracije balkanskih zemalja

Carnegie, str. 38..

Sl. 12. Rumunski on rumunska karikatura, 1913.

Furnica, IX, br. 20, 17. jan. 1913.

Tekst karikature: Gazda Karole, zato je uzalud popravljate kad neete da zakrpite i on? Kakav on? on drave. Zar ne vidite u kakvom je stanju?

42

BALKANSKI RATOVI

TABELA 13 Suparnike statistike o Makedoniji

Grka statistika (Delijani, 1904.) (bez Kosovskog vilajeta) Turci Bugari Grci Albanci Vlasi Jevreji Romi Srbi Ostali Ukupno 634.017 332.162 652.795 25.101 53.147 8.911 18.685 1.724.818 Carnegie11, str. 28., 30.

Bugarska statistika (Kanev, 1900.) Turci Bugari Grci Albanci Vlasi Jevreji Romi Srbi Ostali Ukupno 499.204 1.181.336 228.702 128.711 80.767 67.840 54.557 700 16.407 2.258.224

Srpska statistika (Gopevi, 1889.) Turci Bugari Grci Albanci Vlasi Jevreji Romi Srbi Ostali Ukupno 231.400 57.600 201.140 165.620 69.665 64.645 28.730 2.048.320 3.500 2.870.620

Obino se smatralo da se Makedonija sastoji od vilajeta Solun, Janjina (Kosovo) i Bitolj.

Pokuajte objasniti zato prema bugarskoj statistici Bugari ine veinu stanovnitva, Grci prema grkoj, a Srbi prema srpskoj statistici. Na karti 1 identificirajte teritorije gdje se interesi balkanskih zemalja preklapaju. Usporedite ovu tabelu sa tabelom 3 bez pokrajina Edrene i Skadar.

11 Karnegijev komitet: poslat od strane Fondacije Karnegi da istrai zloine poinjena za vrijeme balkanskih ratova. Fondaciju je osnovao Endru Karnegi, ameriki industrijalac i filantrop. lanovi Balkanske istrane komisije: dr. Jozef Redlih, profesor javnog prava na Bekom univerzitetu (Austrija), baron Deturnel de Konstan, senator (Francuska), asten Godar pravnik i poslanik u donjem domu parlamenta (Francuska), dr. Valter uking, profesor prava na Univerzitetu u Marburgu (Nemaka), Fransis Herst, izdava Ekonomista (Velika Britanija), dr N. H. Breilsford, novinar (Velika Britanija), profesor Pavle Miliukov, lan Ruske dume, dr. Semjuel Daton, profesor na Tiers koledu, na univerzitetu Kolumbija (SAD).

43

POLITIKA

II-1. Oekivanja jednoga srpskog vojnika Srpski vojnik je, poput grkog, vrsto vjerovao da e u Makedoniji nai sunarodnike, ljude koji govore njegov jezik i koji e ga pozdravljati sa ivio. Ali naao je ljude koji su govorili drukijim jezikom, koji su uzvikivali hura! Ili je pogreno shvatao ili nita nije shvatao. Teorija o postojanju srpske Makedonije i grke Makedonije koju je nauio u mladosti bila je pogrena. Ali njegovo patriotsko uvjerenje da Makedonija mora postati grka ili srpska, ako ve nije, ostalo je netaknuto. Nesumnjivo da je Makedonija za njega bila onakva kakva je bila u vrijeme Duana Silnog ili u vrijeme bizantskih careva. Bugarski agitatori i aktivisti su stanovnitvu usaivali ideju da su Bugari. Ali agitatore treba protjerati iz zemlje i ona e postati ono to je uvijek bila, srpska ili grka. Ko su bili ti agitatori koji su primorali narod da zaboravi srpski i grki jezik? Prvo, to su bili sveenici, zatim uitelji i, najzad, revolucionarni elementi koji su pod starim reimom osnovali jednu organizaciju, zatim predvodnici bandi i njihovi lanovi, seljaci koji su ih snabdijevali hranom i novcem jednom rijeju cjelokupno muko stanovnitvo u zavisnosti od toga koliko je bilo obrazovano i informirano.
Carnegie, str. 51., 52..

rtvom osloboditi svoj narod od ugnjetavanja, ili da e, iako ni on ni njegova volja nee pobijediti, to krvoprolie biti od koristi njegovoj zemlji i ljudima uope. Ta moralna crta zahtijeva odreeno materijalno stanje, odreeni stepen kulture, odreena graanska prava i takva vojska e ili biti nepobjediva, ili e veoma skupo platiti svoj poraz.
Popescu, str. 5., 6..

Koji muki ideal je predstavljen u ovom dokumentu? Da li vi mislite da su regruti ili u borbu ne oklijevajui?

II-3. Turci i osmanski nadnacionalni koncept Predgovor Napisao sam ovaj kratak roman prije pet godina. Moj cilj nije bio stvoriiti knjievno djelo. Samo sam elio uporediti udne ideje naega prosvijeenog naroda s drutvenim realnostima. Upoznao sam mnoge nae velike ljude itajui ustav. Gotovo sve njihove ideje mogu se sabrati u sljedee: Biti Osmanlija je zajednika oznaka nacionalne pripadnosti. Biti Osmanlija ne znai samo biti Turin ili musliman. Svaki pojedinac pod osmanskom jurisdikcijom pripada osmanskoj naciji (Osmanli milleti) bez obzira na etniku ili vjersku pripadnost (bila tefrik i cins-u mezheb). Meutim, ova ideja bila je obina iluzija u onim umovima koji su bili produkt nenacionalnoga obrazovnog sistema tanzimata. Nije postojala mogunost formiranja zajednike nacije od pojedinaca drukijeg jezika, vjere, morala, historije i kulture, pojedinaca koji su se ponosili razliitim stvarima. Da li je osmanski znaio jo neto osim imena nae drave? Nijemce, koji su iveli u Austriji, niste mogli zvati Austrijancima ili Habzburgovcima. Nijemac je Nijemac gdje god da ivi. Tako je i s nama, narodom koji govorimo turski, narodom s hiljadugodinjom historijom i jo starijom mitologijom. Mi smo bili Turci

Kako su vojnici bili obuavani? Pokuajte shvatiti zato su bili obuavani na taj nain. Na koji nain je ovaj tekst povezan sa statistikama prikazanim u gornjim tabelama? Moete li nai bilo kakav dokaz u ovoj itanci, ili bilo gde, koji bi osporio tumaenje gornjeg teksta?

II-2. Ideologija rtve, rumunski vojnik Mladi ovjek koji ne oklijevajui ode u borbu dobro znajui da tamo moe i poginuti, koji se odrie najsnanijeg instinkta za samoodranjem i mirno ide pred cijev puke, mora ispunjavati neke moralne uvjete, mora biti uvjeren da e svojom

44

BALKANSKI RATOVI

bilo da smo ivjeli u Osmanskom carstvu, na Kavkazu, u Azerbejdanu, u Turkistanu, u Buhari, u Kagaru ili bilo gdje drugdje. S druge strane, naa inteligencija je, dajui mistino znaenje terminu osmanski, imala tako besmislene politike poglede i drutvene ciljeve, da se ovjek zaplae!
Omer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz.

Omer Sejfedin (1884.-1920.) pisac kratkih pria, propagandist, zagovornik govornog (ili narodnog) turskog jezika, vatreni modernist-nacionalist. Tvorac je konsolidirane demonologije. U veini njegovih romana najee teme su nacionalizam i manjine. Neki su o balkanskim ratovima i o bugarskim zvjerstvima. Njegov roman Naih sedam spavaa pisan je u vidu dnevnika izmiljenog Ermena, biveg revolucionara, po imenu Hajkijan. U predgovoru iz 1918. godine, malo prije njegove smrti, Sejfedin tvrdi da je roman napisao 1913. godine. Ali, prema Halilu Berktaju, roman je napisan 1918., kao direktno izvinjenje ili odbrana od optube za ratne zloine na suenju koje je poelo u okupiranom Istanbulu.

bila je dolina u kojoj je ivio. Rekli su mu da e biti drukije sad kad je proglaen hurriet12. A on se nadao da to znai kraj iznudama poreznika, begovoj aroganciji, brutalnosti vojnika. Nadao se da e sad bez straha moi obraivati svoju njivu. Moda e mu ostati vie hrane koju su on i njegova porodica tekom mukom proizveli. Tako je on shvatao slobodu. Svoje volove, nekoliko stvari u kolibi, svoju njivu i svoju crkvu to je bilo sve od Carstva to je elio sauvati. Ali nije bilo tako. Iznenada su doli i rekli da njegov sin mora u vojsku, u vojsku s Turcima. A onda su jednog dana anadolski vojnici opkolili seoce. Upadali su u kue, otvarali sanduke i cijepali slamarice. Trae puke, rekli su. Pretukli su ga i izvrijeali njegovu enu kad je rekao da nema puku. Kaurine13, rekli su, daj puku ili emo te ubiti. Srea to je imao neto para da im dadne. Sveenik njegove crkve u selu iza planine bio je uhapen. Okovali su ga i odveli u Konak14. Niko nije znao za ta je optuen. Ne, Turcima se nije moglo vjerovati. Stari Turci, Mladoturci, "hurriet" ili ne, svi su bili isti. Htjeli su da im se krani klanjaju, da padaju na koljena. Godine 1911. Mladoturska partija i njen novi reim postali su prava mora. Uzalud je pokuavala povratiti povjerenje naroda koje je imala na poetku kad je u Solun dovela novog sultana15 i prikazala ga na paradi u Albaniji.
Sciaky, str. 248. .

Kakva je bila ideologija osmanskog nadnacionalnog koncepta? Zato Sejfedin misli da je njegova ideja bila iluzija?

II-4. Osjeanja kranskih seljaka prema Mladoturcima u osmanskoj Makedoniji Seljak koji je ivio u kolibi od blata u svome udaljenom seocetu nije nimalo mario za integritet Osmanskog carstva. Sve to je znao o Carstvu
Sloboda. Pogrdni turski naziv za krane. Znai nevjernik. 14 Velika zgrada, palaa. U Solunu zgrada vlade. 15 Mehmed V Reat (1911.-1918), 35. sultan i sin Abdulmedida. Naslijedio starijeg brata Abdulahamida (1909.). Predao svu vlast CUP-u i politiarima. Umro prije kraja Prvoga svjetskog rata.
13 12

45

POLITIKA

Sl. 13. Komite u oblasti Kastorija, poetak XX. stoljea

i krv i da to prije postanu stvarnost. A zato jo nisu postale stvarnost? Za to ima mnogo razloga: greke iz nae historije (i srpske i bugarske), naa prolost, i dalja i blia, nedostatak zrele politike misli meu onima koji upravljaju sudbinom ili naim dvjema dravama, sklonost ka meusobnim sukobima i suparnitvo tipino samo za Slavene. Kao to se vidi, ima mnogo prepreka realizaciji ove ideje. Treba se naoruati hrabrou za meusobne ustupke; treba nam hrabrost da zaboravimo sve sebine nacionalne interese i da mislimo samo na jedno: da e i bugarski i srpski narod biti slobodan, moan samo u bratskom maru napred i u vrstom politikom savezu.
Balkanski rat u slici i rijei, br. 6, 24. feb. (9. mart) 1913.

Pokuajte objasniti zato je, po Vazovu, balkanskim narodima bilo vrlo teko ujediniti se. Mislite li da je poetkom XX. stoljea susjednim zemljama bilo mogue da zaborave svoje sebine nacionalne interese? Da li je to mogue danas?
Papazoglu, str. 106.

Desno je vojvoda (voa) Marko Ivanov iz Kailara (danas Foufa u oblasti Kastorija) roen 1877., a umro u Sofiji 1933. godine. U sredini vojvoda Manol Rozov iz Bobita (danas Verga u oblasti Kastorija), roen 1878., ubijen 3. septembra 1903. Fotografija je vjerovatno snimljena pred sami Ilindenski ustanak.

II-6. Balkanski savez, prema Srpskoj socijaldemokratskoj partiji A. Iz govora voe Srpske socijaldemokratske partije Dimitrija Tucovia na antiratnom protestu 1912. godine Mi, socijaldemokrati se u pogledu na nacionalnu slobodu razlikujemo od buroazije. Jer buroazija hoe slobodu za svoj narod po cenu unitenja slobode drugih naroda. Ako bi se Makedonija prisajedinila Bugarskoj, onda bi na svakog jednog Bugarina koji bi bio osloboen, dolazio po jedan ili vie porobljenih Srba, Grka, Rumuna, Turaka itd. Ako bi se Stara Srbija pridruila Srbiji, onda bi opet na jednoga slobodnog Srbina dolazila po dva porobljena Arnautina, Turina, itd. Mi hoemo slobodu svog naroda ne unitavajui slobodu drugih. Ovaj cilj se moe postii jedino stvaranjem na Balkanu jedne politike celine u kojoj bi svi narodi bili potpuno ravnopravni: i Srbi, i Bugari, i Grci, i Rumuni, i Crnogorci i Cigani, bez obzira na to u kojoj je oblasti prije nekoliko vekova koji vladar vladao.

II-5. Ideja o balkanskom savezu Ivana Vazova, bugarskog pjesnika Prije osam godina, kad su uestali bratski sastanci srpske i bugarske akademske mladei i kulturnih radnika, na urednik je zamolio mnoge slavne bugarske politiare, pisce, javne linosti da daju svoje miljenje o balkanskom savezu koji je u to vrijeme bio samo san patriota na objema stranama. Evo ta je najvei ivi bugarski pjesnik Ivan Vazov, odgovarajui na na zahtjev, rekao o balkanskom savezu: Balkanski savez su dvije rijei kojima od sveg srca elim da dobiju tijelo

46

BALKANSKI RATOVI

B. Iz govora lana Srpske socijaldemokratske partije D. Lapevia u Narodnoj skuptini, 7. (20) oktobra 1912. godine Mi smo, gospodo, protivnici status quo-a, mi nismo za odranje feudalnog i kastinskog carstva turskog, kao to nismo za odranje carstava i kraljevstava drugih; mi smo za ukidanje status quo-a na cijelom Balkanskom poluostrvu i za jednu demokratsku revoluciju, koja bi bila jedina garantija ne samo za nae oslobaanje i za davanje otpora kapitalistikim zemljama evropskim, nego, ako hoete, jedini put za nae nacionalno ujedinjenje i nacionalno ujedinjenje svih balkanskih naroda. [...] Podela Balkana u zasebne male zemlje stvarae razlog za nova trvenja meu balkanskim narodima i dravicama. Onda e Srbi krenuti da oslobode Srbe pod bugarskom vladavinom, a Bugari da oslobode Bugare pod srpskom vladavinom. To e izazvati beskrajne sukobe, oslabljeni balkanski narodi e stradati i Balkan e polako, kao zrela kruka, pasti u ruke pohlepnih evropskih kapitalista sa imperijalistikim apetitima i kolonijalnom ei. [...] Mi smo, gospodo, protiv rata izmeu balkanskih naroda ne samo zato to bi on bio krvav i straan i to bi nas ponizio i unitio, nego bi i njegove posledice bile uasne, osim ako se evropske sile ve nisu dogovorile da odmah i direktno podele Balkan.
Lapevi, Rat i srpska socijalna demokratija, str. 61.-66..

ekonomskog, politikog i kulturnog saveza koji je cilj balkanskih socijaldemokrata. Ali sporazum koji su postigle balkanske vlade obeshrabruje protivnike ideje Balkanskog saveza. Ako taj sporazum bude na snazi i poto ove zemlje potpuno poraze zajednikog neprijatelja, ovo e biti odluujui korak prema vrem i jaem savezu balkanskih naroda, prema balkanskoj federaciji. Naa je tenja da i Turska ue u Balkanski savez, jer bez Turske, kao nezavisne drave, ne moe biti ni pravog ni konanog saveza balkanskih naroda poto 4-5 miliona Turaka ivi na Balkanu. Meutim, buroazija i vladajue dinastije u ijim rukama je danas mo na Balkanu, preferirale su kranski savez balkanskih zemalja protiv Turske.
D. Blagoev 17 , Bulletin, br. 9.

ta je, prema socijalistikim partijama Bugarske i Srbije, alternativa podjeli i aneksiji Makedonije? Usporedite dokumente II-6 i II-7. Vidite li neke razlike? Ako vidite, pokuajte ih objasniti. Dajte svoj komentar o ideji balkanske federacije. Da li je ona bila ostvariva u ono vrijeme?

II-8. Izvjetaj Socijalistike federacije Soluna, poslat MSB-u 1913. Zasnovano na realnosti injenica, podravamo ideju da se narodima koji ive na ovim prostorima ostavi mogunost da slobodno pokazuju svoje tenje i izraavaju svoju volju. Tako se oni nikad ne bi borili jedni protiv drugih; svi bi se borili protiv autoritarnog reima, ujedinjeni i zajedno s turskim stanovnitvom. Borba izmeu njih bila je bezuspjena, jer nijedan narod ne ostvaruje svoje interese nameui se drugima, ve naprotiv, vrstim saveznitvom i saradnjom. Balkanski narodi su toliko izmijeani unutar jedne teritorije da bi interesi svakog od njih bili zadovoljeni jedino u reimu potpune nacionalne ravnopravnosti. [...]

II-7. Izvjetaj Centralnog komiteta Bugarske laburistike socijaldemokratske partije (lijevo krilo) ISB-u 16 Sofija, 13. novembar 1912. Savez balkanskih zemalja koji su donedavno buroaske voe smatrale utopijom, danas je fait accompli. U stvari, mi smo prilino daleko od onoga
16

Meunarodni socijalistiki biro odjeljak Druge internacionale meunarodnog saveza socijalistikih partija, ustanovljen 1889. u Parizu. Poslije Prvoga svjetskog rata se raspao.. 17 Dimitar Blagoev (1856.-1924.), je bio osniva Bugarskog socijalistikog pokreta 1891. i voa BLSDP-a (lijevo krilo). BLSDP se 1903. podijelio na dva dijela. 1919. nazvan je Bugarska komunistika partija.

47

POLITIKA

Neostvariva podjela I tako, svako rjeenje pitanja Makedonije i Trakije koje bi imalo za cilj podjelu ovih pokrajina izmeu starih i novih balkanskih saveznika, Bugarske, Grke, Srbije i Crne Gore, ak i samo izmeu posljednja tri, umjesto da donese zadovoljstvo, umjesto da ljudima koji su se toliko muili donese olakanje, samo bi otvorilo novo razdoblje patnji za njih. A Balkan bi se, vie nego sad, pretvorio u polje anarhije i suparnitva. Ako bi stare pokrajine evropske Turske bile razdijeljene, Balkan bi bio stalna prijetnja evropskom miru.
Elefantis, str. 44., 48..

Koristei tekstove II-6, II-7 i II-8 opiite dva rjeenja koja su predlagali balkanski socijalisti o budunosti cijeloga Balkana, a posebno Makedonije. Napravite dva spiska argumenata. Socijalistika federacija Soluna osnovana je 1909., i opstala je do 1918. godine kad je, zajedno s drugim socijalistikim organizacijama, postala Laburistiko-socijalistika partija Grke. Njeni lanovi su uglavnom bili Jevreji, ali je bilo i Bugara i

neto Grka i muslimana. Dok su bugarski socijalisti slijedili njemaki model Karla Kauckog (zahtijevajui princip nacionalne nezavisnosti), Federacija je, kao i srpski socijalisti, slijedila austrijski model Karla Renera i Ota Bauera koji su odvajali pojam nacionalnosti od nacionalne teritorije. Federacija je bila protiv podjele osmanskih teritorija u Evropi, a za ukidanje osmanskog apsolutizma i za uspostavu socijalizma. To je razlog to je ona, za razliku od ostalih balkanskih socijalista (npr. Bugara), podrala Mladotursku revoluciju oekujui od CUP-a (Komitet za jedinstvo i napredak) politiku i drutvenu modernizaciju Osmanskog carstva. Poslije Prvoga balkanskog rata i prije Bukuretanskog mirovnog sporazuma, Federacija je revidirala svoje pozicije, ovog puta podravajui autonomiju Makedonije (i Trakije). Ova nova pozicija ponavlja se u izvjetaju poslanom MSB-u pod naslovom Rjeenje balkanskog pitanja i anonimno potpisanom sa Balkanac. Ope pitanje Usporedite osmanski nadnacionalni koncept, ideju o autonomnoj Makedoniji i ideju o balkanskoj federaciji: moete li prepoznati zajednike elemente i razlike?

TABELA 14 Ljudski resursi za vrijeme balkanskih ratova 1912.-1913.

Zemlja 1. Bugarska 2. Srbija 3. Grka 4. Crna Gora Ukupno 5. Turska Stanovnitvo (u hiljadama) 4.430 2.910 2.630 247 10.217 23.000 Mukarci (u hiljadama) 2.253 1.500 1.350 127 5.230 12.000 Opa mobilizacija (u hiljadama) 800 530 480 60 1.870 4.200 Maks. snaga oruanih sila (u hiljadama) 67 175 90 30 902 40

G. Georgiev, Ljudski resursi zamalja koje su sudjelovale u Balkanskom ratu 1912.-1913..

Usporedite brojke i napiite zakljuak o vojnom potencijalu zemalja u ratu.

48

BALKANSKI RATOVI

II-9. Novine vladajue partije u Bugarskoj o srpsko-bugarskom sukobu oko Makedonije 1913. godine Od poetka do kraja ovaj velianstveni ep u vezi je sa sudbinom Makedonije. Da Bugarska u poetku nije preuzela obavezu prema Srbiji da teritorije u Makedoniji treba podijeliti prema ugovoru, ona ne bi nikad, ni pod kojim uvjetima, ratovala protiv Srbije. Da je u pitanju bilo cijepanje i ustupanje bugarskih teritorija, Bugarska bi odavno nala druge saveznike uz

iju pomo bi i Srbija mogla biti podijeljena. Vjerovali smo Srbiji na rije koju su sa suzama u oima dali njezini zvanini predstavnici. Bugarska je potpisala mirovni sporazum sa Srbijom koji e, kad bude objavljen, pokazati da ona vie brine o dobrobiti Srbije nego o oslobaanju krana pod turskim jarmom.
MIR, 3887, 17. MAJ 1913. U KIKILOVA, BALKANSKITE VOINI.

Mir je bio organ Narodne partije, vladajue partije za vrijeme Balkanskog rata; rusofil.

Sl. 14. Albanija brani Skadar i Janjinu od majmuna-Crne Gore, tigra-Grke i zmije-Srbije

Tekst karikature: Bjeite od mene! Krvopije!

Dielli (Sunce), 13. februar 1913., str. 3.

49

POLITIKA

Sl. 15. Rumunija pod teretom mandata evropske civilazije

Gazeta Ilustrata II, 6. juli 1913., str. 1.

Prijevod: Rumunija zastupa evropsku civilizaciju; Bugari varvari sa Balkana.

Opiite simbolike figure na slikama 14 i 15. Kako su predstavljeni susjedi ovih zemalja?

50

BALKANSKI RATOVI

II-10. Tumaenje rumunskih interesa od strane jednog profesionalnog historiara neposredno poslije balkanskih ratova Operacija nazvana Vojna akcija Rumunije bila je zasnovana na trima takama vanim za ostvarivanje vitalnih rumunskih interesa na Balkanskom poluostrvu: 1. Napori da se glas Rumunije uje u odluujuim trenucima na Balkanskom poluostrvu. 2. Politike i organizacione dravne tendencije Rumunije koja kao susjed balkanskih saveznika ima drutvene i ekonomske interese u odravanju stalne ravnotee.

3. Nacionalno pitanje predstavljeno: a. osiguranjem teritorije Dobrude; b. regulacijom statusa sunarodnika iz Makedonije.
Grunberg, str. 7..

Koji su bili vitalni interesi Rumunije pred sam rat? U kojoj mjeri se oni razlikuju od interesa drugih balkanskih zaraenih zemalja? Ima li slinosti u dranju Rumuna prema Bugarskoj i dranju drugih balkanskih naroda prema Osmanskom carstvu? Da li su rumunski interesi mogli biti nametnuti u ratnoj situacij, a da ne vode u rat?

Opa pitanja za poglavlje IIa Istraite postojee dokumente o entuzijazmu regruta za rat (a) na poetku balkanskih ratova i (b) na poetku Prvoga svjetskog rata. Usporedite dokumentaciju Balkana i onu Zapadne Evrope i pokuajte prepoznati zajednike elemente. Simulirani dijalog Podijelite se u dvije grupe i koristei dokumenta iz ovoga poglavlja i pokuajte dati argumente (a) za rat i (b) protiv rata.

IIb. Istono pitanje

II-11. Prikaz Istonog pitanja jednog francuskog historiara, 1898. A. Islam protiv kranstva Istono pitanje je dugo bilo ogranieno na odnose izmeu Osmanskog carstva i kranskih evropskih zemalja. I nije moglo biti drukije poto su jedini problemi s kojima su se evropski politiari suoavali bili nezavisnost dunavskih kneevina18 ili nezavisnost Grke, rat izmeu Rusije i Turske oko premoi na Crnom moru, autonomija Egipta, unutranja organizacija i administrativne reforme Osmanskog carstva pod evropskim uticajem, diplomatski odnosi izmeu kranskih sila i sultana [...] Ali termin Istono pitanje trebalo bi imati ire znaenje. Najbolji nain da se bavimo problemima koje sam naveo jeste da ih smjestimo u kontekst
18

historije cijelog islamskog svijeta. Svi politiki (i drutveni) problemi naeg doba vie se ne predstavljaju kao stvar Evrope, ve kao globalni problemi u koje su Peking, Cape Town (Kejptaun) i New York upleteni isto koliko i Pariz, London ili Berlin. Mi se moramo suoiti s politikim problemima u skladu s njihovim znaajem za globalni razvoj. Treba dati jasnu i kratku skicu Istonog pitanja u irem smislu, kao historiju odnosa izmeu islama i kranskog svijeta. Islam se od 7. do 17. stoljea, u periodu od hiljadu godina, proirio na cijelu zapadnu i junu Aziju, na sjevernu Afriku i junu Evropu, nameui svoju religioznu i politiku vladavinu. U Srednjem vijeku su im se samo panija i neka mediteranska ostrva uspjela oduprijti. Napori kranske Evrope da se kriarskim ratovima odupre islamu bili su slabi pa su kranske zemlje u Osmanskom carstvu potraile saveznika. Ali od XVII. stoljea Osmansko carstvo je poelo

Vlaka i Moldavija.

51

POLITIKA

slabiti zbog zloupotrebe vlastite snage i napretka, a jo vie zbog svoje nesposobnosti da asimilira podjarmljene narode, da ih sjedini s Turcima, koji su ostali osvajai na neprijateljskim teritorijama.

C. Evropski koncert I tako se tokom posljednjih zakoljica Istoka, francusko-ruski savez vidio samo kao dirigent evropskog koncerta, koncerta gdje su instrumenti bili usaglaeni jedino kad se ne uju. Na kraju krajeva, ako egoistiki slijedimo svoje interese, ova politika statusa qvo je za nas konano rjeenje. Jedino ona nee dovesti do opasnosti od iznenadnog izbijanja evropskog rata iji obim, trajanje i rezultat niko ne moe predvidjeti.
Driault, str. 66., 67., 72., 73., 75.

B. Osmansko carstvo i balkanski narodi to se evropske Turske tie, borbene tenje Bugara, Srba, Grka i Austrije onemoguuju bilo kakvo razumijevanje meu ovim silama. U jednom periodu su, meu svim turskim neprijateljima, Grci smatrani prirodnim nasljednicima tih evropskih oblasti. A Grci su sanjali o tome da Istanbul opet postane grki. Ali njihovi snovi su osujeeni i, da su Turci umjeli organizirati dobru administraciju, mnogi Grci bi prihvatili tursku hegemoniju samo zbog mrnje prema kranskim suparnicima. Danas su Bugari najborbeniji narod na Balkanu, zemlja se najbre razvija i ima najstabilniju i najaktivniju vladu. Ve su zauzeli veliki dio Trakije, a cilj im je zauzeti i cijelu Makedoniju. Meutim, ovaj, najveim dijelom seljaki narod, koji nema trgovinu ni industriju, vrlo je siromaan. Oni nisu u stanju preduzimati vojne operacije i zadovoljavaju se time da od sultana izvlae stalne koncesije, prijetei mu napadom koji nikad nisu izveli. Bugarska zajedno sa Rumunijom blokira Rusiju tako da ova vie ne moe doi do Istanbula kopnenim putem. Rusija bi to mogla preko Male Azije, ali ona nikad ne bi dozvolila Bugarima da se smjeste na Bosfor. Ambicije Bugara prema Makedoniji nisu toliko u suprotnosti sa Srbijom, koja izgleda nije u stanju stvoriti veliku Srbiju svojih snova, koliko sa Austrijom koja je, zbog okupacije Bosne, primorana da gleda prema Solunu. U tom sluaju bi Makedonija bila potpuno odvojena od Bugarske i podijeljena izmeu Crne Gore, Albanije i Grke.

Ovaj tekst je odlomak iz predgovora Gabrijela Monoa u knjizi njegovog studenta Eduara Drioa o Istonom pitanju. Gabrijel Mono (1844.-1912.), profesor u Ecole Pratiljue des Hautes Etudes (kola praktinih studija) i na College de France (Francuski koled), bio je osniva pozitivistike historije u Francuskoj. Eduar Drio (1864.-1947.) bio je profesor historije i geografije na Sorboni.

ta je sutina Istonog pitanja prema Gabrijelu Monou? Kako je Istono pitanje predstavljeno u vaim udbenicima?

52

BALKANSKI RATOVI

Sl. 16. Divno strailo za ptice, karikatura E. Muanovia (Beograd, 1912.)

Objavljena u ruskim novinama Iskr 45, 1912.

Tekst karikature: Austrijanac: Straar! Pljaka!

53

POLITIKA

Sl. 17. Krava muzara (osmanska karikatura, 1909.)

Naprotiv, oni su tvrdili da je u interesu velikih sila da Bugarska pobijedi jer bi u tom sluaju ona preuzela dominantan poloaj na Balkanu i mogla bi sauvati mir u tom dijelu Evrope. Samo poslije toga Balkan vie ne bi bio izvor ratova i nemira. Nisam mogao ni zamisliti veu budalatinu od podravanja tog stava.
Martulkov, str. 275.

Koja je bila uloga velikih sila u balkanskoj politici, prema ovom autoru?

II-13. Cirkularno pismo ruskog ministra inostranih poslova Sazonova ruskim diplomatskim predstavnicima u inostranstvu, 18. oktobar 1912. MINISTARSTVO INOSTRANIH POSLOVA CIRKULARNO PISMO RUSKIM DIPLOMATSKIM PREDSTAVNICIMA U INOSTRANSTVU

Kalem, 22. juli 1909., u Brummett, str. 172.

Sankt Petersburg, 18. oktobar 1912. Od poetka pogoranja krize na Balkanu sljedee dvije take jasno su predoene carskom ministarstvu: 1. Da je izbijanje rata na Balkanu gotovo neizbjeno i 2. Kako je neophodno uiniti sve za mir u regionu, treba istovremeno preduzeti mjere za lokalizaciju rata u sluaju njegovog izbijanja. Tek kad se postignu ova dva cilja, moemo oekivati direktan kontakt s bekim kabinetom. [...] Ako i dalje nastavimo s ocjenama znaenje ovih akcija, prvo moramo ukazati na deklaraciju o nepovrjedivosti teritorijalnog statusa qvo i drugo, moramo biti svjesni sljedeih faktora: Ope je poznato da je ova deklaracija bila neraskidivo povezana s jo jednim faktorom da e i velike sile preuzeti odgovornost za uspjeh reformi. A ko ih je sprijeio u tome? Balkanske zemlje? Ne, one su samo provele istraivanje o znaaju ugovorenih garancija. Zapravo je bilo potpuno obrnuto. Velike sile nisu traile od Turske takvu deklaraciju i Turska je

Tekst karikature Turski vojnik: Dosta ste uzeli. Ostavite malo i za gazdu.

Pogledajte obje karikature: koga predstavljaju figure na njima? Kako je predstavljena politika velikih sila prema Osmanskom carstvu?

II-12. Uloga velikih sila, prema opisu makedonskog revolucionara iz Velesa Izgledalo je da su svi poludjeli. Nisu mogli ni zamisliti da pobjednika bugarska vojska moe biti poraena. vrsto su vjerovali u njenu pobjedu. Isticao sam im da e Bugarska protiv sebe imati velike sile Antante koje su tada dominirale Evropom. Pokuavao sam dokazati da te iste velike sile u sluaju pobjede Bugarske nee dozvoliti da interesi Srbije i Grke budu ugroeni.

54

BALKANSKI RATOVI

odgovorila da nee dozvoliti stranu intervenciju i da e sama provesti neophodne reforme. Tako je drugo pitanje koje se odnosi na deklaraciju provoenje reformi od strane velikih sila ostalo nerijeeno zbog Turske, koja nije dozvolila stranu intervenciju. Ovo, po naem miljenju, ponitava deklaraciju o nepovrjedivosti teritorijalnog statusa quo. Uprkos tome, mi neemo biti prepreka balkanskim zemljama u ovom pitanju. Ako razmiljajui na ovakav nain pitanje statusa quo nije za nas od presudnog znaaja, u sluaju njegovog krenja treba istai sljedee: 1. Nedostatak interesiranja velikih sila za teritorijalna irenja i 2. Kao kompenzacija, princip ravnotee izmeu balkanskih zemalja zasnovan na ugovorima koji su prethodili njihovom savezu. U potpisu: Sazonov
Balkanski rat ili Ruska narandasta knjiga, str. 19.-21.

stanovnitvo u Maarskoj se oajniki bori protiv ideje maarske drave. Austrija je aneksijom Bosne i Hercegovine ojaala srpski iredentizam i to je razlog to podrava Bugare s kojima nije ni u kakvom etnikom sukobu.
Vitorul, VI, br. 1921., 16./29. juni 1913., str. 1.

II-16. Odlomak iz knjige jednog rumunskog politiara Rat izmeu balkanskih saveznika sigurno je pripreman u Beu. Austro-Ugarska je na sve naine htjela sprijeiti jaanje Srbije. Grof Berhtold se nadao podrci bugarskog cara Ferdinanda i rumunskog Karola I. Poto se Ferdinandovo nareenje vojsci da napadne Srbe podudarilo s bekim vrstim obeanjem da e mu pomoi Rumuni....
Diaconescu, str. 34.-35.

II-14. Dobri monarh19 U ovoj krizi car se dobro dri, bolje nego svi mi. [...] Miran je, rjeava probleme savjesno i brino, kako mu i prilii. Njegova sposobnost da u osamdeset treoj godini donosi odluke je za divljenje. Car eli mir. [...] eli prevazii spor sa Srbijom i opravdati svoj nadimak Car mira, koji mu je Evropa nadjenula. Ali, bude li neophodno, ovaj starac ne bi oklijevao da...
Hrvatski pokret, 2. decembar 1912. .

Zato je austrougarska politika bila vana za balkanske zemlje? Koja je bila uloga AustroUgarske u meubalkanskim odnosima u vrijeme balkanskih ratova?

II-17. Podjela ratnog plijena Konani poraz Turske nee biti kraj balkanske tragedije. To je van svake sumnje. Drave koje su osnovale Balkanski savez poele su osvajaki rat za teritorije. I sasvim je prirodno, kad se uzme u obzir sekularno rivalstvo izmeu ovih naroda i njihov ogranieni mentalitet, da e najkritiniji trenutak u razvoju dogaaja juno od Dunava biti trenutak kad saveznici budu morali podijeliti ratni plijen. [...] Pod ruevinama evropske Turske ostao je novi vulkan koji e zauvijek tresti evropski mir. Ovakva situacija se ne moe izlijeiti polumjerama i platonskim intervencijama. Evropa ima moralnu obavezu da pokae ogromnu snagu kako bi na vrijeme sprijeila nadmetanja i borbe koje razaraju balkanski svijet.
Miscarea, Bukuret, 20. mart i 2. april 1913.

Da li znate kakav je stvarno bio stav cara Franca Jozefa za vrijeme balkanske krize? Je li bio odluan ili je oklijevao? Da li se slaete s opisom austrijskog monarha u ovom tekstu?

II-15. lanak u rumunskim novinama od 16. juna 1913. dana kad je Bugarska napala Srbiju Srpsko-bugarski sukob to se Austrije tie, ona podrava Bugare, jer je njen interes da Srbija ne ojaa. Srbija je neka vrsta iredentistikog aneksa Habzburke monarhije. Srpsko

19

lanak je izaao u jednim austrijskim novinama, a onda i u Hrvatskom pokretu

55

POLITIKA

Sl. 18. Evropa i bijesna djeca (rumunska karikatura, 1913)

IIc. Oekivanje i objava rata

II-18. Neoekivanje rata u Osmanskom carstvu Niko iz naeg okruenja nije vjerovao da e biti rata s Bugarskom, a jo manje sa ostale etiri balkanske zemlje. Svi i svuda su govorili: To je blef. Ipak, ve dugo je bilo oigledno da ove male zemlje, zajedno sa Rusijom i Austrijom, nisu nam smjele dati vremena da jednog dana postanemo veoma moni. Da je reim Abdula Hamida opstao, do rata ne bi dolo, jer su politiari tih malih i velikih sila dobro znali da bi nas taj reim vrlo brzo doveo do rezultata koji su oni sanjali..
Izzet-Fuad pasha20, str. 33.

U kojim okolnostima ne bi dolo do rata prema Izet-Fuad-pai? Koga on krivi za rat?

II-19. Saopenje ora I21o objavi rata Osmanskom carstvu, 5. oktobar 1912.22 MOM NARODU Naa sveta obaveza prema naoj voljenoj zemlji, naoj porobljenoj brai i cijelom ovjeanstvu zahtijeva da drava, poslije neuspjenih pokuaja, osigura ljudska prava krana pod turskom vladavinom, oruanom pobunom prekine patnje koje oni stoljeima trpe. Grka, zajedno sa svojim saveznicima koje nadahnjuju ista osjeanja i vezuju iste obaveze, preduzima svetu borbu za pravdu i slobodu potlaenih naroda Orijenta. Naa vojska i ratna mornarica, potpuno svjesne svojih obaveza prema naciji i kranstvu, pune obzira prema nacionalnoj tradiciji i ponosne na svoju moralnu superiornost i vrijednost, ulaze u bitku s vjerom i sa spremnou da proliju svoju asnu krv u cilju vraanja slobode potlaenima. Grka e zajedno sa svojim saveznicima istrajati u ovoj svetoj borbi po svaku cijenu. Usrdno molei za Boiju pomo u ovoj potpuno opravdanoj

Furnica, IX br. 20., 17. januar 1913., str. 9..

Tekst karikature: Evropa i bijesna djeca: Zato punica nije nita rekla o Balkanskom ratu?

Opa pitanja za poglavlje IIb Kako su balkanski narodi shvatali ulogu evropskih sila u balkanskim sukobima? Kakva je bila politika evropskih zemalja na Balkanu? Simulirani dijalog Podijelite se u grupe koje predstavljaju evropske sile. Pokuajte da predstavite interes svake evropske zemlje na Balkanskom poluostrvu i njen poloaj u Istonom pitanju.
20 21

22

Izet-Fuad-paa je bio generalni inspektor osmanske konjice i bivi komandant Tree armije Trakije. ore I, kralj Helena (1863-1913), bio je drugi sin danskog kralja Kristijana IX. Roen je u Kopenhagenu 1845, a 5. marta 1913. ubio ga je neki luak u Solunu. Originalni dokument koji je potpisao kralj ore, E. Venizelos i lanovi kabineta

56

BALKANSKI RATOVI

civilizacijskoj borbi, uzvikujemo: ivjela Grka! ivio na narod!.

Gardika-Katsiadaki, Margaritis Egejski arhipelag

II-20. Bugarski kralj Ferdinand objavljuje rat Manifest bugarskom narodu 5. oktobar 1912. Tokom 25 godina moje vladavine uvijek sam mirno radio za napredak, sreu i slavu Bugarske. To je bio pravac kojim sam elio da i bugarski narod ide. Ali sudbina je drukije odluila. Dolo je vrijeme da bugarski narod prekine svoj miran ivot i da s orujem u rukama izvri svoj slavni zadatak. Iza Rile i Rodopskih planina naa braa po krvi i vjeri jo nemaju tu sreu da ive dostojanstveno, ak ni sad, 35 godina poslije osloboenja. Svi napori da se dostigne taj cilj, ne samo od strane velikih sila ve i bugarskih vlada, nisu stvorili uvjete da ovi krani steknu ljudska prava i slobodu. Doao je kraj naem mirnom ivotu. Da bismo pomogli potlaenim kranima u Turskoj, ne preostaje nam nita drugo nego da se latimo oruja. Sasvim je oigledno da je to jedini nain da tim ljudima sauvamo ivote i imetak. Naoj zemlji prijeti i anarhija u Turskoj. Poslije masakra u tipu i u Koanima, umjesto da tom jadnom narodu ispuni njegove zahtjeve, to smo i mi traili, turska vlada je naredila mobilizaciju. Tad je doao kraj naem dugotrajnom strpljenju. Humano kransko osjeanje, sveta dunost da se pomogne brai kad im je ugroena sama egzistencija, ast i dostojanstvo Bugarske nameu mi dunost da pozovem pod zastavu sinove zemlje koji su spremni da je brane. Na povod je ispravan, slavan i svet. S poniznom vjerom u zatitu i pomo svemogueg Boga, oglaavam bugarskom narodu da je rat za ljudska prava krana u Turskoj objavljen. Nareujem hrabroj bugarskoj vojsci da napadne

teritoriju Turske! Protiv naeg zajednikog neprijatelja i sa istim ciljem, zajedno s nama e se boriti vojske naih saveznika Srbije, Grke i Crne Gore. I u toj borbi kria protiv polumjeseca, slobode protiv tiranije, pridobit emo simpatije svih pravdoljubivih i naprednih naroda.
Ferdinand 23 Kikilova, Balkanskite voni

Sl. 19. Putovanje iz zadovoljstva (osmanska karikatura, 5. oktobar 1912.)

Cem 41, 5. oktobar 1912., str. 8., u Heinzelmann, str. 221..

23

Ferdinand I. Saks-Koburgotski (1848.-1861.), njemaki knez, bio je na elu kneevine Bugarske i bugarski car od 1908. do 1918.

57

POLITIKA

Sedmini asopis Dem smatra se konkurentom i nasljednikom asopisa Kalem (pero). Kao i Kalem, Cem je izlazio dijelom na turskom, a dijelom na francuskom jeziku. Naziv Cem dolazi od prezimena izdavaa Mehmeda Demila. Prvi broj je izaao 10. novembra 1910. Prijevod: Putovanje iz zadovoljstva! Dajte mi karte za kruno putovanje Sofija Beograd Cetinje Atina, povratak neobavezan. Koliko karata? Za sada 700.000 ili 800.000.

i Muhammedov duh i molitve halife zemaljskog naeg dragog sultana.

V. Georgiev St. Trifonov.

Usporedite tekstove II-19, II-20 i II-21. Podvucite zajednike rijei i izraze. Koja osjeanja ona nadahnjuju? Koji su ciljevi rata prema zvaninim izjavama i jednog i drugog vladara? Koji su ciljevi rata prema osmanskom komandantu?

Sl. 20. Balkan protiv tiranina, 5. oktobar 1912. (grka litografija)

II-21. Proglas komandanta Istone turske armije Abdulah-pae24 vojnicima 8. oktobar 1912. Brao po oruju i zemljaci, odluili smo poraziti neprijatelja koji gazi po svetoj zemlji nae domovine. Sutranji i preksutranji dan bit e najsvetiji dani Bajrama za svakog muslimana. Konani poraz neprijatelja koji toliko godina uznemirava nau zemlju i na narod i koji ne ostavlja na miru nau brau koja ive u Bugarskoj, mora se smatrati svetom dunou svakog muslimana. Zato svaki oficir i svaki bratski vojnik treba se boriti do kraja za spas nae domovine u kojoj je svaka stopa zemlje natopljena krvlju naih predaka. Spas nae domovine i naeg naroda zavisit e od hrabrosti i odlunosti koje ete vi pokazati u naredna dva dana. Moji hrabri i nepokolebljivi prijatelji! Vjerujem da e udnja za osvetom koju osjeate u svojim srcima biti garancija da ete ispuniti tu dunost. Poslije sukoba s neprijateljima koji smo imali ovih dana, moemo rei da su oni kukavice i da e se razbjeati im se suoe sa pravom snagom. Zato ovo nareenje mora biti izvreno. Naprijed, draga moja djeco! Zapamtite da vas eka srea na zemlji i raj poslije smrti. S nama je Bog kao

Litografija u boji na kartonu, 55 x 41 cm/ 62 x 47 cm/ EEE kolekcija br. 4951/1 y Ba P 1912.-1913., str. 57.

Pogodite ko je na plakatu. Identifikujte simbole i usporedite ih sa kljunim rijeima iz manifesta vladara Grke i Bugarske. Da li vjerujete da je Carstvo unaprijed odreena rtva kao to je opisano? Kako ovaj poster utie na javno mjenje?

24

Abdulah-paa bio je glavnokomandujui turske Istone armije na poetku Prvoga balkanskog rata.

58

BALKANSKI RATOVI

II-22. Oekivanje rata u Srbiji, 8. oktobar 1912. Beograd, 8. okotobar 1912. Jue se pronijee gradom nepovoljne vijesti. Mirii mirom! Govorili su Beograani zaklonivi si maramicom nos. Da Srbinu dadete da bira: mir ili koleru? on bi obim rukama zahvatio koleru [...] Kad e zapoeti rat? Svi pitaju; to znade samo hladan vjetri, to piri s maedonske strane i ministarski stolovi, to su dugo u no osvijetljeni elektrinim svjetlom; no nitko od ovih nee da progovori.
Hrvatski pokret, 9.-31. oktobar 1912..

ta su obini ljudi mislili o ratu? Zato su bili tako sigurni u pobjedu? Koja je bila uloga zvanine propagande u oblikovanju takvog miljenja?

II-24. Odlomci iz dvoje novina izdavanih na albanskom jeziku u inostranstvu koji iznose dva razliita stava o Prvome balkanskom ratu A. Iz novina izdatih u Bostonu Veliki sastanak koji su patrioti odrali u Bostonu 6. oktobra 1912. ima veliki znaaj u historiji albanskog pokreta. I drugi sastanci odrani u Americi izraavaju patriotizam i ideale nae omladine. Ali sastanak od 6. oktobra pokazao je jo neto neoekivano, izuzetno i vrlo rijetko. Hou da govorim o njegovom politikom znaenju. Nije bilo nevano sakupiti patriote sa svih strana Amerike koji jednoglasno izjavljuju da je interes Albanije potpuni savez s Turskom protiv balkanskih zemalja. Albanija je u opasnosti da bude podijeljena i mogu je spasiti samo njeni pristalice i prijatelji. Ovaj sastanak je donekle uticao na to da osmanska vlada brani albanska prava na konferenciji u Londonu. Ne moe se porei da bi, ako odustane od odbrane Albanije, u interesu Turske bilo da Grkoj, Srbiji i Crnoj Gori da ono to zahtijevaju i pomiri se sa njima, pa bi joj ostalo da se suoi samo s Bugarskom. Ali nae zajedniko djelovanje ublailo je stav Turske i naa politika ih je natjerala da shvate svoje greke i tetu koje je u prolosti pravila. Zato je htjela da nas nagradi zalaui se da Janjina, Skadar i, po mogunosti, Bitolj budu dio nove Albanije.
Dielli (Sunce), 19. decembar 1912., str. 1.

II-23. Jedan Bugar opisuje narodno raspoloenje pred rat Petoga oktobra odrana je sveopa molitva. Ferdinand je proitao proklamaciju o objavi rata, a Metodije Kusevi, mitropolit Stare Zagore, odrao je govor. Sjeam se tih trenutaka kao nekog sna. Dok smo izlazili iz crkve bili smo duboko dirnuti, ali i poneseni oduevljenjem da emo pobijediti. Uporna borba za vrijeme preporoda25 koja je uvijek bila hrabra i uspjena posljednji primjer je ujedinjenje Istone Rumelije i kneevine Bugarske 1885. ulila je bugarskom narodu ogromno samopouzdanje, mogu ak rei, novu vjeru u nacionalni optimizam. S druge strane, einovo, ipka i Slivnica26 su pokazali da su Bugari ostali neoslabljeni i pokazali hrabrost po kojoj su njihovi preci vijekovima bili poznati. Pred sobom smo imali jakog neprijatelja, ali smo potcijenili njegovu snagu. udno, poslije pet vijekova pod turskim jarmom sad, poto smo vladali Turcima u Bugarskoj samo trideset etiri godine, potcijenili smo ih. U Bugarskoj je bila omiljena pria da je Turska drava na samrti. U novinama je sultan uvijek prikazivan kao bolesnik s povezom oko glave. U vojsci su mnogi Bugari na vjebama gaanja iz puke pucali u metu u obliku lutke s fesom na glavi da bi uvjerili sebe da je sultan unaprijed odreena rtva.
S. Radev27, Tova, koeto vidah.

B. Iz novina izdatih u Sofiji Ovaj program etiri ujedinjene sile je prihvatljiv. Zato se Albanija ne smije ujediniti s Turskom i boriti se sa zemljom koja je osuena na smrt. Ona treba podii svoj glas i zahtijevati svoja prava od velikih sila. Treba pokazati cijelom svijetu da je albanska drava

25 26 27

Bugarski preporod, period u bugarskoj historiji (kraj XVIII. i poetak XIX. stoljea), vrijeme znaajnog nacionalnog i ekonomskog uspona. einovo, ipka, Slivnica: historijska mjesta, slavna po velikim pobjedama Bugarske u XIX. stoljeu. Simeon Radev (1873.-1967.), bugarski historiar, publicist, diplomat.

59

POLITIKA

u ropstvu i da se ve etiri godine bori i trai svoju autonomiju.

Mbi Aleancen Ballkanike (O Balkanskom savezu), Liri e Shljiperise, (Sloboda Albanije). 12. oktobar 1912., str. 1.

II-25. Dijelovi sporazuma o savezu izmeu Kraljevine Grke i Kraljevine Srbije, potpisanog 19. maja (1. juna) 1913. lan 2 Prilikom podjele teritorije evropske Turske, koje e po zavretku sadanjeg rata biti ustupljene balkanskim dravama ugovorom o miru sa Osmanskim carstvom, dvije Visoke Ugovorne strane obavezuju se da nee ulaziti ni u kakvo posebno sporazumijevanje s Bugarskom, da e se stalno potpomagati i da e uvijek istupati sporazumno podravajui uzajamno svoje teritorijalne zahtjeve i nie navedene granine linije. lan 3 Dvije Visoke Ugovorne strane, smatrajui da je ivotni interes njihovih kraljevina da nikakva druga drava

Dielli (Sunce) je bio sedminik koji je u Bostonu tampao jedan od najistaknutijih albanskih intelektualaca Faik Konica. Liri et Shljiperise (Sloboda Albanije) bio je drugi sedminik koji je izlazio na albanskom jeziku u Sofiji, a iji je izdava bio Kristo Luarasi, patriot i intelektualac. Koja su dva stava prema ratu i koje argumente koriste ovi lanci kako bi ih podrali?

Sl. 21. Ispraaj u Sofiji i u Istanbulu

Usporedite ove dvije slike. Koje su razlike, a koje slinosti?

LIllustration, t. CXL (1. juli 31. decembar 1912) str. 301

60

BALKANSKI RATOVI

ne bude izmeu njihovih posjeda zapadno od rijeke Aksios (Vardar), izjavljuju da e jedna drugoj ukazivati podrku kako bi Grka i Srbija dobile zajedniku granicu. [...]
Skoko, str. 405.-408.

II-27. Proklamacija grkog kralja Konstantina, 21. juna 1913. Mom narodu! Pozivam svoj narod u novu borbu. Osnivajui savez s drugim kranskim dravama za oslobaanje nae jadne brae, sretni smo to je naa zajednika borba dovela do pobjede i unitenja tiranije i to je grka vojska trijumfirala i na kopnu i na moru. Poraeno Carstvo ustupilo je osloboene teritorije saveznicima. Grka je, dosljedno potena i u sporazumu sa svoja dva saveznika, eljela prijateljsku podjelu osloboenih oblasti u skladu s pravima svake drave, pa je predloila da se neslaganja rijee nagodbom. Meutim, njen pohlepni saveznik, Bugarska, odbila je svaki razgovor o nagodbi, elei prigrabiti najvei dio plodova zajednike pobjede, ne priznajui ni etnika prava, ni rtve drugih, niti ikakve druge racionalne potrebe za ravnoteom. Koristei se svim vrstama prevare i samovolje i nesvjesna oslobodilakog karaktera rata, obaveze prema saveznicima, gorkog iskustva kranskih naroda sa ovoga poluostrva zbog njihovog iskonskog porijekla i izvanrednih rezultata zahvaljujui njihovoj saradnji, Bugarska je otila tako daleko da je pokula povesti neoslobodilaki rat, okreui se protiv saveznika, krei i prisvajajui njihova prava, skrnavei tako svetost i ideju zajednike borbe. Imajui u vidu sramno ponaanje Bugarske, dunost ostalih saveznika bila je sasvim oigledna. Morali su opet zbiti redove kako bi sauvala svoj savez i kako bi se suoila sa nezasitom pohlepom svoga biveg saveznika, u obrani svojih vitalnih interesa, iskorjenjujui hegemonistike tenje i osiguravajui meu balkanskim dravama ravnoteu prijeko potrebnu za njihovu mirnu koegzistenciju. Grki narod, solidaran sa Srbijom i Crnom Gorom i uvjeren u svetost te ideje, opet se die na oruje u borbi za ognjite i oltar. Moja vojska i ratna mornarica koje su proslavile Grku, pozivaju se da nastave svoju plemenitu borbu u spaavanju od turske tiranije i od prijetnje novoga stranog ropstva. [...] Ta nova borba je isto tako sveta kao i borba koju je vodio Bog, iji blagoslov ja sad prizivam, jer kralj vjeruje u Isusa i u milost gospodnju. [...] Baltsa, 20. juni 1913.29

Sl. 22. Crnogorci se raduju objavi rata, 1912.

Balkanski rat u slid i red 6, 24 (9 ) 1913

II-26. Proklamacija crnogorskog kralja Nikole, 27. juli 1913. Crnogorci! [...] Opijen steenim uspjesima i slavom saveznika, na etvrti drug htjede nasilno prigrabiti nae zajednike tekovine, ne osvrui se ni na pravdu Boiju ni na oinski sud Cara Pokrovitelja28 [...] Bugari, zavedeni, otrgoe se od naeg slovenskog jata. Bugari nasrnue na brau i saveznike. Bugare treba suzbiti istim orujem i uputiti ih na uvaavanje zajednikih interesa i slovenske uzajamnosti. Ova odluka bolno je pala na Moje srce, jer se ruka rukom mora sjei, ali se inae nije moglo. Moju duu tuga obuzima, to sam prinuen vau hrabrost obodravati, da bugarske nasrtaje otro odbijete, ali nadu gajim da e iz meusobne nae saveznike krvi, kad jednom Aneo mira rairi krila svoja nad Balkanom iznii svjee i jako drvo slovenske zajednice [...] Nikola, na Cetinju 27. jula 1913.
Balkanski rat u slici i rijei 23., 14. (27) juli 1913.
28 29

Slubeni list Kraljevine Grke 121, 21. juni 1913..

Ruski car Dokument koji su potpisali kralj Konstantin, premijer Elefteros Vanizelos i lanovi vlade.

61

POLITIKA

Usporedite tekstove II-26 i II-27. Koje je znaenje rijei brat u jednom i drugom sluaju? Identifikujte znaenje iste rijei u tekstu II-20. Objasnite znaenje izraza braniti vitalne interese....mirna koegzistencija. Usporedite tu ideju sa idejom ravnotee izmeu evropskih sila u istom periodu. II-28. Novine i javno mnjenje u Rumuniji neposredno pred rumunsku invaziju na Bugarsku u Drugome balkanskom ratu A. Hoemo rat Sa svih strana nae zemlje uje se samo jedan uzvik koji dolazi iz svih srca: Hoemo rat! Nema sile u cijeloj Rumuniji koja moe zaustaviti rat. Onoga ko se izdigne iz te vodene struje, slomit e udar njenih talasa. [...] Rumunski narod, i svaki Rumun ponaosob, zna da je velika Bugarska nacionalna opasnost, politika, etnika i ekonomska prijetnja za Kraljevinu Rumuniju i za sav rumunski narod. [...] Ovo je isto preventivan rat. Mi elimo osigurati budunost naoj zemlji, da uklonimo opasnost koja moe da joj naudi, elimo da ivimo u miru, da se samostalno razvijamo, da u korijenu sasijeemo svaku moguu prijetnju.
Universul, XXX, br. 176, 29. juni / 12. juli 1913., str. 1.

Sl. 23. Hora tradicionalno rumunsko kolo koje igraju rumunski vojnici na putu za Bugarsku

Gazeta Ilustrata II, br. 31, 13. juli 1913., str.4.

II-29. lanak u rumunskim novinama kojim se ele objasniti razlozi i ciljevi rumunske invazije na Bugarsku Zauvijek bismo ostali pod prijetnjom bugarskih topova i sa ratom na naem pragu bio bi usporen procvat nae drave. Ali ako sad, na samom poetku, Bugarska osjeti snagu naeg oruja i teinu naeg jarma, zauvijek e odustati od svojih ambicija koje ne prilie njenoj nejakosti, a to emo joj mi svakako pokazati. Dananja Rumunija ima ulogu vjetog i hrabrog hirurga koji bez milosti mora zasjei u meso kako bi odstranio zlo koje predstavlja prijetnju cijelom organizmu. Naa vojna djejstva s druge strane Dunava moraju biti prave hirurke operacije, a ne sredstvo za trenutno snienje temperature koje nee dovesti do toga da nam se sutra ista opasnost vrati u jo teem vidu.
Miscarea V, br. 152, 8/21 juli 1913., str. 1.

B. Gomila je bila ogromna Gomila je bila ogromna. Mnogi transparenti bili su posveeni ratu, a uzvici Mobilizacija! uli su se iz hiljada grla. Ukaz o mobilizaciji podie buru oduevljenja. Rezervisti hrle u Bukuret iz najudaljenijih mjesta, vozovi su krcati, ljudi sjede na krovovima vagona i pjevaju, prizivajui veliki rat.
Bacalbasa, str. 116.

Zato je veliki susjed bio nacionalna opasnost? Smatrate li da je to tano? Naite i objasnite razlike izmeu ovih tekstova i proglasa grkog kralja i bugarskog cara kojima objavljuje rat Osmanskom carstvu.

Pronaite i analizirajte propagandne elemente u ovom tekstu.

62

BALKANSKI RATOVI

II-30. Izjava bugarskog ministra St. Daneva30 o rumunskoj invaziji na Bugarsku Prekjue je premijer i ministar inostranih poslova dr. Danev rekao u narodnoj skuptini: Dame i gospodo, narodni poslanici, Bugarskoj od jue prijeti nova opasnost. Jue u 18 sati me je rumunski ambasador u Bugarskoj obavijestio da je rumunska vlada naredila svojoj vojsci da napadne Bugarsku. Njihov motiv je to to je Rumunija zadrala potpunu slobodu da reaguje u sluaju rata meu balkanskim zemljama i to to je rat izbio, i tavie, po njima, mi smo ga izazvali. elim da kaem nekoliko rijei o naim odnosima. Svi znate da su nai odnosi sa Rumunijom uvek bili prijateljski. Imajui u vidu nekadanje prijateljske odnose izmeu nae dvije zemlje, bugarska vlada smatra ponaanje Rumunije neopravdanim [...] Prema naem miljenju, rumunska vlada, koje god razloge za takvo ponaanje imala,

ne bi trebalo preduzimati tako ekstremne mjere za koje mi odbijamo svaku odgovornost. Gospodo! Rumunska vojska napada dijelove zemlje koji su u ovom trenutku naseljeni samo starcima, enama i djecom. U takvoj situaciji nikakav oruani otpor ne dolazi u obzir. Da bismo sprijeili bilo kakvu akciju te vrste, naredili smo graniarima da se povuku, a dravnim slubenicima da ostanu tamo i pokuaju da na svaki nain umire narod. Osim ovog, moemo samo da protestujemo protiv ove nepravedne invazije na nau otadbinu. Drei se ovoga stava, stava utvrenog reda i pravde, upuujemo ovu stvar evropskom javnom mnjenju i nadamo se da e naa prava biti pravedno ocijenjena.
Bugarska, br. 230, 30. juni 1913.; Mir, br. 3929; Narodna volja, br. 36, 1. juli 1913; Narod, br. 15, 2. juli 1913. u Kikilova, Balkanskite voni

Opa pitanja zaa poglavlje IIc Usporedite slike 21, 22 i 23. Kakva osjeanja one prenose i kakva osjeanja pokuavaju izazvati? Pokuajte pronai slike iz svoje zemlje koje ilustriraju osjeanja prema ratu. Simulirani dijalog Podijelite se u grupe: a) Bugari, b) Grci, c) Srbi i pokuajte razgovarati o svojim pravima u Osmanskom carstvu. Kroz svoju nacionalnu ideju objasnite zato uope treba zauzimati odreene oblasti Osmanskog carstva. .

30

Stojan Danev (1858.-1949.): pravnik, profesor, politiar, lider rusofilske Progresivno-liberalne partije i premijer (1. juna 4. jula 1913.).

63

BALKANSKI RATOVI

TREE POGLAVLJE Drutva u ratu

U svakom ratu drutva koja u njemu sudjeluju istovremeno su i ujedinjena i razjedinjena. Poetkom rata uglavnom su ujedinjena u svojim krajnjim idealima i u tenji za pobjedom, ali malo-pomalo ona se suoavaju s brutalnou rata. Istovremeno, ona su podijeljena ne samo na osnovu politike ve i na osnovu realnosti: dok je veina mukaraca na frontovima, ene, djeca i stari ostaju kod kue u stalnom strahu da e izgubiti najmilije. Gotovo je nemogue ivjeti normalnim ivotom. Rat neminovno utie na sve i svakog. Bilo da su na frontu ili u pozadini, svi sudjeluju u naporima koje drutvo voljno ili nevoljno ini. Ratni front je uvijek bio mjesto gdje se kreira zvanina ratna historija. Detaljni opisi pobjeda i poraza, vjetih ili loih manevara samo su jedna strana onoga to se zapravo dogaa na frontovima. I pobjede i porazi stvaraju galeriju idealiziranih natprirodnih junaka i situacija koje ine mitologiju svakog rata. Ni balkanski ratovi nisu bili izuzetak. Ali u isto vrijeme, u svakom linom sjeanju uvijek prevagne ono uasno lice rata: hiljade mrtvih, ranjenih i osakaenih, iscrpljenost, provale nasilja. Razne paravojne grupe, esto nekontrolirane naoruane bande, dale su znaajan doprinos u cjelokupnoj slici balkanskih ratova. Za razliku od regularne vojske, u kojoj vlada vojna disciplina, ove grupe bile su najee glavni uzronici nasilja nad civilima u podrujima zahvaenim ratom. Spaljivanja selaonih drugih, prisilna preobraanja i preseljenja i tradicionalna razbojnitva bila su sastavni dio historije ovih ratova. Ovo poglavlje daje priliku da se stvori uravnoteeniji pogled na ivot i vojnika i civila, i na frontu i u pozadini za vrijeme balkanskih ratova. U elji da pokaemo ono zajedniko u patnjama, ali i rat kroz svakodnevne doivljaje koji su u ljudima stvarali oseaj drugarstva, stavljamo naglasak na ratna iskustva vojnika razliitih nacionalnosti. I uloga ene u ratnim vremenima dokumentirana je iz dva ugla: (a) idealizirane ene kao majke i heroine i (b) ene na frontu ili iza linije fronta kao bolniarke, majke i supruge. Osim toga, nacionalni sukobi na frontu uticali su na poloaj manjina iza linije fronta. Krani u Osmanskom carstvu i muslimani u balkanskim nacionalnim dravama bili su nesigurni i primoravani na iseljavanje. Navoenje izvora koji prikazuju meusobno suprotstavljene stavove ima za cilj da demitologiziraherojske nacionalne ratne prie i da pokae svu kompleksnost tih ratova.

65

DRUTVA U RATU

IIIa. Ratni frontovi

Sl. 24. Bugarska vojska

L Illustration, januar decembar 1913., str. 249.

66

BALKANSKI RATOVI

III-1. Opis pobjede srpske vojske kod Kumanova Bitka je trajala dva dana i jednu no. Turci su zauzeli vanredno dobre pozicije, koje su blagovremeno dobro utvrdili i svoje poloaje vjeto maskirali. Vojni ataei stranih sila, koji su poslije borbe radi studija razgledali kumanovske poloaje izjavljuju, da se, sudei po izboru poloaja i po nainu utvrivanja kod Turaka jasno vidi, da su Turci imali odline komandante, koji su u tanine upoznali sa svim pravilima modernog ratovanja i da su ta pravila u borbi na Kumanovu u svemu primijenili s puno razumijevanja. to su ih Srbi onako sjajno nadbili i silno bacili iz tih utvrenih poloaja dokaz je i sposobnosti i besprimjerne hrabrosti srpskih vojnika, kojima je ideja vodilja bila: osveta Kosova! Bili bismo nepravedni prema protivniku, a to nije u krvi naeg naroda, kada s dunim potovanjem ne bismo govorili o hrabrosti turskih trupa. Dva dana i jednu no oni su nebrojeno puta, prezirui smrt, pokuavali juriem probiti nae redove, a nae jurie vie puta uspijevali su zadrati sve dok na cijelom frontu nai redovi nisu poli na bajonet s vrstom odlunou, da bajonetskom borbom, prsa u prsa, kao nekad na Kosovu, rijee na kome je carstvo. U tome momentu blizu sto hiljada Srba imalo je za cilj samo jedno: pobjeda ili smrt ravna smrti kosovskih muenika. Toj bujici Turci, kojima se junatvo nikako porei ne moe, nisu mogli odoljeti, a ne bi joj mogla odoljeti nijedna druga vojska, jer gdje se sto hiljada junaka rijei na smrt i poe u vatru s vrstom odlukom iv natrag ne! tu se mora pobijediti neprijatelj ma koliki on bio.
Balkanski rat u slici i rijei 2, 27. januar (9. februar) 1913.

Sl. 25. Posljednji pozdrav (Kumanovska bitka)

Balkanski rat u slici i rijei 2, 27. januar (9. februar) 1913. .

Usporedite tekst i sliku. Da li fotografija odgovara opisu bitke?

III-2. Grka vojska zauzima Solun TELEGRAM NAJAVLJUJE ZAUZIMANJE SOLUNA KRALJ PUTUJE SPECIJALNIM VOZOM

Zauzimanje Soluna Zauzimanje Soluna se oekuje posljednja 24 sata, ali objava da je grka vojska jue umarirala u grad dovela je do snanih izliva emocija i radosti. Prvo Atina, a onda i ostali dijelovi Grke, poslije velikih dogaaja osjetili su neopisivo olakanje koje izbija iz due cijele nacije. Niko nije mogao vjerovati da e u ratu protiv Turske grka vojska tako brzo pobjedniki ui u ovaj najvei makedonski grad. A ova pobjeda iji su gubici poslije duge i teke borbe srazmjerni njenom znaaju, posebno u ovo doba godine kad je neprijatelj, povlaei se, unitio mostove pa se vojska borila s nabujalim rijekama dobija jo vie na znaaju zbog ironije s kojom je evropsko javno mnjenje u poetku primilo objavu grko-turskog rata i zbog brojnosti neprijateljskih vojnika protiv kojih se naa vojska borila. Grki vojnici su oslobodili prvi makedonski grad, kao i nekad turske, ali u sutini,

67

DRUTVA U RATU

uvijek grke pokrajine, pa njihovo stanovnitvo, koje je do jue bilo pod turskom dominacijom, sad moe konano slobodno disati. Robovi mogu dii glave i slaviti svoju slobodu. Grka krv prolivena u ovoj borbi dola je kao kap rose da oivi zavehlo cvijee makedonske slobode. Zbog toga niko nije tuan. Roditelji koji su izgubili sinove u svetoj borbi za svoju zemlju blagosiljali su svoju sreu, a ako je neka majka i prolila suzu, to je bilo samo zato to je shvatila da je smrt njenog voljenog sina donijela slobodu hiljadama nae brae. Sestre nisu oplakivale brau. A ako su mlaa braa i izraavala tugu, to je bilo samo zato to sami nisu imali sree sudjelovati u toj plemenitoj pobjedi. Ostvarenje ideala nacije, bar za neke sunarodnike, stvara osjeanje ope, neograniene radosti. Svako grko srce, svaki grka dua, ma gdje na planeti, sad su okrenuti

prema poljima Makedonije. Ulaskom u Solun, grka vojska je dodala jo jednu slavnu stranicu grkoj historiji i stekla novo potovanje svoje snage.
Embros, Atina, 27. oktobar 1912.

Da li nalazite slinosti u opisima bitke kod Kumanova i zauzimanja Soluna? Vidite li pretjerivanja? emu ona slue?

Sl. 26. Prijestolonasljednik Grke ulazi u Solun

Litografija u boji na kartonu, 42 h 62 cm /Kolekcija EEE, br. 4951/99 u Ba P 1912.-1913., str. 103.

Kojih nacionalnosti su ljudi koji doekuju grkog prijestolonasljednika?

68

BALKANSKI RATOVI

Sl. 27. Bugarski car Ferdinand na ruevinama tvrave u Kavali

LIllustration, januar-decembar 1913., str. 17.

Usporedite slike 26. i 27. Kako su ove dvije linosti predstavljene? Koje je simboliko znaenje obje slike?

69

DRUTVA U RATU

Sl. 28. Grko-bugarsko bratstvo

Kavadarci puni turske sirotinje koja umire od gladi. Na jednom uglu sjeo jedan srpski vojnik, prost redov, na jedan kamen, u krilo uzeo dva mukareta, Tureta, jednog na jedno drugog na drugo koljeno, objema ih rukama zagrlio, u jednoj aci dri tajin (vojniki hljeb), u drugoj tesak. Tesakom ree tajin, prvi zalogaj daje jednom, drugi drugom Turetu, a trei uzima sebi. Ja stadoh u prikrajak i srce me zaboli, to nisam imao pri ruci fotografski aparat, da snimim ovu velianstvenu sliku ljubavi srpskog vojnika prema djeci pobijeenog neprijatelja i njegovog sauea prema nesrei njihovoj.
Balkanski rat u slici i rijei 12, 7. (20.) april 1913.

Da li su ovakvi izrazi humanosti odlike pojedinih naroda? Vjerujete li da su ovakvi izrazi saosjeanja mogui u ratnim vremenima? Da li ste u svojim udbenicima nalazili neka ovekoljubiva djelasuprotne strane? Da li mislite da je ovo stvarna situacija ili je moda propagandna pria?

Adevarul, XXV, br. 8353, 11. decembar 1912., str. 1.

III-4 Riza Nur objanjava uzroke osmanskog poraza O bici kod Lile Burgasa Kau da su neki vojnici kod taba vikali: Bjeite! ta ete tu? Gotovo je. Svako na svoju stranu! Tako su neki vojnici pobjegli sa fronta. Nastala je nepotrebna panika. Vojnici, koji su irili te glasine, bili su Bugari. Ja mislim da je to istina. Bilo je Grka i Bugara u naoj vojsci. Bili su nai dravljani. Ali svi oni su bili turske izdajice. Mnogi od njih su se godinama borili protiv nas. Ovo nam je lekcija. Naa vlast mora da je to iskusila hiljadu puta tako da ne bi smjela primati u vojsku nikog osim muslimana. Ali oni (unionisti) kau: Takav je Ustav. To ne moe tako. I oni su nai graani. Oni su s nama i u dobru i u zlu. I to je bila istina, ali situacija je bila ovakva. Uvijek je Turin bio taj koji plaa krvavi danak. Uvijek je on plaao ivotom. Turska nacija je izumirala. Da, i strani element treba da umre, jer je on izazvao nesreu ogromnih razmjera. Neki kau da su paniku izazvali unionisti, koji su navodno vikali: Bjeite! Nau vojsku u Rumeliji porazili su Srbi. Vojska se povukla duboko u Albaniju. Kau da su albanski bataljoni pobjegli s fronta. Srbi su navukli Albance da to urade.

Tekst karikature: U Solunu je car Bugarske poljubio kralja Grke. Bugari su postavili topove na brda oko Soluna! (telegrafske vijesti) Ferdinand: Hajde da se poljubimo, ali moe da se pozdravi sa Solunom.

III-3. Srpski vojnik pomae turskoj djeci Kakav je srpski vojnik? Saosjeanje prema protivniku. Sva vea mjesta u novoosloboenim krajevima puna su bijedne, gole i bose, gladne i edne turske sirotinje. Hranitelji i branitelji im poli uz vojsku carevinu da brane, a ene, starci i djeca ostali bez zatite i oni od straha pred neprijateljem ostavie svoje domove i sve u njima, pobjegoe u varoi verujui da e ondje prije nai zatite. Gonjeni glau, primorani su prositi koru hljeba. I otuda u novoosloboenim varoima ovjek ne moe proi ulicom, a da mu ne dosadi turska sirotinja molbama da im neto udijeli. Jedan oficir mi iznosi jednu ovakvu sliku iz Kavadaraca:

70

BALKANSKI RATOVI

Sl. 29. Turska djeca pozdravljaju srpske vojnike, 1912.

LIllustration, CXL (1. juli 31. decembar 1912.) str. 373..

Tekst ispod slike: Na marginama rata. Djeca nesvjesna poraza pozdravljaju pobjednike.

To je bila istina. Grci su izveli opsadu Janjine. Tamo su Vehip-paa i njegov brat Esad-paa pruali estok otpor. Njihov glavnokomandujui, Ali-Fuad, pokazao je veliko junatvo i bio je ranjen. I albanski vojnici su dezertirali iz Janjine. Turski vojnici su bili gladni i bolesni. Hrabri vojnici su dugo branili Janjinu, ali je na kraju i ona pala. Hasan Riza-paa pokazao je veliko junatvo u Skadru. Zahvaljujui njemu, opsada ovoga grada trajala je veoma dugo. Hasan Riza je bio izuzetan vojnik. Na kraju je albanski Esad-paa, koji je jo davno primorao Abdulhamida na abdikaciju, naredio da se Hasan Riza pogubi. Njegova smrt bila je veliki gubitak za Turke. Esad je bio pravi nitkov. Kasnije, poslije sticanja nezavisnosti, Albanci su ga ubili, ali ta su time dobili? Skadar je pao. Komandant Soluna, Albanac Tain-paa bezuvjetno je predao Solun bez borbe. Kau da je za to uzeo novac od Grka. Lanac dogaaja pokazuje da su sve te nesree izazvali Albanci. Odlian
31

nain da se pokae ta znai postaviti strane elemente na vana mjesta! Ovaj kabinet je zaista bio glup
Riza Nur, Sjeanja.

Koji su razlozi poraza prema autoru ovih memoara? Zato on kae da bi vojnici trebali biti samo muslimani? III-5. Major Milovan Gavrilovi opisuje kako je zarobio ukri-pau 31 Moj puk, dvadeseti, imao je da zauzme Kazan tepe. [...] Bio je snano doekan, naroito artiljerijskom vatrom. [...] Puk je ipak, i u irokom talasu, iao snano napred gonei pred sobom na bajonet i razbijajui tursku peadiju. U definitivnu nau pobedu nije moglo biti vie sumnje. I doista, na forovima se brzo zaleprale

ukri-paa je bio komandant turske vojske opjsednute u edrenskom utvrenju.

71

DRUTVA U RATU

bele zastavice i jedan izaslanik ukri-pae prie jednom oficiru 20. puka traei izrino komandanta srpske armije Stepu Stepanovia da s njim pregovara o predaji [...] Oficir me provede kroz mrane kazamate i dovede do pred samu kancelariju ukri-pae. im se vrata kancelarije otvorie ja stupih unutra. ukri-paa ustade sa celim svojim tabom. Priem mu, pozdravim vojniki i u ovom momentu koji nikad neu zaboraviti, obratim se reima: Ekselencijo! Majoru srpske vojske Milovanu Gavriloviu ast je obavestiti vas, da ste u ovom trenutku pod zatitom srpske vojske. Namerno sam hteo da izbegnem tee izraze kao to je zarobljenik. Odmah sam ga zamolio da sa svima svojim oficirima primi najiskrenije komplimente cele srpske vojske na herojskoj odbrani Edrena. Ja sam, odgovori ukri uzbuenim glasom, i ranije znao da je srpski narod valjan i hrabar narod. U toku ovoga rata o tome sam se lino uverio. Odmah me je predstavio ostalim generalima i celoj sviti i ponudio da sednem. Najsveaniji in osvajanja Edrena bio je svren. [...] Vreme je odmicalo i ja sam morao da prekinem ovaj prijatan razgovor. Zamolim njegovu ekselenciju da se udaljim i izaem napolje. Tek to sam izaao, stie jedan bugarski oficir u utvrenje i javi mi da dolazi s nalogom da odvede ukri-pau. Po ijem nalogu? upitah. Po nalogu generala Ivanova. Imate li legitimacije? Nemam! Ja vas ne poznajem, rekao sam mu mirno. Svi smo mi pod komandom generala Ivanova, odgovori on. Tako je. Svi oficiri su pod komandom generala Ivanova, ali ko mi garantuje da ste vi uopte oficir? Meni su potrebne legitimacije i ovlaenje da vam predam ukri-pau. [...] Izaem opet pred ukri-pau. Ekselencijo, rekoh, ovde je jedan bugarski oficir koji kae da je za vau ekselenciju spremljen stan. Ako vaa ekselencija eli poi, moe ii tamo odmah. Ako, pak, eli noas ostati i dovesti stvari u red, moe mirno prenoiti ovde.[...] Tako je uinjeno. ukri je prenoio u naem utvrenju gde je bio i zarobljen.
Balkanski rat u slici i rei 13, 14 (27) 1913.
32

Poslije petomjesene opsade i estokih napada bugarske vojske i dvije srpske divizije i isto tako herojske odbrane osmanskog garnizona, glavno osmansko utvrenje u Trakiji, Edrene, zauzeli su saveznici 13. marta 1913. I bugarski i srpski komandant su tvrdili da su odbrambene linije probili njihovi vojnici i da su oni jedini pobjednici. Sline rasprave su se vodile i oko drugih mjesta, to je kasnije uticalo na javno mnjenje i na pisane historije svih balkanskih zemalja. III-6. Izvjetaj francuskog vojnog ataea u Sofiji koji kae da je utvrenje Edrene zauzela bugarska vojska 22. 4. 1913. Odnosi izmeu Bugara i Srba su danas krajnje zategnuti, a dokaz za to moe se nai u mnogim prilikama. Jedna od tih prilika je okupacija Edrena. Bugarske jedinice na istonom sektoru su u estokoj borbi zauzele glavni poloaj. I samo zahvaljujui tome Turci su se predali i na drugim sektorima, napustili svoje poloaje i predali utvrenje pred neprijateljskim napadima. Pregled ovih poloaja pokazuje da su u svim ostalim sektorima, osim istonog, Turci imali vremena da unite materijal. Oigledno je da su imali dovoljno vremena da u drugim sektorima unite sve, dok je na istonom sektoru materijal neoteen, jer zbog estokog bugarskog napada nije bilo vremena za to. Ipak, srpske novine tvrde da su njihove divizije same zauzele glavne poloaje na njihovom sektoru. Tvrde i da se ukri-paa predao 20. srpskom puku. Meutim, prema linoj izjavi pukovnika Marholeva, komandanta bugarskog puka, g. Neklijudovu, ruskom ambasadoru u Srbiji, zarobio ga je on 13. (26) tog mjeseca. 20. srpski puk je kasnije samo dobio zadatak da ga uva. Matarel32
Vienje Balkanskog rata jednog Francuza

Ko je zauzeo Edrene po majoru Gavriloviu, a ko prema Matarelu? Da li znate neke druge sluajeve neslaganja oko toga kome pripada pobjeda?

Major Matarel, francuski vojni atae u Sofiji od maja 1912. do aprila 1913.

72

BALKANSKI RATOVI

III-7. Edrene je palo! lanak u rumunskim novinama Pad ovoga utvrenja poslije gotovo pet mjeseci, izoliranog od turske vojske, okruenog neprijateljem, izgladnjelog i primoranog na predaju samo zbog nedostatka hrane i, naravno, municije, ne moe se smatrati ni bugarskom pobjedom. Turci ne treba da se stide, jer ovaj sveti grad se nije predao, ve je zauzet poslije oajnike borbe zbog koje e se hrabro ime ukri-pae zauvijek pamtiti. Herojski

otpor Hadrijanovoga grada je donekle rehabilitovao Osmansko carstvo koje su mnogi sramni porazi teko moralno kompromitirali i koje teko podnosi to to je gotovo prognano iz Evrope. Adevarul, XXVI, br. 8443, 15/28 mart 1913., str. 1.

Kako autor objanjava pad Edrena? Na ijoj strani su njegove simpatije? Pokuajte objasniti zato.

Sl. 30. Namirenje tursko-bugarskog sukoba, rumunska karikatura 1913.

Furnica, IX, br. 52, 29. august 1913., str. 12..

Tekst karikature: Namirenje tursko-bugarskog sukoba Turska isputa Edrene iz ruku. Ujedinjene evropske sile odluile su da joj ga vrate.

73

DRUTVA U RATU

IIIb. ivot na frontu

III-8. Od planine Starac do Bitolja: Dnevnik jednog obveznika Dunavske sanitetske kolone (Kumanovska bitka), koji ilustruje situaciju u srpskoj vojsci 12. oktobar (1912.) [...] Bolniara ima malo, a i ono to ih ima zavuklo se po bolnikim sobama pa ne obilazi ove grenike, to svoj ivot i spokojstvo svojih milih kod kua, dravi rtvovae. E sad pomislite kako je ovim grenicima bilo gledati kako njihovi drugovi, izdiu pored njih, ne od rana i bola, ve od none studeni i bez pomoi onih ija je dunost da nad njima lebde, preklinjui, i molei bolniare i mjerodavne da pomognu njima koji su rtvovali sve, pa i svoje ivote, za dobro i slavu nae opte Otadbine. Ali, ta ete, mjerodavni su slabo o tome vodili rauna. Tako nam je proao cijeli dan. Na trupni ljekar dr Meera trao je neumorno oko ranjenika, iako je on svojih poslova u koloni imao, i sirotim ranjenicima bar koliko mu je u moi bilo stanje olakao [...] uje se opasno zapomaganje ranjenika kojima su rane zahladile. Srce vam se cijepa od njihove pomaganje. Komandir nareuje da im ponude vode jer, grenici, kao to sami kau, nisu dobili kapi vode da ecu ugase. Cijelu no je prolamalo nonu tiinu jaukanje ranjenika. 13. oktobar Ranjenici strano jauu. Skuhamo manjerku aja te im nosimo i svakog sa jednom oljom napojimo. Ah, kako su nam ovi sirotani blagodarni! Bog neka ti svako dobro da. Ovo je ba dobro, mnogi su govorili. Mnogi pak, koji su iznemogli, da ni govoriti nisu mogli, pogledali su nas tako blago, tako milo, da ste im iz oiju mogli itati blagodarnost. Te su noi od zime i kie koja je pred zoru padala, mnogi pomrli. Jedan je, siromah, sjedei na municionom sanduku podlaken umro. Izgledalo je kao da sjedi i da se neto zamislio. Major Milan Popovi, mislei da je iv, prie mu i ponudi mu aj, ali kad ne dobi odgovora, bolje ga zagleda i vidje da je mrtav. Priem da vidim ko je
33 34

taj i sa cedulje koja mu je visila na grudima proitah da je seljak iz arkova33. Jedan turski vojnik-ranjenik, koji je meu naim vojnicima leao, kad nas spazi molio nas je sklopljenim rukama: Aman, karda, aman i jo neto to ga nismo razumjeli, da mu vode damo. Dadoh i njemu olju aja i pokrijem ga slamom i atorskim krilom.[...]
Balkanski rat u slici i rijei 7, 3. (16) mart 1913.

ta mislite o autoru ovoga teksta i njegovoj pomoi turskom vojniku? Zato ranjenici nisu imali potrebnu njegu?

III-9. Paenje konja, po prii turskog porunika34 Od jue kia nije prestala padati. Prenoili smo pod atorom mokri do gole koe. Konji su bili vezani. I stoka se mnogo napatila. Poslije dugih mareva i svih manevara, ove jadne ivotinje su zasluile malo udobnosti, ali ta moemo? [...] Koristim dananji dan da zavrim svoje biljeke i da se pobrinem za svoju lijepu kobilu Kara ebak (Crnu Majmunicu). Jadna ivotinja je ve umorna, a ja u cijelu borbu proi na njenim leima.
Selim, str. 28., 29..

Sl. 31. Transport ranjenih vojnika iz solunske luke

1912.-1913.

Selo nedaleko od Beograda, danas predgrae Beograda. Porunik Selim-beg napisao je dnevnik u kojem je opisao operacije u Trakiji od oktobra do decembra 1912. Njegov dnevnik objavljen je na francuskom jeziku 1913. godine.

74

BALKANSKI RATOVI

III-10. Stanje bugarske vojske u Trakiji prema opisu jednog Francuza Dvadeset etvrtog. marta 1913. Tako iznureni, ljudi su se lako razbolijevali. Zdravstveno stanje u nekim jedinicama bilo je vrlo loe ak i u vrijeme kad su uli u Tursku. im je preao granicu, Sedmi pjeadijski puk je morao u karantenu, poto je meu vojnicima bilo 30 sluajeva tifusa. Ali sutuacija je postala zaista ozbiljna kad je vojska upuena prema ataldi zamijenila tursku vojsku u logoru, koja je zbog bolesti izgubila mnogo ljudi. Neoprezna bugarska komanda nije preduzimala osnovne preventivne higijenske mjere: u blizini logora nije bilo poljskih klozeta, svuda okolo su leali nepokopani leevi ljudi i ivotinja. Nekoliko dana poslije dolaska nae vojske u ataldu, pojavila se kolera. Bilo je prijavljeno 15.000 sluejeva kolere, ali samo je nekoliko bilo fatalno. Bile su preduzete energine mjere u smislu poboljanja uvjeta ivota u logorima. Izdato je izriito nareenje da se pije samo prokuhana voda. Oni koji ga se ne pridravaju, bit e strijeljani. Ljudi su se odmarali. Danas se ini da je kolera bila suzbijena. Odmorni ljudi su opet bili u stanju izvravati zadatke. to se njihovih ranjenika tie, Bugari su se prema njima ophodili s istom nemarnou i nezainteresiranou kao i prema svima ostalim. Naravno, preduzete su neke mjere, ali veinu ljekara zaduenih za njihovo provoenje nije bilo briga i ranjenicima je pomo ukazivana samo povremeno. Tokom ovoga rata bilo je nebrojeno svirepih prizora. Bugari e platiti za to, jer su mnogi koji su mogli biti spaeni umrli su zbog njihove nemarnosti prema ranjenicima. Broj njihovih mrtvih se nedavno popeo sa 30.000 na 32.000. A od 50.000 ranjenika, mnogi su ostali invalidi zbog uskraene njege. To je veliki gubitak. Treba imati na umu da e Bugarskoj biti potrebni ljudi za njen ekonomski razvoj poslije rata.
Balkanski rat vien oima jednog Francuza.

Sl. 32. eki ljekar dr. Jan Levit u bolnici Srpskih sestara

Balkanski rat u slici i rijei 2, 27. januar (9. februar) 1913.

III-11. Hrvatski ljekar iznosi svoja osjeanja poslije posjete bojitu kod rijeke Marice Put do Drinopolja Dobivi propusnicu od autanta generala Stepanovia i propitavi se za put i njegovu duljinu, krenusmo pjeke put Drinopolja. Od Mustafa-pae do Drinopolja ima oko 35 kilometara puta [...] Nakon hodanja od ure i pol, stignu nam prazna vojnika kola s prilino dobrim konjima. Srpski vojnik, koija, rado nas je povezao sa sobom, te nakon sat i pol vonje stigosmo do sela Keml, gdje je srpska pionirska eta gradila most preko Marice. Komandant ete, kapetan Rui, koga naosmo pod atorom kako ita novine, kad smo mu pokazali propusnicu i predstavili se, najljubaznije nas je primio, te nas je poveo da s njim razgledamo zemunice (izbe ispod zemlje) u kojima su si vojnici u velikom kotlu prireivali grah za objed. Te su zemnice sasma udobne; ima u njima mjesta za po prilici 12 vojnika, visina im je neto via od ovjeje visine, u stjenama su prozori, a za staklo u prozorima slue velike boce, po zemlji su slamnjae. Vojnici u njima bijahu bodri i veseli [...] Kad smo se vratili s mosta u logor, pozove kapetan sebi jednog momka sa oferskom kapom i naloi mu da priredi automobil te nas poveze na pozicije. Automobil je na raspoloenju generalu Raiu, a momak priopi kapetanu da je general zabranio ikoga voziti bez njegove dozvole, ali kapetan odredi da na njegovu odgovornost poveze nas, milu brau kud god zaelimo.

75

DRUTVA U RATU

Automobilom oko Drinopolja Vojnike naosmo nedaleko od topova, kako eu, pue, iste si odijelo te donose vodu. Vrijeme bijae lijepo, zrak malo svje, ali ne hladan, a sunce toplo, tako da nam se prohtjelo ostati do drugog dana i prenoiti u zemnici, i sigurno bi to uinili, da nas nije doktor u Mustafa-pai prestraio karantenom, ako do sutra ostanemo. Vojnici bijahu vrlo veseli, to smo ih posjetili, te da nam to vie ugode, pokazivahu punjenje topova rapnelama i granatama, te nas darivahu posudama od nerasprsnutih turskih rapnela, da ih uzmemo za uspomenu. Pripovijedali su nam vojnici kako sad obje stranke kroz dugotrajnu vjebu i kontrolu dobro gaaju, ali ipak kako ih malo pogiba i kako malo topova je oteeno, jer su dobro zaklonjeni. Ali im bi se vojnici pokazali na vidiku, odmah neprijatelj tamo saspe estoku vatru. Tko se pojavi na brdu, ne moe se nikako sakriti, jer na itavom ovom velikom prostoru oko Drinopolja nema niti drveta niti grma za koji bi se mogao sakriti, nego samo sitna trava. Za vremena none bitke osvjetljeno je sve turskim reflektorima od kojih je samo jedan do sada razbijen, ali i Srbi osvjetljuju svojim reflektorima turske pozicije. Sada za primirja esto se sastaju na neutralnoj zoni s turskim vojnicima. Turci ih daruju cigaretama, a oni njih hljebom. U razgovoru opazili su da turski vojnici misle da su Turci zauzeli Ni i Plovdiv i opkolili bugarsku vojsku u Mustafa-pai te nee nikako da vjeruju da je Drinopolje sa svih strana opkoljeno. Mnogo srpskih vojnika naosmo u drutvu i prijateljskom saobraanju s bugarskim vojnicima. Jo su nam mnogo pripovijedali hrabri vojnici o svojim bojevima i kod Drinopolja i kod Kumanova i mi bi ih jo dugo sluali, da se nismo morali uriti u Mustafa-pau.
Hrvatski pokret, 28. decembar 1912.

Hrvatski i slovenaki ljekari su dobrovoljno odlazili u balkanske zemlje za vrijeme ratova da lijee ranjenike. Dr. T., koji je autor ovoga teksta, putovao je u Edrene s preporukom bugarskog Crvenog kria zajedno s jednim bugarskim i slovenakim ljekarom. Opiite vojniki ivot na bojitu za vrijeme obustave vatre. Da li je bio isti kao za vrijeme borbenih dejstava? ta mislite o ivotu u podzemnim sklonitima? Da li je bio udoban kako ga je opisao dr T? ta mislite, kakvi su bili motivi tih ljekara da obilaze bojno polje? ta dr T. misli o ovom ratu i o ratovima uope? Kako su vojnici prihvatali ljekare?

III-12. Izet-Fuad-paa35 opisuje oskudicu u hljebu u turskoj vojsci 15. decembar Sa raznih strana u isti mah sam uo da nai vojnici dva dana nisu dobijali hljeba. Odmah sam proveo istragu. Od mene su skrivali istinu da je Hademkoj Ravnoduni36 tako isplanirao zalihe da bi nam naudio. A nai jadni vojnici se do posljednjeg trenutka nisu alili. Kakvi hrabri ljudi! Ljudi izuzetnog kova. Kad se potpie mir, odigrae se velika vojna fudbalska utakmica izmeu nas, izmeu abdulahista37 i nazimista38. Kakva prilika, kakva srea ne pripadati nijednoj strani! Ova pria o uskraivanju hljeba vojnicima se sve ee potvruje. Sa svih strana, iz svih korpusa, svi napadaju Hademkoja Ravnodunog. Ovo je ludilo. Komandant je poludio, vojni zapovjednici su poludjeli, svi smo poludjeli. Neki ljudi tri dana nisu okusili hljeba. eljeznica je blizu, glavni grad je odmah iza nas. 16. decembar Da li ste nekad u ivotu bili meu 21.000 ljudi koji etiri dana nisu okusili hljeba? E, ja sam sad u takvoj situaciji.
Izzet-Fuad pasha, str. 255.

35 36 37 38

O Izet-Fuad pai vidjeti fusnotu br. 20 To ime sam dao naem inspektoru (primjedba autora) Abdulah-paa, komandant Istone armije Nazim-paa, ministar rata

76

BALKANSKI RATOVI

Zato Izet-Fuad-paa zove vojnog inspektora Ravnoduni?

III-14. Odlomak iz dnevnika Vasilisa Surapasa, grkog dobrovoljca Stigli smo u jedno bugarsko selo. Naili smo na mnogo kokoaka, pataka, urki i gusaka. Pojurili smo ih kamenicama i sabljama i ubrzo je svaki vojnik iz bataljona u rukama imao po dva ivineta i nekoliko jaja. Ja sam uhvatio urku. Poslije smo krenuli dalje prema mostu. Ba smo bili prizor za gledanje! Neki su klali ivinu, neki je erupali, a neki i dalje jurili za njima. Kao scena iz nekog filma. Kad smo najzad stigli do mosta, zatekli smo 19. bataljon kako ga uva. Preuzeli smo taj zadatak od njih, ulogorili se, naloili vatre i poeli da peemo svoj plijen. Ja sam naloio veliku vatru i ispekao urku. Nisam imao soli, pa sam je napunio sirom. Savreno se ispekla. Bila je teka oko pet oka. Jedan dio sam pojeo oko osam sati, a ostatak, radujui se kao dijete, spakovao u ranac. Nareeno je da ugasimo vatre i da spavamo. To smo i uradili. U dva poslije ponoi probudio nas je stariji vodnik. Neki od nas su ustali i otili na strau, dok su se s druge strane rijeke uli neki glasovi.
Trichas, str. 175., 187., 188.

III-13. Odlomci iz sjeanja jednog rumunskog vojnika Najzad je presuda izreena. Na kraju je u meni ostalo dovoljno moralne snage da mi niko nije bio potreban. Tunim glasom mi je jedan ovjek rekao: to je azijska kolera! Moji vojnici su me gledali oima punim straha. Shvatio sam da sam se odjednom u njihovim oima pretvorio u apokaliptinu zvijer. [...] Ali kad sam povjerio svoje elje onima najbliskijima i dao im uputstva za moje voljene koji su me ekali, vidio sam stvaran bol u njihovim oima. Usprkos tome, niko se nije rukovao sa mnom kad sam odlazio u karantin. [...] Mogu vam rei da nisam bio ni oajan ni mnogo tuan. Bio sam ispunjen samo jednim osjeanjem. uvao sam se i ekao. [...] Bio sam sretan to sam se ubrzo vratio u puk svojim drugovima vojnicima.
Sadoveanu, str. 276.-277.

Moete li da zamislite irenje kolere na Balkanu? Odakle je dola? Zato su se i vojnici i civili toliko plaili te bolesti?

Vasilis Surapas je u osmoj godini emigrirao u Ameriku. Kad je 1912. godine izbio rat, vratio se u Grku da se bori. Poslije rata vratio se u Ameriku.

Sl. 33. Grki logor kod Ksantija

Kad bi se po ovoj prii snimao film, kojem anru bi pripadao? Kako se ona uklapa u tradicionalni epski opis balkanskih ratova? Da li je kraa ivine u ovom dokumentu opisana kao in nasilja ili kao pitanje preivljavanja?

III -15. Moral u bugarskoj vojsci, prema analizi bugarskog naelnika generaltaba mnogo godina poslije rata Moral vojske uope nije bio visok. Poslije dugih nestaica i bolesti, vojska je bila deprimirana. Nai vojnici su bili uznemireni zbog dugih politikih pregovora. Svi su bili nostalgini i eljeli da se to

1912.-1913.

77

DRUTVA U RATU

prije vrate svojim kuama. Pored toga, pomisao da ratuju protiv svojih saveznika nije bila mnogo omiljena meu vojnicima i oni su svi eljeli da se to izbjegne. Oficiri su stalno krili injenicu da je u svim jedinicama bilo demonstracija i pobuna protiv rata, jer im je zamjenik glavnokomandujueg prijetio otputanjem ako bude nereda. Zato niko nije smio kazati istinu. Naravno, neki ekstremni elementi su irili defetistiku propagandu, ali ona nije bila opasna kao lino uvjerenje svakog vojnika pojedinano da taj bratoubilaki rat nee donijeti nikakvo dobro. Zemljotresi u Velikom Trnovu i Gornjoj Orahovici doprinijeli su ovom stanju depresije.
Fiev, Izabrani proizvedeni.

su se prekrstili kao da na Bog nije isti kao i bugarski, kao da on moe da sauva ivote svih koji odlaze u rat. [...]
Gane, str. 27.-28.

Uporedite tekstove III-15 i III-16. Mislite li da postoji razlika u ponaanju vojnika s obzirom da je u prvom sluaju rije o neuspjenom ratu, a u drugom o pobjednikoj vojsci? Da li u oba teksta moete otkriti neke zajednike elemenate kod neprijatelja?

III-17. Susret turskih i crnogorskih vojnika u Skadru poslije predaje grada 24. april 1913. Idui prema bazaru, Crnogorci se sreu s turskim vojnicima koji idu prema mostu odakle e napustiti grad. Zastaju i kratko razgovaraju. Crnogorci im nude bijeli hljeb koji Turci sa zahvalnou primaju, a poneki zauzvrat nude cigarete. Neki dojueranji neprijatelji se rukuju. Ovakve kratke epizode su se esto ponavljale pred ljudima koji se nisu mijeali niti pokazivali ikakve znake dirnutosti. Oko podneva su se turski vojnici u koloni spustili sa Tepea i konano napustili grad.
Berri, str. 252.

Zato Fiev naziva ovaj rat bratoubilakim?

III-16. Iz sjeanja jednog rumunskog oficira o prelasku specijalnog pontonskog mosta na Dunavu kod Korabije ta su mnogobrojni Rumuni koji su ili nekud u borbu, bilo kud, znali o tome kuda idu i za ta se bore? Paljivo sam ih posmatrao dok su prelazili posljednju dasku na mostu i stupali na bugarsko tle. Neki su poeli pjevati i vikati, bacati kape uvis, a drugi su tuno gledali ispred sebe. A najvei broj njih, neu pogrijeiti ako kaem osmorica od desetorice, brzo

Opa pitanja za poglavlje IIIb Kakva su bila iskustva vojnika na frontu? Pokuajte pronai negativna i pozitivna iskustva. Zato svakodnevni ivot na frontu neprijatelje pretvara u prijatelje? Naite razliite razloge za vojniko nezadovoljstvo kroz ove dokumente. Usporedite sa poglavljem IIc. Da li su ratna iskustva opravdala predratno oduevljenje?

78

BALKANSKI RATOVI

IIIc. Paralelni rat

III-18. Pismo Ipokratisa Papavasiliua svojoj eni Aleksandri Sneftsi, 23. juni 1913. Draga moja eno, O ratu u Turskoj pisao sam ti iz turskih sela. Sad, o ratu u Bugarskoj, piem ti iz bugarskih sela. Pisao sam ti prije dva dana, ljubavi moja, odmah poslije bitke kod Kilkisa poslije velike pobjede. U Kilkisu, rodnom mjestu Daneva, bilo je tajno skrovite bugarskih gerilaca, komita. Poslije borbe su ga zapalili. Bio je to velianstven prizor. Gorio je dva dana. Stanovnici, sve Bugari, ve su ga bili napustili. Naa vojska stalno napreduje, u trku, progonei pomamljene Bugare koji bjee kao zeevi, nitkovi. Bjee prebrzo za nas, ali mi emo ih pohvatati. Negdje se moraju zaustaviti. Draga, ne moe ni zamisliti kakav je ovo rat. Gdje god doemo, zatiemo oaj i bijedu. Turci, koji su izgleda mnogo trpjeli pod Bugarima, sad se svete palei njihova sela i sve u njima. Na vidiku nam je uvijek neko selo koje gori. Bugari su pobjegli. Nema vie Bugara u Makedoniji. udovita su otila zauvijek. Trebala bi vidjeti kakve su kukavice. Ljudi koje zarobljavamo tresu se od straha. Toliko sam sretan to nas je ovaj rat zauvijek oslobodio tih siledija, to nam je omoguio da upoznamo jedni druge, to smo uspjeli da im skinemo lavlju kou i razotkrijemo ih, njih koji su samo svojom drskou prevarili ovaj smijeni, glupi svijet da ih smatra Prusima Istoka! Nezadovoljni onim to imaju, ti prevaranti su htjeli da otmu i dio od svojih saveznika, onih koji su im pomogli u osvajanjima i bez kojih bi odavno nestali pod Turcima. Sad e izgubiti sve to su imali. To su i zasluili. Oni su ivi primjer za bajku o psu i mesu. Uvijek te osjeam pored sebe, tebe i nau dragu djecu. udim za tobom, ali tjei me pobjeda, jer ona znai da neemo jo dugo biti rastavljeni. Ne vjerujem da e rat trajati due od dvije sedmice. ta sad Evgenios kae o Bugarima kojima se toliko divio? Voli te tvoj mu.
Trichas, str. 318.-319.
39

Papavasiliu je studirao na Vojnoj koli u Atini i na Ratnoj akademiji u Berlinu. Bio je oficir u grko-turskom ratu 1897. i u balkanskim ratovima. Kraljica Olga i prijestolonasljednik Konstantin kumovali su na njegovom vjenanju (1909). Kasnije je jedno vrijeme bio otputen iz vojske zbog rojalistikih uvjerenja. Bio je ministar ratne mornarice u diktatorskoj vladi L. Metaksasa (1936.-1941.).

Zato je Papavasiliuu pobjeda bila vana? Kakva je bila slika o Bugarima u grkom drutvu prije balkanskih ratova? ta biste vi pisali svojoj porodici da ste vojnik na frontu? Pokuajte pronai pisma vojnika koji su sudjelovali u drugim ratovima u XX. stoljeu i usporedite njihove sadraje.

III-19. Karnegijeva fondacija za meunarodni mir komentira paralelne gubitke poslije spaljivanja sela i i egzodusa ljudi Spaljivanje sela i egzodus poraenog stanovnitva je normalna i tradicionalna pojava u svim balkanskim ratovima i ustancima. To je obiaj kod svih ovih naroda. Ono to su sami propatili oni za uzvrat nanose drugima. To su mogl sprijeiti samo izriitim naredbama iz Atine, Beograda i Sofije i to samo ako bi crkve i pobunjenike organizacije podrale odlunost njihovih vlada. Opi apel na humanost objavila je makedonska ustanika Unutranja organizacija39, ali izgleda da nije imao mnogo dejstva..
Carnegie, str. 73.

Da li su spaljivanje sela i egzodus poraenog stanovnitva stvarno bilinormalna i tradicionalna pojava? Da li se slaete da jespaljivanje sela iegzodus poraenog stanovnitva (a) balkanska tradicija i (b) nije se dogaalo vie nigdje u Evropi ni u svijetu?

VMRO (Unutranja makedonsko-odrinska revolucionarna organizacija) osnovana 1893. u Solunu sa zadatkom da se postigne puna politika autonomija Makedonije i edrenske Trakije.

79

DRUTVA U RATU

Sl. 34. Ruevine Sera

Carnegie, sl. 7, 8, 9, str. 86..-87..

III-20. Borba muslimana, oktobar 1912. Krenuli smo, ali napredovanje je bilo skoro nemogue. Putevi su bili zakreni zapregama, stokom, enama i djecom koja su tumarala lijevo desno. To je nae muslimansko stanovnitvo koje se povlai prema unutranjosti. Jadni ljudi! Svi su u suzama, jer su napustili svoje domove i svoja imanja. Uas rata je ve poeo.
Selim, str. 24.

III-21. Bugarska egzarhija pokuava preobratiti muslimane koji govore bugarski u kranstvo Treba spomenuti obiaj koji su Bugari provodili na irokom podruju, obiaj nasilnog preobraanja Pomaka u kranstvo. Pomaci su Bugari po rasi i jeziku koji su u jednom periodu turskog osvajanja silom preobraeni na islam. Oni ne govore turski i zadrali su neka sjeanja na svoju kransku prolost. Ali prilike su ih esto primoravale da postanu fanatini muhamedanci. U novoosvojenim podrujima ima ih najmanje 80.000 i uglavnom su skoncentrirani sjeverno i istono od Nevrokopa. Bugarski Sveti sinod je zamislio da ih masovno preobrati i esto je u tome mogao raunati na podrku vojnih i civilnih vlasti, da ne spominjemo paravojne bande. Obino nije bilo potrebno primijeniti otvorenu silu. Prijetnje zajedno s otvorenom demonstracijom sile bile su dovoljne da se cijela sela podvrgnu obredu

80

BALKANSKI RATOVI

pokrtavanja. Ta politika je provoena sistematski i mnogo prije izbijanja drugog rata, Pomaci u veini okruga su se povinovali bugarskoj crkvi i pokorno sluali pouke sveenika i monahinja koje je poslao Sveti sinod da ih uputi u dogme kranstva. Ovo odstupanje, sasvim suprotno od tolerancije koju je carevina Bugarska obino pokazivala prema muslimanima unutar svojih granica, spada meu najmanje opravdane brutalnosti ovoga rata. Sveti sinod je dokazivao da se, poto su Pomaci silom preobraani u islam, malo sile moe upotrijebiti i kad je u pitanju obrnut proces..
Carnegie, str. 77.

III-22. Zvanina osuda nasilnikog postupanja bugarskog generaltaba

NAREENJE BR. 69 ZAMJENIKA GLAVNOKOMANDUJUEG GENERALA SAVOVA40 O ODBRANI IVOTA, SVOJINE I ASTI STANOVNITVA NA OSLOBOENIM TERITORIJAMA

Lozengrad, 13. decembar 1912. Do nas u tabu stigla je informacija koja nas navodi na sumnju da su se neki ljudi i oficiri usudili da pljakaju i vre nasilje nad civilnim stanovnitvom na osvojenim teritorijama. Kako ovi nehumani postupci koji su za svaku osudu s jedne strane kompromituju bugarski narod, a s druge, slabe povjerenje naih buduih podanika, posebno civila muslimana, u cilju odbrane njihove asti, svojine i ivota, nareujem: 1. Vojni komandanti i vojni namjesnici moraju preduzeti hitne i stroge mjere protiv ovakvih postupaka koji su se desili u oblasti koju je zaposjela njihova vojska. Krivci moraju odmah biti izvedeni pred sud, nezavisno od njihovog ina i poloaja. Svi komandanti moraju bez milosti kazniti ove zloinake postupke, jer e inae i sami odgovarati. 2. Treba preduzeti stroge mjere za uspostavljanje reda i discipline u pozadini. Svako ko ne pripada vojsci ili ne radi za nju mora biti vraen u Bugarsku. Svi koji su dio vojske, ali zbog svoje nepouzdanosti slue u pozadini, moraju biti poslani na front. 3. Sve vojnike i podoficire treba upozoriti da je civilno stanovnitvo na osvojenim teritorijama, nezavisno od njihove nacionalnosti ili vjere, pod zatitom naih vojnih zakona i svaka nepravda protiv njih bit e kanjena prema tim istim zakonima. Da bismo ovo postigli, molim sve vojne i civilne vlasti za saradnju. 4. I na kraju, elim vas podsjetiti da smo zapoeli ovaj rat u ime jedne uzviene ideje, tj. da oslobodimo ovaj narod reima koji je nepodnoljivo nasilan i nepravedan. Bog pomae svojim hrabrim bugarskim sinovima da ostvare ovaj plemeniti cilj. U ovom asu ja ih molim da ne dozvole nekim ljudima da u oima civiliziranog svijeta kompromituju ovo veliko i velianstveno junako djelo. .
V. Georgiev St. Trifonov.

Bugarska egzarhija je u Rodopskim planinama, uz podrku paramilitarnih grupa, pokuala da preobrati muslimane koji govore bugarski u kranstvo. Dok su ove akcije u poetku podravali samo razni intelektualci-nacionalisti, kasnije je to postala zvanina dravna politika. Zato se ovaj sluaj dogodio za vrijeme Prvoga balkanskog rata? Kakva je bila uloga religije u procesu stvaranja drava na Balkanu? Pokuajte pronai relevantne dokumente u Historijskoj itanci 2.

Sl. 35. Bugarski konvoj Crvenog kria

Carnegie, . 23, . 217.

40 General Mihail Savov (1857.-1928.) poznata bugarska vojna figura. Nekoliko puta je bio ministar rata i ima velike zasluge za stvaranje bugarske armije. Za vrijeme Prvoga balkanskog rata bio je postavljen za zamjenika glavnokomandujueg (car Ferdinand lino bio je glavni komandant); jedan je od inicijatora i podstrekaa Drugoga balkanskog rata.

81

DRUTVA U RATU

ta je bila najvea opasnost za civile na osvojenim teritorijama? Da li ovakva vojna nareenja imaju direktan uticaj na aktivnost paravojnih bandi ili regularne vojske? Ako imaju, u kojim sluajevima? Ako uzmemo u obzir datum izdavanja nareenja, da li to znai da je do tada nasilje bilo dozovoljeno?

Sl. 36. Gladna sirotinja koja je zaposjela batu italijanskog konzulata, Skadar (sredina januara 1913.)

III-23. Razaranja uzrokovana ratom u selima oko Skadra i agonija stanovnitva koje pokuava da nae valjan razlog za svoju patnju prikaz Meri Edit Daram Neka sela su bila tako ratrkana da mi je trebalo tri dana jahanja, po 10-12 sati, da ih obiem, ukaem pomo i vratim se u Skadar. Sve u svemu, obila sam 1022 porodice u okolini Skadra kojima su spaljene kue. Najtunije od svega mi je to to neke od tih nesretnih rtava nisu imale pojma zato im se to zlo dogaa. ene sa izgladnjelom djecom su pitale: Zato su veliki vladari (velike sile) dozvolili da vojnici dou, da nas pljakaju i ubijaju? Nikom nismo uinili nita naao. A oni su uzeli nae koze, nae ovce, sve. A kad je moj mu pokuao spasiti ovce, oni su ga ustrijelili. Naa kua je spaljena. Umiremo od gladi na ovom putu.
M. Edith Durham, str. 296. Berri, str. 149.

Sl. 37. Bugari dijele kruh gladnim stanovnicima Edrena, april 1913.

Meri Edit Daram je bila saradnik na Kraljevskom antropolokom institutu kao i lan Kraljevskog instituta za meunarodne poslove i autor nekoliko knjiga. U 37. godini otila je brodom na Cetinje, glavni grad Crne Gore. Za vrijeme ovoga putavanja otkrila je svoj poziv. Tokom sljedeih 20 godina esto je putovala na juni Balkan radei u raznim potpornim organizacijama, slikajui akvarele iz seoskog ivota i sakupljajui narodne umotvorine. Napisala je sedam knjiga o balkanskim dogaajima. Borba za Skadar je svjedoenje o dogaajima kojima je autorka bila oevidac prije, za vrijeme i poslije Prvoga balkanskog rata.

, 1913.
Lillustration, januar decembar 1913., str. 347.

82

BALKANSKI RATOVI

IIId. Iza linije fronta

III-24. Opis Beograda jednog hrvatskog dopisnika Dolazak u Beograd Uspeli smo se uvenom beogradskom kaldrmom, patosanom okruglim kamenom jote za turskih vremena. Hodajui po njoj kao da hoda po obrnutim tanjirima. Doavi do jedne stupe opazimo vojnika to mu je po gole noge virilo iz izme. Da ga znatieljnici ne zaustavljaju, vikao je cijelim putem: Jue ja izme namazao, pa mi ih parcovi izjedoe! I pourio se da ih zamijeni drugima. Idui irokim raskopanim ulicama sa oniskim kuama, sretamo na svakom koraku vojnike obuene u sivo ili modro odijelo sa sivim kabanicama i opancima. Mi koji smo vini gledati vojnike sa ulatenim cipelama ili omanim cokulama, udimo se kad u bekim ilustriranim listovima vidimo srpsku pjeadiju u opancima41. No, promotrivi pozornije, vidi se da je gotovo velika prednost u opancima pred postolama. Opanak je (sam sam ga ve nosio) u tom spretniji od postole, jer voda i blato ne ulazi u nj sa strane, gdje se sastaje on sa koom, a osim toga lagan je [...] Da navuku vojniku roenom u opancima, nae teke postole ili izme, taj bi u njima kretao kao mi da nam na noge navuku krinje [...] Cijelim putem sretamo vojnike i one koji imadu da se obuku. Ti, u akirima iz domaeg sukna smee boje, za koje bi Zagrepani rekli da su turske, idu laganim odmjerenim korakom, a za njima ene u zobuncima i podignutim suknjama, da ih blato odvie ne poprska [...] Vojnici razne vrsti neprestano pridolaze, svrstavaju se u redove i ravnoduno stupaju mjesei marno blato beogradskih ulica. Gostionice, niske i mrane, pune su seljaka, dok ene stoje na ulici ekajui dok mukarci izau [...] Ovdje su se ve tako privikli ratnim pripremama, da su Beograanima sada sve pripreme i urbe obina stvar, mada se po kavanama, na ulici i uz trpeze govori samo o ratu. Sveope mnijenje jest, ne da e biti rata, ve da mora doi do rata. Samo da Francuska ne pomrsi raune, zabrinuto propovijeda djeak od 14 godina svome drugu na uglu arije [...] Najvee ratniko
41 42

raspoloenje uhvatilo je ire i najire slojeve. Neka slukinja navaljivala je u Narodnoj odbrani da je upiu u Kolo sestara i to da je odaalju na granicu, protestujui protiv toga da tamo odlaze samo gospoje koje e, kae, kasnije samo pobrati ordene [...] Vanredno je tuan i znaajan sluaj s majorom Keseriem koji se ubio radi toga to ga radi starosti ne primie u vojsku [...] Beograd, 9. oktobar 1912. Juer poslije podne sretoh u jednoj ulici srpsku konjicu to se je poput mora razlila ulicom, zaposjevi ju od jednog kraja do drugoga. Jaui na vitim konjima sa razvijenim prsima, kakovih nalazimo na dobrim slikama, to prikazuju nekadanje turske ratove, dre se vojnici mirno, i ta injenica to polaze u boj ini sliku tajanstvenom i sveanom. Glazba na konjima, sastojei se od trubalja razne veliine, prolazei kraj vojnog ministarstva, zasvira. Osjeao sam kako mi ta bojna svirka naglo tjera krv k srcu i natrag, silno me uzbuujui. U tim zvukovima bilo je i plaa, i radosti, i gorine. ula se rika topova, bojni poklici i sitan glas gusala42 to na ratitu bodre vojnike [...] Poao sam prema kolodvoru. uvaju ga vojnici. Sav prostor pred lijepom i modernom stanicom pun je seljaka i seljakinja to su pratili sinove na vojnu. Na oima seljakinja nijesam vidio suza. Tek jedna ena, odjevena na graansku, stisla uz nekakav kup drva, tupo je gledala na vlakove, to su se neprestano fukajui razmjetali. Velike i crne njene oi zaarile se od vruine i zadranih suza.
Hrvatski pokret, 9.-31 oktobar, 1912.

List Hrvatski pokret poslao je u Srbiju dopisnika Slavka Vorosa krajem 1912. godine. U svojim izvjetajima (objavljivanim od 9. do 31. oktobra 1912.) pod nazivom Put ka balkanskom ratitu, opisao je Beograd pred poetak Prvoga balkanskog rata. Izgleda da nije uspio ni otii na ratite. Hrvatski pokret je objavio desetak vrlo atraktivnih izvjetaja iz ratnog Beograda.

Obua balkanskih seljaka. Gudaki instrument s jednom icom

83

DRUTVA U RATU

Opiite atmosferu u Beogradu prije poetka rata. Zato je narod prieljkivao rat? Razgovarajte o sluaju majora Keseria. ta autor misli o vojnoj i herojskoj atmosferi po cijelom Beogradu? Da li on odobrava rat? Da li je svjestan uasa rata? Objasnite. Opiite ponaanje ena. Zato je autor impresioniran tim ponaanjem?

bez rijei. Sasvim je jasno da jedna polovina carstva mrzi drugu polovinu iz dna due. Teko je vladati kosmopolitskim gradom. Teko je pobuditi zajedniku strast za istim idealima. Vie nisam siguran ni da svi Turci imaju jedan isti ideal kako bi se suprotstavili neprijateljstvu koje su akumilirali protiv sebe u svojoj zemlji.
Georges Remond Impressions de Constantinopole, LIllustration 3636, 2. novembar 1912., str. 320.

III-25. Opis Istanbula jednog francuskog novinara B. Mart 1913. A. Novembar 1912. Mislili smo da emo zatei prazan Istanbul, ali nije bilo nikakve promjene. Moda malo manje automobila i tramvaja, samo malo. Ovih dana svakog zaustavljaju. Morali smo kazati lozinku, dokazati da konji nisu pod rekvizicijom. Ako ne bismo imali dokumente, odmah bi nam ispregli konje i odveli ih, a koija i putnici bi morali sami vui kola, na veliko veselje i odobravanje gomile. Rezultat: vie nije bilo nigdje konja. Ja sam ipak, uz pomo jednog veterinara, uspio pronai par konja koji su bili sakriveni. Nita ne izmiljam. Njihov vlasnik ih je sakrio u podrum iz straha od rekvizicije. Na ulicama Pere, masa svijeta, kosmopolitskog kao uvijek, koji kao da je potpuno ravnoduan prema ratu, bar na izgled: ista kina, isti koncerti, iste pozorine trupe kao prole godine, ili bar toliko sline da izgledaju isto, repertoari svakavi samo ne ratni. Vidim to po posterima: Jadnici, Magda, Dijete ljubavi, itd. U mnotvu ljudi ima Grka, usprkos ratu, Italijana usprkos progonu, Crnogoraca usprkos njihovim nedavnim pobjedama. Istina je, ovi posljednji su aui i sluge. Meutim, nose nacionalne vojnike uniforme. Svi oni se mijeaju s Turcima i iskreno ele njihovo istrjebljenje, iako djeluju sasvim ravnoduno. Ako proe neki bataljon, niko od ovih ljudi ni ne skrva svoj prezrivi osmijeh. Zoa! Zoa! (oni su ivotinje), rekao je jue jedan Grk koji je stajao pored moga turskog prijatelja kojeg je tako stavio u vrlo teak poloaj. Turin ga je prodrmao i upitao: Hoe li da im prevedem tvoje rijei? Grk je pobjegao Karneval i logorske vatre Kakav udan grad! Koliko kontrasta! Karneval je u jeku. Sedmino ima i po pet balova. Maskirani ljudi uurbano prolaze velikom ulicom Pere zajedno s bolesnicima i ranjenicima s borbenih linija atalde i Galipolja. Ljudi smrznutih stopala, usahlih ruku, a niko ne obraa panju. [...] Samo su lica patriota uznemirena nesigurnou trenutka, puna tuge i straha da e novi mirovni pregovori, kako se pria, znaiti gubitak Edrena. Osim pogleda u oima jednog ranjenika kojega nosi konj kroz ravnodunu gomilu i koga njegov drug vodi u bolnicu, skoro nita drugo ne odaje osjeanje poraza, kraj tragedije, kraj ljudi koji hrle u grad. Ukratko, niko nita ne vidi.
Georges Remond, A Constantinopole LIllustration, 3655, 15. mart 1913., str. 237.

84

BALKANSKI RATOVI

Sl. 38. Podjela pomoi porodicama vojnika mobiliziranih u rumunsko-bugarskom ratu 1913.

Gazeta Ilustrata, II, . 31, 13 1913, . 9.

III-26. Situacija u Skadru za vrijeme opsade, prema opisu jednog italijanskog novinara 13. novembar 1912. Jutros je hljeb opet poskupio. Kilogram staje tri albanska pijastra, to je oko 60 centi. Oni koji ga ne mog kupiti, rade neke poslove za ta dobijaju bonove za koje im u pekarama daju hljeb. Razlog za poveanje cijene hljeba nije nedostatak brana. U magacinima ima nekoliko hiljada dakova brana. Kau sedam, osam hiljada dakova. Nedostaju drvo i ugalj za peenje hljeba. Po selima su pokupjeli sve, drvo i ugalj i vie ga nema. [...] 21. novembar 1912. Danas je jedini dan Bajrama. Treba biti etiri dana, ali su ga zbog okolnosti skratili na jedan. Namjesnik je naredio da se zatvore sve radnje, ak i kranske. Top je ispalio pet puta po 21 plotun. Valija (namjesnik) je

priredio prijeme za uglednike i ujutro je kratko svirala vojna muzika ispred Konaka (gradske vijenice). Zatvaranje radnji nije imalo nikakvog uinka. Sveanost je bila nevesela, barut uludo potroen. Ni taj jedini dan muslimansko stanovnitvo nije uspjelo proslaviti svoj Bajram sveano, kako njihova vjera i tradicija nalau. Svega je nedostajalo, kao i svih drugih dana opsade. To to ste uspjeli kupiti veknu hljeba nije znailo da e on sigurno ostati va. Oni koji su bili izgurani iz reda ili se samo tako pretvarali, traili su hljeba od onih koji su ga dobili. U svaama oko hljeba, pobjeivali su oni jai. U ovakvim okrajima nekad su intervenirale rijetke andarmerijske patrole. Ali one su mogle samo prekinuti tuu, ali ne i rijeiti tu teku situaciju. [...] Iz pekare nedaleko od novog Konaka, jedna ena, koja se hrabro borila, izala je s hljebom u rukama. Odjednom se pojavio mladi, oteo joj dragocjeni dobitak i pobjegao. Ali prije nego to je poeo bjeati, bacio je novac na zemlju. Nesretnica je ostala skamenjena praznih aka i nijemo gledala

85

DRUTVA U RATU

kako otima odmie. Kad su se ljudi oko nje poeli smijati, rasplakala se. Veeras nee nita odnijeti kui. Klekla je da pokupi baeni novac iz blata. Ali sad joj taj novac nita ne vrijedi.
Berri, str. 9., 35., 38., 39.

III-27. Srpska ena Srpska ena nadmaila je sve dosadanje najslavnije ene svih naroda na svijetu. Oca svoga, supruga svoga, brata svoga, sina svoga ispraala je na bojno polje cvijeem i oduevljenjem. Svima je govorila da je otadbina prea od ivota. Ljubav svoju materinsku ona je potinila velikoj ljubavi prema otadbini. Ona je shvatila da samo srena Srpkinja moe biti i srena majka. Ubijeena je da je otadbina vanija od svega. Obraivala je njive i sreivala ljetinu. Kopala je, orala je, sijala je, njela je, vrhla je, izvravala je sve teake radove da bi neja ishranila, da bi ratnicima ponuda poslala i da bi imala slavskog kolaa i mogla dati dravi poreza. Sve je to inila najistrajnije. Plela je arape i ila rublje pa ih slala ratnicima na daleke strane najsvesrdnije. Njegovala je ranjenike i svoje i protivnikih vojski, najbriljivije. uvala je enski obraz svoj najednije. One koji su mogli s pukom poi a nisu, nazivala je kartom i prezirala ih najrevnosnije. Slava ti, srpska eno! Slavna si! Nadmaila si sve dosadanje najslavnije ene svih naroda na svijetu. Srbine, tvoja je ena snaga tvoja. Ona je i stub porodice i stub drave tvoje. Keri moje mile i zlatne, zemaljski zakoni mnogo su nepravedni prema vama.U ovim ratovima, u ovim velikim i istorijskim danima vi ste svojim besprijekornim dranjem dokazale da nai zakonodavci i dravnici vau veliku duu poznavali nisu. Muevi i drava treba sad da pokau i dokau da su vas dostojni. U tome lei veliki njihov interes, i moralni i materijalni. ika Miroslav.
Balkanski rat u slici i rijei 27, 11. (25.) august 1913..

ino Beri bio je mladi italijanski novinar i ratni dopisnik koji je uao u grad Skadar prije poetka njegove posljednje opsade i ostao u njemu est mjeseci koliko je opsada trajala. U njegovoj knjizi dogaaji su hronoloki predstavljeni prema dnevniku koji je Beri vodio za vrijeme rata.

Sl. 39. Na Cetinju ene, deca i ranjeni vojnici

Kakva je svrha pisanja ovakvog teksta? Usporedite odlike enske heroine sa mukim herojem (u tekstu II-2).

III-28. Jedna Grkinja iz vie klase nudi svoju pomo kao bolniarka i govori o svojim iskustvima Prvog dana sam se mnogo trudila da se priviknem na okolinu. Slika bijede bila je vrlo upeatljiva. Pacijenti koji su pristizali bili su iz niih slojeva, prljavi i dronjavi i toliko su se osjeali da mi je pripala muka. [...] Poslije dvije ili tri stanice, stigli smo u Larisu. Nismo

L Illustration, t. CXL, (1 -31 1912), . 293.

86

BALKANSKI RATOVI

imali gdje da odsjednemo. Jedna mala soba na stanici bila je na brzinu pripremljena za princezu. Mi ostali morali smo da spavamo u vagonima. Odluila sam da uzmem taksi i da obiem neke bolnice. Situacija je bila uasna. Sve bolnice su bile improvizirane, bez dovoljno kreveta i bolniarki. uli su se samo jauci, uzdasi i pla. Niko se nije odazivao na vapaje bespomonih bolesnika. Jedan jedini bolniar je pospano iao okolo gazei ljude po podu. Neki od njih su bili teko ranjeni. Cijelu no smo pomagali koliko smo mogli, a ujutro smo se vratili na stanicu.
Trichas, str. 32., 35.

Odlomci iz dnevnika Aspazije Mavromihali-Rali, kerke jednog grkog premijera i ene drugog grkog premijera, pisanog 1912. godine. Ubrzo poslije mobilizacije ponudila se da kao bolniarka pomae ranjenicima s fronta. Poslije kratke obuke bila je u pratnji princeze Jelene na prvom putovanju bolnikog voza i zabiljeila svoje doivljaje.

Kakva je svrha pisanja ovakvog teksta? Usporedite odlike enske heroine sa mukim herojem (u tekstu II-2). Sl. 42. Turkinje nude svoju pomo kao bolniarke u Istanbulu

Slika 40. Srpkinje vjebaju gaanje iz puke, 1912.

Vojska na Balkanu [ ], 1914.

LIllustration CXL (1. juli 31. decembar 1912.), str. 372.

Sl. 41. Bolniarka s pacijentima, 1913.

Potpis ispod slike: Turske gospoe iz Crvenog polumjeseca u bolnici Gulane. Ova fotografija svjedoi da su gospoe iz turskog visokog drutva, udate ili vjerene, zabrinute majke, odluile da, uprkos muslimanskoj tradiciji, pomau u bolnicama.

III-29. Incident izmeu bugarskih graana i rumunskih vojnika u bugarskoj krmi, po prii jednog rumunskog oficira U Oraniji, na zidu jedne krme naao sam kartu Bugarske koja me je zainteresirala. Htio sam je kupiti. Mogla je kotati najvie jedan lev, ali ja sam ponudio dva. Gazda mi je nije htio prodati. Ponudio sam pet leva. Nije htio. Pokuao sam je ukrasti. Primijetili su pa su etiri Bugara

Historijski arhiv muzeja Benaki u Atini, Fotopoulos, str. 266.

87

DRUTVA U RATU

stala ispred karte, spremni da me udare ako je samo pipnem. Krma je bila puna naoruanih rumunskih vojnika, a ovi su bili nenaoruani. Ali hjteli su da se tuku! Njihova drskost je bila skoro herojska, ali to je ipak bila samo drskost!
Gane, str. 90.

potporu obitelji iji su branitelji otili na vojnu. Isto se dogaa i u pokrajini. Bi li se i u nas nalo Izraeliana koji bi se u ovako odsudnim asovima ovako ponijeli? Ja mislim da bi...
Hrvatski pokret, 9.-13. oktobar 1912.

Kakvo je bilo dranje dvije manjine u Beogradu? Pokuajte objasniti zato su se tako ponaale. III-30. Turci i Jevreji u Beogradu za vrijeme Prvoga balkanskog rata III-31. Djeca se igraju rata u Beogradu Pred turskom damijom Kako je danas lijep jesenski dan, izaao je svijet na etnju i to na zidove Kale Megdana i na Topider. Na Kale Megdanu sve vrvi svijetom, no sve je to gotovo sama ena, tako da ti je nekako nezgodno zai meu enskadiju, to je nedavno ispratila svoje mueve i sinove na bojite. Naem se nekako u jednoj kaldrmisanoj uliici pred muhamedanskom damijom. Ovea jednostavna, stara, ta damija to nalikuje velikom kaminu ili krunoj pei, stoji mirno usred grada iji se narod digao da vojuje protiv ugnjetavaa svoje brae, to e ju Turin klati u ime proroka, iji polumjesec bljeti na iljku minareta damije. Pripovijedaju kako se svakoga petka uvee, kad bi se stari mujezin pojavio na balkonu minareta da saziva Alaha, sakuplja pred damijom mnotvo djece nabacujui se kamenjem na tursko svetite. Otkada je dolo do vrhunca napetosti izmeu Turske i Srbije, ne pojavljuje se vie stari mujezin na minaretu i ne uje se vie ime Alahovo nad niskim kuama Beograda. Zar se je veliki prorok posramio sramotnih djela svoje djece u Staroj Srbiji i Makedoniji? Dugo stojim pred ovim ostatkom sile to je tolike vjekove davila nas i nau brau i nekako mi je neprijatno kad pomislim na starog mujezina koji se sakrio u te zidine kao pile pred olujom. Mojsijevci Nedaleko turske damije opazim izraelitsku sinagogu. Sjetio sam se kako su ovih dana beogradski mojsijevci sabrali ovee sume za
43 44

U Beogradu, 16. oktobra Beogradski deranii ve su zaigrali igre predstavljajui srpsko-turski rat. Do sada su oni uli samo openiti razgovor o srpsko-turskom ratu, pa ne znadu kako da si ga predstave. No o etnicima43 to ih ovdje nazivaju komitama44 toliko se pripovijeda da su djeca dobila o njima ve sasvim realnu sliku. Pa njihov pustolovan ivot pun junatva u borbi s Turcima, najvie raspaljuje matu arije ivo djelujui na djecu. Najvie se ti mali ratnici sakupljaju na zelenom trgu izmeu ulice kneza Mihaila i uliice koju resi krma Kod zlatnog burenceta, tog nekadanjeg i dananjeg stjecita beogradskih boema i artista.Taj trg, po svoj prilici, imao je biti Kosovsko polje jer je sav vrvio djeurlijom koja su vikala: iveo Isa Boljetinac! Udri Turina! Turaka je naravno bilo mnogo manje. Oni se sakrie iza ugla Zlatnog burenceta, ne moda radi toga to su se bojali Srba, ve zato to su oni morali biti Turci.
Hrvatski pokret, 9-13. oktobar 1912.

Gerilac, a kasnije, naroito u Drugom svjetskom ratu, militantni srpski nacionalista. Gerilac.

88

BALKANSKI RATOVI

Sl. 43. Djeca se igraju rata u Vranju, Srbija

Sl. 44. Djeca kao bolniari i bolniarke u Podgorici

LIllustration CXL (1. juli 31. decembar 1912), str. 346.

LIllustration CXL, (1. juli 31. decembar 1912), str. 346.

Kako je rat uticao na djeije igre? Zato je u tekstu III-31 samo malo djece igralo Turke? Sjetite se slinih igara iz vaeg djetinjstva. Da li djeca danas igraju ratne igre? Ko su neprijatelji?

Sl. 45. Srpski enski komitet Crvenog krsta u New Yorku, organizovan radi sakupljanja pomoi za ranjenike

Balkanski rat u slici i rijei 35, 20. oktobar (13. novembar) 1913.

89

DRUTVA U RATU

III-32. Akcije za prikupljanje novca za junoslovensku brau u Hrvatskoj

ZAGREB ZA CRVENI KRI BALKANSKIH NARODA

III-33. Dobrovoljci i novana pomo sa Kipra46 Te noi je stigao Rojtersov telegram o potpunom porazu Bugara. Ta vijest je na sve susjede djelovala kao udar groma. Prve grupe su kliui poele izlaziti iz kafana Jamude idui prema gradu. Udruenja kao i mnoge privatne kue istakli su zastave. Ispred Jednakosti vihorile su se zastave Srbije i Crne Gore zajedno sa grkom. Odjednom su niotkuda poele velike zajednike demonstracije. Filharmonijski orkestar, ijih se sedam studenata borilo na frontu, predvoen maestorm g. Kaligerijem, stao je na elo narodnih masa svirajui ratne pjesme. Orkestar je skrenuo u ulicu ora I i, zaustavljajui se ispred udruenja, odsvirao himnu. Prethodnica kolone demonstranata bila je kod Ateneona a kolona se protezala sve do ulice Konstantinosa Papajologosa. iveo Konstantin XII47! ivjeli Voulgaroktonoi48! ivio enosis! Dvije hiljade ljudi pjevalo je himnu uz muziku. Kroz demonstrante se zavihorila velika zastava koja je bila pozdravljena s ogromnim oduevljenjem. Ljudi su bacali uvis eire i mnogi su ljubili sveti simbol otadbine. Demonstranti, praeni vatrometom, ili su ulicama ora I, Vasileosa Evagorosa, Svetog Andreje i ulicom Kritis i nazad prema udruenjima. U pono su demonstracije bile zavrene. Ali mnoge grupe su nastavile s demonstracijama i poslije ponoi, idui ulicama i pjevajui nacionalne pjesme. [...] Sutradan je odrana vrlo posjeena sveanost u Svetoj Napi gde je kitionski episkop odrao govor kojim je izazvao nove emocije i novo uzbuenje. U nedjelju je grad poeo opet s prikupljanjem novca kako bi uveao fondove za dravne potrebe. Stotine mladih iz grada i okoline bilo je spremno za pokret. Limasol, koji duboko u sjeanju uva svoju slavnu tradiciju, poslae svoju plemenitu djecu to prije. Ovaj grad je ponosan jer, kad god je to potrebno, on velianstvenim akcijama pokazuje da zna kako treba sluiti velikim idejama svoga naroda.
Alitheia (Istina), 5. juli 1913., u Papapolyviou, str. 73.

U dananjoj sjednici gradskog zastupstva u 4 sata poslije podne bit e stavljen u ime veine predlog da grad Zagreb, prijestolnica Kraljevine Hrvatske, votira iz svojih sredstava za Crveni kri balkanskih naroda svotu od 20.000 K (dvadeset tisua kruna). Taj e predlog naravski biti prihvaen. To je do sada najvea svota koja je za tu svrhu od kojeg gradskog zastupstva votirana. Da su bolje gospodarske prilike, Zagreb bi dao i vie. Kolo45. Na pjevakom pokusu naeg hrvatskog pjevakog drutva Kolo u etvrtak objavio je potpredsjednik g. Prilepi sakupljenim lanovima da e naskoro biti dozvoljeno sabiranje priloga za Crveni kri balkanskih naroda, pa da onda mora i Kolo svoje doprinijeti. Ta je vjest naila na neopisivo oduevljenje. Sve udari u buran pljesak i klicanje. Onda je zakljueno da se za etvrtak, 7. studenog priredi koncert kojeg e isti prihod biti namijenjen Crvenom kriu.
Hrvatski pokret, 4. novembar 1912.

Izraavajui podrku junoslavenskim zemljama i narodima, narodi Hrvatske i Slovenije preduzeli su brojne akcije za prikupljanje novca. Vijesti o ovim akcijama redovno su objavljivane na naslovnim stranicama novina. Izgleda da nije bilo mjesta na slovenskim teritorijama Austro-Ugarske gdje nije prikupljana pomo za junoslavensku brau.

Koji je bio razlog za dobrotvornu akciju u Zagrebu? Zato su pisci tih vijesti bili tako sigurni da e gradski oci podrati donaciju? Da li je sudjelovanje u takvim akcijama bilo pitanje drutvenog prestia?

45 46 47 48

Kolo narodna igra. Bilo je vrlo popularno u vrijeme nacionalnog buenja. Kipar je poslao oko 1.500 dobrovoljaca u balkanske ratove. P. Papapoliviju je zabiljeio 776 imena. Grkog kralja Konstantina I. zvali su Konstantin XII poto je naslijedio Konstantina XI. Paleologa, posljednjeg bizantskog cara. Bugaroubice. Ovo je aluzija na bizantskog cara Vasilija II. (976.-1025.) koljaa Bugara, kako je kasnije bio poznat.

90

BALKANSKI RATOVI

Na Berlinskom kongresu (1878.) uprava nad Kiprom data je Britaniji. Ostrvo je ostalo pod turskim suverenitetom do 1914. Poslije ulaska Osmanskog carstva u Prvi svjetski rat na strani Centralnih sila, u skladu s mirom u Lozani (1923.), Turska je priznala pripajanje Kipra Britaniji. 1925. Kipar je proglaen kolonijom Krune. Ideja enosis (ujedinjenja) sa Grkom pojavila se na Kipru zajedno s grkim iredentizmom i idejom velike Grke. Pod britanskom vladavinom javio se snaan pokret za ujedinjenje. Usporedite tekstove III-32 i III-33. Da li nalazite neke slinosti? O kakvoj je solidarnosti rije? Kakva su bila oekivanja Hrvata, odnosno Kiprana?

III-34. Bugarski mljekari u Istanbulu I tako smo stalno u nekom ratnom stanju s Bugarima. Cijeli svijet je svjestan zvjerstava koje nam je taj surovi narod poinio. Ima li ijednog sela koje nisu spalili, ijedne damije koju nisu sruili? Ima li ena i djece koje nisu pobili, zatvorenika koje nisu pogubili? Iako stvari tako stoje, jo ima bugarskih mljekadija koji rade u Istanbulu i koji se usuuju nositi kalpak49, a nisu pretrpjeli ni najmanju neprijatnost od Turaka. Ve to je dovoljan dokaz o veliini i plemenitosti turskog naroda cijelom zapadnom svijetu. U cilju da prikriju svoja zvjerstva, Bugari su jednom rekli za evropsku tampu kako smo i mi zlostavljali njih. Ali jasno je da su sve to lai. Nigdje u Evropi, koja se smatra civiliziranom, ne bi graani jedne od dvije zaraene zemlje mogle ivjeti u onoj drugoj zemlji. Za vrijeme njemako-francuskog rata50 nije bilo nijednog Nijemca na francuskom tlu, kao to nije bilo ni Francuza u Njemakoj. A da je nekog i bilo, narod bi ga rastrgao. Kad posmatrate situaciju u Evropi i ovdje, shvatite da je osmansko mlijeko zdravije od pokvarenog mlijeka bugarskih mljekadija. Zato se mi ponosimo svojim osjeanjem za pravdu. A voljeli bismo da vidimo ime se to zloinci ponose!
Stlerimiz (Na mlekadija) Rubrika: Hasb-i Hal (Prijateljsko askanje), Karaoz 548 23. august 1913., u Heinyelmann, str. 246.-247.

Sl. 46. Kiparski dobrovoljac u balkanskim ratovima

Karaoz je izlazio od 10. augusta 1908. sve do 1951. godine, dvaput sedmino. Ime Karaoz dobio je po kominom, prilino sirovom, liku iz tradicionalnog osmanskog pozorita sjenki. asopis je tokom svoje duge historije dvaput mijenjao izdavaa. Ali Fuad, osniva, izdavao ga je sve do svoje smrti 1919. Njegov nasljednik, Ali Fuadova sestra Fatma, je 1935. godine prodala asopis Republikanskoj narodnoj partiji (Cumhuriyet Halk Partisi). Prijevod: Za vrijeme nedavnoga balkanskog rata hrabri grki vojnici su pili mnogo mlijeka VLAHAS koje im je davalo snagu i zdravlje.
Katia Hadjidemetriou, str. 331
49 50

Krznena kapa nalik na fes. Misli se na njemako-francuski rat 1870.-1871.

91

DRUTVA U RATU

Slika. 47. Reklama za mlijeko u Grkoj Prijevod: Za vrijeme nedavnoga balkanskog rata hrabri grki vojnici su pili mnogo mlijeka VLAHAS koje im je davalo snagu i zdravlje. Kako ova reklama koristi dogaaje iz Balkanskog rata? Da li znate neku dananju reklamu s vojnicima? Ko bi danas bio glavni junak u slinoj reklami? Kako to objanjavate?

1912-1913.

Opa pitanja za poglavlje IIId 1. Usporedite tekstove i slike koji se odnose na ulogu ena za vrijeme rata. Identifikujte stereotipe i realne situacije. Istraite u Historijskoj itanci 4 i usporedite tekstove odavde sa ulogom ena u Drugom svjetskom ratu. Vidite li razlike ili slinosti s balkanskim ratovima? 2. Pokuajte pronai sve slike u ovoj itanci na kojima su djeca. Opiite razliite aspekte uticaja rata na ivot djece. 3. Klasifikujte tekstove koji se odnose na (a) prije rata, (b) za vrijeme rata, (v) poslije rata. Moete li opisati sliku rata u svim sluajevima? 4. Naite dokumente koji se odnose na ratna iskustva za vrijeme Prvoga svjetskog rata (u zapadnoj Evropi) i pokuajte otkriti slinosti.

92

BALKANSKI RATOVI

ETVRTO POGLAVLJE Ratita i posmatrai

Poetak balkanskih ratova izazvao je brojne reakcije i pomijeana osjeanja meu stanovnitvom ovoga poluostrva. Obje zaraene strane imale su jake i podravaoce i protivnike. Zvanino proklamovana neutralnost Antante i Centralnih sila u oruanom sukobu ila je zajedno sa oduevljenjem i podrkom brai po vjeri i oruju. Balkanski ratovi su inicirali nove politike i diplomatske razgovore o budunosti regiona. Ponovo su se pojavili planovi za stvaranje novih drava u evropskim pokrajinama Osmanskog carstva. Dok su politiki krugovi pokuavali iskoristiti novu situaciju za vlastite ciljeve, obini ljudi su bili potreseni ratnim nesreama i nejasnom perspektivom mira u kojima e pobjednici nametnuti svoje uvjete, ne potujui potrebe drugih. Solidarnost meu narodima razliitih vjeroispovesti, posebno meu slavenskim narodima, vladajui krugovi susjednih nezaraenih zemalja shvatali su kao ozbiljnu prijetnju sebi i mnogo godina poslije zavretka ratova. Dokumenti u ovom poglavlju pokuavaju rekonstruirati raspoloenje balkanskih naroda pred balkanske ratove pod razliitim politikim reimima. Ono varira od potpunog mijeanja i formiranja dobrovoljakih odreda do relativne ravnodunosti i odobravanja. Paralelno s ovim prirodnim reakcijama postojali su meusobno suprotstavljeni dugoroni politiki planovi.

IVa. Balkanske pokrajine Osmanskog carstva

U balkanskim pokrajinama Osmanskog carstva, balkanski ratovi su doekani s razliitim nadama. Neki narodi su se prikljuili osmanskoj vojsci u nadi da e unititi njene neprijatelje i sauvati njen integritet, dok su se drugi borili za stvaranje vlastitih nacionalnih drava. ALBANIJA. Kako je odmah poslije izbijanja balkanskih ratova Albanija dobila ogranienu autonomiju, stav prema zaraenim stranama nije bio izdiferenciran. Glavni cilj je bio osiguranje i, ako je mogue, proirivanje autonomije u oblastima koje su se smatrale dijelom albanskih zemalja. To se moglo postii djelajui na strani pobjednika i uz podrku velikih sila. Osmanski porazi u Prvom balkanskom ratu primorali su Albance da odustanu od svoje tradicionalne autonomistike strategije i da se bore za potpunu nezavisnost. Meutim, zbog suprotstavljenih interesa velikih sila, opstanak nove Albanije je sljedeih nekoliko godina bio neizvjestan, jer je ona bila meta diplomatskih intriga i oruanih napada.

IV-1. Odluke o stavu Albanije u sluaju Balkanskog rata Skoplje, 14. oktobar 1912. Ogranak komiteta Spas u Skoplju i Crno drutvo odrali su hitan sastanak na temu: Turska e zapoeti rat. Kako emo spasiti Albaniju? Odlueno je:

1. Poslati proglas velikim silama. 2. Formirati delegaciju za raskid sporazuma skadarskih brana s Crnom Gorom. 3. Ova delegacija e biti ovlatena da ide u albanske oblasti u cilju spaavanja zemlje od komadanja. Proglas koji je 16. oktobra 1912. potpisalo Crno drutvo glasio je: Crno drutvo, kao predstavnik albanskog naroda, ima ast da vas obavijesti da se

93

RATITA I POSMATRAI

albanski narod ne bori da uvrsti tursku dominaciju na Balkanu, ve da zauzme cijelu albansku teritoriju. I zato, kakav god ishod rata bio, Albanci nee nikad prihvatiti etiri uprave nad etiri vilajeta, ve samo jednu zajedniku vladu.
Akte te Rilindjes Kombetare Shljiptare, str. 255., 256.

Sl. 48. Prije naputanja Skadra: crnogorska majka sa sinom na grobu svoga mua i njegovog oca, maj 1913.

Crno drutvo za spas (1911.-1912.) bilo je albansko revolucionarno i nacionalistiko drutvo aktivno u nekoliko gradova kao to su: Valona, irokastra, Kora, Bitolj, Skoplje itd. Njegov primarni cilj bio je ujedinjenje vilejeta Skadar, Kosovo, Bitolj i Janjina u jednu autonomnu politiku jedinicu s albanskom vladom i zasebnim parlamentom. To je bilo drutvo radikalnih stavova koje je oruane ustanke smatralo sredstvom za ostvarivanje svojih ciljeva. Odigralo je znaajnu ulogu u organizovanju i koordiniranju ustanaka 1911.-1912. protiv osmanske vladavine u Albaniji. Odravalo je i bliske veze s albanskim patriotskim drutvima u inostranstvu.
LIllustration, januar decembar 1913., str. 449.

IV-2. Herbert Adams Gibons, student historije koji je u vrijeme balkanskih ratova putovao Balkanom i radio za Crveni kri, pie o albanskoj odbrani Skadra. Skadar je bio opsjednut, ali Crnogorci, koji su na bojnom polju jedva mogli skupiti 30.000 ljudi, ostali su tu cijelu zimu. Velika tvrava Talabo na visokom brdu nad gradom Skadrom i donjim dijelom jezera, bila je nedostupna za njihovu vojsku i artiljeriju. A u samom gradu Skadru Albanci su se borili za ivot svog naroda, a ne za Turke, i davali velianstven i dugotrajan otpor.
Gibbons, str. 274., 275..

Paljivo pogledajte sliku. Mislite li da je slika spontana ili su pozirali? IV-3. Telegram predsjednika albanske privremene vlade ministrima inostranih poslova Crne Gore, Srbije, Bugarske i Grke, 29. novembra 1912. elim obavijestititi vae ekselencije o izuzetnom dogaaju u narodnom ivotu Albanaca. Predstavnici svih albanskih oblasti, razliitih vjeroispovijesti, koji su se sastali jue u Narodnoj skuptiti u gradu Valoni, objavili su nezavisnost Albanije i izabrali privremenu vladu. Albanci su sretni to se pridruuju porodici slobodnih naroda istone Evrope s jedinim ciljem da ive u miru sa svim susjedima. Nadamo se da e ovu promjenu u ivotu naeg naroda, kao i nau privremenu vladu, priznati vlade vaih ekselencija, da e svako neprijateljsko djelovanje vae vojske u naoj zemlji prestati i da e sve albanske teritorije koje su sad zaposjednute od strane saveznikih vojski, opet biti slobodne.
Queveria e Perkoheshme e Vlores, str. 42.-43..

Zato su Albanci u poetku rata podravali Osmansko carstvo? Da li su se oni borili za sultana u Istanbulu ili za svoju nacionalnu stvar? ta je bilo dobro, a ta loe u takvoj politici?

94

BALKANSKI RATOVI

Sl. 49. Albanski ustanici iz Mirdite spremni krenuti u rat protiv turske vojske, 1912. (prije Balkanskog rata)

IV-5. Opasnosti od albanskog razgranienja po svjetski mir francusko vienje Upletenost Evrope u albansko pitanje Kako razgranienje Albanije moe biti prijetnja evropskom miru? Razlog za ovu opasnost je jednostavan. Austro-Ugarska, koja nije sudjelovala u ratu, zapravo nema pravo intervenirati u podjeli evropske Turske izmeu saveznika, koji se pozivaju na pravo osvajaa i svojih ogromnih rtava, kako ljudskih tako i finansijskih. Meutim, projekat Albanije koji je predstavila vlada u Beu, samo ima za cilj da Crnogorce, Srbe i Grke lii glavnih rezultata njihovih pobjeda. Odobravajui princip autonomije Albanije, velike sile su ve ustupile mnogo AustroUgarskoj, ali je jasno da teritorija ove Albanije mora biti ograniena kako bi se pomirili interesi Austrije s pravima pobjednikih balkanskih saveznika. Ali, ako Austriju u njenim ambicijama, manje-vie, podravaju Njemaka i Italija, balkanski saveznici imaju, kao prirodnu podrku, Trojnog saveza Antante iju je doktrinu 9. novembra 1912. proklamovao g. Eskvit, britanski premijer. On je na gradonaelnikovom banketu rekao: Pobjednici ne bi smjeli biti lieni tako skupe pobjede. Dakle, oko albanskog pitanja se bore dvije znaajne evropske grupacije.

Gjurme te Historise Kombetare ne Fototekene Shkodres, str. 127

IV-4. Zvanina poruka austrougarskog konzula poslana ministarstvu spoljnih poslova AustroUgarskog carstva, 30. novembra 1912. Za vrijeme dananjeg razgovora sa Ismail Kemal-begom51 u naem konzulatu, kojem je prisustvovao i na italijanski kolega, on nas je uvjeravao da je zadovoljan dosadanjim administrativnim mjerama. Njegova uprava u neokupiranim dijelovima zemlje priznata je. tavie, turski vojnici i generali na ovim teritorijama potpuno su neutralni. [...] Vojnici turske Zapadne armije su u velikom broju locirani u Lunju pod komandom Mahmud-pae, u Kelkiri pod komandom Seid-pae, u Beratu pod komandom David-pae, u Leskoviku pod komandom Ali Riza-pae. Ove vojske su potpuno demoralizirane, umorne i neopremljene..
Ismail Qemal and Documents, str. 246.

Andre Cheradame, LIllustration 3650, 8. februar 1913., str. 115.

Kakva je bila situacija u albanskim zemljama krajem rata? Zato je privremena vlada eljela dobre odnose s balkanskim saveznicima? Da li je bilo meusobnih razilaenja u zahtjevima Albanaca, Srba, Bugara i Grka?

MAKEDONIJA. Situacija u Makedoniji52 bila je mnogo sloenija negoli u Albaniji. Dok su neki dijelovi stanovnitva traili priliku da se pridrue susjednim nacionalnim dravama, neki politiki krugovi u emigraciji opet su pokrenuli ideju o autonomiji izreenu u lanu broj 23 Berlinskog mirovnog sporazuma iz 1878. godine.

51 Ismail Kemal-beg (1844.-1919.) roen je u Valoni u bogatoj feudalnoj porodici. Osnovnu kolu je zavrio u svome rodnom gradu Valoni, a zatim je pohaao viu kolu Zosimea u Janjini. 1859. godine se s porodicom preselio u Istanbul gdje je zapoeo istaknutu karijeru u osmanskoj slubi zahvaljujui kojoj je znaajno doprinosio sticanju albanske nezavisnosti. Aktivno je sudjelovao u Mladoturskom pokretu, ali se usprotivio njihovoj politici kad su uspostavili autoritarnu vlast. Usprkos protivljenju Mladoturaka njegovoj kandidaturi, decembra 1908., Ismail Kemal je izabran za lana osmanske skuptine za sandak (pokrajinu) Berat. Poslije izbijanja Prvoga balkanskog rata, s grupom albanskih patriota, organizovao je nekoliko sastanaka sa Albancima iz dijaspore o albanskom pitanju. Javno je iznosio svoje stavove o budunosti Albanije u nekoliko lanaka i intervjua stranim novinama. 19. novembra se vratio u Albaniju i poslije sastanka predstavnika svih oblasti nastanjenih Albancima, 28. novembra 1912., proglasio je nezavisnost Albanije od turske vlasti i postao prvi albanski premijer. 1914. godine njegova vlada je podnijela ostavku i evropske sile su za albanskog kralja postavile jednog evropskog princa. Ismail Kemal je umro 1919. u Italiji, a sahranjen u svome rodnom gradu Valoni. 52 Razliito definirana: vidjeti Tabelu 13.

95

RATITA I POSMATRAI

IV-6. Memorandum grupe makedonskih intelektualaca koji ive u Sankt Petersburgu, od juna 1913. upuen vladama i drutvima saveznikih balkanskih drava [...] U ime zakona prirode, u ime historije, u ime zdravog razuma, preklinjemo vas, brao, da prihvatite sljedee obavjetenje: Makedonija je naseljena homogenim slavenskim narodom koji ima svoju historiju, svoj nain ivota, koji je u prolosti imao svoju dravu, svoje ideale, i koji, prema tome, ima i pravo da sam odluuje. Makedonija treba biti nezavisna drava unutar svojih etnikih, geografskih i kulturno-historijskih granica, s vladom odgovornom narodnoj skuptini. Makedonska drava bi trebala biti zasebna i ravnopravna jedinica unutar Balkanskog saveza sa zajednikom carinskom granicom. U crkvenim pitanjima u Makedoniji je neophodno opet uspostaviti staru autokefalnu Ohridsku crkvu koja bi onda uspostavila kanonske odnose s drugim pravoslavnim crkvama: grkom, ruskom, bugarskom, srpskom, rumunskom i sirijsko-arapskom crkvom. U cilju boljeg rjeavanja unutranjeg ureenja makedonske drave, treba to prije osnovati jedno zajedniko predstavniko tijelo (narodnu ustavotvornu skuptinu) u Solunu putem opih izbora pod patronatom ostalih drava. Brao saveznici oslobodioci! Nadamo se da e nae rijei nai put do vaeg srca i due i da ete, slijedei primjer velikodune Rusije i u interesu vlastite budunosti, podrati neodlono stvaranje nezavisne makedonske drave ime ete sauvati mir i sklad izmeu sebe. to prije, to bolje za sve nas. Ovakvo rjeenje potie od velike slavensko-helenske ideje o Balkanskom savezu, a u interesu je svjetske kulture i pravde. Potpis: Dimitar upovski (vjerovatno autor), Georgij A. Georgov, G. K. Konstantinovi, Nace D. Dimov, I. G. Georgov
Odbrani tekstovi za historijata na makedonskiot narod, str. 810.-812.

Sl. 50. Grki i srpski diplomati i vojni predstavnici na Kajmakalanu, gdje bi trebalo da raspravljaju o odreivanju granica poslije podjele Makedonije

IV-7. Ideju o autonomiji Makedonije dovodi u pitanje jedan francuski novinar, august 1912. Da li emo pristati na stremljenje Makedonije ka autonomiji? Ideja Makedonija Makedoncima se u posljednjih nekoliko godina razvila i ima tendenciju da zamijeni opasniju ideju cijepanja Makedonije i njene podjele izmeu balkanskih zemalja. Ali trzavice koje neprestano potresaju ovu pokrajinu izgleda da prije dolaze iz bugarskog negoli iz makedonskog pokreta. U tim uvjetima, bilo bi teko organizovati autonomiju Makedonije bez znatnog favoriziranja bugarske partije u odnosu na druge nacionalne partije. Ovo bi izazvalo oajniki otpor i u samom srcu Makedonije. Najzad, ne treba zaboraviti da su makedonski Grci i Kuco-Vlasi (Cincari), iz straha od hegemonije slavenskog elementa, vie za status quo. [...] Balkanski rat bi u ovom trenutku bio velika opasnost za Evropu. Treba uiniti napor kako bi se otklonila ova opasnost svim raspolaivim sredstvima. Nita nije legitimnije od toga.

Koje su glavne politike ideje u ovom tekstu? Zato mislite da upuuju na velikodunu Rusiju? Usporedite ga sa tekstovima II-4, II-5, II-6. Pokuajte shvatiti znaenje Balkanskog saveza u svakom od njih.

Alberic Cahuet La situation en Turljuie et la proposition Berchtold, LIllustration 3626, 24. august 1912., str. 123

96

BALKANSKI RATOVI

Opa pitanja za poglavlje IVa Koji su zajedniki elementi u oekivanjima politikih krugova u Albaniji i Makedoniji na kraju balkanskih ratova? Imaju li oni neeg zajednikog s oekivanjima drugih balkanskih zemalja i, ako imaju, u kojem smislu? Pokaite razlike u tim oekivanjima i pokuajte iznai najbolje rjeenje.

IVb. Teritorije Austro-Ugarske

Austrougarske pokrajine na Balkanu morale su slijediti zvaninu neutralnost, koju je proklamovao Be, ali stanovnitvo u njima se iz mnogo razloga osjealo mnogo vie angairanim od kabinetskih ministara u carskoj prijestolnici. SLOVENIJA. Slovenci su pokazivali veliko zanimanje za balkanske ratove i velika simpatija za junoslavenske narode bila je oigledna. Rat je bio predstavljen kao borba potlaenih naroda protiv turske prevlasti, kao kulturni i religiozni (kranstvo protiv islama) rat, i kao rat za ujedinjenje junoslavenskih naroda. Iako politika slovenakih partija nije bila usmjerena ka nalaenju rjeenja za slovenako nacionalno pitanje izvan granica Austro-Ugarske, one su dijelile uverenje da bi oslobaanje junoslovenskih naroda ojaalo poloaj slovenskih naroda unutar Austro-Ugarske monarhije.

IV-8. Rat na Balkanu 1912-13, knjiga objavljena 1914. predstavlja duboku analizu naroda upletenih u rat, uzroka i posljedica tog rata Prije rata razlozi za rat ...Srbija hoe na more Jasno je da se Srbija ne bi mogla razvijati u tim granicama. Samo ako bi dobila Staru Srbiju iz koje bi imala najkrai pristup jadranskoj obali, du obala rijeke Drima do luka Sv. Ivan, Lje i Dra, Srbija bi imala neophodne uvjete za normalan ivot i ekonomski razvoj. []

osvetiti svoje oeve i majke, ene i djecu. Nisu se povukli u planine da se sakriju od Turaka, ve ih je izmamio blistavi sjaj koji je najavio novi, slobodan ivot za njihovu otadbinu. Doao je veliki dan. []

...Bugarska e osloboditi Makedonce Sad kad su njihova srenija balkanska braa otila u borbuza osloboenje od stranog ropstva, i Makedonci su opet ustali. Borei se za svoju otadbinu, zaboravili su stranake svae i zagrlili se u duhu bratstva. Neki su otili u bugarsku vojsku kao dobrovoljci, a drugi u planine. Ali su se i jedni i drugi borili za slobodu za kojom su tako dugo udjeli i za koju je ve proliveno toliko mnogo krvi. Ustali su osvetiti se za nebrojena zla i zvjerstva,

...Grka zahtijeva Krit Razlog zbog kojeg su se Grci pridruili balkanskim dravama u ratu protiv Turske, bilo je ostrvo Krit. [...] Ali Grka je imala i druge razloge za to. Kao Slaveni, i Grci su patili pod turskom vlau. Naroito u Epiru gdje su ih Turci i Albanci neprestano klali. Ni na ostrvima nije bilo mira. Neposredno pred rat, surova buna bjenjela je na ostrvu Samos. .
Vojska na Balkanu, str. 27., 42.

ta je za Slovence glavni razlog za izbijanje balkanskih ratova? Da li su oni upoznati sa problemima na Balkanu? Iako priznaju interese balkanskih nacionalnih drava, zato ne priznaju interese Osmanskog carstva?
97

RATITA I POSMATRAI

IV-9. Slovenako vienje situacije u Makedoniji Spor oko Makedonije Slovenci su svakako prijatelji slavenskih naroda na Balkanu. Svi si im dragi. Zato sa aljenjem gledaju na razmirice izmeu Srba i Bugara. Slovenci ne staju ni na iju stranu i ponaaju se nepristrasno. Ali to ne znai da su oni ravnoduni posmatrai tog spora, jer mi dobro znamo da ovdje nije vana samo sudbina pojedinanih etnikih grupa, ve sudbina cijeloga Balkana, svih Junih Slavena, i Slavena uope. Nijedan Slaven ne smije ni na kojin nain podsticati ovaj spor. ak i Rusi, kao najstarija braa, izbjegavaju direktno mijeanje u ovaj sukob, kao arbitri. [...] Ruska rije (Ruskoe slovo) direktno upozorava Srbe i indirektno Bugare da u sluaju rata ne raunaju na rusku podrku kao ni na simpatije Antante. Nikako se ne smije dozvoliti novi balkanski rat. Velike sile imaju na raspolaganju neophodna sredstva da zaustave glupe sporove

i nepromiljenosti i na jednoj i na drugoj strani. Jedna takva mjera je autonomija Makedonije. Jasno je da e ona biti preduzeta samo u krajnjem sluaju, kad sve ostale mjere postanu nedjelotvorne. Miljenje ovoga ruskog lista nije za svijet nita novo. Mjesecima se u uim krugovima na Balkanu zna da postoji jedna partija po svoj prilici znaajna partija koja bi voljela da stvori autonomnu Makedoniju: to je partija separatista. Oni djeluju u tajnosti, i jasno je zato. Ali ako dobiju podrku tako mone strane kao to je Rusija, to im moe uliti hrabrost, mogu stei nove sljedbenike i budunost im se moe neoekivano osmijehnuti.
Slovenac, 122, 31. maj 1913.

Pisac ovoga teksta je Anton Bezenek, slovenaki stenograf i prevodilac koji je iveo u Sofiji. Slovenac je bio katoliki dnevni list.

HRVATSKA. Poto je bila blia saveznikim balkanskim zemljama, Hrvatska je imala neposredniji i konkretniji pogled na balkanske ratove. Uz analitike tekstove, neki Hrvati su u zagrebakim novinama pisali o svojim linim utiscima o zaraenim stranama. Oba gledita su bila izloena kritici u karikaturama.

IV-10. Obzor, zagrebaki dnevni list, 10. oktobar 1912. RAT NA BALKANU Balkanske drave sigurno ne polaze u rat samo zato da dobiju neto obeanja za reforme u Turskoj, ve s nadom da e poluiti potpunu autonomiju za kranske pokrajine ili se barem donekle teritorijalno proiriti [...] Konani uspjeh balkanskih drava ovisi naravno o njihovoj ratnoj spremi i o shvaanju i provaanju zajednikih interesa. Ako je taj savez uinjen na solidnim temeljima uspjeh e mu biti siguran, a moi e se usprotiviti kao jedna cjelina, kao jedna nova vlast, svim pokuajima izvana.

Obzor, koji je izlazio izmeu 1860. i 1941., bio jedan od najitanijih dnevnih listova u Zagrebu. Kad su izbili balkanski ratovi, urednik je bio Slavko Vodvarka.

Kakav je bio stav hrvatskog javnog mnjenja prema Balkanskom savezu i prema Osmanskom carstvu, prema gornjem tekstu?

98

BALKANSKI RATOVI

Sl. 51. Hrvatska karikatura, 1912.

Tekst karikature: Mama, mama, objavljen je rat Pokazat u ja tebi ta je pravi rat!

Zato su neki Hrvati oduevljeni objavom Balkanskog rata? Da li se u gornjim tekstovima vidi zvanina neutralnost Austo-Ugarske? Kakve slinosti i razlike vidite u stavovima Hrvata i Slovenaca?
Koprive, 1912.

BOSNA I HERCEGOVINA. Kao nova pokrajina u Austro-Ugarskoj od 1908., i kao dio Osmanskog carstva stoljeima, bila je u vrlo specifinoj situaciji kad su poeli balkanski ratovi. Privremena vlada je morala objaviti neutralnost, ali stanovnitvo nije bilo tako suzdrano. IV-11. Pokrajinske habzburke vlasti su uvele posebne mjere u Bosni i Hercegovini Od poetka balkanskih ratova ef dravne vlade (u Bosni i Hercegovini) Oskar Poorek uinio je mnogo toga u Bosni i Hercegovini s ciljem da se pripremi za rat protiv Srbije i Crne Gore. On lino silno eli ovaj rat, kao i zajedniki austrougarski ministar rata. Samo su ekali dobar razlog. Pooreku su proirene vojne funkcije pa je unaprijeen u vojnog inspektora i glavnokomandujueg generala. Mobilizacija regruta je poela. Poorek je jo prije Prvoga balkanskog rata pripremio uvoenje takozvanih posebnih mjera u Bosni i Hercegovini da bi osigurao svoja lea u sluaju eventualnog rata protiv Srbije. Skadarska kriza bila je za njega dobar povod da za uvoenje specijalnih mjere u Bosni i Hercegovini uz dogovor sa zajednikim ministrom finansija Bilinskim i zajednikim ministrom spoljnih poslova Bertholdom. Odobrenje za ovu akciju car je dao 1. maja, a ve 3. maja 1913. plakati s obavjetenjem o posebnim mjerama bili su istaknuti po cijeloj Bosni i Hercegovini. U okviru posebnih mjera ograniene su ili ukinute neke slobode graana, suspendirani neki lanovi bosanskog ustava, ograniene slobode kretanja i sloboda tampe. Ove mjere su vrlo negativno uticale na cijelo stanovnitvo u Bosni i Hercegovini.
Madar, Balkanski ratovi i iznimne mjere u Bosni i Hercegovini... str. 64., 65.

99

RATITA I POSMATRAI

Kakve mjere su habzburke vlasti provele u Bosni i Hercegovini? Da li su one posljedica izbijanja balkanskih ratova ili su imale dublje ciljeve? Zato stanovnitvo ima negativan stav prema dravnoj politici? IV-12. Ograniavanje dobrovoljakog pokreta u Bosni i Hercegovini Poslije ispraaja 300 vojnika, kao dobrovoljaca, u tursku vojsku oktobra 1912., javno odlaenje u dobrovoljce postalo je protivzakonito. A tom prilikom je zajedno s dobrovoljcima grupa od hiljadu muslimanskih demonstranata marirala pod zelenim zastavama sve do eljeznike stanice. Zajedniko ministarstvo je protestiralo protiv ovakvog vida javne podrke jednoj od strana u ratu. Regionalnim institucijama je odmah poslano nareenje pa je ve 14. oktobra zabranjeno svako okupljanje dobrovoljaca. Od tog vremena dobrovoljci su prelazili granicu samo ilegalno.
Ekmei, Uticaj balkanskih ratova, str. 416.

IV-13. Srpski dobrovoljci u Bosni i Hercegovini Nije bilo lako postati lan dobrovoljakih jedinica, naroito ne specijalne jedinice. Kriterij je bio posebno strog za prijem u jedinice koje su vodili vojvode Vojislav Tankosi i Vuk Popovi, ali mnogi Srbi su eleli ba u njihove jedinice. U njih su primani samo visoki mukarci. Tako su se ispred komandnog mesta Tankosieve jedinice mogli videti prizori i tuge i sree. Naravno, sreni su bili oni koji su primljeni u jedinicu, a tuni, ak i uplakani, oni koji su bili odbijeni izraznoraznih razloga, uglavnom zbog godina ili fizikog stanja. U grupi koju je vojvoda Tankosi odbio, bio je jedan nizak tamnoputi mladi. Bio je to Gavrilo Princip.
Mievi, Srpski dobrovoljci u ratovima, str. 15.-16.

Zato mladi ljudi idu kao dobrovoljci u rat u kojem njihova zemlja ne sudjeluje? Usporedite to s pokretom dobrovoljaca u Prvom svjetskom ratu? Znate li neke sluajeve kad su mladi ljudi dobrovoljno odlazili u rat iz nekog drugog motiva, a ne nacionalnog (recimo iz Zapadne Evrope u balkanske zemlje)?

Opa pitanja na poglavlje IVb Zato su neki narodi u balkanskim pokrajinama Austro-Ugarske eljeli sudjelovati u balkanskim ratovima, dok su drugi bili samo zainteresirani? U kojoj mjeri postoji meu njima osjeanje zajednike pripadnosti ili zajednike lojalnosti prema zemlji u kojoj ive? Moemo li to usporediti s osjeanjem naroda koji ive u balkanskim pokrajinama Osmanskog carstva ili u balkanskim nacionalnim dravama?

Opa pitanja za poglavlje IV Koji su bili kljuni faktori u formiranju javnog mnjenja na Balkanu na poetku balkanskih ratova? Da li su Osmansko carstvo ili Austro-Ugarska mogli raunati na lojalnost svojih graana?

100

BALKANSKI RATOVI

PETO POGLAVLJE Poslije rata

Rezultati svakog rata se obino procjenjuju iz ugla pobjednika i iz ugla poraenih. Ti politiki rezultati su lako uoljivi u novim granicama na politikim kartama i podacima o dobitku i gubitku u teritorijama i stanovnitvu. Zajedno s ovim formalnim posljedicama, ratovi uzrokuju trajan poremeaj u ivotu svake drave, svakog drutva i svake porodice. Razaranja, bolesti i rane su kratkotrajni problemi koje svaka drava i svako drutvo prevazilazi relativno brzo. Ono to se ne moe prevazii za ivota cijele jedne generacije je psiholoka trauma uasi rata, kako se obino govorilo u ta vremena. To su ne samo sjeanja na uasno rune i strano nehumane dogaaje, ve i patnja za izgubljenim roacima, za izgubljenim gradom ili selom, za izgubljenom otadbinom stotina i hiljada izbjeglica. To traumatino sjeanje prenosi se na sljedeu generaciju i esto se i dugo prepriava u historijskim prikazima. Posljedice balkanskih ratova nisu izuzetak. Bol i strah ostajali su do samog kraja, ljudi su se preseljavali ostavljajui za sobom spaljena sela, a oni koji su ostali u pokrajinama koje su sad postale dio drugih drava teko su se prilagoavali. Tranzicija u nacionalnu dravu nije bila samo politika stvar. Posljedice su postale jo tee zbog izbijanja Prvoga svjetskog rata, samo godinu dana poslije kraja balkanskih ratova. Zemlje koje su se osjeale pobjednicama u balkanskim ratovima, pridruile su se dravama Antante, dok su se one koji su se osjeale ponienim, pridruile njihovim protivnicima iz Centralnih sila. A neke uope i nisu imale izbora, jer su ih napale strane vojske. Zato mnogi savremenici i historiari na Prvi svjetski rat gledaju kao na nastavak balkanskog rata. Ovo poglavlje ne pokuava detaljno dokumentirati sve mogue kratkotrajne i dugotrajne posjledice balkanskih ratova. Njegova jedina svrha je izborom dokumenata pomoi uenicim da shvate sloenost i dalekosenost posljedica rata.

Va. Politike posljedice

TABELA 15 Podruje i populacija balkanskih drava prije i poslije rata
Oblast u kvadratnim miljama Prije rata Poslije rata 11.317 33.647 43.310 25.014 41.933 3.474 5.603 50.720 53.489 18.650 33.891 65.350 10.882 Procjena broja stnovnika Prije rata Poslije rata 850.000 4.337.516 4.467.006 2.666.000 4.363.000 250.000 500.000 7.230.418 7.516.418 2.911.701 4.527.992 6.130.200 1.891.000 Carnegie, str. 418.

Albanija Bugarska Grka Crna Gora Rumunija Srbija Turska u Evropi

101

POSLIJE RATA

Karta 2 : Teritorijalne izmjene na Balkanu Karta 3: Londonski mirovni sporazum i Bukuretanski mirovni sporazum

Carnegie, str. 70.

102

BALKANSKI RATOVI

Prouite karte i tabelu i naite teritorijalne promjene. ta je bio glavni rezultat ratova u poreenju sa situacijom prije njih? Usporedite karte 1, 2 i 3. Kakav je odnos izmeu poetnih aspiracija i konanog ishoda? V-1. Finis Turquiae? komentar francuskog novinara, februar 1913. Skrhani starac s jednom nogom u grobu kome je sluga pomagao da hoda i sveenik koji se molio, klanjali su okrenuti ka istoku okrueni evropskim namjetajem pretenciozne dnevne sobe. Dvojica ulema koji su liili na ljude iz XV. stoljea, otmjeno su puili svoj miriljavi duhan na stepenitu palae. Ali prije svega, materijalni moralni ukrasi ovakvog prozora, nemilosrdnost neprijateljskog dijela Evrope,izdaja onih na koje su se oslanjali, ravnodunost naroda, politika mrnja jedina koja je izvjesna bojni brodovi stranih sila koji nadziru palau i grad. Zar ne izgleda da se sve ovo moe izraziti sa samo nekoliko rijei: Finis Turljuiae?
Georges Remond, Les angoisses et les convulsions de Constantinopole, LIllustration 3649, 1. februar 1913., str. 79.

im joj se ukae prilika, vratila ono to joj pripada, i po nacionalnom i po historijskom pravu.
Narodna volja53, br. 58., 26. juli 1913., u Kikilova, Balkanskite voini

Pokuajte objasniti reakcije u Bugarskoj. Da li se slaete sa tvrdnjom da nee biti mira na Balkanu?

V-3. Iz govora Jovana Skerlia, pisca i narodnog poslanika u Narodnoj skuptini Srbije, 18. oktobar 1913. () Kad se kae rezultat, ima nekoliko pitanja koja treba prethodno raspraviti.Prvo se mora reiti: da li je sve to definitivan rezultat, da li je Srbija Bukurekim ugovorom i stanjem u kom se danas nalazi, sistemom alijansija koji u ovaj as vlada na Balkanskom poluostrvu, da li je Srbija danas dobila apsolutno sve to je mogla dobiti, da li je njen poloaj bolji i sigurniji no to je ranije bio. Posle nedavnog arnautskog upada, posle brutalnog ultimatuma Austrije da izlazimo iz Albanije, mi moemo imati sumnje u potpunost tih rezultata. Ako pretpostavimo da su ti rezultati idealno dobri, ipak i o njima moe biti rei. Nije dovoljno samo ukazati na proirenu teritoriju, treba videti kako se do tih uspeha dolo, treba proceniti da li se do njih nije moglo doi sa manje rtava i treba utvrditi kome se za sve te uspehe ima zahvaliti.
Skerli, Feljtoni, skice i govori, str. 343., 347., 354.

Prizori opisani u ovom odlomku odigravali su se 22. januara poslije sastanka Velikog divana na kojemu je ministar amil-paa ovlaten da preda Edrene balkanskim saveznicima. Sutradan, 23. januara, ministar rata Nazim-paa ubijen je u parlamentu, a Mladoturci su dravnim udarom sruili osmansku vladu.

V-2. Odlomak iz lanka u bugarskim novinama, 26. juli 1913.

POTPISAN MIROVNI SPORAZUM

Mirovni sporazum je potpisan u Bukuretu, ali na Balkanu nee biti mira. Ne moe biti mira tamo gdje ima nasilja. Mirovni sporazum potpisan u Bukuretu je odobravanje najbrutalnijeg nasilja. Bugarska se nikad nee pomiriti s tim. Smanjena, suenih granica, opljakana, uguena, silovana, poee u novim granicama raditi na tome da deset puta ojaa, i ekonomski, i kulturno i fiziki, kako bi
53

Pokuajte odrediti raspoloenje u ovom odlomku.

Novine, organ opozicione Radikalno-demokratske partije

103

POSLIJE RATA

Sl. 52. Osloboenje porobljene Grke

Popularna alegorijska slika s premijerom Elefteriosom Venizelosom kao glavnom figurom, ali posveena svima koji su dali doprinos oslobaanju grkih porobljenih krajeva. Kompozicija sadri historijske simbole, alegorijske figure i forme vezane za ideju velike Grke, sve poznate motive iz drugih popularnih slika balkanskih ratova. Ova slika je objavljena prije grko-bugarskog rata.

Litografija na kartonu u boji 5 x 41/ 64 x 45/ Kolekcija EEE, br. 4951/14 u B Po 1912.-1913., str. 203.

Prijevod: Premijer Elefterios Venizelos zajedno sa pobjednikim princem prijestolonasljednikom vodi nau hrabru vojsku, razbija okove i vraa slobodu naim zarobljenim sestrama.

Oznaite simbole i njihovo znaenje. Moete li pronai oznake koje otkrivaju ideju velike Grke? Razgovarajte o historijskim pravima Grke da Istanbul bude u njenim granicama.

104

BALKANSKI RATOVI

Sl. 53. Bukuretanska mirovna konferencija rumunska karikatura

i politiku kratkovidost. to se nae zemlje tie, ona je na kraju ovih zbivanja izala sa svojom cjelokupnom teritorijom, sa granicom june Dobrude, s znaajnim evropskim ugledom, ali i s nemilosrdnim neprijateljem ija mrnja proizlazi iz zavisti, razoaranja i dugotrajnog i estokog ponienja.
Kiritescu, Istoria razboiului... str. 96.

Ko je prema ovom tekstu nemilosrdni neprijatelj Rumunije? Kakve su politike posljedice ratova po Rumuniju? Sl. 54. Zastave velikih sila na skadarskoj tvravi, maj 1913.

Furnica IX, br. 48, 1. august 1913., str. 12..

Tekst karikature: Bukuretanska mirovna konferencija (fotografije) Za vrijeme sastanka Sastanak je zavren

V-4 Kako posljedice balkanskih ratova po Rumuniju vidi rumunski historiar Konstantin Kiritescu Mirovni pregovori koje je vrlo autoritativno vodio Majoresku, doveli su do zakljuenja Bukuretanskog mirovnog sporazuma 1913. godine prema kojem je, po rijeima bugarskog vojnog delegata generala Fieva, njegova zemlja morala da plati raun za svoju pohlepu

105

POSLIJE RATA

Sl. 55. Srpska vojska u Bitolju

bolji ivot, izgradnju zemlje i odbranu interesa makedonskog naroda, i da je ovo kraj teke prolosti. Ali, na nesreu, od samog poetka se moglo vidjeti kakvi vjetrovi puu meu saveznicima, oslobodiocima, i kakva iznenaenja se uskoro mogu oekivati. Nai oslobodioci nisu krili svoje velikosrpske aspiracije. Kad bi zapoeli razgovor sa nekim graaninom, odmah bi pitali: ta si ti? I ako bi dobili odgovor da taj nije Srbin, rekli bi: Tako je bilo do sada, ali ubudue vie nee. Bugari su radili na tome da vas pretvore u Bugare, ali sad ete biti dobri Srbi. Treba da znate ovo: tamo gdje kroi srpska noga, to e biti Srbija.
Martulkov, Moeto uevstvo, str. 243-244

Marzinovi, Ratni album.

V-5. Martulkovljeva sjeanja o prvom susretu izmeu srpske vojske i graana njegovoga rodnog grada Velesa, jesen 1912. Od samog poetka su balkanski saveznici oslobodioci biljeili velike pobjede protiv Turske. Prilikom zauzea Velesa od strane srpske vojske, mi graani smo oslobodioce prihvatili vrlo dostojanstveno. Treba priznati injenicu da je u prvim danima rata najvei dio stanovnika, sa malo izuzetaka, bio u deliriju od sree. Konano je doao kraj petovjekovnom turskom jarmu! Bili smo ispunjeni nadom da e se stei uvjeti za

Pokuajte objasniti razloge za promjenu stava ljudi prema oslobodiocima Makedonije. Mislite li da da se ta promjena jednako odnosi na sve ljude u Makedoniji? Koje izraze moete vezati za konkurentske nacionalne ideje u Makedoniji? Prokomentirajte posljednju reenicu. Navedite na koje se sve naine moe promijeniti neija nacionalna samoidentifikacija.

Sl. 56. Promjena naziva: Ukup u Skoplje Obavite istraivanja o vaem kraju zemlje i pokuajte pronai razliite nazive koje su va grad ili gradovi u okolini imali a) u osmansko doba i b) poslije uspostavljanja nacionalne drave. Zato mislite da su se ta imena mijenjala (ako jesu)?

LIllustration CXL (1. juli 31. decembar 1912.) str. 373.

106

BALKANSKI RATOVI

V-6. Srpski kralj Petar obeava jednaka prava za sve narode razliitoga etnikog porijekla koji ive na teritorijama pripojenim Srbiji Iz proklamacije srpskog kralja Petra Mom dragom narodu osloboenih i prisajedinjenih oblasti Mojim dananjim proglasom, prisajedinjene su na osnovu zakljuenih meunarodnih sporazuma vae zemlje Kraljevini Srbiji... Sve staranje moje bie upravljeno da svi vi bez razlike vere i porekla budete u svakom pogledu zadovoljni, prosveeni i zakriljeni pravdom i bezbednou koje e vam ujemiti vladavina slobodne Srbije. Svi ete biti pred zakonima i vlastima jednaki. Vera svaija, imanje i linost bit e potovani kao svetinja. Moja e vlada bez prekida raditi na prosvetnom, privrednom i svakom drugom polju naeg napretka. A vi samo treba da prionete iz sve snage na rad, da odbacite dosadanje zablude, razdore i nesloge pa slono u bratskom zagrljaju izbriemo sa lica naih lepih postojbina sve tragove dugog robovanja. Petar (potpis) 25. august 1913., u Ribarskoj Banji (slijede potpisi lanova srpske vlade) Balkanski rat u slici i rijei 29, 31. august (13. septembar) 1913.

rumunski vojnici, rekli smo lanovima porodice. A najmlaem smo rekli da e sluiti u rumunskoj vojsci. uvi to, kao da ga je pogodio grom. Oni su se nadali da e Rumunija samo privremeno okupirati Kvadrilater i da e se poslije zakljuenja mira vojska povui. Ali kad smo im objasnili da e ova teritorija zauvijek ostati rumunska, vidjeli smo bol na njihovim licima. I ene su traile objanjenje, ali njihov zao pogled je govorio da su i one shvatile okrutnu istinu. [...] Bugari su s tugom u oima gledali kako njihova teritorija odlazi Rumunima, ali mnogi Tatari i Turci su se tome radovali. Koliko je zlobe i neprijateljstva bilo u pogledima Bugara, toliko je prijateljstva bilo u pogledima muslimana i Turaka.
Universul XXXI, br. 213, 5./8. august 1913., str. 1..

Pokuajte objasniti razliku izmeu reakcije Bugara, s jedne, i Tatara i Turaka, s druge strane, u Kvadrilateru. Kako se promijenio ivot ljudi poto su teritorije prele iz jedne drave u drugu?

V-8. Bugarski nacionalni interesi

SAOPENJE VRHOVNOG SAVJETA NARODNE PARTIJE O BUGARSKOJ SPOLJNOJ POLITICI

Usporedite ovaj tekst s prethodnim i recite da li vidite neke razlike.

V-7. lanak u rumunskim novinama koji govori o reakcijama naroda u nedavno pripojenoj junoj Dobrudi, kao rezultat Drugoga balkanskog rata Iz Kvadrilatera U ljeto 1913. u selu u Kvadrilater grupa Rumuna, ukljuujui i vojnike, dobila je smjetaj kod jedne bogate bugarske porodice. Odsad ete biti

Sofija, 4. januar 1915. [...] pravei hladnu i trezvenu procjenu bugarskih nacionalnih interesa, vidimo da jedini mogui i zadovoljavajui nain za rjeavanje vitalnih problema zemlje jeste uz pomo sila Antante. Prvo, svakim danom je sve manje vjerovatna pobjeda austro-njemakog saveza. Poslije neoprostive i nemoralne invazije neutralne Belgije, ratoborni njemaki imperijalizam se suoio ne samo s pravim otporom svojih neprijatelja ve i sa savjeu civiliziranog svijeta. Pokazalo se da ovo neoekivano neprijateljstvo ima dovoljno snage osuditi austro-njemaki savez i ostavi

107

POSLIJE RATA

ga u potpunoj izolaciji. Neutralnim drava je postalo moralno nemogue da interveniraju u korist Njemake i Austro-Ugarske. Zapravo, desilo se potpuno obrnuto: meu masom je sve vie rasla popularnost intervencije protiv austro-nejmakog saveza. Najvaniji interes Bugarske jest da osigura najire mogue nacionalno jedinstvo teritorija. To se moe ostvariti samo kroz povraaj susjednih zemalja koje su bile oduzete sporazumima u Bukuretu i Istanbulu. Osim toga, samo je Trojna Antanta u poziciji nametnuti povraaj tih teritorija. Ovo stoga to su neka podruja tih zemalja, u iju korist e se ovo dogaati, njeni neprijatelji, a druga njeni prijatelji (jer se nadaju da e Trojna Antanta zadovoljiti njihove nacionalne aspiracije). Drugi vaan cilj kojem e Bugarska teiti, poto se zavri tekua evropska kriza, jest da sa susjednim zemljama ivi u miru i da se kroz taj mir potpuno posveti kulturnom i ekonomskom razvoju. Drugim rijeima, u osnovi bugarske politike mora postojati elemenat sporazuma sa susjednim zemljama. To e biti korak ka potpunoj solidarnosti i udruivanju kulturnih, ekonomskih i politikih interesa pojedinih zemalja. A to se moe postii

samo kroz mirno namirenje bugarskih prava uz posredovanje Trojne Antante. Trei vaan interes Bugarske je da podri nezavisnost Balkana. Ovaj interes je u skladu s ciljevima i politikim interesima zemalja lanica Trojne Antante. Njihov cilj je da se na Balkanu utvrde snane i slobodne zemlje kako bi sluile kao barijera aspiracijama ekspanzivnog njemakog imperijalizma na Istoku. One jasno izraavaju ovu nadu kroz svoj stav prema Prvom balkanskom savezu. [...] Zbog gore navedenih razloga i obzira, Narodna partija, vjerna svojim politikim idejama, vrsto je uvjerena da se rjeenje naih nacionalnih problema moe postii kroz iskreno razumijevanje izmeu Bugarske i naeg oslobodioca Rusije i njenih saveznika Engleske i Francuske.
Mir, 4451, 1. januar 1915. u V. Georgiev i St. Trifonov, str. 258.-259.

Vb. Socijalno-ekonomski rezultati

TABELA 16 Gubici u Balkanskom ratu
Zemlja 1. Bugarska 2. Srbija 3. Grka 4. Crna Gora Ukupno u koeficijentima 5. Turska Stanovnitvo (u hiljadama) 4.430 2.910 2.630 247 10.217 23.000 Maksimalna sila oruanih snaga (u hiljadama) 607 175 90 30 902 400 Ubijeni i preminuli (u hiljadama) 30 5 4,75 2 41,75 50 Koeficijent gubitaka Koeficijent gubitaka za za stanovnitvo oruane snage (u %) (u %) 0,68 0,17 0,18 0,80 0,46 0,22 4,9 2,8 5,2 6,6 4,9 12,5

Georgiev, Ljudski resursi zemalja koje su sudjelovale u Balkanskom ratu 1912.-1913., Zbirka vojne historije, tom 1.

108

BALKANSKI RATOVI

Sl. 57. Velianje balkanskog rata rumunska karikatura

Furnica, IX, br. 49, 8. august 1913., str. 1.

Tekst karikature: Velianje smrti balkanskog rata: Bravo i hvala! Da nije bilo vas, ovoga ljeta bih umrla od ei!

109

POSLIJE RATA

V-9. Gubici srpske vojske u balkanskim ratovima Pod datumom 13. februar 1914. godine, srpski vojni ministar je saopio Skuptini sljedee brojke koje govore o gubicima srpske vojske u protekla dva rata: Srpsko-turski rat: mrtvih 5.000, ranjenih 18.000. Srpsko-bugarski rat: mrtvih 7.000-8.000, ranjenih 30.000. Dvije i po hiljade vojnika umrlo je od posljedica ranjavanja. Izmeu 11.000 i 12.000 umrlo je od bolesti, a 4.300 od kolere. Meu ovim posljednjim, 4.000 je umrlo za vrijeme srpsko-bugarskog rata.
Carnegie, str. 395.

Kako su balkanske zemlje uglavnom bile poljoprivredne, razmislite o razmjerama i o posljedicama ljudskih gubitaka. Naite jo informacija o ekonomskoj situaciji u balkanskim zemljama poslije ratova.

dolazilo. Nova dimenzija smrti u ratu iziskivala je vei napor da se maskira i izbjegne smrt u ratu nego ikad. Prvi svjetski rat je imao i druge vane dimenzije koje su uticale na to kako su mukarci i ene na njega gledali. To je bio rat u doba tehnologije, novih i efektivnijih sredstava komunikacije, to je sve pomoglo brem rasprostranjenju slika rata koje su podsticale matu. Ali, najvanije od svega, taj sukob je uveo nov nain ratovanja na Zapadnom frontu koji je uticao na poimanje rata u ivotima veine vojnika. Ratovanje u rovovima odredilo je ne samo percepciju rata onih koji su kroz njega proli ve i buduih generacija. Zapadni front sa svojim osobenim i jedinstvenim nainom ratovanja dominirao je prozom i poezijom, kao i slikovnicama i ratnim filmovima. On je odredio ta e o njemu misliti i savremenici i budue generacije.
Mosse, str. 3. 4.

V-10. Prvi svjetski rat: drukiji rat [...] Suoavanje s masovnom smru je moda najistinskije ratno iskustvo. Kroz moderan rat mnogi su se prvi put sreli oi u oi sa organizovanom masovnom smru. [...] Vie nego dvostruko ljudi umrlo je u borbama ili od ranjavanja u Prvom svjetskom ratu nego u svim velikim ratovima izmeu 1790. i 1914. godine. Neke brojke e pomoi da se shvati pojam masovne smrti koji je bez presedana i koji dominira sjeanjem na taj rat. U I svjetskom ratu smrt je odnijela oko 13 miliona ljudi. Dok je Napoleon u pohodu na Rusiju, najkrvavijem ratu do tada, izgubio 400.000 ljudi 600.000 je poginulo na svim stranama u nerijeenoj bici na rijeci Somi 1916. U najveem sukobu XIX. stoljea, francusko-pruskom ratu (1870.-1871), poginulo je 150.000 Francuza, dok je u borbama palo 44.780 Prusa. Do poetka Prvoga svjetskog rata sjeanje na velike gubitke Napoleonovih ratova ve je izblijedjelo. Gubici u ratovima XIX. stoljea nisu se mogli porediti sa onim to je tek

Usporedite brojke iz tabele 16 sa brojkama u Moseovom tekstu. Kakva je razlika u ljudskim gubicima u balkanskim ratovima i u Prvom svjetskom ratu?

V-11. Novi krajevi rezultati popisa stanovnitva u oblastima pripojenim Srbiji Prema popisu stanovnitva koji su vojne vlasti izvrile u gradovima nove Srbije, gradovi u novoosloboenim oblastima Srbije imaju sljdei broj stanovnika: Bitolj 59.856, Skoplje 47.384, Markov Prilep 21.783, Prizren 21.244, Pritina 18.174, Veles 16.624, akovica 14.500, Novi Pazar 13.434, Ohrid 11.038, Debar 10.199, Tetovo 10.070, Kosovska Mitrovica 9.354, Pljevlja 7.935, Kruevo 7.903, evelija 6.000, Kavadarci 5.861, Vuitrn 5.749, Kievo 5.400, Krivoreka Palanka 4.893, Resan 4.756, Orahovac 4.593, Sjenica 4.539, Kumanovo 44.210, Ferizaj (Uroevac) 4.405, Gostivar 4.384, Struga 4.120, Negotin 4.050, Prijepolje 3.355, Kratovo 3.020 i Nova Varo 2.909. Nekoliko drugih gradova, kao to su Dojran,

110

BALKANSKI RATOVI

Gnjilane, Preevo, Priboj, itd. nema na spisku. Broj urbanog stanovnitva nove Srbije iznosi preko 400.000 ljudi.
Balkanski rat u slici i rijei, 34., 13. (26.) oktobar 1913.

Usporedite brojke iz tabele 16 sa brojkama u Moseovom tekstu. Kakva je razlika u ljudskim gubicima u balkanskim ratovima i u Prvom svjetskom ratu?

Sl. 58. i sl. 59. Izbjeglice

Carnegie, sl. 43 i 48, str. 253., 256.

V-12. Broj i smjetaj izbjeglica u Bugarskoj, prema izvjetaju premijera V. Radoslavova54 na 17. sjednici Narodne skuptine Sofija, 21. april 1914. 10.000 vie ili 10.000 manje, ali ima ih oko 150.000. Neke izbjeglice su se same smjestile, bez komiteta, jer se ne ele pridravati pravila komiteta. Izabrali su neka sela i mi ih ostavljamo na miru. Ostavio sam ih, iako ima mnogo potekoa jer ih lokalno stanovnitvo ne eli, poto strahuju da e im izbjeglice uzeti zemlju. Moram priznati da im lokalno stanovnitvo ili ne vjeruje, ili se plai da e im u budunosti oteti imovinu, u svakom sluaju nije prema njima gostoljubivo. Bilo je pritubi da su izbjeglice istjerane iz kola u nekim selima i to po velikoj hladnoi, pa smo morali intervenirati i preduzeti neke mjere u cilju spaavanja njihovih ivota.
V. Georgiev, St. Trifonov.
54

ta je prouzrokovalo rijeke izbjeglica poslije balkanskih ratova? Moete li pronai neku vezu izmeu problema izbjeglica i ekonomskih procesa? Mislite da se ljudi plae izbjeglica? Pokuajte doi do vie informacija o izbjeglicama u vaoj zemlji. V-13. Muslimanske izbjeglice u Solunu Zvaninici Islamskog komiteta Soluna su nas 1. septembra obavijestili da u gradu i njegovoj okolini ima 130.000 muslimanskih izbjeglica od kojih je veina prispjela poslije drugog rata. est hiljada ili osam hiljada njih je ve otilo u Malu Aziju, uglavnom u Mersinu, Adaliju i Skenderon. Grka vlada je obeala est parobroda i u posljednjih nekoliko dana njih 3.000 je dobilo karte. Komitet je podsjetio grku vladu da je sad ona odgovorna za solunske izbjeglice, jer ih je

Vasil Radoslavov (1854.-1929.) bugarski pravnik, politiar, lider Liberalne partije koja je bila orijentirana protiv Zapadne Evrope. Nekoliko puta je bio premijer.

111

POSLIJE RATA

nagovorila da napuste svoje domove. Zahtijevao je od vlade da osigura hljeb za izbjeglice. Komitet je tada troio 50 dolara dnevno za hljeb. Odgovarajui na razna pitanja, Komitet nije vjerovao da e znatan broj muslimanskih izbjeglica dobiti zemlju u grkoj Makedoniji. Neki e je moda dobiti u Kukuu, ali vie od dvije hiljade ili tri hiljade ljudi ne mogu dobiti posao na farmama.
Carnegie, str. 278.

TABELA 17 Balkanski doseljenici u Tursku (uglavnom iz Trakije i Makedonije) Godina 1912.-1913. 1914.-1915. 1916.-1917. 1918.-1919. 1919.-1920. Ukupno Broj doseljenika 177.352 120.566 18.912 22.244 74.848 413.922

Izvori: Cem (Dem) Behar, Osmanli Imparatorlugunun ve Turkiyenin Nufusu (Stanovnitvo Osmanskog carstva i Turske) 1500.-1927., Ankara 1996; Daniel Panzac, Lenjeu du Nombre. La population de la Turljuie de 1914 a 1927, Revue du Monde Musulman et de la Mediterranee. 1988., 4, str. 45.-67.; Justin McCarthy, Muslim Refugees in Turkey in The Balkan Wars, WWI and in the Turkish War of Indepedence, Essays in honor of Andreas Tietze, Istanbul 1993.

V-14. Ekonomske posljedice po Solun, prema opisu Socijalistike federacije Soluna, 1913. Poto smo istraili ovo pitanje s gledita interesa pojedinih naroda, istraimo ga sad s ekonomskog gledita, jer je pitanje evropske Turske i nacionalno i ekonomsko, zapravo vie ekonomsko nego nacionalno. Ujedinjene balkanske zemlje nisu bile zainteresirane ni za rjeavanja nacionalnih problema ni za sudbinu kranskog stanovnitva u ovim pokrajinama. Njih je zanimalo samo irenje vlastitih

teritorija. Stoga, ako pogledamo to pitanje iz tog ugla, vidjeemo da osvojene teritorije koje saveznici hoe meu sobom da podijele nikad nee dostii ekonomski nivo oekivan u prolosti. to se tie ekonomske situacije Soluna, ova tvrdnja je tana. Ovaj grad je opsluivao sve vilajete evropske Turske osim edrenskog. Skoro sav uvoz i izvoz makedonskih pokrajina i veliki dio albanskih odvijao se preko solunske luke. Poslije podjele pokrajina evropske Turske, neke industrijske grane e biti unitene uglavnom duhanska industrija koja je od vitalnog znaaja za zemlju. Zapoljava 160.000 radnika od kojih je veina u monim sindikatima. Ako teritorijalna podjela postane stvarnost, oblasti koje su koristile usluge Soluna morae iznai drugo rjeenje. Gradsko jezgro Soluna e biti pod restrikcijom, a to e biti propast za najvei grad evropske Turske, propast koja e se sigurno desiti ukoliko se ne uspostavi carinska unija izmeu saveznika. Ali da li moemo oekivati takvu ekonomsku uniju na Balkanu poslije ovoga stranog rata i poslije tolikih pokolja koje su inile sve zaraene strane? Kao to smo ranije rekli, jedino rjeenje ovoga problema jeste autonomija pokrajina evropske Turske, autonomija zagarantirana meunarodnim sporazumom. Tako e jedinstvo balkanskih zemalja postati realnost za vrlo kratko vrijeme. tavie, pokrajine evropske Turske treba da se pridrue balkanskoj federaciji. Sa federacijom emo ne samo biti u stanju ostvariti politiki i kulturni razvoj kao i ekonomski napredak,nego emo izbjei novi osvetniki rat, novi nacionalni rat i rat za slobodu. Balkanske zemlje ne bi onda morale traiti pomo i zatitu od tobonjih zatitnika balkanskih naroda kao to su Austrija i Rusija. Naprotiv, ujedinjene balkanske zemlje bile bi sila koja e biti u stanju uspjeno se oduprijeti djelovanju Rusije i Austrije i odvratiti svaku osvajaku prijetnju.
Elefantis, str. 49.

112

BALKANSKI RATOVI

Vc. Ideoloke posljedice

V-15. Iz itanke za peti razred osnovne kole, 1914. Dva najvea neprijatelja grkog naroda su Bugari i Turci. Ovi prvi su vrlo opasni i neovjeni. U naoj historiji ima stranih opisa okrutnosti i grozota ovoga divljeg naroda koji sebe naziva kranima. Oni su Tatari i u srodstvu su s Turcima. Preli su Dunav i zatraili gostoprimstvo u naim zemljama. Dali smo im zemlju da obrauju, sigurnost, pravdu i kransku vjeru kako bi spasili svoje due, ali uzalud. Ostali su Tatari. Ovu itanku je objavila Galatija Kazantzaki, poznata knjievnica i pisac djeijih knjiga. Njen naziv je Vojnik. Na koricama su aluzije na drevna vremena i na Bizant, sa starom spartanskom izrekom: Vratite se sa titom ili na njemu, koje je izgovorila jedna spartanska majka sinovima koji su poli u rat, i sa dvoglavim orlom.

V-16. Kritiki komentar i izvjetaji pedagoga i zagovornika narodnog (govornog) jezika D. Glinosa o grkim udbenicima, napisan 1926. godine Osvrui se na ope nalaze ove studije, moemo rei sljedee: 1. Poetkom XIX. stoljea grko obrazovanje bilo je nadahnuto toplim patriotskim osjeanjima. Ipak, ideja velike Grke, odnosno elja da se oslobode svi Grci od turske vladavine i ponovo uspostavi bizantska drava s Istanbulom kao glavnim gradom, uperena je iskljuivo protiv Turaka. Na druge kranske narode na Balkanu koji su tek trebali pokazati snane znake nacionalnog buenja, s izuzetkom Srba gledala je kao na brau u muci i pourivala ih na borbu za slobodu (Riga od Fere). Ovaj nacionalni ideal protiv Turaka ostao je do danas neokrnjen. Moda e zbog nedavne katastrofe u Maloj Aziji i iseljavanja grkog stanovnitva iz Male Azije i Trakije, ako sadanji status qvo u Istonom pitanju ostane nepromijenjen, na kraju odustati od ove ideje. 2. U drugoj polovini XIX. stoljea, posebno poslije 1870. kad su Bugari, potpomognuti Rusijom, poeli tragati za vlastitim nacionalnim korijenima i okrenuli se protiv Turaka, ali i vrlo estoko protiv Grka, sjeanja na srednjovekovne sukobe izmeu Grka i Bugara postepeno opet izlaze na povrinu i rasna mrnja, kao posljedica toga postaje vea od one prema Turcima. Grko obrazovanje je bilo pod jakim uticajem ovoga stanja. 3. U vrijeme balkanskih ratova i neposredno poslije njih, ova mrnja, koja je samo nakratko prestala za vrijeme grko-srpsko-bugarskog saveza, postaje sve jaa. Grki uspjesi tokom ovih ratova, koji su doveli Grku blie realizaciji ideje velike Grke, ojaali su patriotizam i nacionalni ponos i podstakli nacionalistike ideale. Ovo objanjava zato su kolski udbenici iz svih predmeta od 1914. do 1917. dostigli vrhunac u kultiviranju nacionalizma i rasnog antagonizma. 4. 1917. godine nova obrazovna reforma u osnovnim kolama nadahnuta liberalnim duhom, zasnovana na boljem poznavanju djeije due, fokusirana na njegovanje pozitivnih

Sl. 60. Naslovna strana itanke za peti razred osnovne kole

113

POSLIJE RATA

elemenata mirnije i plemenitije civilizacije predstavila je seriju udbenika za prva etiri razreda osnovne kole koji su bili daleko od podsticanja slijepog, iskljuivog nacionalizma ili rasnih strasti, ali nije propustila da nadahne uenike pozitivnom ljubavi prema svojoj zemlji i grkoj kulturi, prema nacionalnoj slobodi i nezavisnosti. Mogue je gajiti nacionalne ideale i bez prezira i mrnje prema drugim narodima. Ove knjige su istinsko svitanje vedrog dana. One su lucidne i humane. Istovremeno, razredi koje reforma nije zahvatila, ostali su pod uticajem starih metoda. 5. Obrazovna reforma prekinuta je izmeu 1920. i 1922., odnosno za vrijeme obnavljanja monarhije pod kraljem Konstantinom, i nastavljena od 1923. do 1926. ali nije bila u stanju otii dalje od etvrtog razreda osnovne kole. U viim razredima, i naroito u srednjoj koli, nije bilo nikakvih promjena od 1914. pa sve do danas.
Odlomci iz itanke i izvjetaja citirani su u: F. Iliou . H (kolski udbenici i nacionalizam, Pristup D. Glinosa) u H E , str. 271, 277, 278

V-17. Radikalizacija nacionalnih osjeanja u Bugarskoj poslije pjesama Ivana Vazova A. Ovaj rat (novembar 1912.) Od olujnog Lozengrada do egejske obale, posuti leevima polja i jaruge, putevi omeeni grobovima, spaljena sela nad grobnicama. [...] Rat uasan i zao izaziva bijes, bi koji tamani, tutnjava jecaja, nemilosrdni rat, more suza, bola, Gospode a ipak sveti rat! B. Da li smo se za ovo borili? (april 1913.) Gomile krvavih tijela ubijenih u borbi za bratsku slobodu, slavno velianstveno junako djelo u stranoj borbi protiv dumana, elemenata, prirode. [...] Da li su za ovo nai hrabri sinovi njeli lovore i posipali grobovima polja i snjegove Trakije da bi i danas gledali samo robove? [...] Bugarska, da li si za ovo sahranila tolike junake? Da li si za ovo hrabro prolivala vrelu krv iz svojih vena? Da li si se za ovo borila? C. Makedoniji (maj 1913.) [] [...] Neemo te napustiti! Nek kletva padne na nae glave i na nau slavu ako ne pokidamo lance nae jadne brae svojim snanim akama. [...]

Dimitrios Glinos je sudjelovao u pisanju nacrta obrazovne politike E. Venizelosa 1917. godine, ali je kasnije postao komunista. Ovaj komentar, izmeu ostalog, objanjava zato su najgori udbenici oni napisani odmah poslije balkanskih ratova, kad su Grci vjerovali da je dolo vrijeme za ostvarivanje velike ideje.

Kako su djeca u Grkoj obrazovana poslije balkanskih ratova? Kakav moe biti efekt takvog obrazovanja? Da li je, prema vaem miljenju, ispravno da obrazovni sistem propagira ovakvu sliku o susjednim narodima? Naite udbenike vae zemlje iz vremena neposredno poslije balkanskih ratova i pogledajte kakvu sliku daju o susjedima vae zemlje.

Usporedite pjesme Ivana Vazova s njegovim idejama o Balkanskom savezu (tekst II-5).

114

BALKANSKI RATOVI

V-18. Odlomak iz sjeanja Mihaila Maarova, bugarskog politiara iz Narodne partije, u kojem izraava svoj bol zbog sinovljeve smrti Juna 23., uvee, doao mi je jedan bugarski oficir elei nasamo razgovarati sa mnom. Pozvao sam ga da ue. Bio je stidljiv i zbunjen. Rekao mi je da se borio u bici kod Lahane na Solunskom frontu. Naa vojska je dotad ve bila potuena. Mog sina, porunika Iv. Maarova, ranila je granata u toj bici. Bio je zastupnik i autant Drugog bataljona 25. dragomanskog puka. U asu kad ga je granata pogodila, moj sin je zamjenjivao komandanta ete koji je poginuo. Oficir mi nije objasnio sve okolnosti, ve me je ostavio u uvjerenju da je moj sin ostao na ratitu i da e ga, ako poaljem telegram Venizelosu, oni morati potraiti. Nepotrebno je rei kakav je to ok bio za moju porodicu i mene. Nekoliko dana su Sofijom kruile strane glasine o sudbini moja dva sina, a ja sam prolazio kroz uasne muke. Odmah sam poslao telegram Venizelosu zahtijevajui da me obavijesti da li je moj sin pronaen meu ranjenim zarobljenicima sa Solunskog fronta. Poslije nekoliko dana dobio sam telegram od grkog premijera, koji mi je bio prijatelj jo sa Londonske konferencije. Obavijestio me je da ali, ali da moj sin nije meu preostalim ranjenim zarobljenicima. Izgubio sam i posljednju nadu. Od tog trenutka sam ovjek obhrvan bolom. Oko mene je bio samo mrak. Sav jad i tuga Bugarske izgledali su mi dvostruko vei. Svaka stvar u kui me je podsjeala na moju izgubljenu sreu. Utjeha mojih prijatelja i rodbine ispunjavala me je jo veom nesreom, ak su me nervirali. Bila mi je potrebna samoa. Svaki razgovor s prijateljima i roacima zavravao se priom o stradalima. Osjeao sam se kao da mi se stalno otvara uasno bolna rana. Samo me je samoa i nekakva usredsreenost donekle smirivala. Moja duboka tuga bila je u skladu s tugom Bugarske. I Bugarska je na isti nain gubila ono najdrae i najdragocjenije. Samo tako, okruen svojom nesreom, uspijevao sam da ne

primjeujem sve greke i zloine cara Ferdinanda i njegovog aparata moi. Umjesto toga usmjerio sam sav svoj bijes ka jueranjim saveznicima, koji su moju otadbinu liili onoga to joj pripada, ne dajui i ne priznajui Bugarskoj nita od onoga to je bilo dogovoreno sporazumom. Prije ovoga sam bio uvjeren u nau bahatost i sljepilo, ali kad sam vidio zlobu naih susjeda, shvatio sam da je to zajedniko osjeanje za sve nas. Onda sam, ini mi se, nehotice poelio da i svi drugi osjete to ponienje kako bi shvatili do koje mjere su velikodunost i snishodljivost potrebni ne samo pojedincu, ve i cijelom narodu.
Maarov, str. 185.

Mihail Maarov (1854.-1944.) bio je bugarski politiar, lan Narodne partije. Bio je diplomata, novinar i javna linost. Od 1912. do 1915. bio je opunomoeni ministar Bugarske u Londonu i u Sankt Petersburgu. Poslije Balkanskih ratova podravao je sljedee ideje: zadravanje bliskih odnosa s Rusijom i Antantom, potpisivanje bugarsko-srpskog sporazuma, pomirenje s Grkom i Rumunijom (prije kroz politiku zasnovanu na politikim razlozima nego na osjeanjima i fanatizmu). Meutim, ovaj odlomak iz njegovih sjeanja ilustruje njegovu linu bol i osjeanja, poto je uo za sinovljevu smrt na Solunskom frontu juna 1913. godine. V-19. Poznati hrvatski pisac Antun Gustav Mato55 je na poetku Prvoga rata napisao komentar u kojem je bol za izgubljenim srpskim prijateljima, koji su poginuli u ratu pomijean s izrazito ideolokim pogledima Gledam moja etiri prijatelja koji lee preda mnom i na tijelu mi se otvaraju etiri rane. Vidim glavu s plavom kosom i sa isusovskom bradom mog prijatelja Branka Lazarevia, koji je bio ponos mlae srpske knjievne kritike. Danas je Lazarevi

Antun Gustav Mato (1873.-1914.), hrvatski pjesnik, pisac pripovijedaka, esejista, kolumnista i kritiar. ivio je u Zagrebu, Beogradu, Parizu, Minhenu. Mato se smatra jednim od zaetnika moderne hrvatske knjievnosti. Istanan lirski pjesnik, ali i vrlo angaovan drutveni kritiar.

55

115

POSLIJE RATA

mrtav, sretna je zemlja koja ga je rodila i grudi koje su ga mlijekom othranile. Bio je kritiar i novinar, sad je junak. I moj Vladeta Kovaevi, sin ministra i poznatog historiara Kovaevia, roak pjesnika Rakia. I on je pao, Boe moj! Oblaio se kao dendi tamo u Parizu, ogledao se kao to bi se ogledala neka ena i mi smo ga voljeli kao to bismo voljeli neku lijepu mladu devojku. Ja sam danas iv, a oni lee mrtvi, pored Miloa i Lazara56. Sve te rane peku, ali ne za one koji znaju. Te rane su najbolji lijek za veliku bolnu ranu Kosova57.
Antun Gustav Mato, ivi i mrtvi, prvo objavljeno u asopisu Obzor, 3. novembra 1912., br. 303., str. 1., 2. i u Pjesme/Pealba, Samobor 2003.

Da li se slaete s autorom da smrt njegovih prijatelja moe zacijeliti bolnu kosovsku ranu? Mislite li da je ispravno osvetiti se za neke historijske dogaaje? ta biste vi mislili i osjeali u slinoj situaciji?

proizvoaa oruja i drugog ratnog materijala, to ukljuuje ogromne trokove i vodi ka nacionalnom osiromaenju. Ve smo govorili o psiholokom uinku ovih zloina protiv pravde i ovjenosti. Stvar postaje ozbiljna kad o tome mislimo kao o neemu to su narodi apsorbirali u sam ivot kao neki virus, koji je kroz uobiajene kanale kretanja, zarazio cijelo politiko tijelo. Ovdje moemo dati i konaan rezultat: zastraujui ekonomski gubici, prerana smrt nemalog broja stanovnika, bar donekle shvaen strah i bol i kolektivna nacionalna svijest o zloinima koje historija nije zabiljeila. To je zastraujue naslijee za buduu generaciju. Ako traimo olakavajue razloge za velika ogrjeenja o ovjenost i zakonitost, moramo ih nai u nedoraslosti ovih drava, u nezrelosti nacionalnog i graanskog karaktera, kao i u uvjetima koji su ih snali tokom dugog vazalstva. Ljudski ivot je bio jeftin, nita nije bilo apsolutno sigurno i stalno; nepravda i nasilje bili su dio svakodnevnog ivota; svakakve opasnosti bile su uvijek prisutne. Dogaaje, koliko god gnusni bili, spoljni svijet brzo zaboravi, a narodi e uglavnom u sebi patiti zbog gubitka morala i samopotovanja.
Carnegie, str. 272.

V-20. Rezultati ratova, kako ih vidi Meunarodna komisija za istraivanje uzroka i voenje balkanskih ratova Prema onom to je vidjela i ula, Komisija nije optimistina kad je rije o neposrednoj politikoj budunosti Makedonije. Srbija je u ratu s Albanijom, Bugarsku more mrane misli o onom to smatra nepravednim tretmanom prema sebi, a Grka jo nije sigurna koliki dio nove teritorije je njezin. Nijedna od ovih zemalja ne moe svesti vojsku na mirnodopsko stanje, jer njeni susjedi pokazuju istu spremnost da prekre sporazume kao i da ih sklope. Bez sumnje, najvea prijetnja moralu i drutvenoj dobrobiti balkanskih zemalja je sve vei militarizam, pri emu postaju plijen agenata
56 57

Razgovarajte o komentarima komisije. Da li se slaete s tvrdnjama o razlozima i posljedicama ratova? Da li su ti komentari objektivni ili ne? Dokaite svoje stavove. V-21. Oblast Kilkis poslije balkanskih ratova A. Miljenje Turina Ibo-age Sjedei prekrtenih nogu na divanu, tiho pukajui svoju cigaretu na kraju dugakog ibuka, priao je o svojim doivljajima u nekoliko posljednjih dana. Tamo prema Kilkisu bili su Bugari, rekao je, uglavnom komite i malo regularne vojske s

Misli se na kneza Lazara i Miloa Obilia. Kosovo je 1389. godine bilo poprite velike bitke izmeu Srba i Turaka, koju su Srbi izgubili (mada neki historiari jo misle da ishod bitke nije sasvim jasan).

116

BALKANSKI RATOVI

topovima. S te strane su Grci drali eljezniku stanicu. Bio je zateen izmeu dvije vatre i cijeli dan, dok su meci fijukali iznad njegove glave, on je sjedio ba u ovoj sobi i molio se. Onda su Grci doli u njegovo dvorite i nastavili s pucnjavom iza zidova. Rekli su mu da donese vode i on je otiao do bunara gdje je napunio zemljane krage. Vallah58, rekao je s jednom rukom na grudima, mislio sam da je aneo smrti na mojoj strani. Zamiljeno je zamotao jo jednu cigaretu. Dani mukarca su odbrojani, kao kuglice brojanice, prokomentirao je. Njegovo vrijeme jo nije bilo dolo i on se zahvaljivao Alahu na njegovoj milosti. Da, dim koji je zacrnio nebo na sjeveroistoku bio je Kilkis, u plamenu. Prethodnog dana je otiao na stanicu i vojnici su mu to rekli. ta je to sad sjedilo u tiini sobe pune mranih sjenki i slualo Iboa? Govorio je bez mrnje. Sve je to bila volja Alahova! I on je znao svoju namjeru. Samo jednom je spomenuo poraz Turske. Kad lav ostari, rekao je s uzdahom, vuk ga napadne. [...]

Aa mahali. Idi krajnjom stazom, rekao je. Nee nikog sresti. A ovjek je, vjerovatno sjeajui se kako su Bugari postupali s Turcima za vrijeme njihove okupacije, zbunjeno oklijevao. Djed ga je ohrabrivao. Bit e sve u redu. Pobrinut e se za vas i za malog.
Sciaky59 str. 267., 269.

Opiite osjeanja i Bugara i Turaka. Zato je Kara-Mahmud pomogao bugarskom seljaku? V-22. Strah, roman Nedati Dumali o naslijeu balkanskih ratova Izbrojao sam ih, jedan, dva, tri, pet, osam vojnika s porunikom kao zapovjednikom. Razdaljina izmeu nas i njih bila je oko 200 do 250 koraka. Puke su im bile objeene o rame dok su, ne urei, ili uzbrdo. Mora da su prenoili u Soroviu i krenuli rano ujutro. Ipak, izgledali su umorno, kao da su danima pjeaili. Gledali su napred u naem pravcu. Naravno, vidjeli su nas. Nita se u njihovom ponaanju nije promijenilo. Po pokretima glave i ruku, shvatili smo da neki pjevaju. Nisu prekinuli pjesmu. Osjetio sam malo straha. Oni su bili krani, mi muslimani. Oni su bili Grci, mi Turci. Nae kese su bile pune. Imao sam neto novca kod sebe. to je najvanije, njihov narednik i desetar ili su pjeice, dok smo mi imali konje. Kad bi se dogovorili da uvaju tajnu, ta bi moglo sprijeiti grkog narednika i desetara da ne ubiju dva Turina u toj divljini, da ne moraju peaiti po toj vruini? [...] Koraali su i dalje, mi smo se pribliili, dijelilo nas je 40-50 koraka. Mi smo uutjeli. I dalje su drali ruke na vrhovima svojih puaka koje su im pod uglom visile preko ramena. Poeo sam skretati konja s puta da bi proli. Narednik je bio bri i skrenuo sa staze prije mene. Vojnici su slijedili na primjer. Bili su svi mladi momci. andarmska uniforma bila je prevelika za narednika. Podigao je ruku do kape u znak pozdrava. Lahnulo mi je i nasmijeio sam se. Podigaosam ruku

B. Susret sa jednim Bugarom Na putu za Sarigol, poto smo pobjegli od duhova Kilkisa, naili smo u sumraku na jednu jadnu grupicu. Bugarski seljak je vodio mravog magarca na ijem drvenom sedlu je postrance sjedio djeak njiui bosim nogama. Kako je toliko dana uspijevao izbjei smrt bila je tajna, ali ni djed ni ja nismo nita pitali. Jad, pogled pun straha i uasne agonije u trepuim sitnim okicama na boginjavom licu s rijetkom utom bradicom bili su otjelovljenje ljudskog straha i oaja. Ne, ne ljudskog. Bio je to ivotinjski strah stoke u klanici, divlji staklasti pogled straha u oima ivotinje satjerane u ugao. Bio je to pogled, koji je, kad ga je ve primijetio, tjerao ovjeka da ustukne od sramote i ponienja, sramote to je to ljudski pogled. Djed nije postavljao pitanja. Usrdno ga je uputio ka Kara-Mahmudovoj kui u
56 57

Zaboga! O autoru ovog odlomka, Leonu Sciaky, videti tekst I-4.

117

POSLIJE RATA

do glave pa do grudi: Dobar dan, gospodine! Dobar dan, narednie! Imate li vatre? Ponudio sam mu paklo cigareta i kutiju ibica. [...] Plaio sam se. I to s pravom. Prolo je tek dveij godine od kraja Balkanskog rata. Mnogi su ubijeni u tim krajevima. Ko zna koliko mladih ljudi je izgubilo ivote ba na ovom mjestu kojim mi sad idemo na konjima? Planine su jo bile pune dezertera. U gradovima su se ene jo sklanjale kad bi vidjele nekog vojnika, a djeca bjeala kuama da se sakriju. [...] Mi smo se u tiini jutra susreli na obodu prazne ume kao ljudi. Niko nije uzviknuo pucaj! ili ubij! Oni nisu mislili o sebi kao o vojnicima niti su nas vidjeli kao neprijatelje. [...] Radost je opet dola da ostane ovdje, irei svoje zastave i putajui zmajeve u znak poetka slavlja. Divno je kad meu ljudima postoji povjerenje i naklonost. Divno je kad se naoruani ljudi koji govore razliitim jezicima i pripadaju razliitim vjerama, sretnu u planini, ponude jedni druge cigaretama i poele jedni drugima sretan put!
N. Cumali, The Fear, u Eideneier-Toker, str. 540., 541., 542., 543.

Nedati Kumali (1921.-2000.) je roen u Florini a u Tursku se preselio u razmjeni stanovnitva. ivio je u Izmiru i studirao u Atini. Pisac i pjesnik, napisao je i knjigu Makedonija 1920. On je jedan od rijetkih turskih autora koji Balkan smatraju izgubljenom otadbinom. U ovom romanu Strah, Mustafa, sakuplja danka, sa Jasinom, svojim ehajom putuje podrujem Florine augusta 1914. ta su grki vojnici mislili kad su sreli dva Turina? ta mislite, na kojem jeziku su dvije grupice razgovarale?

Opa pitanja za poglavlje V. Da li u vaoj zemlji ili u vaem gradu ima praznika koji se vezuju za balkanske ratove? Koji dogaaji se slave? Znate li neki roman nadahnut balkanskim ratovima? Kako on prikazuje te ratove?

118

BALKANSKI RATOVI

Karta 4: Jugoistona Evropa poslije balkanskih ratova

BALKANSKE DRAVE
(nove granice prema Londonskom, Istanbulskom i Bukuretanskom mirovnom sporazumu)

Napomena: Pripajanje novih teritorija obiljeeno je tamnijim bojama.

Carnegie, Annexe 119

BALKANSKI RATOVI

Bibliografija
Adevrul, novine, 8353, 11. decembar 1912.; 8443, 15/28. mart 1913. Adevrul, novine, 8353, 11. decembar 1912.; 8443, 15/28. mart 1913. Akte t Rilindjes Kombtare Shljiptare, 1878-1912 [Djela albanskog nacionalnog otpora, 1878.-1912.] Izdavai: Stefanalj Pollo i Selami Pulaha, Tirana 1978. Constantin Bacalbaa, Bucuretii de altdat [Stari Bukuret,]knjiga IV, Bukuret 1933. Balkanskata vona prez pogleda na edin francuzin Sbornik ot dokumenti [Balkanski rat vien oima jednog Francuza, Zbirka dokumenata] Sofija 1977. Balkanskata vona ili ruskata oraneva kniga (diplomatieski dokumenti, izdadeni ot ruskoto vnno ministerstvo, dokosvai se do sbitita na balkanski poluostrov avgust 1912 g.-li 1913 g.) [Balkanski rat ili Ruska narandasta knjiga. Diplomatski dokumenti objavljeni od strane Ruskog ministarstva spoljnih poslova o dogaajima na Balkanskom poluostrvu, august 1912 juli 1913.] Sofija 1914. P 1912-1913. [Balkanski ratovi 1912.-1913., grke popularne slike] Atina, Historijsko i etnoloko drutvo Grke Vojni generaltab, 1992. Balkanski rat u slici i rijei 2,27. januar (9. februar) 1913; 6., 24. februar (9. mart) 1913; 7., 3. (16. mart) 1913; 12,7. (20. april) 1913.; 13. 14. (27. april) 1913.; 29., 31. august (13. septembar) 1913; 35, 20. oktobar (13. novembar) 1913; izdava Duan Mil. ijaki, 2. izdanje, Beograd 1922. Cem Behar, Osmanli Imparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu (Stanovnitvo Osmanskog carstva i Turske) 1500.-1927., Historijska statistika, knjiga 2, Ankara 1996. Gino Berri, LAssedio di Scutari. Sei mesi dentro la citta accerchiata [Opsada Skadra, est mjeseci u opsjednutom gradu] Milano, Editori Fratelli Treves, 1913. D. Blagoev, Bulletin Priodiljue du Bureau Socialiste International, Bruxelles, br.9. Palmira Brummett, Slika i imperijalizam u osmanskoj revolucionarnoj tampi, 1908./1911., Nenj York, State University of Nenj York Press, 2000. Fondacija Karnegi za meunarodni mir, Izvjetaj Meunarodne komisije za istraivanje uzroka i voenja balkanskih ratova, Vaington, 1914. Chr. K.Christodoulou, [Fotogenini Balkan brae Manaki] Solun 1989. Emil Diaconescu, Romnia i Marile Puteri dup congresul de la Berlin pn 1914 [Rumunija i velike sile poslije Berlinskog kogresa do 1914] Jai 1937. Dielli [Sunce] novine, 13., februar 1913. Ed. Driault, La ljuestion dOrient depuis ses origines juslju la paix de Svres (1920), prevela na grki Lina Stamatiadi, Atina 1997. M. Edith Durham, Borba za Skadar, London, Ednjard Arnold, 1914. Niki Eideneier, Arzu Toker (ed.), Kalimerhaba. Griechisch-Deutsch-Trkisches Lesebuch, Kln 1992. Milorad Ekmei, Uticaj balkanskih ratova 19121913. na drutvo u Bosni i Hercegovini u Radovi iz historije Bosne i Hercegovine XIX. stoljea, Beograd 1997.

121

BIBLIOGRAFIJA

Angelos Elefantis, . [Federacija Soluna i nacionalno pitanje. Dokumenti iz korespondencije Laburisti kosocijalistike federacije Soluna sa Biroom Druge socijalistike radnike internacionale] O 28 (1979), str. 34-49 List Embros, Atina, 27. oktobar 1912.

[Pobjeda, sredstvo za sticanje imovine u okviru meunarodnog prava] Iai 1913. H E 1912-1913. [Atina za vrijeme balkanskih ratova 1912-1913] Atina, Atinska opina, ELIA, 1993. H E 1910.-1914. [Grka za vrijeme balkanskih ratova 1910.-1914.] Atina, ELIA 1993. Katia Hadjidemetriou, Historija Kipra, Nikozija 2002.

General Ivan Fiev, Izbrani proizvedeni [Izabrana djela], Sofija 1988. Dionyssis Fotopoulos, Atinska moda krajem XIX. i poetkom XX. stoljea, Atina 1999. Furnica, IX, 20, 17. januar 1913; 48, 1. august 1913; 49, 8. august 1913.; 52, 29. august 1913. Constantin Gane, Amintirile unui fost holeric [Seanja biveg kolerika] 2. izdanje, Bukuret 1915. E. Gardika-Katsiadaki, G. Margaritis (ed.), 1912-1913 [Egejski arhipelag u balkanskim ratovima 1912-1913] Atina, Ministarstvo Egeje, ELIA, 2002. Gazeta Ilustrat, II 6. juli 1913., 13. juli 1913., 10. august 1913., 24. august 1913. G, Ljudski resursi zemalja koje su sudjelovale u Balkanskom ratu 1912.-1913. Zbirka vojne historije, 1983., knjiga 1. V. Georgijev i St. Trifonov, Istori na blgarite v dokumenti [Bugarska historija u dokumentima] knjiga 2: 1912.-1918., Sofija 1996. Gjurme te Historise Kombetare ne Fototekene Shkodres [Tragovi nacionalne historije u foto-arhivu Skadra] izdava Kahreman Ulljini, Tirana 1982. Elias Grunberg, Ocupaiunea mijloc de dobndirea proprietii dup Dreptul Internaional Public

Ch. Hadjiiossif (ed.), 20 1900.-1922. O , [Historija Grke u XX. stoljeu. 1900.-1922., Poetak], knjiga 2, Atina, Vivliorama, 1999. Tobias Heinzelmann, Die Balkankrise in der osmanischen Karikatur. Die Satirezeitschriften Karagz, Kalem und Cem 1908-1914, Istanbul 1999. Novine Hrvatski pokret, 9. do 31. oktobra 1912; 2. decembar 1912; 28. decembar 1912. LIllustration, t. CXL (1. juil-31. decembar 1912); januar-decembar 1913. Charles Issanji, Ekonomska historija Turske 1800.1914., Chicago and London, The University of Chicago Press, 1980. Izzet-Fuad pasha, Paroles de Vaincu Aprs le dsastre avant la revanche, Paris 1913. Kemal H. Karpat, Osmansko stanovnitvo 1830.1914., Demografske i socijalne karakteristike, The University of Wisconsin Press 1985. Constantin Kiriescu, Hstoria rzboiului pentru ntregirea Romniei 1916-1919 [Istorija rata za integraciju Rumunije 1916-1919] 3. izdanje, knjiga 1, Bukuret 1989. P. Kikilova, Balkanskite voni po stranicite na bgarski peat 1912-1913 [Balkanski ratovi u bugarskim novinama 1912-1913] Sofija 1999.

122

BALKANSKI RATOVI

Koprive, satiriki asopis, 1912. Christina Koulouri, (1834-1914). . . [Historija i georafija u grkim kolama (1834-1914) Sadraj i ideoloke implikacije. Antologija tekstova. Bibliografija kolskih udbenika], Atina 1988. M. Jackson and J. Lampe, Balkanska ekonomska historija, 1550.-1950., Bloomington 1982. Dragia Lapevi, Rat i srpska socijalna demokratija, Slovo ljubve, Beograd 1978. Liri e Shljiperise [Sloboda Albanije] novine, 12. oktobar 1912. Mir, novine, br. 3887, 17. maj 1913. Mihail Maarov, Diplomatieska podgotovka na naite voini. Spomeni, astni pisma, ifrirani telegrami i poveritelni dokladi [Diplomatske pripreme naih ratova. Sjeanja, privatna pisma, ifrirani telegrami, tajni izvjetaji] Sofija 1998. Boo Madar, Balkanski ratovi i iznimne mjere u Bosni u Hercegovini 1912-1913. godine u Godinjak drutva historiara Bosne i Hercegovine XXXV, Sarajevo 1984. Ratni album Riste Marjanovia 1912.-1918., Deje novine Arhiv Srbije, Beograd 1987. Alekso Martulkov, Moeto uevstvo vo revolucionernite borbi na Makedonija [Moje uee u revolucionalnim borbama u Makedoniji], Institut za nacionalnu historiju, Skoplje 1954. Antun Gustav Mato, Pjesme/Pealba, Samobor 2003. Martin Mayer, Grundshlen in Serbien njrend des 19. Jahrhunderts in Norbert Reiter, Holm Sundha ssen (ed.), Allgemeinbildung als Modernisierungsfaktor. Zur Geschichte der Elementarbildung in Sdosteu-

ropa von Aufklrung bis zum Znjeiten Weltkrieg, Berlin 1994. Justin McCarthy, Muslimanske izbjeglice u Turskoj u balkanskim ratovima, u Prvom svjetskom ratu i u turskom ratu za nezavisnost. Eseji u ast Andreasa Tietze, Istanbul 1993. Yannis Megas, Slike jevrejske zajednice Soluna 1897.-1917., Solun 1993. Slavko Mika Mievi, Srpski dobrovoljci u ratovima 1912.-1918., Banja Luka 1998. Micarea, novine, Bukuret, 20. mart/2. april 1913; 8/21 juli 1913. George L. Mosse, Pali vojnici, Preoblikovanje sjeanja na svjetske ratove, Oksford, Oxford University Press, 1990. Riza Nur, Hayat ve Hatratm I [Moj ivot i moja sjeanja I], Istanbul 1992. Odbrani tekstovi za istorijata na makedonskiot narod [Odabrani tekstovi za historiju makedonskog naroda] drugi dio, Univerzitet Kiril i Metodij, Skopje 1976. Daniel Panzac, Lenjeu du nombre. La population de la Turljuie de 1914 1927, Revue du Monde Musulman et de la Mditerrane, 1988., 4, str. 45.-67.. P. Papapolyviou, . [Kipar i balkanski ratovi. Prilog historiji kiparskih dobrovoljaca] Nikozija 1997. Leonidas Papazoglou, Foto-portreti iz Kastorije i njene okoline u vrijeme makedonske borbe, Zbirka Georgea Golobiasa, Solunski muzej fotografije, Solun 2004. Constantin Popescu, Din impresiile unui mobilizat [Utisci jednog regruta], Bukuret 1913. Qeveria e Prkohshme e Vlors dhe Veprimtaria

123

BIBLIOGRAFIJA

e Saj, Nentor 1912-Janar 1914 [Privremena vlada Vlore i njene aktivnosti, novembar 1912-januar 1914] Izdavai: Dh. Kotini, Xh. Struga, F. Veizi, M. Shuterilji, K. Dedi, Tirana 1963. St. Radev, Tova, koeto vidah ot Balkanskata vona [Ono to sam vidio od Balkanskog rata] Sofija 1993. Mihail Sadoveanu, 44 de zile in Bulgaria [44 dana u Bugarskoj] Bukuret 1916. Leon Sciaku, Oprotaj od Soluna, grada na raskru, Filadelfija: Paul Dry Books, 2003. Selim bey lieutenant, Carnet de campagne dun Officier Turc (oktobar decembar 1912) De Sul-Oglou Tchataldja, Pariz-Nansi 1913. Omer Seyfeddin, Ashab-Kehfimiz Bir Ermeni Gencinin Hatralar [Naih sedam spavaa. Sjeanja jednog mladog Ermena] 1918. Jovan Skerli, Feljtoni, skice i govori, Beograd 1965. S. Skoko, Drugi balkanski rat 1913., Beograd 1968.

Slovenac 122, 31. maj 1913. Holm Sundhaussen, Historische Statistik Serbiens 1834-1914 Mit europischen Vergleichsdaten, Munich, R.Oldenbourg Verlag, 1989. L. Trichas, . 1912-1913 [Dnevnici i pisma sa fronta. Balkanski ratovi 1912-1913] Atina, ELIA 1993. Ivan Vazov, Sbrani sineni [Sabrana djela], knjiga 3, Sofija 1943. Ev. C. Vlachos, Asimilacija Grka u Sjedinjenim Amerikim Dravama, Atina 1968. Universul XXXI, 176, 29. juni/12 juli 1913; 213, 5./18. august 1913. Vojska na Balkanu [Rat na Balkanu] izdali Anton unik i Vinko arabon, kraljevski profesori u Katolika bukvarna v Ljubljani, Ljubljana 1914.

124

OCIJENITE OVU KNJIGU! Vae miljenje kao itaoca ove knjige veoma nam je vano, i kao ocjena naeg rada i za planiranje naih buduih poduhvata. Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi (CDRSEE) je zajedno s brojnim kolegama i saradnicima uloio ogroman trud, vrijeme i dragocjene dokumente u projekt Nastava moderne historije jugoistone Evrope, a rezultat je ova knjiga koju drite u rukama. Da bismo provjerili uspjenost naeg metoda, korisnost ovoga poduhvata i vrijednost nae investicije, voljeli bismo da date svoju ocjenu projekta. Molimo za vae iskreno miljenje za ta e vam biti potrebno izvjesno vrijeme i trud. Poslije itanja ove knjige, ili ak njenog koritenja u razredu, molimo vas da odete na nau vebstranicu, naete History Workbooks section i popunite obrazac za ocjenjivanje. Formular za evaluaciju moete nai na: www. cdsee. org./jhp/index.html

CIP Katalogizacija u publikaciji Nacionalna i univerzitetska biblioteka Bosne i Hercegovine, Sarajevo 355.01:327] (497)"1912/1913" (075.3) 94(497) "1878/1913" Balkanski ratovi : historijska itanka 3 / urednici izdanja Valery Kolevi i Christina Koulouri, urednica cjelokupnog projekta Christina Koulouri, urednik serije na bosanskom jeziku Enes Milak ; [prijevod: Denisa Buimki, Lejla Nuhodi]. Sarajevo : Centar za demokraciju i pomirenje u jugoistonoj Evropi = Thessaloniki , 2007. ; - 126 str. : ilustr. ; 27 cm. Prijevod djela: Balkan Wars Bibliografija: str. 121-124 ISBN 978-9958-9304-5-4 COBISS.BH-ID 16052998 Ova knjiga pomono je nastavno sredstvo u nastavi historije.