Libro Control Integrado

MANUAL DE PRODUCIN INTEGRADA
1 edicin: xullo 2004
Imprime: Imprenta Plana, S. L. - Santiago de Compostela Dep. Legal: C-1990 - 2004 A Unin de Cooperativas Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias AGACA quere agradecer a colaboracin de tdolos tcnicos das cooperativas agrarias que formaron parte do Equipo de Traballo que participou na redaccin deste manual.
MANUAL DE PRODUCIN INTEGRADA
AGACA
NDICE
1. PRESENTACIN 11 2. GLOSARIO DE TERMOS 13 3. NORMAS XERAIS DE PRODUCIN INTEGRADA 19 3.1. Introducin 21 3.2. Normas xerais de producin integrada 23 4. EVOLUCIN DO CONTROL DE PRAGAS 43 4.1. Introducin 45 4.2. Evolucin das estratexias de control na proteccin de cultivos 45 4.2.1. Control qumico sistemtico 45 4.2.2. Control qumico aconsellado 45 4.2.3. Control biolxico 46 4.2.4. Control dirixido 46 5. CONTROL INTEGRADO, UNHA NOVA TCNICA PARA COMBATER AS PRAGAS 5.1. Introducin 49 5.2. Concepto de Control Integrado ou Loita Integrada 49 5.3. Fundamentos do Control Integrado 49 5.4. Determinacin dos umbrais econmicos 50 5.5. Niveis de tolerancia 50 5.6. Por que aplicar CONTROL INTEGRADO nunha explotacin agraria? 51 5.7. Metodoloxa do Control Integrado 53 5.8. Que pretende o control integrado? 53 6. CONTROL BIOLXICO 55 6.1. Introducin 57 6.2. Historia 57 6.3. Obxectivo da Loita Biolxica 57 6.4. Tipos de loita biolxica 58 6.5. Caractersticas dos inimigos naturais liberados 58 6.6. Principais grupos de inimigos naturais utilizados para controlar pragas: 58 6.7. Presentacin e caractersticas dos produtos comerciais: 59 6.8. Organismos de control biolxico indicados contra as principais pragas 62 7. INSECTICIDAS DE ORIXE BIOLXICA 63 7.1.Introducin 65 7.2. Clasificacin de insecticidas biolxicos 65 7.2.1. Insecticidas de orixe bacteriana 65 7.2.2. Insecticidas de orixe fnxica 66 7.2. 3. Insecticidas de orixe vrica 67 7.2.4. IGR: Insecticidas Reguladores do crecemento de orixe biolxica 67 7.2.5. IGRs: Reguladores do crecemento de orixe sinttica 68 8. CONTROL BIOTECNOLXICO 69 8.1 Introducin 71 8.2 Feromonas sexuais 71 8.3. Emprego das feromonas no control de insectos 72
47
8.3.1. Deteccin e seguimento de pragas: control de voos 72 8.3.2. Capturas masivas 73 8.3.3. Sistema de confusin sexual 73 8.4.Trampas de feromonas para a captura de insectos 74 8.5. Tipos de trampas de feromonas para a captura de insectos praga 76 8.6. Mantemento das trampas 80 8.7. Factores que inflen na cantidade de trampas necesarias 80 9. CONTROL XENTICO 81 9.1. Introducin 83 9.2. Mellora xentica clsica 83 9.2.1 Tecnoloxa da mellora xentica clsica 84 9.3. Obxectivos da mellora xentica en plantas 84 9.4. Resistencia das plantas aos insectos 85 9.4.1. Concepto de resistencia e tolerancia xentica 85 9.4.2. Definicin de Planta Resistente a Insectos 85 9.4.3. Relacin Insecto Praga - Planta Hospedeira 86 9.4.4. Vantaxes de usar variedades de cultivos resistentes a pragas e enfermidades 9.5. Plantas transxnicas 87 9.5.1. Introducin 87 9.5.2. Que unha planta transxnica? 87 9.5.3. De onde proveen os xenes dunha planta transxnica? 88 9.5.4. Para que serven as plantas transxnicas? 88 9.5.5. En que se diferenza unha planta transxnica dunha convencional? 89 9.5.6. Vantaxes dos produtos transxnicos 89 9.5.7. Riscos potenciais que poden implicar as plantas transxnicas 90 9.5.8. Exemplos de caracteres introducidos en plantas transxnicas 90 10. LOITA FSICA 91 10.1. Introducin 93 10.2. Vapor de auga 93 10.3. Solarizacin 93 10.4. Loita autocida 94 10.5. Barreiras 95 10.6. Trampas cromotrpicas 96 10.7. Trampas de luz 96 10.8. Trampas de atraccin por estmulos naturais 97 11. CONTROL DE TIPO CULTURAL 99 11.1.Introducin 101 11.2. poca de plantacin ou sementeira 101 11.3. Labores culturais sobre o terreo 102 11.4. Rotacins de cultivo axeitadas 103 11.4.1 Rotacins que evitan a reinfestacin de determinadas pragas 103 11.4.2. Rotacins que melloran a fertilidade dos solos 104 11.5. Boa preparacin do terreo antes da sementeira 105 11.6. Recoleccin precoz 105
86
11.7. Material vexetal san 105 11.8. Nutricin equilibrada 106 11.9. Prcticas culturais en cultivos de invernadoiro 106 11.9.1. Densidade de sementeira 106 11.9.2. Correcta planificacin do rego 106 11.9.3 Ventilacin axeitada 106 11.9.4. Mallas en bandas e fiestras cenitais 106 11.9.5. Eliminacin de restos vexetais e plantas afectadas e malas herbas 107 11.9.6. Sistemas de deteccin 107 12. CONTROL OU LOITA QUMICA 109 12.1. Introducin 111 12.2. Vantaxes e inconvenientes dos praguicidas 111 12.3. Xeneralidades sobre praguicidas 111 12.3.1 Definicin 111 12.3.2 Clasificacin dos praguicidas segundo a sa finalidade 112 12.3.3 Caractersticas dos praguicidas 112 12.4. Perigosidade para a sade humana e animais domsticos 114 12.5. Perigosidade para a fauna terrestre e acucola 115 12.6. Perigosidade para os polinizadores 115 12.7. Normas xerais de almacenamento de produtos fitosanitarios e fertilizantes 115 12.8. Efectos secundarios da Loita Qumica 116 12.8.1 Adquisicin de resistencia a praguicidas 116 12.8.2. Gromos de pragas secundarias 118 12.8.3. Trofobiose 118 12.8.4. Recorrencia de pragas 119 12.8.5. Residuos e perigosidade contra outros organismos 119 12.9. Emprego da Loita Qumica en Producin Integrada 120 12.9.1. En producin integrada, esxese ... 121 12.9.2. En producin integrada, prohbese ... 121 12.9.3. En producin integrada, recomendable ... 121 13. ESPECIFICACINS TCNICAS DE CONTROL INTEGRADO 123 13.0. Introducin 125 13.1. ESPECIFICACINS TCNICAS EN CULTIVOS HORTCOLAS 125 13.1.1. ARAA VERMELLA (Tetranychus urticae) 125 13.1.2. TRIPS (Franliniella occidentalis) 127 13.1.3. MOSCA BRANCA DE INVERNADOIRO (Trialeurodes vaporariorum) 130 13.1.4. PULGNS (Aphis gossypii, Myzus persicae) 134 13.1.5. MINADORES DE FOLLA (Liriomyza trifolii Burguess) 138 13.1.6. EIRUGAS (Heliothis armigera Hbner, Autographa gamma, Spodoptera littoralis.) 140 13.1.7. MILDEU en Tomate. (Phytophtora infestans (Mont.) de Bary) 143 13.1.8. MILDEU en Leituga. (Bremia lactucae Regal) 145 13.1.9. ODIO (Leveillula taurica (Lev.) Arnaud) 145 13.1.10. PODREMIA GRIS (Botrytis cinerea Pers.) 146 13.1.11. FUNGO do feixn (Uromyces appendiculatus Pers.) 148 13.2. POLINIZACIN NATURAL DE CULTIVOS 149
13.2.1. Introducin 149 13.2.2. Vantaxes do uso de colmeas con abesouros 150 13.2.3. Manipulacin das colmeas 150 13.3. ESPECIFICACINS TCNICAS EN CULTIVOS EXTENSIVOS 151 13.3.1. ESCARAVELLO DA PATACA (Leptinotarsa decemlineata) 151 13.3.2. PULGN PATACA 152 13.3.3. TRAZA DA PATACA (Phthorimaea operculella Zell) 153 13.3.4. VERMES GRISES (Agrotis segutum e Agrotis ipsilon) 155 13.3.5. VERMES BRANCOS (Melolontha melolontha) 155 13.3.6. VERME DE ARAME (Agriotes sp.) 157 13.3.7. NEMATODO DO QUISTE (Globodera rostochiensis Woll) 158 13.3.8 MILDEU DA PATACA (Phytophtora infestans (Mont) de By.) 160 13.3.9. NEGRN DA PATACA (Alternaria solani (Ell. e Mart.) Sor.) 162 13.3.10. TRADE DO MILLO (Sesamia nonagrioides, Ostrinia nubilalis) 163 13.3.11. TPULA DOS PRADOS (Tipula spp.) 166 13.4. ESPECIFICACINS TCNICAS EN VIEDO 169 TRAZA DO ACIO (Lobesia botrana). 169 13.4.2. MOSQUITO VERDE (Emposca spp.) 172 13.4.3. PEDROULO (Cneorrhinus dispar) 173 13.4.4. CICADELA BRANCA (Scaphoieus titanus Ball) 174 13.4.5. ACARIOSE (Calepitrimerus vitis Nal., syn. Phyllocoptes vitis Nal.) 176 13.4.6. ARAA VERMELLA (Panonychus ulmi Koch) 177 13.4.7. MILDEU (Plasmopara viticola Berl. e de Toni) 178 13.4.8. ODIO DA VIDE (Uncinula necator Burr.f.) 181 13.4.9. PODREMIA GRIS (Botrytis cinerea Pers.) 182
Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA
PRESENTACIN
A obtencin polos agricultores de produtos agrcolas de calidade e saudables para o consumidor, mediante o emprego de prcticas de cultivo que respecten o medio ambiente, un obxectivo prioritario da agricultura moderna. Neste contorno, considrase a realizacin dun manual sobre agricultura sostible, xa que o respecto polo medio ambiente e a supervivencia econmica das explotacins agrarias un dos grandes retos da agricultura do sculo XXI. O sistema para levar prctica os obxectivos dunha agricultura sostible, sen esquecer un sector minoritario como a agricultura ecolxica, a producin integrada. A producin integrada , actualmente, unha das mellores opcins para a agricultura de futuro, xa que debe compaxinar a rendibilidade das explotacins coa proteccin do medio ambiente. Trtase, por tanto, de desenvolver un sistema de obtencin de alimentos que sexa quen de dar bos rendementos, ptimas calidades e baixos niveis de residuos, causando, ademais, unha mnima degradacin do contorno. Por isto, as tecnoloxas e as prcticas de cultivo utilizadas na producin integrada deben ter sido rigorosamente estudadas e seleccionadas con vista a unha mellor utilizacin dos recursos naturais e a un mximo aproveitamento dos sistemas biolxicos de defensa das plantas. Este novo modelo agrcola presenta, por conseguinte, unhas amplas posibilidades de ser implantado masivamente en agrupacins ou asociacins de agricultores, polos indubidables beneficios e vantaxes que ofrece. O obxectivo deste manual poer a disposicin dos agricultores, tcnicos e persoas relacionadas coas actividades agrarias, a informacin imprescindible sobre a metodoloxa e o manexo das pragas e enfermidades relevantes na agricultura. A gran cantidade de material grfico proporcinase para axudar identificacin dos patxenos e recoecemento dos seus principais danos. Do mesmo xeito, abrdanse aspectos relativos a mtodos de mostraxe, umbrais de tolerancia, e control ou manexo cos mtodos e medios que se recomendan na actualidade. Os mtodos de trampeo mis significativos en control e monitoreo de pragas tamn son tratados en detalle. En calquera caso, quixemos subministrar esta informacin o mis completa posible pola sa utilidade, e basemonos sempre nas recomendacins dos Servizos Oficiais de Sanidade Vexetal no momento de redactar o manual. Os datos e descricins que figuran no texto proveen tanto de observacins dos autores como da ampla bibliografa consultada dispersa en libros e revistas de autores nacionais e estranxeiros. Tdalas fontes consultadas figuran final na bibliografa. A Agrupacin de Desenvolvemento ESPADELA, consciente da necesidade de apoiar a xestin do cambio das cooperativas e a adaptabilidade dos traballadores do medio rural de Galicia e o seu contorno socioeconmico, decide acometer o proxecto ESPADELA no marco da Iniciativa Comunitaria EQUAL de Recuros Humanos (2001-2006) do Fondo Social Europeo F.S.E, no EIXE III e a rea temtica de Adaptabilidade, dirixida a apoiar a adaptabilidade das empresas e os traballadores s cambios econmicos estruturais e uso de tecnoloxas da informacin e outras novas tecnoloxas.
11
2 GLOSARIO DE TERMOS
Agricultura sostible
A agricultura capaz de abastecer as necesidades alimentarias do presente sen poer en perigo o abastecemento de alimentos de xeracins futuras. A sa aplicacin pretende substitur o modelo de agricultura produtivista pouco preocupada polas esixencias de proteccin do medio ambiente, por outro no que os fins sexan a producin agraria a longo prazo e a variable medioambiental se considere un factor de producin tan importante como terra, capital ou traballo. Produtos que se empregan sos ou en mestura con outros coa finalidade de atraer a determinados insectos ou modificar o seu comportamento. Clasifcanse en: Produtos que se empregan para atraer a un determinado lugar (plantas en flor), s insectos polinizadores. Produtos que se mesturan cos caldos fitosanitarios co fin de atraer a determinados insectos praga cara a un cebo con insecticida ou cara a unha trampa para a sa captura. Modificadores de comportamento.
Atraentes
Biotecnoloxa
A biotecnoloxa refrese uso do ADN recombinante, fusin de clulas e novas tcnicas de bioprocesamento. Bacteria natural presente no solo, empregada durante mis de 30 anos con bos resultados como bioinsecticida para controlar determinadas pragas. Cando o insecto o inxire atacar o cultivo, a protena producida por Bt contrlao danar o seu sistema dixestivo. Impacto fsico que provoca unha praga ou enfermidade sobre a planta. Aqueles individuos ou especies que se alimentan dos parsitos danios das plantas. Pola sa forma de actuar denomnanse depredadores ou parasitoides. Sustancias qumicas olorficas, liberadas no aire polos insectos, que son especificamente captadas por outros insectos da mesma especie. Segundo os tipos de resposta no comportamento que producen nos individuos, as feromonas clasificronse en diferentes apartados "de alarma", "de agregacin", "de dispersin", "sexuais", etc.
Bacillus thuringiensis (Bt)
Dano
Fauna til
Feromonas
15
Manual de Producin Integrada
Hbrido
Semente ou planta producida como resultado de polinizacin cruzada controlada, no canto de semente producida como resultado da polinizacin natural. As sementes hbridas seleccinanse para que tean caractersticas de calidade mis alta (por exemplo, rendemento ou tolerancia s pragas). Tcnica para retirar, modificar ou engadir xenes a unha molcula de ADN a fin de cambiar a informacin que contn.As, entre outras aplicacins, a enxeera xentica permite eliminar unha caracterstica indesexable dun organismo (por exemplo, a producin dunha toxina) anulando o xen correspondente dese organismo. Igualmente, permite introducir unha nova caracterstica nunha especie (por exemplo, a resistencia a un insecto) copiando o xen correspondente dunha especie resistente a ese insecto e introducndoo no xenoma da especie susceptible. Aquel que procede ou se extrae dun ser vivo (bacterias, fungos, virus, plantas,...) ou parte del, que causan patoloxas con accin letal nos insectos hspedes. Se contivese algunha substancia activa doutra orixe, o conxunto non sera considerado como insecticida biolxico. Son insecticidas reguladores de crecemento en insectos. As larvas e pupas dos insectos tratados non poden completar o seu proceso de desenvolvemento, non chegando endexamais a adultos. Poden ser inhibidores da sntese de ecdisona (hormona da muda) ou inhibidores da sntese da quitina, que constite o exoesqueleto dos insectos. Poden ter orixe biolxica ou sinttica e, son completamente atxicos para aves, mamferos, peixes, miocas, etc., o que fai posible a sa aplicacin en presenza de animais. En relacin co conxunto de pragas dun cultivo: Mtodo de control de pragas que aplica un conxunto de mtodos satisfactorios dende o punto de vista econmico, ecolxico e toxicolxico, dando prioridade utilizacin de elementos naturais de regulacin e respectando os niveis de tolerancia (Brader, 1974). Mxima concentracin de residuo dun praguicida expresada en ppm ou mg/kg, na superficie interior dos alimentos, para que se permita o seu uso legalmente en consumo humano e pensos. ppm: partes por milln mg/kg: miligramos de praguicida por quilogramos de produto vexetal
Enxeera Xentica
Insecticida biolxico
Insecticida Regulador do Crecemento: IGR
Manexo Integrado de Pragas: MIP, Loita Integrada ou Control Integrado
Lmite mximo de residuos: LMR
16
Organismo modificado xeneticamente (OMX)
Con frecuencia, a denominacin OMX e o termo "transxnico" sanse para referirse s organismos que adquiriron novos xenes doutros organismos mediante mtodos de "transferencia xentica" no laboratorio. O termo OMX ademais, contempla a eliminacin ou supresin dun xen. Calquera microorganismo como protozoarios, fungos, bacterias, helmintos ou virus, que lle causan unha enfermidade home interactuar con el. Asociacin ou poboacin de individuos da mesma especie, variables no tempo e no espazo, que superar determinados ndices de poboacin provocan danos econmicos nas colleitas vexetais. Sistema de explotacin agraria que produce alimentos de alta calidade que d prioridade s mtodos mis respectuosos coa ecoloxa, minimizando os efectos secundarios indesexables e a utilizacin de produtos qumicos, co fin de mellorar a proteccin do medio ambiente e a sade humana e a rendibilidade das explotacins, (Organizacin Internacional da Loita Biolxica, OILB, 1995). Aplicado a insectos, malas herbas e enfermidades. Momento a partir do cal, se non se exerce ningn control sobre a praga, os custos de cultivo van superar s ingresos obtidos a causa das perdas da colleita causadas pola praga (rendemento negativo). Aplicado a insectos, malas herbas e enfermidades. O nivel mximo de presenza de fitopatxeno que pode tolerar un cultivo sen usar ningn tipo de medidas de loita obtendo os maiores beneficios netos posibles. Densidade de poboacin dunha certa especie fitfaga que pode estar presente nun cultivo sen que ocasione danos que tean repercusin econmica. Niveis mnimos de danos que fan rendible unha aplicacin (F.A.O, 1985). Cambio xentico en resposta a un pesticida, que resulta no desenvolvemento de variedades capaces de sobrevivir a unha dose letal para a maiora de individuos nunha poboacin normal. A resistencia podera desenvolverse en insectos, malezas ou axentes patxenos. Contn xenes alterados mediante a insercin de ADN dun organismo que non est relacionado. Tomar xenes dunha especie e insertalos noutras especies a fin de conseguir que esta caracterstica se exprese no gromo. 17
Patxeno
Praga
Producin Integrada
Umbral econmico de danos
Umbral de tolerancia
Resistencia a pesticida
Transxnico
3 NORMAS XERAIS DE PRODUCIN INTEGRADA
3.1. Introducin
Actualmente, existe unha crecente sensibilidade na eleccin de produtos nos que os mtodos de producin garantan e prioricen o respecto pola sade e o coidado do medio ambiente. Consecuentemente, demndanse sistemas de producin que permitan a trazabilidade dos produtos de maneira que posibiliten o coecemento da sa orixe, a identificacin das caractersticas as como os controis e os procesos seguidos en cada fase de producin. A grande incidencia de pragas e enfermidades controladas esencialmente a travs da loita qumica trouxo consigo un mal emprego e abuso dos pesticidas, motivando en determinados casos a aparicin de residuos nos produtos agrcolas, resistencia en poboacins, problemas toxicolxicos, eliminacin da fauna auxiliar autctona, danos ambientais, etc. A necesidade de obter unha producin na que se prioriza anda mis a calidade e a sade humana, compatibilizndoa coa salvagarda do medioambiente e a rendibilidade das explotacins impulsou a busca e a aplicacin de novas tcnicas de cultivo que foron derivando cara concepto e desenvolvemento da producin integrada. A producin integrada un sistema de producin agraria, que integra os recursos e os mecanismos de producin naturais nas actividades das explotacins agrarias, introducindo tecnoloxas respectuosas co medio ambiente, asegurando unha producin de alta calidade e salubridade, a rendibilidade da explotacin e a eliminacin ou reducin de insumos exteriores e de fontes contaminantes. A producin integrada de vexetais constite, ademais, a materia prima e o punto de partida para os distintos produtos finais do sistema. O rigoroso seguimento e control das distintas fases produtivas garantirn un obxectivo prioritario como a trazabilidade. A producin gandeira integrada vencellarase gradualmente producin integrada dos cultivos que serven de fonte alimentaria en funcin das peculiaridades dos distintos produtos gandeiros e do seu vencellamento base territorial. Pose a vocacin de posibilitar a realizacin dunha gandera viva e duradeira, respectuosa co contorno, rendible para o que a practica e capaz de atender as demandas sociais. Neste sistema, os mtodos biolxicos, qumicos e calquera outras formas tcnicas de producin, son coidadosamente elixidos e equilibrados, tendo en conta a proteccin do medio ambiente, o benestar dos animais, a rendibilidade das explotacins e as esixencias dos consumidores no relativo calidade e seguridade alimenticia. Normas publicadas O Real Decreto 1201/2002, de 20 de novembro (BOE n 287, do 30 de novembro) polo que se regula a producin integrada de produtos agrcolas, establece as normas xerais de producin integrada que deben cumprir os produtos agrcolas acollidos a dito sistema de producin, e contempla a posibilidade de establecer regulamentariamente normas tcnicas especficas que se consideren necesarias para cada cultivo ou grupo de cultivos. Recentemente publicouse o Decreto 68/2004, do 11 de marzo (DOG n 64, de 1 de abril) sobre a producin integrada e a sa indicacin nos produtos agrarios en Galicia. Mediante este decreto, o Goberno galego adeca a regulacin de producin integrada normativa bsica e establece a normativa autonmica na materia. Para logralo, defnense unhas normas xerais de producin e requisitos que deben cumprir os operadores que se acollan sistema de producin integrada, as como o control que se deber aplicar en todo o sistema produtivo. 21
Do mesmo xeito, establcese un sistema de diferenciacin propio e crase o Rexistro Oficial de Producin Integrada da Comunidade Autnoma de Galicia, no que se inscribirn os operadores e as entidades de certificacin autorizadas. Autoridade competente No caso da Comunidade Autnoma de Galicia corresponde Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, a travs da direccin xeral con competencias en materia de producin e sanidade agropecuaria, a competencia para a aplicacin e desenvolvemento dentro do seu mbito territorial. No caso do Estado Espaol ser a travs da direccin xeral con competencias na mesma materia de producin e sanidade vexetal designado polo Ministerio de Agricultura Pesca e Alimentacin. Normas de producin. Segundo o artigo 4 do Decreto 68/2004, do 11 de marzo, referido a normas de producin, os produtos agrarios que se produzan e comercialicen mediante tcnicas de producin integrada debern cumprir as normas xerais de producin integrada e, no seu caso, as normas xerais para industrias de transformacin, reflectidas no Real Decreto 1201/2002, de 20 de novembro. Do mesmo xeito, faranse cumprir as normas tcnicas especficas contidas nos regulamentos tcnicos para cada produto ou grupo de produtos e establecidas pola autoridade competente. Regulamentos tcnicos Segundo o artigo 5 do Decreto 68/2004, de 11 de marzo, establcese que unha vez que as tcnicas de P.I. dun determinado produto agrario se encontren suficientemente desenvolvidas, a Consellera de Poltica Agroalimentaria e Desenvolvemento Rural, mediante orde, aprobar dito produto. Con respecto Estado Espaol, a ORDE APA/370/2004, de 13 de febreiro, (BOE n 43, de 19 de febreiro) establece a norma tcnica especfica da identificacin de garanta nacional de producin integrada de cultivos hortcolas, que figura p da mesma (leituga, meln, cogombro, pemento e tomate). Identificacin de garanta Respecto do uso da identificacin de garanta o logotipo, o RD1201/2002, de 20 de novembro, regula especificamente o emprego dunha identificacin de garanta nacional, sen prexuzo das identificacins de garanta que poidan establecer as comunidades autnomas. Ademais, introduce a posibilidade de que as entidades ou organizacins privadas e as sas asociacins poidan establecer as sas propias identificacins de garanta ou logotipo de producin integrada, determinando os requisitos necesarios para isto. En Galicia, segundo o artigo 8 do Decreto 68/2004, de 11 de marzo, relativo identificacin de garanta dos produtos acollidos sistema de producin integrada, os produtos obtidos mediante tcnicas de producin integrada podern dispor dunha identificacin de garanta de producin integrada cun logotipo ou distintivo desa Comunidade Autnoma, debendo ser includo no etiquetado dos produtos obtidos de acordo coas disposicins establecidas neste decreto.
Identificacin autonmica de garanta
Identificacin nacional de garanta
22
En resumo: A producin integrada de produtos agrcolas un sistema de obtencin de produtos vexetais frescos ou transformados de calidade, que mediante un procedemento de certificacin se garante que foron producidos de acordo cunha normativa tcnica respectando o medio ambiente, a sade do consumidor e o mantemento dunha agricultura sostible. Sen lugar a dbida, a obtencin polos agricultores de produtos agrcolas de calidade e saudables para o consumidor, mediante o emprego de prcticas de cultivo que respecten o medio ambiente, debe ser un obxectivo prioritario da agricultura moderna.
3.2. Normas xerais de producin integrada

Estas normas xerais definen as prcticas agrcolas que, baixo a direccin do responsable do servizo tcnico competente, deben cumprir os operadores sen prexuzo da observancia doutras lexislacins, especialmente as relativas material de producin vexetal, fertilizantes, fitosanidade, xestin de residuos e envases, prevencin de riscos laborais, sanidade e medio ambiente.
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
4 EVOLUCIN DO CONTROL DE PRAGAS
4.1. Introducin
A teraputica xeral ten por obxecto evitar perdas nas colleitas producidas por fitopatxenos, para as acadar un aumento cuantitativo e sobre todo cualitativo destes produtos primarios a base de alimentacin animal e humana.
4.2. Evolucin das estratexias de control na producin de cultivos

longo dos tempos vivronse diversas etapas, que en esencia podemos resumir nas catro seguintes:
4.2.1. Control qumico sistemtico

Basase no emprego de praguicidas aplicados sistematicamente segundo un esquema rxido e preestablecido, coecido como "calendario de tratamentos", que en moitas ocasins se realiza sen presenza da praga. En xeral, combnase un nmero reducido de materias activas, que se repiten varias veces nunha mesma campaa. As sas vantaxes: Inicialmente diminen os danos producidos polas pragas un mtodo sinxelo e de doada aplicacin polos agricultores Cultivos de alta calidade (esttica): non se tolera ningn dano. Os seus inconvenientes: Aparicin de resistencias debido reducin da fauna til Alto risco de presenza de residuos nos produtos e maiores riscos de contaminacin do medio ambiente Alto risco de intoxicacin para o aplicador. Incremento dos custos de producin (praguicidas e tempo)
4.2.2. Control qumico aconsellado

Consiste na racionalizacin dos tratamentos en funcin das recomendacins dadas periodicamente polas Estacins de Avisos pertencentes s Administracins Autonmicas e por tcnicos especialistas. Estn baseadas nun profundo coecemento da bioloxa das pragas, que permite decidir o momento axeitado para a realizacin do control, as como os produtos fitosanitarios mis idneos. As sas vantaxes: Reducin do nmero de tratamentos e mellor eficacia Diminucin da contaminacin ambiental e do risco de aparicin de residuos nas colleitas Os seus inconvenientes: Existe a posibilidade de realizar tratamentos fra do prazo ou cunha cadencia inaxeitada, xa que as recomendacins realzanse para zonas bastante extensas, sen considera-las diferenzas microclimticas que existen dentro de cada rea As recomendacins realzanse sen coecer tampouco a densidade da praga en cada parcela, polo que se seguen empregando produtos polivalentes e pouco selectivos. Segue existindo risco de aparicin de resistencias 45
4.2.3. Control biolxico

Pretndese controla-las pragas a travs de inimigos naturais, dicir, outros insectos que son depredadores ou parsitos da praga e son inofensivos plantacin. O mtodo de control biolxico pode ser moi eficaz co obxecto de reducir ou incluso chegar a combater por completo as pragas.
As sas vantaxess
Non se xeran resistencias e respctase a fauna til Alimentos libres de residuos
As sas vantaxes
Require formacin do agricultor e/ou asesoramento tcnico necesario o seguimento da praga (mostraxes) e das condicins ambientais (T, H,...)
Non se contamina o medio ambiente
4.2.4. Control dirixido

Combnase o emprego de produtos qumicos coa utilizacin e proteccin da fauna til de maneira que o control qumico non prexudique o control biolxico. Introduce o concepto de umbral de tolerancia, elixe os praguicidas menos txicos e a sa actuacin a nivel microclimtico. Polo tanto, a etapa previa loita integrada. Existe a supervisin dun tcnico que asesora a nivel da plantacin. As sas vantaxes: Utilizacin de tratamentos menos agresivos para o medio ambiente Reducin do emprego de praguicidas e dos niveis de residuos Reducin de custos As sas desvantaxes: Preparacin tcnica do agricultor e/ou asesoramento tcnico necesario o seguimento da praga (mostraxes) e das condicins ambientais (T. Humidade) Maior risco nas decisins do agricultor Todas estas estratexias foron evolucionando a un concepto de control de fitopatxenos que o Control Integrado.
46
5 CONTROL INTEGRADO, UNHA NOVA TCNICA PARA COMBATER AS PRAGAS
5.1. Introducin
O control exclusivamente qumico de pragas demostrou que non resolve tdolos problemas, xa que presenta graves inconvenientes dende o punto de vista ecolxico: problemas de residuos, contaminacin do medio ambiente, creacin de resistencias, etc. Dende o punto de vista tcnico, evidente que os tratamento intensivos, sobre todo con insecticidas de amplo espectro (txicos para unha gran variedade de organismos danios) implican importantes cambios no medio de cultivo. Por unha banda eliminan os organismos beneficiosos (os inimigos naturais das pragas) e por outra ocasionan entre as pragas unha seleccin de poboacins resistentes ou tolerantes s produtos empregados. Estas poboacins sern a orixe de novos ataques mis intensos e cada vez mis difciles de controlar, co cal, ademais de implicar un maior custo econmico, poden propicia-la aparicin de novas pragas que ata o momento non crearan problema ningn. Como resposta s graves problemas suscitados polo control qumico como nico sistema de control de pragas, propugnouse dende os anos 60 un cambio na estratexia de control, denominado control integrado, loita integrada ou manexo integrado de pragas. O control integrado non pretende elimina-la utilizacin dos praguicidas, simplemente optimiza-la sa aplicacin e usalos cando exista unha clara xustificacin econmica.
5.2. Concepto de Control Integrado ou Loita Integrada

Segundo a definicin F.A.O. (Organizacin das Nacins Unidas para a Agricultura e a Alimentacin) a loita integrada un mtodo de control de pragas que aplica un conxunto de mtodos satisfactorios dende o punto de vista econmico, ecolxico e toxicolxico, dando prioridade utilizacin de elementos naturais de regulacin e respectando os umbrais de tolerancia, entendendo por umbral de tolerancia, segundo a F.A.O., o nivel mnimo de praga presente nun cultivo que fai rendible unha aplicacin. Isto implica que s se recomenda o tratamento qumico cando os danos ocasionados polos parsitos son superiores custo do tratamento e s efectos colaterais negativos que esta intervencin pode provocar.
5.3. Fundamentos do Control Integrado:

O control Integrado considera unha serie de aspectos econmicos, ecolxicos e toxicolxicos, proxectando a sa influencia no agrosistema; isto require o coecemento das dinmicas de poboacins e bioloxa de pragas, e da mesma maneira, as dos inimigos naturais destas.
1
Utiliza un amplo abano de tcnicas culturais, xenticas, mecnicas, fsicas, qumicas, biolxicas e biotecnolxicas dando sempre prioridade s mtodos non-qumicos.
2
O Control Integrado non pretende elimina-la praga, senn mantela por debaixo dos niveis de tolerancia previamente fixados.
3
S se xustifica a aplicacin de medios de control cando o nivel da praga sobrepasa un umbral de tolerancia econmica.
4
O mtodo de loita debe protexer adecuadamente o cultivo e permiti-la obtencin de colleitas rendibles.
5
49
5.4. Determinacin dos umbrais econmicos

O concepto de umbral econmico ou umbral de accin imprescindible para calquera plan de Control Integrado que habitualmente se aplique a insectos, malas herbas e enfermidades. O obxectivo determina-lo nivel mximo de pragas que pode tolerarse sen adoptar medidas de loita e obter as os maiores beneficios netos posibles. tamn o nivel mnimo que fai rendible unha aplicacin. Para poder determinar o umbral econmico necesario: un coecemento profundo dos danos ocasionados polas pragas coecer a dinmica de poboacins de insectos (danios e beneficiosos) durante o transcurso do cultivo.
necesario preve-lo desenvolvemento de pragas para permitir frea-la sa evolucin antes de que se acade o umbral econmico, e xa que logo, preciso realizar observacins regulares no cultivo sobre a presenza dos insectos, para fixar axeitadamente os umbrais que permitan limita-los tratamento s momentos mis oportunos. Posiblemente este punto sexa o aspecto mis importante da Loita ou Control Integrado e, sa vez, o mis complexo, pois a cuantificacin de dito umbral est condicionada por un gran nmero de factores: cultivo, mbito xeogrfico, estado fenolxico, nivel de fertilizacin, xeito de actuar da praga, valor econmico da colleita,... que impiden aportar valores de aplicacin xeral.
5.5. Niveis de tolerancia

Como xa coecemos, o Control Integrado non busca a erradicacin ou desaparicin total dunha praga. Esta medida sera nociva para o equilibrio biolxico do ecosistema, xa que supora a desaparicin da fauna til en estreita relacin con ela (depredadores, parsitos), deixando sitio libre para que outra praga, incluso mis perigosa c primeira, ocupase o seu lugar. Pois ben, a densidade de poboacin dunha certa especie fitfaga que pode estar presente nun cultivo sen que ocasione danos que tean repercusin econmica denomnase nivel de tolerancia. As, no cultivo de patacas, unha praga perigosa a que constiten os pulgns. O nivel de tolerancia, despois da nacenza da planta, pode ser de 1 pulgn por planta.
50
ir medrando a planta vai aumentando tamn o seu nivel de tolerancia, e xa prxima recoleccin, o nivel de tolerancia practicamente ilimitado porque, no caso hipottico de que tdalas sas follas estivesen atacadas chegando case defoliacin completa da planta, isto sera un factor econmico positivo porque adiantara a colleita e evitara o gasto de ter que facer un tratamento defoliante.
Aspecto do pulgn da pataca. O nivel de tolerancia dun cultivo a unha determinada praga variar en funcin do estado fenolxico no que se encontre a planta
Os niveis de tolerancia para as pragas parasitarias dos froitos ou rganos comercializables son moito mis baixos cs asignados a outras pragas que danen exclusivamente rganos negativos.
Outra cuestin primordial a determinacin das pragas ou enfermidades chave para cada mbito xeogrfico. As pragas chave sern aquelas sobre as que se centrarn os esforzos de control en cada zona, posto que son especialmente danias nese entorno, e poden causar perdas importantes no caso de non intervir sobre elas axeitadamente.
5.6. Por que aplicar CONTROL INTEGRADO nunha explotacin agraria?

Aparicin de resistencias das pragas s praguicidas Explosin de pragas secundarias cando os praguicidas afectan s seus inimigos naturais Impacto dos praguicidas nos organismos beneficiosos (polinizadores, inimigos naturais) e especies non-praga. Problemas de contaminacin ambiental (solos e augas) Diminucin de residuos en alimentos e persoas Mellora da calidade sanitaria dos alimentos Diminucin do custo econmico
51
52
5.7. Metodoloxa do Control Integrado

A metodoloxa empregada no control integrado tanto para determina-lo control mis axeitado como para fixa-lo momento de intervencin contempla factores de cultivo, factores do fitopatxeno, presenza de fauna auxiliar, as como a determinacin dos umbrais de tolerancia.
a b
Estudio fenolxico do cultivo Identificacin do patxeno e dos depredadores do mesmo Tipo de danos: directos e indirectos Parte/s da planta atacada/s Ciclo biolxico do patxeno E depredadores do mesmo, e tamn as xeracins de mbolos dous Vexetais que poden ser hspedes do patxeno que ataca o cultivo Tipo de reproducin e mobilidade (en caso de animais)
Especies de inimigos naturais que se poidan introducir no ecosistema que rodea o parsito Especificidade do hspede Relacin existente entre a densidade de poboacin (da praga) e o dano realizado cultivo (importancia econmica da praga) Reconto das poboacins para realiza-lo control da praga e establecemento dos umbrais econmicos: Recontos directos sobre o vexetal Recontos directos sobre trampas
c d e
i l
ll
5.8. Que pretende o control integrado?

Opostamente control a longo prazo perseguido polo uso de praguicidas, o Control Integrado ten como obxectivo o manexo a longo prazo das pragas, integrando tdalas alternativas de control dispoibles de maneira que as solucins de control sexan mis permanentes. Un dos insumos externos mis importantes que pretende limitar a loita qumica, encamindose cara a outros mtodos de control ou inclundo materias activas respectuosas coa fauna auxiliar e o medio, de xeito que cun correcto manexo se controlen os fitopatxenos sen ter perdas na colleita. A loita ou o control integrado non ten por obxectivo elimina-la praga, senn mante-lo seu nivel poboacional por debaixo de certos lmites, denominados nivel de tolerancia (N.T.), que se pode definir como a asuncin de danos mnimos colleita sen experimentar perdas econmicas, contemplando que unicamente se deber intervir no caso de que o nivel ou densidade poboacional de fitopatxeno se achegue a estes lmites. As tcnicas a desenvolver e os factores a ter en conta, no marco do Control Integrado de pragas son os que seguen: Control biolxico Loita biotcnica Insecticidas biolxicos Loita xentica Loita fsica Loita autocida Control cultural Insecticidas de sntese De seguido falamos deles con mis detalle. 53
Obxectivos do Control Integrado. Cos tratamentos clsicos haba que botar man de tratamentos continuamente para evitar danos irreparables nas colleitas. Coa loita integrada pretndese mante-la praga nunha posicin de equilibrio (P.E.) e unicamente se intervir cando o seu nivel poboacional supere o umbral de tolerancia
6 CONTROL BIOLXICO
6.1. Introducin
O control biolxico ou loita biolxica de pragas un dos aspectos fundamentais dentro do manexo integrado de pragas. O termo control biolxico pdese definir como o emprego por parte do home de seres vivos que limiten as poboacins de certos organismos, animais ou vexetais prexudiciais (Doutt, 1962, Franz e Krieg, 1976). Estes seres vivos que limitan as poboacins de organismos prexudiciais son os chamados inimigos naturais, e poden ser depredadores, parasitoides e patxenos. Os depredadores: precisan dun elevado nmero de presas para chegar sa madurez e vivir de maneira independente Os parasitoides: en xeral s precisan dun s hspede para completar o seu desenvolvemento larvario; encntranse adheridos mesmo ou dentro del. Os patxenos: son microorganismos capaces de provocar enfermidades nos insectos.
6.2. Historia
Adultos de xoanias (Rodolia cardianalis) atacando a unha cochinilla acanalada (Icerya purchasi). Esta xoania introduciuse en Espaa para o control de I. Purchasi.
Considrase que a loita biolxica naceu como tal en California en 1884 (Koebele), co espectacular control que se obtivo da cochinilla acanalada dos ctricos empregando como depredador a xoania australiana (Rodolia cardinalis). O xito acadado foi tal que s catro anos a cochinilla acanalada estaba moi por debaixo do nivel de tolerancia, dicir, agronomicamente controlrase a praga. Dende esas datas en diante descbrense algns insectos tiles, imprtanse outros, e comzanse a aplicar algns deles de forma experimental.
6.3. Obxectivo da Loita Biolxica

A sa finalidade que mediante o continuo control biolxico longo do tempo entre inimigos naturais e pragas, se chegue posicin de "equilibrio biolxico", sendo este equilibrio unha caracterstica permanente dun determinado cultivo. O maior inconveniente da loita biolxica que de forma natural vaise establecendo de maneira lenta e gradual (incluso pode tardar anos). En canto s inimigos naturais dunha praga, algunhas veces ser preciso: introducilos de maneira artificial, cando non existen no medio, ante a presin dunha praga conservar os inimigos naturais existentes incrementar os inimigos naturais presentes no medio, cando estes non son dabondo. 57
6.4. Tipos de loita biolxica

Control natural: os inimigos naturais xa estn presentes no cultivo de maneira espontnea. Loita biolxica deliberada: os inimigos naturais son manipulados polo home. Distnguense tres tipos: inundativa, clsica e de conservacin.
a
En que consiste a loita biolxica por inundacin?
Na liberacin peridica no cultivo, unha ou mis veces ano, de inimigos naturais de eficacia probada para o control de certas pragas. Persegue o rpido incremento dos niveis de poboacins de inimigos naturais que non estn presentes no cultivo, ou estano nunha cantidade insuficiente ou en asincrona coa praga.
b
En que consiste a loita biolxica clsica?
En importar os inimigos naturais doutras partes do mundo para o control das pragas non autctonas, pero que chegaron accidentalmente, aclimatronse e convertronse agora nun problema. Ex.: Sucedeu coa introducin involuntaria de insectos praga doutros pases (filoxera da vide, mosca da froita...) que repercutiu coa introducin voluntaria dos seus inimigos naturais. A loita biolxica clsica consiste en buscar no lugar de orixe da praga os seus inimigos naturais e pasalos de volta ecosistema para controla-la praga.
c
En que consiste a loita biolxica por conservacin?
No mantemento e proteccin das poboacins de inimigos naturais que xa estn presentes nos cultivos, as como as das poboacins que ns mesmos introducimos. Implica unha modificacin das prcticas agrcolas (aplicacin de praguicidas selectivos que non afecten s organismos beneficiosos) e manipulacin do hbitat (creacin de refuxios) para favorece-la actividade dos inimigos naturais. Ex.: No caso de tratar con produtos txicos, dbense aplicar cada do sol para respecta-las abellas.
6.5. Caractersticas dos inimigos naturais liberados

Alta capacidade na busca de presas e alta capacidade de dispersin Boa adaptacin ambiental Alta capacidade de reproducin no medio que se ceiban Especficos: depredar ou parasitar unha ou unhas poucas especies de insecto praga Sincrona co hspede.
6.6. Principais grupos de inimigos naturais empregados para controla-las pragas

a
Depredadores
Os depredadores alimntanse fundamentalmente de insectos de corpo mol: caros, trips, pulgns, moscas brancas e en ocasins tamn de ovos e larvas. 58

b
Parasitoides
Os parasitoides son insectos que parasitan e matan a outro insectos e que normalmente consumen unha soa presa para o seu desenvolvemento, realizndose este consumo antes da sa fase xuvenil. O parasitoide inmaturo desenvlvese dentro ou sobre o corpo do insecto praga, alimentndose dos seus fludos corporais e dos seus rganos. As como o vai debilitando pouco a pouco ata producirlle a morte. Como exemplos de mbolos dous:
Adalia bipunctata unha xoania endmica de Europa. Tanto as sas larvas coma os adultos son empregados como depredadores contra os pulgns nos cultivos ornamentais, frutais e nas hortalizas. Adalia moi voraz e controla varias especies de pulgn en diferentes cultivos.
Trichogramma spp. unha avespa case imperceptible a simple vista, utilizada no control biolxico. Parasita ovos de determinadas especies praga. Na foto, aspecto da avespa poendo os seus ovos no interior duns ovos de trade de millo (Ostrinia nubialis).
6.7. Presentacin e caractersticas dos produtos comerciais

Con respecto s formulados comerciais dos axentes de control biolxico, debemos mencionar que existen no mercado multitude de presentacins, anda que as mis habituais son as seguintes: Botes de plstico: que poden conte-lo axente de control tanto na fase de larva, pupa, como adulto mesturados nun substrato (vermiculita, salvado, serrn) para facilitar a sa dispersin no cultivo. Inmediatamente antes do seu uso, dbese poe-lo bote en posicin horizontal e rotalo suavemente para mesturar o contido homoxeneamente.
a
O contido destes envases reprtese en pequenos montns directamente sobre as follas dos cultivos, ben nos focos da praga (curativamente), ben de forma homoxnea en todo o invernadoiro (preventivamente).
Botella de plstico con larvas e/ou adultos de Orius laevigatus, chinche depredador moi voraz, capaz de controlar altas poboacins de trips.
Botes de plstico que conteen pupas parasitadas, das cales emerxen avespas de Encarsia formosa. As pupas estn mesturadas cun substrato para facilita-la dispersin. Sobres de papel poroso que conteen o depredador Amblyseius cucumeris en tdolos estadios evolutivos.
59
Sobres de papel poroso: conteen o axente de control biolxico en tdolos seus estadios evolutivos mesturados con salvado no que medra un fungo que nutre caros, quen sa vez servirn de alimento axente de control.
b
A formulacin en sobres facilita o establecemento do depredador no cultivo. A ceiba efectase distribundo de maneira uniforme os sobres sen que haxa que abrilos nin que desgarralos no cultivo, senn colgndoos nos cruces das plantas, o que permite a liberacin progresiva do axente durante varias semanas. Tarxetas: normalmente dispoibles en unidades de 25, 50 ata 250 tarxetas. Cada unha delas ten adheridas derredor de 60-100 pupas de axente de control, que se atopan nunha cavidade ben protexida de danos durante o transporte ata a ceiba.
c
Sepranse as tarxetas coidadosamente e pendranse directamente na zona media-baixa da planta, procurando protexe-las pupas da accin directa do sol, e sen tocarlles durante a colocacin. Pouco despois da colocacin das tarxetas no cultivo, o axente de control emerxer (normalmente avespa parasitaria).
As tarxetas estn dispoibles en unidades de 25, 50 e ata 250 tarxetas, cada unha delas con 60-100 pupas de axente de control adheridas seu redor.
As tarxetas colcanse uniformemente por todo o cultivo cando as bolboretas de Ostrinia estn poendo os seus ovos no millo.
Distintos formatos de tarxetas que conteen pupas parasitadas da avespa parsita Encarsia formosa. De cada pupa emerxe unha avespa de E. Formosa, que parasita larvas de mosca branca. Para o control da mosca branca, as tarxetas colcanse directamente na zona media-baixa da planta (onde se concentra a maior parte de larvas da praga).
Blister: Cada unidade adoita conter redor de 20 ampolas transparentes; cada ampola alberga sobre 250 larvas de axente de control. As ampolas dbense separar coidadosamente, e xusto antes da sa colocacin, retrase o adhesivo que recobre o orificio de sada. Pendranse directamente na zona media, media-baixa da planta, do mesmo xeito cs tarxetas, protexidos da accin directa do sol. Realzase unha ceiba en toda a superficie do cultivo, concentrando as ampolas nas zonas mis propensas entrada de axente nocivo.
d
Formulados para pulverizacin: Estes formulados son tpicos para axentes de control biolxico do tipo caros e nematodos. Formlanse normalmente en vermiculita, que contn os axentes beneficiosos semidisecados. Pdense aplicar co equipo convencional de tratamento (mochila, cuba...) as como pola auga do rego.
e
60
Envase tipo blster e bote de plstico
Formulados para pulverizacin
Estes formulados son tpicos para axentes de control biolxico do tipo caros ou nematodos. Formlanse normalmente en vermiculita que contn os axentes beneficiosos semidisecados. Pdese aplicar co equipo convencional de tratamento (mochila, cuba...) ou tamn a travs da auga de rego. Durante a sa aplicacin hai que ter en conta as seguintes precaucins: Limpar previamente o tanque de tratamentos para que non queden residuos doutras aplicacins. Facer unha suspensin previa do produto nun caldeiro de auga e bater ben durante polo menos 5 minutos Reencher con auga o tanque de tratamento (ou mochila) mantendo a mestura en constante axitacin durante a aplicacin para evitar que os nematodos ou caros queden no fondo do tanque. Usar boquillas de polo menos 1mm e quita-los filtros menores de 1mm do equipo de tratamento. Non usar presins maiores de 2 bares. Realiza-la aplicacin o mis preto posible do sistema radicular.
61
6.8. Organismos de control biolxico indicados contra as principais pragas

PRAGA Araa vermella Tetranychus urticae AXENTE DE CONTROL Amblyseius barkeri Ambylseius californicus Amblyseius cucumeris Orius sp. Phytoseiulu persimilis Stethorus punctillus Aeolothrips intermedius Aeolothripstenuicornis Amblyseius barkeri Amblyseius degenerans Ceranisus lepidotus Macrolophus caliginosus Orius sp. Dicyphus tamaninii Encarsia formosa Encarsia lutea Encrsia pergandiella Encarsia transvena Encarsia tricolor Eretmocerus eremicus Eretmoceurs mundus Macrolophus caliginosus PRAGA Pulgns Aphis gossypii, Myzus persicae AXENTE DE CONTROL Adalia decempunctata Antocridos Aphelinus abdominalis Aphidius colemani Aphidius matricariae Aphidoletes aphidimyza Chrysopa formosa Chrysoperla carnea Coccinella septempunctata Macrolophus caliginosus Cotesia plutellae Cotesia kazak Dacnusa sibirica Hyposoter didymator Thrichogramma evanescens Chrysonotomyia formosa Dacnusa sibirica Diglyphus chabrias Diglyphus isaea Diglyphus minoeus Opius sp. Platygaster sp.
Trips Frankiniella occidentalis
Mosca branca Trialeurodes vaporariorum
Eirugas S. exigua, S. littoralis, A. gamma, H. Armigera Minadores de folla Liriomyza sp.
62
7 INSECTICIDAS DE ORIXE BIOLXICA
7.1. Introducin
Tamn se denomina loita microbiolxica. Basase no uso de microorganismos que causan a morte a determinados insectos praga e que son inofensivos para o resto de insectos e animais. un mtodo de loita mis barato e doado de aplicar c loita macrobiolxica (con depredadores e parsitos), xa que existen preparados que se manexan como calquera produto fitosanitario. Os microorganismos utilizados, fungos, bacterias e virus, presentes na natureza caracterzanse por constitur enfermidades nos insectos praga, potenciando a sa eliminacin.
7.2. Clasificacin de insecticidas biolxicos

Entndese por "insecticida biolxico" aquel que procede ou se extrae mediante procedementos que non cambien a composicin qumica dun ser vivo (fungo, bacteria, virus ou vexetal), podendo estar constitudo por todo el ou s por unha parte. De forma xeral, divdense en: Insecticidas de orixe bacteriana Insecticidas de orixe fnxica Insecticidas de orixe vrica Insecticidas Reguladores do Crecemento: IGR Vexamos, xa que logo, os mis representativos de cada un deles.
7.2.1. Insecticidas de orixe bacteriana

a
Bacillus thuringiensis
Bacillus thuringiensis unha bacteria amplamente distribuda que se pode atopar habitualmente no solo, no po ou en substratos vexetais.
Esporas e cristais de B. Thuringiensis vistas microscopio electrnico.
Larvas do escaravello da pataca L. Decemlineata, que se controlan efectivamente con B. Thuringiensis.
As larvas da traza do trazo Lobesia botrana contrlanse efectivamente con B. Thuringiensis.
Este insecticida biolxico est constitudo por esporas e toxinas de B. Thuringiensis con manifesta actividade de pragas de insectos tan importantes como: Escaravello da pataca (Lptinotarsa decemlineata) Traza do acio da vida (Lobesia botrana) Trades do millo (Ostrina nubilalis e Sesamia nonagroides). Procesinaria (Thaumetopoea pityocampa) Vermes grises, eirugas defoliadoras 65
Rosquilla negra (Spodoptera littoralis) Eiruga do tomate (Helicoverpa armigera), etc. As diversas cepas utilzanse en cultivos como tomate, pemento, leituga, millo, crucferas, ctricos, caravel, pragas forestais, etc. selectivo; acta por inxestin: as eirugas que o inxiren deixan de se alimentar e morren. Os mellores resultados obtense nos primeiros estadios larvarios. practicamente inocuo para a fauna e a flora.
7.2.2. Insecticidas de orixe fnxica

a
Beaveria bassiana
Este insecticida biolxico est constitudo por esporas do fungo entomopatxeno Beauveria bassiana, capaz de parasitar a insectos moi diferentes. Unha vez que as esporas conseguen entrar no interior do insecto, medran e desenvlvense con rapidez de maneira que o insecto morre e o fungo reprodcese cubrindo todo ou parte do insecto cun halo branquecino, producindo numerosas esporas que, de alcanzaren a outro insecto, repetiran nel o ciclo. Non adoitan afectar a insectos beneficiosos.
Esporas de B. Bassiana vistas microscopio electrnico.
Efectos tpicos que produce B. Bassiana sobre os seus hspedes
Unha vez que o fungo est no interior do insecto, medra e desenvlvese con rapidez. O insecto morre cando o seu corpo queda cuberto cun filtro abrancazado.
Parasitan insecto hospedante en tdolos seus estados, dende que ovo ata que adulto. Son efectivas contra o trade do millo (Ostrinia nubilalis), mosca branca (Bemisia e Trialeurodes vaporariorum), trips (Frankliniella occidentali), pulgn da leituga (Nasonovia ribisnigris), etc.
b
Abamectina
Producida polo fungo Streptomyces avermitilis. Pose unha accin insecticida, principalmente en minadores de follas (Liriomyza trifolii), psillas e outros dpteros, ademais de accin acaricida. Acta por inxestin: o insecto ou caro infectado deixa de moverse de forma irreversible. A pesares da sa orixe biolxica, bastante txico para as abellas e os peixes.
Esporas de Streptomyces avermitilis vistas microscopio electrnico
A abamectina exerce un efectivo control sobre as larvas do minador de follas (Liriomyza sp.)
As esporas de S. Avermitilis exercen un bo control sobre as formas mbiles da araa vermella.
66
7.2.3. Insecticidas de orixe vrica

No que se refire xito de control, con este tipo de insecticidas, non outro c do momento da sa aplicacin, que debe cadrar co final da posta, antes de que se produzan as primeiras eclosins das larvas. As, as larvas neonatas inxerirn o virus alimentrense nas follas ou na superficie do froito, e non chegarn a se introducir nel.
Lesin provocada C. Pomonella nunha maz
Lesin provocada por unha larva de C. Pomonella nunha maz
Larva infectada de C. Pomonella polo virus da familia Baculoviridae
Trtase dun virus da familia Baculoviridae, cuxa principal caracterstica a sa especificidade pola larvas de Cydia pomonella en plantacins de maceira e pereira.
7.2.4. IGR: Insecticidas Reguladores do Crecemento de orixe biolxica

Os insecticidas reguladores de crecemento en insectos actan sobre a ecdisona (hormona da muda) ou sobre a producin de quitina, que constite o exoesqueleto dos insectos. As larvas e pupas dos insectos tratados non poden completa-lo seu proceso de muda, e morren sen chegar a completa-lo seu ciclo reprodutivo. Son completamente atxicos para aves, mamferos, peixes, miocas, etc., o que fai posible a sa aplicacin en presenza de animais. Segunda a sa orixe poden ser biolxicos ou sintticos. Dentro do grupo dos biolxicos, o mis representativo o Azadiractin.
a
Azadiractin
As follas da rbore de Nim conteen Azadiractina, composto de orixe natural que interfire nos procesos de crecemento de numerosos insectos.
Insecticida natural extrado das follas, cortiza e races da rbore de Nim. Acta como regulador do crecemento dos insectos, sobre todo nos estadios larvarios e pupais. Non ten efecto sobre ovos nin sobre adultos. Acta por contacto e inxestin, interferindo gravemente nos procesos de muda. Os insectos afectados deixan de se alimentaren. Ademais, ten accin repelente sobre adultos, evitando a ovoposicin das femias de insectos pragas. efectivo sobre larvas e pupas de pulgns, trips, moscas brancas, minadores de follas, eurugas de lepidpteros, cochinillas, chinches, etc. 67
O uso destes produtos, coa implantacin do cultivo no campo, permite instalar colmeas de abesouros dende o principio, asegurando deste xeito a polinizacin dos primeiros ramallos, o que ofrece unha importante vantaxe en termos de produtividade.
7.2.5. IGRs: Reguladores de Crecemento de orixe sinttica

A xeito de comentario, convn sinalar que dentro dos regulador de crecemento, no mercado comercialzanse tanto de orixe vexetal como de orixe sinttica. Os reguladores de crecemento de orixe sinttica, presentes no mercado son de baixa toxicidade (AAA ou AAB), e divdense en:
a
Agonistas da hormona xuvenil (ecdisona) ou xuvenoides
Estes produtos impiden que o insecto acade o estado adulto. preciso aplicalos sobre os estados larvarios, xa que se se aplican sobre adultos poden provocar a sa esterilidade. Actan por contacto e inxestin, e teen elevada persistencia. Ex.: fenoxycarb e piriproxifen contra cccidos e moscas brancas. Fenoxycarb: Inhibe a metamorfose estado adulto, interfire a muda nos primeiros estados larvarios e, se acada as postas, dificulta a embioxnese. efectivo contra a traza do acio, e moitos cccidos como o piollo de S. Jose Cydia pomonella (carpocapasa) en frutais. Piriproxifen: Acta igual c anterior e efectivo contra moscas brancas, insectos chupadores, piollo de San Xos e outras cochinillas.
b
Inhibidores da sntese de quitina
Impiden o desenvolvemento dos estados xuvens e a chegada estado adulto. igual cs anteriores, dbense aplicar sobre estados larvarios, xa que sobre adultos pode provocar esterilidade. Principalmente actan por inxestin e algo por contacto e, teen elevada persistencia. As larvas afectadas deixan inmediatamente de comer e deteen o seu desenvolvemento: pouco tempo morren. Ex.: hexaflumuron, flufenoxuron, teflubenzuron... Hexaflumuron: resulta especialmente activo sobre o escaravello da pataca, carpocapsa (maceira e pereira), rosquilla negra, mosca branca, etc. Flufenoxuron: efectivo contra a araa vermella en hortcolas e na vide para caros tetranquidos, mosquito verde, piral e traza do acio.
68
8 CONTROL BIOTECNOLXICO
8.1. Introducin
Entendemos por Control Biotecnolxico ou Loita Biotecnolxica a utilizacin de substancias naturais, de orixe orgnica ou sinttica, coecidas como mediadoras qumicas, que actan sobre o comportamento dos insectos praga sen provocrlle-la morte. Un mediador qumico pode actuar dunha ou varias formas; interesante diferenciar os mis empregados: Esterilizantes: son substancias qumicas que inducen esterilidade dos insectos Atraentes: conseguen que o insecto oriente os seus movementos cara fonte emisora Repelentes: son as substancias que inducen insecto para orienta-los seus movementos lonxe da fonte emisora Feromonas: substancias qumicas olorficas, liberadas no aire polos insectos, que son especificamente captadas por outros insectos da mesma especie. Segundo os tipos de resposta no comportamento que producen nos individuos as feromonas, estn clasificadas en distintos apartados: "de alarma", "de agregacin", "de dispersin", "sexuais", etc. Sen ningunha dbida, as mis empregadas no mbito agrcola son as feromonas sexuais. De seguido vemos, mis exhaustivamente, en qu se basean, para qu serven e cmo se utilizan no control das pragas.
8.2. Feromonas sexuais

Son substancias voltiles emitidas polos individuos reprodutores que facilitan o encontro entre sexos e favorecen o acoplamento e a reproducin. Basanse na atraccin que exercen sobre un dos sexos da especie a combater. As feromonas sexuais mellor coecidas son as emitidas polas femias para atraer o macho aparellamento. Este tipo de feromonas son as mis indicadas para o seguimento e control biolxico das pragas.
a
Que son as feromonas sexuais sintticas? Son feromonas de insectos, sintetizadas en laboratorio en cantidades suficientes para o seu uso nos distintos sistemas de control con feromonas. As feromonas sintticas enchupanse sobre difusores ou cpsulas que llas van liberando lentamente. Estes difusores colcanse en trampas para atraer os machos, que quedan atrapados.
Diferentes tipos de difusores de feromona
Os difusores de feromona repoeranse cada 30 ou 40 das, a excepcin daqueles de longa duracin, que teen unha eficacia de tres meses.
Para que serven as feromonas? Serven para detectar precozmente as infeccins das pragas Non incorporan residuos txicos s alimentos nin medio ambiente. un sistema que non xera resistencia nas pragas.
Axudan a identificar pragas especficas informando do inicio e da gravidade da infeccin, para poder toma-las medidas de control oportunas. Axudan a comproba-la eficacia das medidas de control adoptadas. Optimizan a aplicacin de produtos fitosanitarios, reducindo o custo e aforrando tempo As feromonas son totalmente inocuas para o home e os animais domsticos. 71
8.3. Emprego das feromonas no control de insectos

O mtodo de atraccin permite diferentes estratexias na proteccin de cultivos, anda que nunca pode ser considerado como forma de "loita directa" contra a eventual praga. As tres estratexias de uso mis estendidas son:
8.3.1. Deteccin e seguimento de pragas: control de voos

Tamn denominado "monitoreo". Efectase mediante o seguimento de voos dos adultos de numerosas trazas de lepidtperos e dpteros (elaboracin de curvas no voo). Esta modalidade permite detectala praga e avalia-la evolucin da mesma, segundo a actividade dos adultos de numerosas trazas (lepidpteros) presentes no cultivo. Para a deteccin e seguimento son necesarios: Feromona sexual + Trampa Este sistema vainos permitir: Detectar con rapidez unha praga na parcela ou rexin Determinar con precisin os perodos de actividade dos adultos e os niveis poboacionais, para establecer as as relacins capturas/danos que permitan fixar os umbrais de tolerancia. Evitar os tratamentos especficos mentres non exista ningunha captura do insecto buscado.
Feromonas de Planococcus citri, embaladas nun envase tipo blister. Normalmente as cpsulas de feromonas estn embaladas por pares nun sobre prateado.
Trampa tipo mosqueiro; no seu centro sitase a gaiola na que se aloxa a feromona.
A duracin de cada cpsula de aproximadamente un mes e medio, ags os de longa duracin, de ata 3 meses.
As hormonas sexuais mellor coecidas e comercializadas actualmente son as de lepidpteros e colepteros (mis ben para pragas forestais). Outras ordes foron menos estudados, anda que se coecen bastantes feromonas de cochinillas, pulgns e cascudas. Resulta imprescindible o coecemento exacto das especies cara s que diriximos a mostraxe, para evitar erros de interpretacin das capturas que non se correspondan ca especie que se desexa capturar debido grande especificidade feromona-praga. Actualmente subminstrase unha ampla gama de cpsulas de feromonas para mis de 60 especies de lepidpteros e algns dpteros.
72
Feromonas comerciais Lepidpteros

- Trazas e vermes das froiteiras - Vermes grises - Rosquilla negra - Eiruga en hortcolas, etc. - Traza da pataca - Trade do millo - Verme do caravel - Tortricido do caravel - Traza do acio da vide
Dpteros
- Mosca da froita - Mosca da oliveira -Moscas domsticas
Colepteros
- Gurgullo de produtos almacenados (grans, farias...) - Pragas forestais - Pragas de mobles
Hompteros
- Piollo de San Xos e Piollo branco - Cochinillas
8.3.2. Capturas masivas: Feromona + Trampa

Neste sistema a idea atraer e capturar un nmero dabondo de machos da especie perseguida, para obter como resultado un menor nmero de aparellamentos, coa conseguinte diminucin de poboacin do insecto nocivo. Este descenso na poboacin ser proporcional nmero de insectos capturados. Neste sistema emprganse algunhas das feromonas antes citadas, anda que s nos casos nos que est recomendado polo fabricante.
Captura de dpteros nun mosquiteiro
Capturas de trazo do accio nunha trampa tiangular tipo delta
Capturas de lepidpteros entre trazas
8.3.3. Sistema de confusin sexual: Feromonas sexuais

Este sistema consiste en difundir mediante aparellos ou sistemas especiais unha concentracin esaxerada de "cheiro a femia" de maneira que os machos, "confundidos" pola intensidade do aroma, xiren vertixinosamente seu redor tratando de copular cunha femia inexistente, ata que morren exhaustos sen teren logrado a fecundacin. Polo tanto, as femias non copuladas tern ovos inviables, reducndose as a poboacin da xeracin seguinte. Emprganse difusores especiais con maior concentracin de feromonas ca nos casos anteriores. Pdese observar en soportes de material plstico, en forma de "pulseira" e incluso en pequenos tubios capilares semiporosos.
73
Confusor sexual de tipo pulseira. Libera unha cantidade esaxerada de hormonas no ambiente, de maneira que os machos, confundidos, non son quen de aparellarse.
Mediante confusin sexual lgrase a diminucin de residuos de fitosanitarios na froita e redcese a aparicin de resistencias de pragas a fitosanitarios.
Confusor sexual de tipo "pulseira" empregado para o control da traza no acio Lobesia brotana en viedo
As feromonas sexuais comercializadas na actualidade para o sistema de confusin sexual son: CONFUSIN SEXUAL PRAGAS QUE CONTROLA TRAZA DO ACIO (LOBESIA BOTRANA) TRAZA DO PEXEGUEIRO (CYDIA MOLESTA) SESIA EN MACEIRA E PEREIRA (SESIA APIFORMIS) Para a utilizacin deste magnfico sistema de loita, requrese un gran coecemento da dinmica poboacional da praga, as como vixiar regularmente o cultivo. Dbese aplicar en grandes extensins e complementada coa loita qumica dirixida.
8.4. Trampas de feromonas para a captura de insectos

a
poca de emprego das trampas
No emprego das trampas fundamental coecer perfectamente a dinmica das poboacins de insectos praga. Cada praga ten o seu ciclo biolxico e un determinado nmero de xeracins ano. necesario coecer con exactitude para cada praga e cada zona cales son os momentos nos que est activa a praga en estado adulto, e as distintas xeracins. neste parmetro onde cobra especial importancia a determinacin do umbral de tolerancia, que deber ser fixado para cada zona. Para determinadas especies, este umbral pode ser moi baixo (ente 1 e 3 capturas por trampa e da, ex: traza do acio, mosca da froita) e variar segundo a zona, temperatura e tipo de planta a empregar. De forma xeral, as trampas deben ser colocadas antes do inicio da primeira xeracin dos insectos praga.
b
Localizacin das trampas
As trampas deben ser colocadas altura dos cultivos, penduradas nun soporte para tal fin. Cando se trate de rbores, as sas plas serven de soporte.
74
Hai que ter en conta se se trata de monocultivo ou policultivo. En sistemas de monocultivo bastara cunha distribucin homoxnea das trampas, pero cando nos arredores se atopen diferentes clases de cultivo habera que colocar mis trampas nos bordos das parcelas para poder exercer un bo control.
c
Densidade das trampas con feromonas
O nmero de trampas que se colocan por cultivo ou por hectrea depender fundamentalmente do sistema de control que queiramos exercer, ben para a deteccin e seguimento da praga, ben para capturas masivas. Outro factor importante a extensin do cultivo. Para cultivos de pequena extensin e irregulares, requrese un maior nmero de trampas en cultivos de maior superficie e uniformes. De forma xeral, para: deteccin e seguimento: de 1 a 2 trampas por hectrea son dabondo capturas masivas: de 10 a 20 trampas por hectrea Estes son datos orientativos xa que son moitos os factores que interveen hora de elixir o nmero de trampas a colocar: poboacin de praga presente no cultivo, presenza de praga en cultivos lindeiros, nivel de control que se pretenda, etc.
d
Interpretacin das capturas
Para a elaboracin das curvas de voo necesario realizar un reconto de insectos capturados unha vez por semana. Para isto anotaranse as capturas en fichas de seguimento de pragas. Os primeiros insectos capturados na trampa indcannos a data na que estn presentes os adultos da praga a controlar (deteccin). Por tanto, a ausencia de capturas nas trampas revelaranos a ausencia de insectos praga. O posterior seguimento das capturas indcano-la evolucin (crecemento ou diminucin) das poboacins de insectos praga presentes no cultivo.
Confeccin dunha curva de voo para a traza do acio Lobesia botrana, a partir das capturas obtidas en trampas de feromonas.
75

e
As trampas serven para detectar ou capturar varias pragas vez?
Non se deben colocar dous nin mis difusores de feromonas para atraer distintas especies nunha mesma planta. Nese caso liberarase unha mestura de substancias atraentes contorno, que non producira os efectos desexado nos insectos praga.
e
Distancia entre si que se poden coloca-las trampas diferentes
Tomemos por exemplo unha trampa para trazas dun mosquiteiro, unha cromtica dunha triangular tipo delta, etc. As trampas para distintas especies pdense colocar nun lugar prximo a 4 ou 5 metros de distancia.
g
Activacin das trampas de feromonas
Exemplo da montaxe dunha trampa para trazas:
Introdcese a pastilla de DDVP no interior
Pchase a trampa de trazas co funil
Colcase a trampa superior
Instlase a gaiola para a feromona
Introdcese a cpsula de feromona
Pchase a gaiola
Para a activacin das trampas simplemente hai que coloca-lo difusor ou a cpsula de feromona no seu correspondente lugar na trampa que, en funcin do tipo de trampa de que se trate pode ser: Triangular tipo delta: colocando o difusor no centro da lmina apegaenta Cromtica: colocando a cpsula sobre a superficie Trampa para trazas: colocando a cpsula na gaiola sobre a tapa Mosqueiro: colocando o cebo no interior da trampa ou ben colocando a cpsula de feromona dentro da gaiola, tamn no interior da trampa.
8.5. Tipos de trampas de feromonas para a captura de insectos praga

a
Cromticas adhesivas
Consisten en lminas ou rolos de plstico amarelo ou azul, segundo sexa a preferencia da praga obxecto, recubertas dunha lmina adhesiva en mbolos dous lados. Os insectos atrados pola color quedan atrapados na lmina adhesiva voaren de cara a ela. Emprganse principalmente en invernadoiro para a deteccin de pragas nos cultivos para capturas masivas. A trampa de cor azul emprgase principalmente para os trips, e a de cor amarela para pulgns, mosca branca e minadores. En almacns tamn se usan para o gurgullo do trigo (Trogoderma granarium). 76
Pdese utilizar simplemente como trampa de atraccin cromtica, ou a maiores con feromona, pois unido atraccin pola cor aumenta a eficacia das capturas.
Trampas cromticas con difusor de feromonas para capturas masivas. Presentan un adherente de longa duracin en mbolos dous lados
Aspecto dunha trampa cromtica amarela empregada en capturas masivas
Son trampas especialmente interesantes para aquelas pragas para as que anda non se dispn de feromonas, pero que se senten atradas polo sinal cromtico da trampa, xa que este en ocasins o nico medio satisfactorio para poder face-la deteccin e o seguimento da praga. Existen ademais modelos de cor branca que se empregan cun difusor de feromona naqueles casos en que non queiramos que interfira a atraccin visual de obxectos nas capturas.
Cromtica amarela con difusor de feromona, que unido atraccin pola cor aumenta a eficacia das capturas
Rolos adhesivos amarelos ou azuis (con adherente en mbolos dous lados) para a captura de pragas aladas)
Cromtica de cor branca, empregada en asociacin cun difusor de feromona cando non queremos que interfira o sinal cromtico nas capturas.
Inconvenientes: Capacidade limitada da lmina por saturacin ou por apegrselle sucidade (po, etc.) Como norma xeral, as trampas cromticas amarelas e azuis colcanse cunha densidade de 2 a 4 trampas por cada 1000 m cadrados (para capturas masivas) Se canda as cromticas amarelas, azuis ou brancas empregamos un difusor de feromona, colocaranse cunha densidade de 1 a 2 trampas/ha para deteccin e seguimento, e de 10 a 20 trampas para capturas masivas ou control. Deben ser colocadas moi prximas cabeza das plantas. En cultivos mis altos colocaranse a 30 cm. por riba das plantas. Cando o cultivo avanza, dbese reaxustar a altura.
b
Trampas irregulares tipo delta
Polo xeral son de cor branca, formando un telladio sobre unha base, con das aberturas laterais polas que penetran os insectos no seu interior. Na sa base dispn dunha lmina adhesiva substituble, na que se vai colocando o difusor de feromona. Est provista tamn dun colgadoiro de arame especial. Os insectos quedan atrapados no adhesivo da lmina, de maneira que moi doado logo contalos.
77
Esta trampa emprgase aire libre basicamente para o seguimento das curvas de voo de numerosos insectos (lepidpteros e dpteros). Tamn para controla-lo xito de tratamentos de loita por confusin sexual das pragas de traza.
A trampa triangular incorpora lminas apegaentas recambiables. Os insectos quedan atrapados no adhesivo da lmina.
En celeiros emprganse para detecta-la invasin de pragas de produtos almacenados (farias, grans, froitos secos) principalmente colepteros e lepidpteros (Tribolium Castaneum, etc) tamn para cascudas.
Inconvenientes: Emprgase sempre que o nmero de insectos non sexa moi elevado, debido capacidade limitada da lmina, ben por saturacin de insectos, ben porque queda sucidade apegada (po, etc). En zonas secas menos efectiva, xa que o po satura a lmina apegaosa.
c
Trampas para trazas
Normalmente constan dun funil amarelo cunha tapa verde e unha base branca engastallada mesmo. Existen modelos totalmente verdes para camuflar a trampa en cultivos nos que as se requira. Dento da trampa para trazas, na base, colcase unha pastilla de DDVP (insecticida que mata os insectos por contacto, inxestin e inhalacin). O difusor de feromona colcase nunha pequena gaiola situada no centro da tapa.
a trampa mis axeitada para a maiora de lepidpteros, especialmente para as trazas mis grandes, e especialmente cando hai moita densidade de praga, debido sa gran capacidade. Ademais permite capturalos insectos intactos, o que favorece moito a sa clasificacin. Emprgase principalmente para capturar lepidpteros, dpteros e colepteros. As trampas colocaranse altura dos cultivos. Polo xeral teen unha vida media de 6 a 8 anos, en funcin do seu uso e do mantemento que se lles faga, xa que deben ser quitadas do campo despois da campaa. 78
Detalle dunha pastilla de DDVP no interior da base da trampa

d
Mosqueiros
Consta de das pezas de plstico. En xeral a base amarela como atraente visual, cunha apertura na sa parte inferior, pola que entran os insectos, formando unha especie de cubeta na que se poden colocar cebos ou pastillas de DDVP para mata-los insectos (avespas, moscas,...) que penetren na trampa. A parte superior transparente.
Mosqueiro con gaiola para o difusor de feromona
Mosqueiro con pastilla de DDPV
Esta trampa est indicada para a captura de dpteros, sobre todo moscas da froita (ex: Ceratitis capitata). Se non se coloca difusor de feromonas funcionar como lmina cromtica amarela capturando calquera tipo de insecto que se sinta atrado pola cor amarela e o cheiro do cebo. Os difusores de feromona son colocados cando se quere capturar unha especie en concreto. Cando usamos feromona dbese depositar unha pastilla de DDPV no fondo do mosqueiro para mata-los insectos capturado. Cando en vez de feromonas empregamos cebo, os insectos capturados morren afogados no mesmo cebo.
Envase con cebo para a captura de dpteros
Un mosqueiro moito mis axeitado para realizar capturas masivas c trampa de tipo triangular. Polo xeral teen unha vida media de 6 a 8 anos, en funcin do uso que se lles dea e do seu mantemento, xa que deben ser quitadas do campo despois da campaa.
e
Trampas para a utilizacin de atraentes Esta trampa est deseada para a captura de todo tipo de insectos: dpteros, colepteros e lepidpteros, particularmente, pola sa capacidade, est especialmente recomendado para as trazas mis grandes, sobre todo cando hai un gran nmero. Os seus compoentes son similares s das trampas para trazas. A base tronocnica da trampa, de cor amarelo, ten catro orificios perpendiculares para que poidan entrar comodamente os insectos e vez non lle entre a auga da choiva. Na sa parte posterior est provista dunha pinza retrctil onde se pode aloxar atraente para os insectos, ben sexa feromona, ben atraente alimenticio. Na base da trampa colocarase unha pastilla de DDVP ou outra substancia, tal como o aceite, capaz de matar ou reter no seu interior os obxectos capturados.
Trampas de tipo piramidal
Esta trampa est especialmente deseada para capturas masivas de insectos de grandes proporcins como trades de froiteiras (Zeuzera pyrina e Cossus cossus). Especial para lepidpteros de pequena e mediana dimensin. Est formada por tres pezas de plstico moi resistente (PVC); o insecto entra nela pola parte superior e queda atrapado no seu interior. Para Zeuzera pyrina leva incorporadas unhas cintas de plstico penduradas que interrompen o voo do insecto e evitan a sa sada da trampa. 79
Trampa piramidal con feromonas para capturas masivas de trades en froiteiras
O difusor ou cpsula de feromona sitase pendurado na parte superior da gaiola de plstico e no interior do gobelete colcase unha pastilla de DDVP, cuxa funcin mata-los insectos capturados. Estn fabricadas con polipropileno resistente s tratamentos e accin dos axentes atmosfricos durante anos. A sa construcin adopta forma piramidal, e ten unhas dimensins de 40 cm. de altura por 30 cm. de base. Xeralmente emprganse entre 6 e 10 trampas por hectrea, cargadas co difusor de feromona especfico.
Colocacin da cpsula de feromona
8.6. Mantemento das trampas

Os difusores de feromonas dbense renovar cada 30 ou 40 das, a excepcin daqueles que sexan de longa duracin, que son eficaces durante uns 3 meses. As pastillas de DDVP empregadas para que os insectos capturados no interior dos mosquiteiros ou das trampas para trazas morran (por inhalacin, inxestin ou contacto) sern renovadas cada 2 ou 3 meses.
Fondos adhesivos para trampas triangulares tipo delta.
As lminas apegaentas da trampas triangulares tipo delta intercambiaranse por outras novas cando a superficie se vexa chea de insectos.
8.7. Factores que inflen na cantidade de trampas necesarias

A poboacin de praga presente no cultivo Os cultivos lindeiros A extensin de cultivo A distancia entre parcelas que tean a mesma praga O nivel de control que se poida exercer Para pequenas extensins de cultivo ou cultivos irregulares no espazo requrese un maior nmero de trampas ca nas parcelas de maior superficie e uniformes. Outro elemento importante a distancia entre das parcelas que tean a mesma praga. Nestes casos hai que reforza-la proteccin entre os lindes das parcelas, xa que poden ser necesarias 20 trampas por hectrea ou incluso mis cando se pretenden realizar capturas masivas.
80
9 CONTROL BIOLXICO
9.1. Introducin
A mellora de plantas foi e contina a se-lo mellor sistema de loita biolxica. A seleccin de variedades non s se ten efectuado para mellorar cualitativa e cuantitativamente a producin, senn para obter variedades resistentes a diferentes condicins ecolxicas (seca, xeadas, iluminacin, etc.) edfolxicas (cal, salinidade, asfixia radicular, etc.) enfermidades (fungos, bacterias, virus, etc.) e incluso insectos. Tradicionalmente estas variedades tense conseguido mediante hibridacins ou cruces da variedade a mellorar con outras que demostraran posur esa resistencia, ben entre plantas conxneres1, ou ben con variedades mis ou menos prximas. De seguido expoemos as ideas bsicas deste importantsimo sistema de loita, diferenciando das etapas: clsica e moderna.
9.2. Mellora xentica clsica

As plantas que cultivamos hoxe son, en moitos casos, radicalmente distintas dos seus antepasados silvestres, xa que o home foi modificando e seleccionando as sas propiedades longo de mis de dez mil anos en funcin das sas necesidades. A obtencin de variedades resistentes a pragas e enfermidades basase na utilizacin de xenes existentes nos recursos fitoxenticos. Segundo a FAO estes recursos atpanse principalmente en:
Especies salvaxes e adventicias, que son os ancestrais comns s plantas cultivadas Cultivares primitivos: variedades locais, desenvolvidas nos sistemas agrcolas primitivos. Seriamente ameazados pola sa desaparicin na agricultura moderna. Por tanto, os xenes de resistencia deberanse obter destas das fontes do banco de xermoplasma. As especies silvestres estiveron sometidas accin de factores biticos e abiticos adversos, producndose unha coevolucin planta/patxenos, nalgns casos por miles de anos. Por isto, posible atopar en poboacins naturais algns individuos que posen xenes de resistencia ou tolerancia xentica, que poden transmitirse s formas cultivadas mediante procedementos relativamente sinxelos. Cando unha especie cultivada se saca dun centro de orixe para introducila en zonas novas onde ese patxeno non est presente, cortamos esa coevolucin planta/patxeno, de maneira que pouco a pouco a planta vai perdendo os seus mecanismos de resistencia xentica fronte patxeno.
1
Coa mesma orixa ou a mesma clase
83
Poamos por exemplo o que aconteceu coa introducin da pataca en Europa, en concreto en Irlanda. Neste novo hbitat non exista mildeu, ata que foi introducido en 1845. As patacas irlandesas foron perdendo paulatinamente a resistencia a este fungo, o que ocasionou un desastre no cultivo, ata o punto de se perde-la colleita en todo o pas. Para remedialo houbo que acudir centro de orixe da especie Solanum demissum, en Mxico, onde o mildeu coexiste coa pataca, e sacar de al a fonte xentica de resistencia mildeu.
9.2.1. Tecnoloxa da mellora xentica clsica

Esta tecnoloxa basase na repeticin de varios procesos de hibridacin e seleccin das plantas. A hibridacin de das variedades ou especies de plantas combina miles de xenes nun proceso azar, e son necesarias repeticins sucesivas de seleccin e hibridacin para obter unha nova variedade que incorpore tdalas caractersticas (xenes) desexadas que evite, na medida do posible, a incorporacin dos xenes non desexados. Por exemplo, cando se desexa introducir nunha planta unha nova caracterstica, como a resistencia a unha enfermidade a travs de tcnicas convencionais, bscase unha planta doante da mesma especie ou dunha especie silvestre relacionada que posa a resistencia. A continuacin realzase unha hibridacin entre a planta que se quere mellorar e a planta doante resistente. Despois seleccinanse na descendencia as novas plantas que se parezan mis variedade orixinal e que incorporaran a resistencia. Estas plantas resistentes vlvense cruzar varias veces coa variedade inicial para obter plantas resistentes o mis parecidas orixinal. Este proceso de xeracin de novas variedades foi moi til e deu lugar maior parte das variedades que se cultivan hoxe en da. Sen embargo, trtase dun proceso lento e pouco especfico.
9.3. Obxectivos da mellora xentica en plantas

A Mellora Xentica de Plantas ten como fin ltimo obter plantas cunha constitucin xentica que produzan unha manifestacin externa dos carcteres que mellor se adapten necesidades do home nunhas circunstancias determinadas. Aspectos parciais deste obxectivo final son: Aumentar o rendemento: Mellora da produtividade, aumentando a capacidade produtiva potencial dos individuos Mellor de resistencia, obtendo plantas cunha constitucin xentica resistente a pragas, enfermidades e condicins ambientais adversas Mellora de caractersticas agronmicas, obtendo novas plantas que se adaptan mellor s esixencias e aplicacin da mecanizacin da agricultura. Aumenta-la calidade: Mellora de calidade, atendendo, por exemplo, valor nutritivo dos produtos vexetais obtidos.
84
Estender a rea de explotacin, adaptando as novas variedades das especies xa cultivadas a novas zonas xeogrficas con caractersticas climtica ou edafolxicas extremas, como ocorreu co trigo nos pases nrdicos europeos ou a soia. Domesticar novas especies, transformando as especies silvestres en cultivadas con utilidade e rendibilidade para o home. Os mtodos convencionais da Mellora foron os cruzamentos e a seleccin complementados en ocasins con tcnicas citoxenticas e de mutaxnese artificial. Sen embargo, mediada a dcada dos oitenta iniciouse a aplicacin da enxeera xentica na mellora mediante o emprego de plantas transxnico.
Mazaroca de millo primitivo (2000 a.C.) en comparanza cunha mazaroca de millo hbrido obtido por tcnicas de mellora xentica.
9.4. Resistencia das plantas s insectos

A resistencia das plantas s insectos un compoente fundamental do Control Integrado
9.4.1. Concepto de resistencia e tolerancia xentica

O Control Integrado, a resistencia das plantas s insectos refrese uso de variedades de cultivos resistentes para suprimi-lo dano causado polos insectos praga. Bscase que a resistencia das plantas sexa usada de par doutras tcnicas directas de control. Entndese por resistencia xentica dunha planta cultivada a unha praga ou enfermidade a capacidade de non enfermar ou de non ser atacadas polas pragas debido sa composicin xentica. A tolerancia a habilidade da planta cultivada que anda enfermando ou sendo atacada polas pragas quen de soporta-la presenza dos patxenos, e as o rendemento non se ve maiormente afectado en termos econmicos.
9.4.2. Definicin de Planta Resistente a Insectos

En termos agrcolas prcticos, un cultivo resistente a un insecto aquel que sexa menos danio e renda mis ca un cultivo sensible cando se enfronta invasin do mesmo insecto praga. A resistencia das plantas relativa e basase na comparacin con plantas que carecen dos caracteres de resistencia, dicir, as plantas son susceptibles ou sensibles. 85
9.4.3. Relacin Insecto Praga - Praga Hospedeira

As variedades de cultivos resistentes a insectos reducen a abundancia de insectos pragas ou aumentan o nivel de tolerancia dano polas pragas. Noutras palabras, as plantas resistentes a insectos alteran a relacin que un insecto praga ten coa sa planta hospedeira. A maneira na que afecta a relacin entre a planta e o insecto depende da clase de resistencia, por exemplo, antibiose, antixenose (non preferencia) ou tolerancia. Antibiose a resistencia que se manifesta por un aumento da mortaldade ou reducin na lonxevidade e reproducin do insecto praga na planta hospedeira. Antixenose o mecanismo de resistencia que usualmente se expresa como a non preferencia do insecto pola planta resistente en comparanza a unha planta sensible. Tolerancia a resistencia pola cal unha planta quen de resistir ou de recuperarse do dano causado por unha abundancia do insecto praga igual que danara a unha planta sen esa condicin de resistencia (susceptible).
Plantas de trigo resistentes (dereita) e susceptibles (esquerda) insecto Mayethiola destrutor. Aqu mstrase a importancia de introducir en plantas xenes de resistencia a axentes patxenos.
A resistencia por antibiose e antixenose causa unha do insecto cando este trata de usar a planta resistente para alimento, oviposicin ou refuxio. Pola contra, a tolerancia a reposta dunha planta a un insecto praga.
9.4.4. Vantaxes de usar variedades de cultivos resistentes a pragas e enfermidades

O uso de variedades de cultivos resistentes a pragas e enfermidades econmica, ecolxica e ambientalmente vantaxoso por: Mantense a capacidade produtiva dos cultivos Elimnase ou redcese o nmero de intervencins para realizar un control efectivo O emprego de plantas resistentes compatible con tcnicas de control biolxico (fauna auxiliar), mentres que o control qumico non o A resistencia das plantas a patoloxas non dependente da densidade de praga ou fungos, mentres que o control biolxico si o Os beneficios ecolxicos e medioambientais xorden do aumento na diversidade de especies no agrosistema, e en parte debido reducin do uso de insecticidas. O aumento de especies na diversidade aumenta a estabilidade do ecosistema, o cal promove un sistema mis sostible, moito menos contaminado e menos danio para os recursos naturais.
86
9.5. Plantas transxnicas

9.5.1. Introducin
No que se refire emprego de plantas transxnicas, cmpre dicir que constiten a ltima palabra en canto s posibles sistemas de loita ideados polo home para a defensa dos cultivos. Polo que respecta utilizacin do material transxnico en Producin Integrada, competencia das distintas Comunidades Autnomas o permitir ou prohibir o emprego deste material. Por exemplo, mentres que en Andaluca se prohibe a utilizacin de material transxnico, en Navarra non se incide neste aspecto. A orixe dos desacordos entre autonomas e a gran polmica que suscitan estes produtos nas asociacins de consumidores de todo o mundo reside na inexistencia de estudos e respostas concluntes a preguntas como: Como afectar a enxeera xentica estabilidade dos agroecosistemas? Estaremos potenciando pragas e enfermidades hoxe descoecidas pola sa irrelevante importancia econmica? Cales sern os riscos derivados ou inducidos polas plantas transxnicas na alimentacin humana e animal? Ata onde, eticamente falando, se pode chegar coa nova biotecnoloxa?
Xogando coas cousas de comer?
Como afectan as plantas transxnicas que producen os seus propios insec ticidas s inimigos naturais das pragas? E gandera que as consume?
Son algunhas preguntas, hoxe sen resposta, que haber que ter moi en conta na Agricultura do sculo XXI.
9.5.2. Que unha planta transxnica?

unha planta cuxo xenoma2 foi modificado mediante enxeera xentica, ben para introducir un ou varios xenes, ou ben para modifica-la funcin dun xene propio. Como consecuencia desta modificacin, a planta transxnica mostra unha nova caracterstica. Unha vez realizada a insercin ou a modificacin do xene, ste transmite descendencia e comprtase como un xene mis da planta. A tecnoloxa empregada chmase transxnese. A transxnese consiste en introducir dentro do xenoma dun organismo vivinte un xene estranxeiro, chamado transxene, e que se supn vai conferir unha vantaxe ecolxica, nutricional ou doutro tipo seu novo anfitrin, chamado OXM (Organismo Xeneticamente Modificado).
Nas plantas transxnicas a modificacin xentica realzase de forma dirixida e afecta a un nmero reducido de xenes perfectamente coecidos. Como resultado, as variedades transxnicas non difiren moito das variedades non transxnicas, e presentan caractersticas predicibles.
2
Material hereditario dunha clula; comprende o conxunto de microsomas dunha especie
87
9.5.3. De onde proveen os xenes dunha planta transxnica?

Os xenes que se introducen nunha planta transxnica poden proceder de calquera ser vivo, do que se copian mediante tcnicas de bioloxa molecular. A sa orixe pode ser unha planta relacionada ou organismos tan distantes como bacterias ou animais. Tamn posible construr xenes sintticos no laboratorio e introducilos en plantas transxnicas.
9.5.4. Para que serven as plantas transxnicas?

En primeiro lugar, a construcin de plantas transxnicas permite desenvolver novas variedades de cultivo con novas caractersticas de interese. Coas novas tcnicas tense obtido plantas resistentes a organismos prexudiciais, e polo tanto mis produtivas; tamn se estn a desenvolver novas variedades que resulten mis nutritivas. Exemplos de plantas transxnicas:
a
Millo transxnico resistente barrenador ou trade
Millo transxnico resistente barrenador ou trade
Esporas ou cristais de Bacillus thuringiensis
Amsanse cortes de talos provenientes de plantas transxnicas (arriba) e non transxnicas (abaixo). Nas plantas transxnicas introduciuse o xene Cry1A, procedente de Bacillus thuringiensis (insecticida biolxico), de maneira que a protena insecticida que este codifica prodcese no miolo do talo e no pole do millo. Na foto elixronse estes dous tecidos porque o trade alimntase deles en distintas etapas do seu ciclo de vida. Amsanse os resultados dun experimento no que se cultivaron as plantas en presenza de larvas de insecto. O interior dos talos dos controis non transxnicos foi atacado polas larvas, producindo tneles e graves danos na planta; en troques, nas plantas transxnicas a progresin das larvas a penas perceptible, e estas morreron pola accin do insecticida inxerido.
b
Tomate transxnico resistente apincaramento bacteriano Das plantas de tomates inoculadas artificialmente coa enfermidade do apincaramento bacteriano. A planta da esquerda foi manipulada xeneticamente cun xene para a resistencia enfermidade, e a planta da dereita unha variedade sensible, non manipulada.
88

c
Plantas transxnicas resistentes ataque de insectos A obtencin de plantas transxnicas resistentes a insectos converteuse nunha das mis importantes finalidades da enxeera xentica. As follas dunha planta transxnica conteen unha substancia que as torna inadecuadas como alimento para larvas de insectos (fig. A). As follas da fotografa inferior non son atacadas cando estn expostas a este insecto. Polo tanto, a planta non transxnica, nas mesmas condicins, sofre importantes danos (fig. B).
Vides resistentes a enfermidades
No caso da vide trabllase no desenvolvemento de vides transxnicas resistentes a fungos (Botrytis cinerea, odio, mildeu, etc.) e enfermidades vricas. O INRA (Institut National da Recherche Agronomique), en Francia, retomou os ensaios en vides transxnicas, nos que tratan de desenvolver portainxertos resistentes a enfermidades fungosas.
e
Variedades resistentes a estrs As das plantas medran nun medio con niveis moi baixos de Nitrxeno. A planta do tipo silvestre estrsase moito nestas condicins e non quen de alonga-las sas races. A planta transxnica, pola sa parte quen de medrar e producir moita raz e est moi saudable. Nesta mesma lia desenvlvense plantas transxnicas resistentes a secas e a xeadas.
Estrs, causado polo dficit de Nitrxeno no solo
Gandera transxnica
Estanse realizando modificacins xenticas nos xenes dalgns animais, anda que ningn deles se encontran en produtos do mercado. O obxectivo cos animais introducir riscos xenticos especficos que melloren a produtividade dos mesmos. Dentro deste grupo atpanse: cabra, coello, salmn, carpa, ovella, troita, porco, polo, vaca.
9.5.5. En que se diferencian unha planta transxnica dunha convencional?

Cando comparamos unha variedade transxnica coa variedade da que deriva, a nica diferenza radica na presenza do novo xene ou xenes que foran introducidos mediante enxeera xentica. Se a funcin do novo xene (transxene) non modifica o desenvolvemento nin a forma da planta, mbalas das variedades son externamente indistinguibles no campo de cultivo, e s se podern diferenciar con mtodos de anlise molecular que identifican a presenza do transxene. Se o novo xene confire resistencia a unha enfermidade ou a unha praga de insectos, a diferenza entre mbalas das porase de manifesto cando se presente o ataque da enfermidade ou dos insectos. Se o novo xene confire unha nova caracterstica froito da planta transxnica, por exemplo un meirande contido en azucre, a diferenza porase de manifesto cando se analice ou se consuma o froito.
9.5.6. Vantaxes dos produtos transxnicos

A tecnoloxa de obtencin de plantas transxnicas incorpora vantaxes fundamentais respecto das tcnicas convencionais de mellora xentica baseadas na hibridacin. 89
Na planta transxnica pdese introducir un nico xene novo, co que se preservan o resto de xenes na sa descendencia, e se permite conserva-las variedades orixinais. Permite modificar propiedades das plantas de maneira mis ampla, precisa e rpida ca mediante as tcnicas clsicas baseadas na hibridacin e seleccin. Obtencin de cultivos mis resistentes s ataques de virus, fungos ou insectos sen a necesidade de empregar produtos qumicos, o que supn un aforro econmico e un menor dano medio ambiente. Obtencin de produtos con mis vitaminas, minerais e protenas, e menores contidos de graxas. Obtencin de cultivos tolerantes seca e estrs.
9.5.7. Riscos potenciais que poden implicar as plantas transxnicas

Efectos directos sobre o home: Descoecemento a longo prazo dos efectos secundarios que pode producir na sade humana a alimentacin con plantas transxnicas (principalmente as que producen o seu propio insecticida). Posibles efectos alerxnicos. A aprobacin de produtos transxnicos debe ser analizada caso por caso Efectos ambientais: Dispersin incontrolada da descendencia da planta transxnica Transferencia do transxene a outras variedades non transxnicas ou a outras especies afines.
9.5.8. Exemplos de caracteres introducidos en plantas transxnicas

CULTIVO Millo CARCTER INTRODUCIDO Resistencia a insectos (trade ou barrenador,) Tolerancia a glifosato (herbicida) Tolerancia a glifosinato (herbicida) Tolerancia a sethoxydim (herbicida) Tolerancia a glifosato/resistencia a insectos Maduracin lenta Resistencia a virus Senescencia retardada Modificacin da color
Tomate
Caravel
90
10 LOITA FSICA
10.1. Introducin
Os medios fsicos de control de pragas e enfermidades teen o expoente mis importante na desinfeccin de solos mediante a aplicacin de calor. Anda que moi limitado o seu uso polo elevado custo en tempo e/ou cartos, combinado con outros mtodos pode dar magnficos resultados. Atopmonos con: Vapor de auga Solarizacin Loita autocida Barreiras Trampas cromticas Trampas de luz
10.2. Vapor de auga

A auga un excelente vehculo de transmisin da color. A desinfeccin do solo pola calor a travs do vapor de auga un bo sistema para eliminar fungos e sementes de malas herbas. doado de aplicar se se conta co equipo axeitado; precisa pouco tempo, non ten efectos secundarios e mellora a estrutura do solo. Os seus principais inconvenientes son que caro, precsase material axeitado e alta tecnificacin. Hai que preparar correctamente o terreo, evitando que non estea moi seco nin moi hmido. Cada organismo require unha temperatura distinta para ser destrudo. Despois de efectuada a desinfeccin hai que agardar 15 das para realiza-la sementeira ou o transplante, e efectuar un lavado para evita-la acumulacin de sales que poidan producir fitotoxicidades.
10.3. Solarizacin
un mtodo de desinfeccin do solo, onde se aproveita a enerxa solar para aumenta-la temperatura do terreo hmido e libre de cultivo mediante o seu acolchado, utilizando unha lmina de plstico transparente durante os meses de vern. Este mtodo efectivo no control de patxenos do solo, nemotodos e malezas, conseguindo reduci-la densidade de poboacin dun amplo rango de microorganismos.
a
Aplicacin Os mellores das son os longos, despexados e en calma (entre 15 de xuo e 15 de agosto) Temperatura do solo alta (vern) Plstico transparente, o que transmita a mxima radiacin (100-200 galgas) Terreo libre de restos vexetais e ben mulido. Rego copioso (previa colocacin do plstico) 50 cm. de profundidade Lmina plstica tensada e bordos ben enterrados Evitar renovacin de aire.
Cando se elixa como desinfeccin este sistema hai que ter en conta:
93
Rego aberto para enterra-los bordos
Unin continua a maneira de libro
Efectos
Os efectos da solarizacin dependen do nivel de temperatura acadado e do tempo de exposicin. Hai organismos que poden morrer s poucos das, pero recomndase entre 30-45 das para obter resultados satisfactorios. A temperatura incremntase en tdalas profundidades, sendo maior canto mis prxima superficie. Os acolchados efectuados no interior dos invernadoiros pechados producen un incremento da temperatura maior, podendo acadar os 16 C respecto do solo non acolchado aire libre, e uns 8-10 C respecto do solo sen solarizar dentro do invernadoiro.
c
Vantaxes e inconvenientes da solarizacin Custo relativamente baixo Non presenta perigosidade, dado que non txico Evtanse os problemas de residuos txicos e con isto a contaminacin ambiental un mtodo sinxelo, que non require maquinaria especial En zonas apropiadas, a sa eficacia comparable s mellores tratamentos qumicos
As vantaxes da solarizacin son basicamente as seguintes:
Non se alteran negativamente as propiedades fsico-qumicas do solo non sufrir un quecemento excesivo Efecto menos drsticos sobre o equilibrio biolxico impoendo a creacin do "baleiro biolxico" mis barato ca outras desinfeccins qumicos Os inconvenientes da solarizacin son, por outro lado: S aplicable en zonas de clima clido e con elevada radiacin solar Solo libre de cultivo alimentos durante un mes como mnimo Resultados variables dependendo do clima Non est indicado para grandes superficies
10.4. Loita autocida

A loita autocida consiste na liberacin masiva de machos estriles dunha especie de praga. Os machos son criados en laboratorio e logo esterilizados con doses baixas de radiacins ionizantes. Estes machos estriles compiten no campo cos normais, e crzanse coas femias, pero estas non teen descendencia viable. As vanse realizando ceibas sucesivas coincidindo coas distintas xeracins da praga. 94
Coa ceiba de insectos estriles, redcese o potencial reprodutivo dunha xeracin a outra, de acordo coa relacin de insectos estriles a insectos normais. Se a relacin 2 (dobre nmero de insectos irradiados) a capacidade reprodutiva da praga reducirase 2:1, dicir, un 66.67%; se a relacin 9:1 a capacidade reprodutiva ter diminudo o 90%. Esta tcnica ten xito especialmente naquelas especies de insectos nos que a femia s se cruza unha vez.
Adulto de mosca da froita, Ceratitis capitata
Condicins para a sa utilizacin Os insectos teen que se poder criar en laboratorio e esterilizarse en gran nmero Deben existir mtodos para distribur os insectos no campo e que se mesturen coa poboacin
natural O control estar delimitado nunha zona concreta e non debe haber inmigracins de insectos frtiles dende o exterior. Bo coecemento da poboacin da praga: proporcin de sexos na natureza, perodo reprodutivo, tamao da poboacin, distribucin espacial.
b
Para que pragas se emprega a loita autocida?
Emprgase e tense empregado xa en programas de erradicacin de pragas nacionais e rexionais, como son, por exemplo: mosca da froita (Ceratitis capitata) en Espaa e Centroamrica verme branco (Melolontha vulgaris F.) erradicado en Suza verme do gando (Cochliomyia macellaria F.) en EE.UU. verme das peras e das mazs (Carpocasa pormonella) Na actualidade, a loita autocida non se emprega como un mtodo de control habitual na explotacins agrcolas.
10.5. Barreiras
Mallas: as mallas mosquiteiras colcanse en tdalas bandas do invernadoiro e nas fiestras cenitais, dificultando a entrada de insectos por estas aperturas de ventilacin Acolchados no solo: normalmente consiste en cubri-lo solo cunha lmina de plstico negro que evite o contacto directo da planta e dos froitos coa humidade so solo, tempo que controla a aparicin de malas herbas.
95
10.6. Trampas cromotrpicas
Trampa cromotrpica en forma de
Uso combinado de trampas mbiles e fixas
Trampas amarelas: consisten nunha lmina de plstico amarelo cunha capa de adhesivo. Os insectos, especialmente pulgns, mosca branca e minador, son atrados pola color e quedan apegados na trampa. Trampas azuis: iguais cs anteriores, pero a sa cor azul atrae especialmente s trips.
10.7. Trampas de luz

Emprganse sobre todo para a captura de insectos nocturnos, mosquitos e bolboretas de lepidpteros e colepteros. Atraen os insectos porque a sa alta iluminacin, con respecto ambiente circundante, altera os mecanismos fotorreceptores, e fai que os insectos se dirixan directamente foco de luz.
Chisqueiro utilizado como atraente en trampas de luz con fins de monitoreo de insectos pragas durante as noites
Basanse en cebos luminosos provistos de lmpadas de vapores de mercurio, tubos fluorescentes de luz actnica o ultravioleta e as de luz negra. Os exemplares atrados sern retidos mediante diversos mecanismos. A sa forma vara en funcin do grupo que se pretenda capturar, pero en esencia, consisten nun foco de luz que atrae os exemplares. Estes baten contra o capucho e caen por un funil situado por debaixo do foco de luz; esvaran e caen bote recolector.
Trampa de luz para colepteros
Trampa de luz negra
Trampa de luz
96
Aditanse poer de 8 da tarde ata a unha da madrugada. Debido a que a luz pode atraer a insectos que se atopan a considerable distancia, se se van empregar en invernadoiros recomndase a utilizacin da malla mosquiteira, que evita a entrada de bolboretas do exterior. O inconveniente destas trampas o seu alto custo.
10.8. Trampas de atraccin por estmulos naturais

As variacins na eficacia destas trampas reflicten cambios reais na poboacin. Nelas utilzanse pragas que colonizan insectos fitopatxenos, hspedes de hematfagos, etc. Trampa manitoba: est deseada principalmente para a captura de tabns, que son atrados por unha esfera negra ou vermella pendurada dunha corda, chea de dixido de carbono, no centro dun trpode. O cono superior do trpode pdese rodear cun plstico e no seu vrtice colocarase un bote receptor. Esta trampa exclusiva para insectos que acoden gando.
Trampa con dispositivos de liberacin de CO2 e emisin de luz para a captura de insectos hematfogos
97
11 CONTROL DE TIPO CULTURAL
11.1. Introducin
As prcticas ou tcnicas de control cultural constiten os mtodos mis antigos da loita contra pragas e enfermidades. Fundamntanse no control realizado a travs das operacins de cultivo que xeran un ambiente menos favorable para o desenvolvemento e supervivencia das pragas e enfermidades. O control cultural un control preventivo que se realiza antes anda de que as pragas se presenten. Con estas tcnicas cranse as bases para impedir un desenvolvemento dos insectos, empezando coa incorporacin de materia orgnica solo. Un solo rico en materia orgnica contn un gran nmero de microorganismos benficos que controlan a nemtodos e enfermidades e fai que a planta se desenvolva baixo condicins ptimas de auga, aire e nutrientes. Isto fai que a planta sexa saudable e con isto relativamente mis resistente ataque das pragas e as enfermidades. Existen prcticas culturais que xogaron, xogan e xogarn un papel decisorio ante determinadas pragas, sendo hoxe imprescindibles para o futura. Nesta seccin centrarmonos nas mis significativas a escala xeral.
11.2. poca de plantacin ou sementeira

O adianto ou retraso da sementeira pode ser un factor importante para o xito ou o fracaso do dano econmico producido por certas pragas que atacan nunha determinada fase fenolxica do cultivo. Se logramos distanciar no tempo a fase sensible da planta e o estadio metamorfsico da praga, propicio para inicia-lo ataque, teremos abortado, ou polo menos, diminudo drasticamente os danos producidos por este axente fitopatxeno. Vexamos algns exemplos que corroborarn esta idea: Papoia (Mayetiola destrutor): unha das pragas mis importantes dos cereais, xa que ataca o trigo, cebada e centeo. Este mtodo basase na ruptura do ciclo evolutivo do insecto, que se obtn retrasando o mis posible a sementeira dos trigos de inverno con obxecto de que as plntulas saian despois do ltimo voo dos adultos (mes do outono).
a
Papoia, Mayetiola destrutor. Adulto sobre folla de trigo
En caso de utilizar trigos de primavera, adiantarase a sementeira para que as, no caso de sufri-los ataques do mosquito, dea tempo a rebrotar novamente e espigar con algo de retraso pero anda as permitindo a sa colleita. As sementeiras tempers e as variedades precoces xeralmente escapan dos ataques severos. A rotacin de cultivos axuda a reducir a presenza de barrenadores e trades no campo. O retraso da sementeira dimine tamn os ataques doutras pragas a diferentes cultivos, como se indica na tboa. Retraso da sementeira. Sistema de loita contra pragas CULTIVO
Xudas Millo
PRAGA
Escaravello da xuda (Cerotoma trifurcata) Verme da mazaroca (Heliothis zea Boddie) Trade do millo (Ostrinia nubilalis Hubn) Pombia do millo (Spodoptera frugiperda) Barrenador do talo (Diatraea grandiosella Dyar)
101
Noutros casos convn adiantar a sementeira ou empregar variedades precoces para defenderse de pragas/enfermidades, tal como se mostra na tboa seguinte: Adianto da sementeira. Sistema de loita contra pragas CULTIVO
Cereais Chcharos
PRAGA Moscas: Oscinella frit. L. Opomyza florum F. Delia coarctata Fallen Criocero: Oulema melanopus L. Mal do p: Ophiobolus graminis Fusarium sp. Rhizoctonia cerealis
11.3. Labores culturais sobre o terreo

Para aquelas pragas nas que algunha fase do seu desenvolvemento se tea que facer no subsolo agrcola, os labores mecnicos realizados no momento oportuno poden render ptimos resultados imposibilita-la sa sada do solo ou expoelos a duras condicins climatolxicas letais para o seu desenvolvemento. Nas zonas nas que predomina o monocultivo, esta prctica cultural debe facerse en tdolos campos. De pouco serve que o agricultor o realice no seu campo se os seus vecios non o fan, xa que os insectos dos campos contiguos pasaran sen dificultade seu. Vexamos un exemplo caracterstico para comproba-la eficacia desta prctica cultural sobre o barrenador do millo.
a
Barrenador ou trade do millo
Os barrenadores son insectos que durante a sa fase larvaria no interior do tallo ou caa. Son lepidpteros, e os mis coecidos son o Sesamia nonagroides e o Ostrynia nubilalis. Ambas especies, a pesares de presentar en estado adulto diferenzas moi marcadas en tamao e cor, teen sen embargo grandes analoxas no modo de vida das sas eirugas, as cales se desenvolven no interior das canas do millo, de cuxa mdula se alimentan, atacando tamn s inflorescencias e mazarocas. Segundo a climatoloxa poden ter unha, das ou tres xeracins ano. Os adultos procedentes da hibernacin aparecen e primavera.
Macho adulto de Ostrinya nubilalis
Estado pupal de O. nublalis antes de se converter en adulto
Dano provocado polo trade do millo nas mazarocas.
102
No outono, cando o fotoperodo corto, as eirugas entran en fase de durmencia. O mellor abrigo invernal a parte inferior das canas do millo -zona comprendida entre o pescozo e as races- que quedan nos restroballos do milleiral despois da recolleita. Basendonos nas condicins invernais da praga, os labores mecnicos superficiais que eliminen os anacos baixos enterrados da cana, darn unha magnfica proteccin se se realizan inmediatamente tras a recoleccin, antes do inverno (meses de novembro-decembro), como destacan Chavet et al, 1993, inexperiencias de case 10 anos, realizadas no SO de Francia cos seguintes resultados: Efectos causados sobre o talo de millo: Eficacia do 75% mediante un labor de gradas de disco realizada tras a recoleccin. Eficacia do 80-85% con rotovactor Eficacia maior do 90% con restrebadora-troceadora O obxectivo do labor mecnico non ocasionar a morte directa das eirugas durmintes, senn sometelas s duras condicins invernais desprovistasdos seus privilexiados abrigos naturais. Polo tanto, o traballo superficial do solo inmediatamente despois da recoleccin constite un magnfico mtodo para baixa-los niveis poboacionais dos barrenadores do millo, limitando os ataques da primeira xeracin a menos do 3%. Isto equivale a dicir que non se debera efectuar ningn tratamento qumico nesa xeracin.
As cavidades producidas polos barrenadores interfiren na traslocacin da auga e os nutrientes. Predispn nas plantas o esnaquizamento do talo e a cada da mazaroca
11.4. Rotacins de cultivo axeitadas

Unha estratexia importante para o crecemento da fertilidade dos solos, evitar os problemas fitosanitarios e as malas herbas e a rotacin de cultivos. As rotacin realizaranse basicamente cos seguintes criterios: Alternar plantas de diferente familia botnica Que os cultivos sucesivos tean diferente desenvolvemento radicular, co que explotarn diferentes capas do solo, sen ocasionar o esgotamento de ningunha. Que na rotacin se integre unha leguminosa (feixn, fabas, chcharos, veza, trevo...) polo menos unha vez cada dous anos. Favorecer ou evitar certos cultivos precedentes. As rotacins son moi beneficiosas para o solo; mis: a falta de rotacin, dicir, a implantacin de monocultivos por perodos de tempo relativamente longos ocasionan problemas como: Desenvolvemento esaxerado das patoloxas propias do cultivo implantado Seleccin dania da vexetacin adventicia Consumo selectivo de nutrientes na mesma capa do solo (cansazo do solo)
11.4.1. Rotacins que evitan a reinfestacin de determinadas pragas

As rotacins que separan colleitas susceptibles de seren atacadas polas mesmas pragas durante un nmero de anos superior da supervivencia dos patxenos constiten a mellor barreira para a sa propagacin, e o mellor mtodo de loita coecido e practicado dende a antigidade. 103
Un exemplo no que se aplica con xito este mtodo de control o caso dos vermes do solo que atacan o millo.
a
Verme das races do millo
Estadio larvario do verme das races do millo, Diabrotica virgifera LeConte
O verme das races son unha praga monoespecfica do millo, que se alimenta das sas races
Estes colepteros invernan en forma de ovos enterrados no solo prximo s races do millo. As larvas nacen na avanzada primavera, a finais de maio, e chegan a esnaquiza-los talos ou fai que medren retorcidos, ocasionando problemas cando chega a recoleccin. Esta praga s ten unha xeracin anual e monoespecfica do cultivo de millo: non ataca a ningn outro cereal nin planta cultivada nin espontnea. Os adultos emerxen no vern, pasado o mes de xullo, e alimntanse de pole, filamentos e incluso mazarocas novas. A loita qumica difcil porque crean resistencia contra os insecticidas. A nica posibilidade realizar unha rotacin de colleitas que separe, como mnimo, dous anos de cultivo. indiferente cal sexa o tipo de cultivo alternativo, xa que unicamente son capaces de desenvolverse sobre millo. Outros casos nos que a rotacin de cultivos imprescindible expense na seguinte tboa: CULTIVO
Cereais
PRAGA / ENFERMIDADE
Oulema melanopus L. (crioceiro dos cereais) Opomyza florum F. (mosca) Mal do p Bruchus sp. (gurgullos) Colletotrichum lindemulthianum (antracnose) Globodera sp. (Nematodo dourado) Agrotis sp. (Vermes grises) Melolontha melolontha (Vermes brancos)
Leguminosas
Pataca
Polo tanto, para evitar que pragas e enfermidades se propaguen e se finxen nos distintos horizontes do terreo, non se sucedern cultivos s que lles afecten as mesmas patoloxas. Por exemplo, non se sucedern tomate, pemento e pataca; tampouco as as fabas, xudas e chcharos.
11.4.2. Rotacins que melloran a fertilidade dos solos

Pdense facer rotacins beneficiosas sucedendo nos taboleiros hortalizas con distintas profundidades de enraizamento. As pois, as hortalizas de enraizamento profundo (tomate, pemento, caravel,) sern sucedidas con hortalizas de enraizamento superficial (leituga, xuda, acelga, espinaca,). Isto permitiranos que as plantas que se suceden aproveiten mellor tdalas capas da terra e os nutrientes que esta pose. 104
Cunha axeitada rotacin de plantas non s conservarmo-la fertilidade, senn que tamn, mudar o taboleiro ano tras ano, previmos o ataque de pragas e enfermidades. Recomndase que logo dun cultivo esgotador do solo (tomate, pemento, caravel, gladolo,) lle siga un mellorador do mesmo, como unha leguminosa (feixn, chcharo,..). Como dixemos comezo deste apartado, cmpre ter en conta os cultivos que colocamos na rotacin para evitar que as pragas se desenvolvan nun nivel superior permitido polo umbral econmico.
Larva do verme branco Melolontha melolontha. Cando o cultivo permite que as larvas queden expostas exterior, morren rapidamente por desecacin ou por depredadores do solo ou aves insectvoras
11.5. Realizar unha boa preparacin do terreo antes da sementeira

Unha boa preparacin do terreo axuda a eliminar moitas larvas e ovos de pragas directamente, expondoos accin de inimigos naturais, en especial das aves. Os raios solares poden causar a sa morte por desecacin.
11.6. Recoleccin precoz

Adianta-la recoleccin do cultivo unha boa prctica agronmica para diminu-los danos de determinadas pragas, sobre todo cando o seu nivel poboacional aumenta longo do ciclo vexetativo da planta, impedindo que as ltimas xeracins da praga dispoan de material vexetal para ser atacado. Para adianta-la recoleccin debemos sementar antes, utilizar variedades de ciclo curto e realiza-las prcticas agronmicas que acurten o ciclo fenomenolxico do cultivo. Nestes casos a destrucin dos restroballos inmediatamente despois da recollida outra prctica cultural case obrigatoria para destrur os abeiros invernantes que se aloxan nos restos do cultivo.
11.7. Material vexetal san

O material vexetal debe estar claramente identificado e proceder e produtores oficialmente autorizados e, no seu caso, certificados co correspondentes pasaportes sanitarios. O Pasaporte Fitosanitario un documento que acompaa determinados vexetais ou produtos vexetais e que garante que foran cultivados ou manipulados por unha empresa inscrita nun rexistro oficial e sometidos s controis fitosanitarios establecidos pola Administracin, o cal garante que estn libres e organismos nocivos (pragas e enfermidades). Polo mesmo motivo, tamn se desbotarn as plntulas que presenten feridas, sntomas de enfermidade ou desenvolvemento anormal, pois son unha va de entrada para patxenos. En afeccins vricas, o nico mtodo de control posible a partir do material vexetal san. recomendable, sempre que sexa posible, que as variedades elixidas tean resistencias ou tolerancia s principais pragas ou enfermidades da zona. En producin integrada non se permite o emprego de variedades transxnicas. 105
11.8. Nutricin equilibrada

Unha nutricin equilibrada fai que s plantas mis resistentes ataque de patxenos. Non obstante, un abuso na nutricin destes elementos, especialmente abonos nitroxenados, pode producir unha excesiva vexetacin que frecuentemente presentar mis problemas ca vantaxes. Entre os posibles inconvenientes cmpre destacar: Retraso da maduracin, alongarse o ciclo vexetativo Maior sensibilidade s enfermidades permaneceren os tecidos verdes e tenros durante mis tempo, e as seren mis vulnerables. Maior sensibilidade encamado, seren os portes das plantas menos rxidos. O emprego de nitrxeno mis delicado c do resto de elementos nutritivos debido seu rpido efecto de choque, polo que os abonos nitroxenados dbense aplicar con moito tino se se quere obter o mximo beneficio cos mnimos inconvenientes. A escaseza ou deficiencia na alimentacin nitroxenada das plantas manifstase por unha vexetacin raqutica, tomando a follaxe un cor verde amarelento.
11.9. Prcticas culturais nos cultivos de invernadoiro

11.9.1. Densidade da sementeira
Respectaranse as recomendacins tcnicas que fixen a ptima densidade da sementeira, en funcin do cultivo, o ciclo (outono ou primavera) e o tipo de substrato para reducir problemas de pragas e enfermidades. Unha alta densidade da sementeira dificulta a circulacin do aire no interior do invernadoiro, aumentando a humidade de arredor das follas e formando incluso condensacins. un erro concibir que unha alta densidade de sementeira se corresponde cunha alta colleita.
11.9.2. Correcta planificacin do rego

Unha boa drenaxe e aireacin do terreo reduce a presenza de enfermidades causadas por fungos nas hortalizas. As altas humidades na zona do pescozo das plantas propician o desenvolvemento de enfermidades provocadas por fungos (mildeu, Sclerotina spp., podremia gris,) que, unido a un alto aboado nitroxenado favorceas anda mis. preciso realiza-la determinacin analtica da calidade da auga de rego. Os volumes mximos de cada rego deben ser establecidos en funcin da profundidade radicular do cultivo e das caractersticas fsicas do solo.
11.9.3. Ventilacin axeitada

Cando a humidade relativa excesiva, as plantas reducen a transpiracin, e as o crecemento, producndose entn abortos florais polo amazarocamento do pole e un maior desenvolvemento de enfermidades producidas por fungos. Dbese evitar que as plantas estean molladas. Por termo medio recomndase que a ventilacin cenital e lateral sexa dun 30%, como mnimo, entre mbalas das, da superficie do invernadoiro, e estea selada con mallas para evita-la entrada de patxenos interior do invernadoiro. Tamn se debe evita-lo exceso de humidade no solo.
11.9.4. Mallas en bandas e fiestras cenitais

recomendable o revestimento de bandas e fiestras cenitais con mallas, con obxecto de evita-la entrada de pragas e vectores interior do invernadoiro (trips, mosca branca e minadora). 106
Atenderase igualmente correcta conservacin do plstico de cuberta, que non presente roturas nin buratos.
Detalle dunha malla na banda lateral
Detalle da ventilacin cenital nun invernadoiro
11.9.5. Eliminacin de restos vexetais, plantas afectadas e malas herbas

En ningn momento se deben deixa-los restos vexetais no solo do invernadoiro nin nos lindes prximos mesmo. Calquera planta con signos de enfermidade ou praga un foco de enfermidade para as demais plantas. preciso poelos fra do invernadoiro e tapalos cun plstico, ou ben queimalos cando sexa expresamente recomendado pola autoridade competente. Recomndase a compostaxe de seres vexetais e a sa posterior incorporacin coas debidas garantas fitosanitarias, de maneira que se incremente o contido de materia orgnica do solo. Os restos de podas, desfollado, froitos procedentes do rareo e plantas ou rganos sobre os que se manifeste algn tipo de enfermidade ou especialmente virose, deben ser retiradas do invernadoiro de xeito inmediato. Da mesma maneira, dbense elimina-las malas herbas de dentro e as limtrofes invernadoiro, xa que poden ser reservorio de pragas. O control de malas herbas dentro do invernadoiro realizarase por medios manuais ou mecnicos. Pragas como a mosca branca sobreviven en restos vexetais ou en mala herbas durante o inverno, e dende eles introdcense nos invernadoiros. necesario eliminar tdalas plantas das marxes do invernadoiro para evitar unha entrada temper da mosca no momento de plantar.
Adultos de mosca branca
11.9.6. Sistema de deteccin

A colocacin de trampas de feromonas e trampas de luz pode axudar a unha deteccin dos primeiros voos de adultos para planifica-la estratexia de control. fundamental vixia-los primeiros estados de desenvolvemento dos cultivos xa que os ataquen neles son moi graves e poden ser irreversibles se afectan a gromos e talos.
Trampa cromtica amarela
107
12 CONTROL OU LOITA QUMICA
12.1. Introducin
A aplicacin de produtos qumicos de sntese , sen lugar a dbidas, a base actual da proteccin fitosanitaria. No mercado hai un gran nmero de praguicidas entre os que o agricultor pode elixir o que precise ante cada unha das fases do cultivo e do desenvolvemento da praga. A loita qumica o mtodo menos natural dos que dispn o agricultor para o control de pragas e enfermidades. O descoecemento da forma de actuar dos produtos, a non eleccin do momento axeitado do tratamento, o emprego de doses inadecuadas, a aparicin de resistencias, a contaminacin dos solos e das augas, e a presenza de residuos en froitas e hortalizas orixinaron que moitos sectores da sociedade cuestionen a utilizacin de moitos produtos ante os efectos negativos que producen no medio. Perante esta situacin pretndese mellorar tdalas tcnicas de manexo e aplicacin para efectuar unha loita mis racional contra os inimigos naturais das plantas.
12.2. Vantaxes e inconvenientes dos praguicidas

Vantaxes dos praguicidas: Resultados observables doadamente. Relacin causa-efecto rpida Posibilidade de emprego inmediato (sen planificacin) Preventivos e curativos Materias activas dispoibles para a maiora de pragas e cultivos Moi verstiles: formulados en po, lquido, grnulos, Efectos sobre mis dunha praga. Mesturas Doada adquisicin Tradicin no seu uso, e polo tanto confianza Inconvenientes: Reducin das poboacins dos inimigos naturais das pragas Explosin de fitfagos secundarios que se poden converter en pragas Residuos en froitas, hortalizas, Desenvolvemento de resistencia Contaminacin medioambiental Barreiras comerciais para o acceso a certos mercados de produtos
12.3. Xeneralidades sobre praguicidas

12.3.1. Definicin
Segundo o R.D. 3349/83 defnese como PRAGUICIDA as substancias ou ingredientes activos, as como as formulacins ou preparados que conteen un ou varios deles destinados a calquera dos seguintes fins:
111
Combater os axentes nocivos para os vexetais e produtos vexetais ou preve-la sa accin. Favorecer ou regular a producin vexetal, con excepcin dos nutrientes e os destinados emenda do solo. Conserva-los produtos vexetais includa a proteccin das madeiras Destrur os vexetais ou previr un crecemento indesexable dos mesmos Facer inofensivos, destrur ou prever a accin doutros organismos nocivos e indesexables distintos dos que atacan os vexetais.
12.3.2. Clasificacin dos praguicidas segundo a sa finalidade

INSECTICIDAS que loitan contra insectos (trips, minadores, mosca, eirugas, pulgns, etc.) ACARICIDAS que combaten caros (araa vermella, araa branca, vastas, erinose, etc.) NEMATICIDAS usados contra nematodos FUNXICIDAS que actan contra fungos causantes e enfermidades nos cultivos (mildeu, odio, podremias, fusarium,) HERBICIDAS que loitan contra as malas herbas ANTIBITICOS OU BACTERICIDAS para combate-las bacterias propias dos cultivos MOLUSQUICIDAS ou HELICIDAS contra caracois e lesmas RODENTICIDAS contra roedores DESINFECTANTES DE SOLO cuxa accin se estende a nematodos, fungos, insectos e malas herbas que se atopan nos solos REPELENTE por cuxa actividade se aloxan das plantas os insectos mis danios ATRAENTES que, pola contra, atraen os insectos de cara a un cebo.
12.3.3. Caractersticas dos praguicidas

a
Composicin
Tdolos praguicidas emprganse "formulados", dicir, debidamente acondicionados para obte-la mellor efectividade no seu uso. En todo formulado podemos distinguir: MATERIA ACTIVA a parte do produto que acta realmente contra a praga ou enfermidade. En todo produto fitosanitario formulado obrigatorio na etiqueta indica-la cantidade de materia activa que contn. Pode vir: En tanto por certo ou porcentaxe (%). Moi usual. Relacin peso/volume (p/v). Cando o formulado lquido, esta relacin indcanos a riqueza da materia activa en gramos contida nun litro de formulado. Relacin peso peso (p/p).Cando o formulado po, indcanos os gramos de materia activa nun Kg. xel de produto formulado. Partes por milln (ppm). Cando a materia activa est presente en pequenas cantidades, este expresa en ppm a materia activa contida na unidade de volume ou de peso do formulado. MATERIAS INERTES OU INGREDIENTES INERTES son substancias que, engadidas s ingredientes activos, permiten modificar as sas caractersticas de dosificacin ou de aplicacin.
112
ADITIVOS, son substancias que sen teren efecto sobre a eficacia dos praguicidas, emprganse na elaboracin de praguicidas para cumprir prescricins regulamentarias ou outras finalidades. Estas sustancias son colorantes, repulsivos, etc. COADXUVANTES, son substancias tiles na elaboracin de praguicidas pola sa capacidade para modificar as caractersticas fsicas e qumicas dos ingredientes activos. Estas substancias son: Mollantes: aumentan a superficie de contacto da gota coa planta. Adherentes: serven para aumentar a viscosidade, e incrementan a adherencia do produto folla. Dispersantes: aumentan a homoxeneidade. Estabilizadores: protexen da degradacin rpida materia activa.
b
Presentacin PO PARA SALFERIR (DP), reprtese en seco tal e como vn.
As principais formas baixo as que se atopan no mercado os produtos fitosanitarios son: PO MOLLABLE (WP) para engadir auga. Non forma unha autntica disolucin, pois principio flota e logo decntase fondo PO SOLUBLE (SP), ser disolvido na auga forma unha autntica disolucin translcida e transparente. Son moi poucos os produtos que se presentan as LQUIDO SOLUBLE (L.S.) igual ca no caso anterior, forman unha autntica disolucin LQUIDO EMULSIONABLE (L.E.), engadilo auga forma unha mestura que presenta un aspecto opaco e leitoso. un sistema inestable, xa que nun tempo mis ou menos longo tenden a separarse a auga e o produto LQUIDO AUTOSUSPENSIBLES (A.L.), contacto coa auga produce unha suspensin TABLETAS OU CPSULAS para queimar ou mesturar con auga GRANULADO (G.B.), utilzanse xeralmente como cebos GAS (GA), empregado en xeral como desinfectantes de estancias e de solo. O seu manexo adoita ser moi perigoso, polo que as persoas que o manexan precisan unha cualificacin especial
c
Comportamento na planta
Pola sa forma de actuar respecto planta, os praguicidas poden ser de contacto, penetrantes ou sistmicos. SISTMICOS son aqueles que seren aplicados se incorporan savia da planta e trasldanse dende a parte na que caeron resto da planta (translocacin). Ademais, se se incorporan solo son absorbidos polas races e trasldanse parte area. PENETRANTES ou TRANSLAMINARES por folla ou por raz, son os que logo de seren aplicados penetran no tecido dos rganos tratados e non se trasladan. Protexen unicamente os rganos vexetativos tratados e teen a vantaxe de que non os lava a choiva. SUPERFICIAIS ou de CONTACTO son os produtos que actan sobre os rganos verdes que recibiron o seu impacto. Teen como inconvenientes principais que si os lava a choiva, sempre que esta supere os 10 litros/metros cadrado, e a sa accin limtase s rganos tratados, polo que aqueles que se forman despois do tratamento non quedan protexidos.
113

d
Accin sobre os parsitos Contacto: o produto acta sobre a praga ou enfermidade entrar en contacto con esta Inxestin: o produto acta ser inxerido pola praga Asfixia: o produto limita ou impide a respiracin do axente nocivo
Os praguicidas poden actuar por:
O tempo de permanencia dos praguicidas fundamental para a accin dos mesmos, de maneira que distinguiremos: Accin de choque: refrese accin inmediata sobre a praga Accin residual: tempo de accin do praguicida unha vez efectuado o tratamento sobre a praga Polo ESTADO do fitoparsito sobre o que actan poden ser: Adulticidas, se actan sobre adultos Larvicidas, as que actan sobre larvas Ovicidas, actan sobre ovos Tamn hai produtos que actan sobre os tres estadios. Os produtos que actan sobre varios parsitos reciben o nome de polivalentes ou de amplo espectro, e os que actan sobre un tipo de parsito en concreto chmanse especficos ou selectivos. Os praguicidas empregados para combater fungos (FUNXICIDAS) poden ser tamn: Preventivos, cando impiden a xermolacin da espora do fungo. Aplcanse antes de que se producira a infeccin. Curativos, aqueles que penetran no interior da planta impedindo o desenvolvemento do fungo.
e
Toxicidade
A toxicidade dunha substancia a capacidade desta para producir danos a un organismo vivo. Determnase en funcin da dose, va de entrada e tempo necesario para produci-lo dano. Dende o punto de vista legal, o parmetro empregado para avaliala o DL 50. O DL 50 a cantidade mnima de produto necesaria para produci-la morte do 50% de animais en estudio. Canto menor a DL 50, mis txico o produto.
12.4. Perigosidade para a sade humana e animais domsticos
Nocivo
Xn
Txico
Moi Txico
Exprsase en termos de: Nocivo: as substancias e preparados que por inhalacin, inxestin ou penetracin cutnea poden entraar riscos de gravidade limitada.
114
Txicos: as substancias e preparados que por inhalacin, inxestin ou penetracin cutnea poden entraar riscos suaves, agudos ou crnicos e incluso a morte. Moi txicos: as substancias e preparados que por inhalacin, inxestin ou penetracin cutnea poden entraar riscos moi graves ou a morte.
12.5. Perigosidade para a fauna terrestre e acucola

Existen as seguintes categoras: CATEGORA A CATEGORA B CATEGORA C BAIXA PERIGOSIDADE PERIGOSIDADE MEDIA PERIGOSIDADE ALTA
O termo "Terrestre", s veces, substitese por "Mamferos e Aves". Con respecto termo "Acucola", en novos rexistros aparece a expresin "Peixes". Pola perigosidade para a fauna acucola, dbese evita-la contaminacin de lagos, estanques, ros e outros cursos de auga, e en xeral calquera tipo de augas durante a aplicacin ou elimina-los restos de produto.
12.6. Perigosidade para os polinizadores

Compatible coas abellas: sera equivalente categora "A", e a lxica precaucin que se debe tomar non esparexer polas colmeas nin polos enxames o caldo fitosanitario. Relativamente pouco perigoso para as abellas: sera equivalente categora "B" e a precaucin mnima sera a de non tratar durante as horas de pecorea, dicir, solpor. Perigosidade controlable para as abellas: sera equivalente categora "C", e a precaucin que hai que tomar consiste en tapa-las colmeas antes do tratamento mantndoas as durante 1 ou 2 horas despois de finalizado o tratamento e coidando, durante a realizacin do mesmo, de que a nube de pulverizacin non alcance o colmear. Moi perigoso para as abellas: normalmente emprgase a expresin "Moi perigoso", e sera o equivalente categora "D". A precaucin a tomar consiste en non trata-las reas frecuentadas polas abellas nin en pocas de actividade das mesmas. Os produtos da categora "D" son de extrema perigosidade. Para a sa aplicacin requrese persoal especializado.
12.7. Normas xerais de almacenamento de produtos fitosanitarios e fertilizantes

a
Condicins de almacn
Os produtos fitosanitarios e fertilizantes dbense almacenar nun lugar pechado con chave e que dispoa de ventilacin permanente e suficiente. Os fitosanitarios e fertilizantes almacenaranse separados do material vexetal e de produtos frescos e pensos, e sen risco de contaminacin das fontes de auga. Deben existir medios para reter posibles derrames accidentais (cubculos, etc) 115
O lugar debe de estar debidamente sinalizado, facendo especial fincap na prohibicin de acceso mesmo de persoas non autorizadas.
b
Almacenamento de produtos Os fitosanitarios dbense manter no seu envase orixinal, cuxa etiqueta debe ser perfectamente lexible. Os fertilizantes almacenaranse nun cuarto separado dos fitosanitarios. Os fertilizantes e produtos fitosanitarios deben estar debidamente ordenados e separados fisicamente. Os fitosanitarios en po non se deben almacenar en estantes situadas debaixo de lquidos. Nin os produtos fitosanitarios nin os fertilizantes se deben almacenar en contacto co chan.
12.8. Efectos secundarios da Loita Qumica

12.8.1. Adquisicin de resistencias a praguicidas
A resistencia dos insectos a insecticidas a escala mundial unha historia de case 90 anos; sen embargo, ocorreu un grande incremento e un forte impacto nos ltimos 56 anos. A presenza de resistencia era un fenmeno tan raro a comezos dos anos 50 como que unha poboacin sexa completamente susceptible na actualidade. Das 11 especies de insectos nas que se documentou resistencia pesticida en uso en 1946, incrementouse a 224 e 447 especies resistentes para os anos 1970 e 1984 respectivamente. Actualmente existen mis de 700 especies de artrpodos nos que se reportou o desenvolvemento de resistencia a unha variedade de pesticidas.
a
Concepto de resistencia
A resistencia defnese como a capacidade desenvolvida por unha estirpe de insectos para toleraren doses de txicos que son letais para a maiora dos individuos nunha poboacin normal da mesma especie. A aparicin de resistencias coecida de vello. Os primeiros casos de resistencia xorden dende o comezo do uso rutinario dos insecticidas (finais do sculo XIX). Na prctica manifstase porque para combater unha praga preciso utilizar doses cada vez meirandes dun mesmo pesticida, e maiores tamn s que antes eran eficaces. A persistencia do praguicida cada a vez menor. A que se debe a aparicin de resistencias? A resistencia a praguicidas de determinados organismos praga dbese a un proceso de seleccin dentro da poboacin onde o axente de seleccin o praguicida. A base deste proceso de seleccin xentica. Polo tanto, non se trata dunha resposta adaptativa do individuo para se protexer da exposicin praguicida. 116

c
Como aparecen as resistencias?
Non tdolos individuos dunha praga son igualmente susceptibles dose que se est empregando. Algns sobreviven por ter algunha caracterstica (xentica, biolxica, de comportamento) que os fai menos vulnerables. Os superviventes multiplcanse maiormente, polo tanto, a seguinte xeracin conter maior proporcin de individuos resistentes, e as sucesivamente.
d
Que insectos desenvolven resistencias?
Normalmente as pragas mis graves estn suxeitas a tratamentos extensos e repetidos (orixe da aparicin da resistencia). Adoita tratarse de pragas polfagas, con elevada capacidade de dispersin e alta capacidade de reproducin (elevada taxa intrnseca de crecemento) e ciclos de vida curtos.
Actualmente existen moitas pragas que adquiriron resistencias s pesticidas
Onde adoitan aparece-las resistencias?
A aparicin dunha resistencia prodcese normalmente nun mbito local (finca, comarca, etc) e posteriormente vaise xeneralizando pola aparicin de novos focos de resistencia ou pola emigracin de individuos resistentes.
f
Como se evita a aparicin de resistencias?
Aplicando correctamente os praguicidas seguindo as recomendacins do fabricante: doses correctas (nin inferiores recomendada -subletables-, nin superiores), maquinaria de aplicacin axeitada. Alternando diferentes materias activas e produtos con distinto modo de accin. No caso de que aparecese resistencia, interrompe-la aplicacin do praguicida que a orixinou e outros de similar modo de accin. Diminu-las aplicacins de praguicidas e usar outros mtodos de control (biolxico, biotecnolxico, cultural, fsico, xentico,)
g
Que unha resistencia cruzada?
Cando un insecto ou caro desenvolve unha resistencia fronte a certo praguicida e iso o fai tamn resistente a outras substancias do mesmo grupo (insecticidas relacionados quimicamente) ou doutros grupos que posan similar modo de accin.
h
Especies nas que se teen detectado resistencias
A resistencia a praguicidas observada mis frecuentemente na orde dptera (35% dos casos), seguida pola orde lepidptera, coleptera, acarina, homptera e heterptera.
117
ESPECIES RESISTENTES A PRAGUICIDAS ORDE

HOMPTEROS
NOME COMN
PULGNS MOSCAS BRANCAS
NOME CIENTFICO
APHIS GOSSYPII MYZUS PERSICAE BEMISIA TABACI TRIALEURODES VAPORARIOURM HELICOVERPA ARMIGERA SPODOPTERA EXIGUA FRANKLINIELLA OCCIDENTALIS LIRIOMYZA SP TETRANYCHUS URTICAE
LEPIDPTEROS
GARDAMA EIRUGA DO TOMATE TRIPS
TIANPTEROS
DPTROS CAROS
MINADORES DE FOLLAS ARAA VERMELLA
12.8.2. Xermolos de pragas secundarias

por todos coecido que a loita altera profundamente o equilibrio biolxico do ecosistema, podendo en moitos casos chegar a favorece-la poboacin dunha ou de varias especies, ata entn indiferentes, co conseguinte perigo de se converteren en nocivas. Un exemplo moi coecido o dos caros, perigossima praga actual de tdolos cultivos herbceos, arbustivos e leosos que, al polos anos 30 ou 40 pasaba totalmente inadvertida. Outros exemplos en rbores froiteiras, ata fai escasamente vinte e cinco a nos eran os minadores da folla, ata entn descoecidos, ou cando menos, non producan danos econmicos. Hoxe en da son motivo principalsimo de atencin por tdolos horticultores.
12.8.3. Trofobiose
Existe unha complexa e recproca relacin entre as plantas, a accin dos praguicidas sobre as plantas e o efecto resultante sobre os ataques de pragas. A planta, ademais de servir de asento s insectos, proporcinalles alimento. Polo tanto, calquera modificacin na sa natureza provoca nunhas especies a sa eliminacin ou emigracin, constitundo para outras ptimas condicins nutricionais, que conseguen aumenta-la poboacin de insecto praga sobre a planta. As plantas gozan dun determinado grao de sensibilidade ou resistencia natural ante os artrpodos, que vara segundo o seu estado fenolxico. Esta sensibilidade pode ser modificada por prcticas culturais, tales como o abonado (tipo e dose), o rego, a poda, etc., e por suposto, polo praguicidas e funxicidas. Est cientificamente comprobado que os ditiocarbamatos, como o mancozeb, o propineb, o maneb e o thiam provocan proliferacins sbitas de caros, odium e botrite nos cultivos e cereais, hortalizas e rbores froiteiras. Os herbicidas son produtos que posibilitan a acumulacin de compostos proteolticos na savia dos vexetais autotrficos, provocando o ataque de nemtodos, insectos, virus, fungos, Pois ben, s procesos que determinan un aumento da susceptibilidade da planta ante unha praga, pola modificacin favorable do seu rxime alimentario, cocense co nome de "trofobiose".
118
12.8.4. Recorrencia de pragas

Outro motivo de forte preocupacin constiteo o feito das reinvasins, cada vez maiores, de certas pragas logo de realizar un tratamento. Como se explica que s 15 ou 20 das teamos as nosas colleitas ameazadas por unha poboacin mis numerosa c primitiva se poucos das despois da aplicacin de insecticida non se apreciaban exemplares vivos? Isto, simplemente, consecuencia do enorme potencial bitico da praga; as, coecido que un s exemplar de pulgn das crucferas (coles), a finais de febreiro, pode dar lugar, sete meses despois, a unha descendencia de medio trilln de pulgns.
Recorrencia de pragas. Unha praga ten, nun determinado ecosistema, a posicin de equilibrio (PE I) cunha variacin na sa densidade de poboacin representada graficamente. No da sinalado polos tratamentos prodcese un desequilibrio biolxico (tratamento con praguicida de gran gama de accin) e a consecuencia del, -eliminacin da loita natural ou biolxica- a poboacin do fitfago experimenta un grande incremento ata se estabilizar na nova posicin de equilibrio (P.E. II).
Pois ben, este incrible potencial bitico (nmero de xeracins ano, e fecundidade das femias) est contrarrestado por factores climticos e principalmente polos inimigos naturais das pragas, que as poden reducir ata un 90%. Se mediante a loita qumica descompensamos o equilibrio biolxico, favoreceremos involuntariamente a multiplicacin de pragas vrense libres dos seus depredadores ou parsitos, agravando cada vez mis o fenmeno de recorrencia.
12.8.5. Residuos e perigosidade contra outros organismos

RESIDUO DE PRAGUICIDAS: segundo o Cdex Alimentario da FAO/OMS: "Toda substancia presente nun produto alimentario destinado consumo humano ou animal como consecuencia do emprego dun praguicida". O "lmite mximo de residuos" (LMRs) a cantidade mxima de residuos dun determinado praguicida sobre un determinado produto agrcola permitida pola Lei. dicir, a cantidade que non pode ser sobrepasada para que o produto poida ser posto en circulacin ou comercializado. A primeira idea que debe quedar clara con respecto s "lmites mximos de residuos", que se trata dun concepto legal mis que toxicolxico. Para a determinacin deste lmite sguense das vas: unha toxicoloxa e outra agronmica. Na primeira, o que se pretende que a inxesta diaria do residuo considerada non provoque efectos nocivos durante toda unha vida, segundo os coecementos actuais. Na va toxicolxica determnase o "nivel sen efecto" en animais de experimentacin, que logo se extrapola home aplicando grandes coeficientes de seguridade. Este lmite exprsase como a "inxesta diaria admisible". Posteriormente, tendo en conta a dieta alimentaria media do pas considerado e os alimentos que poden ser tratados con ese praguicida, aplcaselle un coeficiente e obtense unha cifra que representa o nivel permisible de residuos dun praguicida nun produto vexetal dende o punto de vista toxicolxico. 119
Unha vez establecido o mximo nivel toxicolxico, que nunca se pode superar, hai que ter en conta os residuos que realmente quedan do praguicida no momento da recoleccin cando se emprega unha "boa prctica agrcola". Isto determnase por medio de ensaios de campo e, como consecuencia, obtense un residuo real en colleita que debe ser inferior nivel toxicoloxicamente permisible, que o que se considera para o establecemento dos LMRs. Realmente, o uso abusivo dos praguicidas chega ata non respectar o perodo mnimo de tempo requirido entre a ltima aplicacin e a recollida da colleita (prazo de seguridade). Desta maneira a maior parte dos alimentos teen residuos de produtos txicos, que se ben non producirn a morte inmediata do consumidor, si poden dar lugar a molestias e lixeiras afeccins dixestivas, cuxas consecuencias se agravarn no caso de teren propiedades acumulativas.
Concentracin biolxica de residuos dunha cadea alimentaria. Se a auga (pantano, ro ou mar) ten unha concentracin de 0,02 ppm, en cada elo da cadea trfica vaise concentrando da forma que ilustra o grfico.
A cadea de contaminacin residual moi variada. As, un solo contaminado a baixo nivel d lugar a concentracins maiores nos artrpodos e organismos que viven con el, os cales transmitirn os seus residuos a outros sectores que se alimentan deles, e estes sa vez, cada vez mis concentrados, s seus parsitos e depredadores, e as ata chegar final da cadea alimentaria. Causas directas da presenza de residuos en alimentos: Non respectar os prazos de seguridade establecidos Sobredoseficacin Uso de praguicidas non autorizados para o cultivo Emprego innecesario e repetitivo de praguicidas
12.9. Emprego da Loita Qumica en Producin Integrada

Como xa mencionamos na seccin de Control Integrado, no que se refire a control de pragas e enfermidades, sempre que sexa posible antepoeranse os mtodos biolxicos, biotecnolxicos, culturais, fsicos e xenticos s mtodos qumicos. En caso de resultar necesaria unha intervencin qumica, as sustancias activas a empregar sern seleccionadas de acordo cos criterios de menor risco para o home, fauna silvestre e medio ambiente; a efectividade no control da praga, patxeno e mala herba; a selectividade (dbese evita-la toxicidade para polinizadores e inimigos naturais); os residuos e o risco de aparicin de poboacins resistentes.
As materias activas empregadas na As materias activas empregadas na loita qumiloita qumica deben ser de baixa toxi- ca deben ser selectivas de forma que se respecte os inimigos naturais das pragas. Foto: cidade para os polinizadores Xoania depredando un pulgn.
120
De entre os produtos fitosanitarios actualmente autorizados no Rexistro Oficial de Produtos e Material Fitosanitario, unicamente se podern emprega-las substancias activas autorizadas na Producin Integrada para poder obte-la identificacin de garanta "producin integrada" nos produtos colleitados.
12.9.1. En producin integrada esxese:

O uso de produtos fitosanitarios realizarase respectando as indicacins reflectidas nas correspondentes etiquetas. Os volumes mximos de caldo e caudal de aire nos tratamentos axustaranse tendo en conta a fenoloxa do cultivo para obte-la mxima eficacia menor dose.
A maquinaria empregada debe estar en axeitado estado de funcionamento e someterse a calibrados peridicos
Proteccin da fauna auxiliar (depredadora e parsita) existente no medio, mediante o emprego de produtos selectivos da praga a controlar. Controla-las malas herbas, sempre que sexa posible, con medios mecnicos, biofsicos (solarizacin).
Evita-las sobredosificacin. Adoptar medidas para evitar que a deriva das aplicacins chegue a parcelas distintas das que se pretende tratar.
12.9.2. En producin integrada, prohbese:
Trampa cromotrpica amarela para a deteccin e control de pragas
Empregar produtos fitosanitarios nas marxes de correntes de auga En invernadoiros, aplicar herbicidas dentro do invernadoiro unha vez implantado o cultivo, ags expresa xustificacin O emprego de calendarios de tratamentos e aplicacins indescriminadas sen xustificacin
12.9.3. En producin integrada, recomendable:

En invernadoiros, colocar trampas cromotrpicas e feromonas como mtodo de estimacin do rego e de control de pragas Con tratamentos qumicos, alternar substancias activas de distintos grupos qumicos e mecanismo de accin, para non realizar mis de dous tratamentos consecutivos coa mesma sustancia activa. Usar termohigrgrafos para relaciona-las condicins de humidade relativa (HR) e temperatura (t) co desenvolvemento de pragas e enfermidades mediante o uso de modelos de predicin, no caso de existiren.
121
13 ESPECIFICACINS TCNICAS DE CONTROL INTEGRADO
13.0. INTRODUCIN
Nesta seccin abrdase o estudio de cada patoloxa en varios apartados que inclen a sa importancia agrcola na actualidade, as plantas susceptibles, o seu aspectos externo, a sa bioloxa, os danos e sntomas que producen nas plantas, na que se destaca a sa importancia relativa. Do mesmo xeito, abrdanse aspectos relativos a mtodos de mostraxe, umbrais de tolerancia, as como mtodos relativos control ou manexo cos mtodos e medios que se recomendan na actualidade. En calquera caso, quixemos subministrar esta informacin o mis completa posible para a sa utilidade, e basemonos sempre nas recomendacins dos Servizos Oficiais de Sanidade Vexetal no momento de redacta-lo manual. Nos ltimos anos cambiou substancialmente a forma de enfocar e aborda-lo problema das pragas e enfermidades dos cultivos, observndose agora dende a perspectiva do denominado control ou manexo integrado. O control integrado trata as patoloxas de maneira global e ecolxica, tendo presente o impacto ambiental das nosas actuacins sobre outros organismos que interaccionan co cultivo, e os efectos contaminantes no solo e nas augas. Os datos e descricins que figuran no texto proveen tanto de observacins dos autores como da ampla bibliografa consultada dispersa en libros e revistas de autores nacionais e estranxeiros.
13.1. ESPECIFICACINS TCNICAS EN CULTIVOS HORTCOLAS

13.1.1. ARAA VERMELLA (Tetranychus urticae)
unha especie moi polfaga e cosmopolita, capaz de desenvolverse sobre mis de 200 especies vexetais de interese econmico tanto en cultivos hortcolas como ornamentais ou arbustivos. En cultivos baixo cuberta xera importantes perdas econmicas en pemento, tomate, fresa, xuda, rosa, xerbeira, etc. Recoecemento e diagnstico
1. Aspecto de ovos e larvas da araa vermella comn (Tetranychus urticae)
2. Adultos de T. Urticae coas sas caractersticas manchas laterais escuras
Os ovos son esfricos (0,12 mm de dimetro) e incoloros, anda que acelerarse a eclosin torna amarelentos. As larvas presentan o corpo redondeado e abrancazado (0,15 mm de tamao) e os adultos miden 0,55 mm por termo medio. O seu corpo moi transparente, chegndose a percibir incluso, nalgunhas ocasins, manchas laterais mis escuras. A cor pode variar, dende un verde-amarelo a un alaranxado-avermellado.
125
Hospedantes Moitas malas herbas serven de reservorio das pragas para acceder a cultivos como por exemplo do tomatio do demo (Solanum nigrum), correola (convolvulus arvensis), malva, labazas (Rumex spp).
Solanum nigrum unha mala herba hospedadora da araa vermella
Bioloxa e observacins En condicins favorables, a araa vermella pode aparecer en calquera poca do ano. Forman colonias nas que tecen capas de seda, e poden chegar a cubrir toda a folla, creando as un microclima idneo para o seu desenvolvemento.
A araa vermella caracterzase pola producin de estruturas sedosas nas que se ubica a colonia, e que chegan a cubrir a planta
Danos directos As follas atacadas presentan unha decoloracin difusa, amareleo, desecacin e incluso cada. Ataca preferentemente o envs da folla, pasando seu anverso e s froitos cando a poboacin alta, observndose as mesmo unha maraa de sedas que invade toda a superficie afectada.
Danos provocados pola araa vermella en follas de tomate
Destaca a agresividade desta especie que, a mido, esgota e seca a planta sobre a que se atopa. A invasin comeza localizada en focos dende os cales se expande axudada polo vento. Umbral de tolerancia Realizaranse tratamentos localizados a focos de mxima intensidade, se a presenza de inimigos auxiliares inferior a 1 fotosedo por cada 10 araas. Control integrado
a
Control biolxico
Dende comezos dos anos 60 cocense diferentes especies depredadoras de ovos, larvas e adultos de araa vermella, destacando sen dbida Amblyseius californicus, Phytoseiulus persimilis. O caro depredador Ambyseius californicus adulto vive uns 20 das, e quen de consumir diariamente 5 adultos de araa vermella e algns ovos e larvas. O caro depredador Phytoseulus persimilis adulto vive uns 22 das e capaz de consumir diariamente 5 adultos de araa vermella ou uns 20 ovos ou larvas.
Adulto de Phytoseiulis depredando unha araa vermella nos cultivos protexidos
O Amblyseius californicus un bo depredador de araa vermella, e o fitosedo mis frecuente nos cultivos hortcolas espaois
126
Comercialmente, as formulacins presntanse en botes de plstico que conteen tdalas formas mbiles destes depredadores en substrato (vermiculita) para facilita-la sa aplicacin. O Phytoseiulus persimilis ten unha boa accin depredadora a temperaturas de entre 15 e 27C, pero a sa accin dimine con temperaturas maiores. Na nosa rea xeogrfica, o depredador de araa mis abundante sobre as plantas de forma espontnea o fitosedo Amblyseius californicus que, ademais de controlar ataques de araa vermella activo tamn a altas temperaturas.
Solta de P. persimilis nun cultivo de meln
Son aconsellables ceibas combinadas de N. Californicus e Phytoseilus permisilis no control da araa vermella. Normalmente, o caro depredador necesita redor de tres semanas para controla-la praga. As introducins de depredadores dbense iniciar cando se vexan as primeiras aparicins de araa vermella, localizando os focos e zonas preferenciais de ataque en invernadoiro, para realizar nelas as primeiras soltas. De maneira orientativa, nos cultivos de xuda, tomate e pemento aditanse introducir doses de 20 P. permisilis por metro cadrado, aplicando directamente nos focos da araa vermella, e 2-4 P. permisilis no resto do cultivo. As ceibas reptense durante 2-3 semanas consecutivas.
b
Medidas culturais Eliminacin de malas herbas e restos de cultivo
Colocacin de mallas nos laterais do invernadoiro, e vixilancia e control do seu estado, sobre todo daquelas mallas que cadran na direccin dos ventos dominantes. Vixia-los primeiros estados de crecemento das plantas nos que os ataques son mis graves. Os abonados con exceso de Nitrxeno favorecen o desenvolvemento da praga.
13.1.2. TRIPS (Franliniella occidetnalis)

O seu nome significa "s con flecos". unha especie orixinaria de Amrica do Norte, que sufriu unha progresiva expansin nos ltimos anos, polo que pode considerarse cosmopolita. En Espaa acada maior importancia nas rexins mis clidas. Nos cultivos baixo cuberta xera importantes perdas econmicas, sobre todo en pemento, tomate, amorodo, xuda, cabacia, cogombro, flores, etc. Recoecemento e diagnstico As femias miden de 1,2 a 1,6 mm de lonxitude, fronte a 0,8 - 0.9 mm dos machos. hialino e reniforme comezo, e abrancazado e lixeiramente estreitado no polo anterior no momento da eclosin.
Aspecto xeral dun trips no que se observan as caractersticas anatmicas
As larvas son branquecinas e van adquirindo colocacin amarela a medida que se van desenvolvendo, pasando de aproximadamente 0,4 mm ata o tamao de adulto.
127
Aspecto dunha larva de trips. Polo xeral os estados infales son inactivos e transcorren no solo
A maiora de trips depositan no interior do tecido vexetal un ovo en forma de ril e aspecto hialino. Na foto, ovos de trips das flores extrados da epiderme vexetal
Hospedantes un trips polfago que coloniza e parasita a maior parte das hortalizas, os frutais do oso e pebida, ctricos, unha boa parte de cultivos florais, ornamentais, forraxeiros, etc. De igual xeito, a lista de especies espontneas sobre as que se encontraron cada vez mis ampla, a medida que se foron estendendo polas diferentes rexins. Bioloxa e observacins As femias incrustan os seus ovos en tecidos vexetais tenros das follas, froitos e flores. As larvas emerxen e localzanse no anverso das follas, no interior da cavidade floral e nas xemas. Nos seguintes estados ninfais deixan de se alimentaren pasando a un estado de inmobilidade que se desenvolve na capa superficial do solo, sobre follaxe e restos vexetais. En condicins favorables poden presentar ata 12 ou 15 xeracins por ano en cultivos de invernadoiro. Distribucin Unha infestacin de trips pode comezar coa entrada dos insectos no invernadoiro co material vexetal. Os adultos poden entrar voando dende o exterior axudados polos ventos dominantes. Finalmente, poden hibernar en fendeduras e outros lugares recnditos reaparecendo na estacin seguinte. Danos directos
Danos producidos polo trips das flores en xerbeira e gladolo
Debido a picaduras que os adultos e as larvas deixan se alimentaren, o tecido afectado adquire principio un ton abrancazado ou prateado e, mis tarde escurcese tomando unha coloracin marrn. Cando os tecidos son novos chganse a necrosa-las zonas afectadas. En rganos forestais os danos por picaduras pdense traducir na desecacin e polo tanto a sa cado ou aborto. Nas follas os danos adoitan apreciarse tanto na face coma no reverso. Danos indirectos Frankliniella occidentalis o principal e mis eficaz vector do virus do bronceado do tomate (Tomato Spotted Wilt Virus) TSWV. o virus adquirido polas larvas se alimentaren de plantas afectadas. Cando o insecto se volve alimentar, despois de que as partculas do virus acadaran as glndulas salivares, contamina a planta inxectarlle a saliva inocula nos tecidos da planta.
128
Pemento afectado polo TSWV. Unha boa parte dos danos que ata agora leva producido o Frankliniella occidentalis dbense sa capacidade para transmitir de maneira eficaz o virus do branceado do tomate (esquerda). Puntos necrticos producidos por trips en tomate (dereita)
Umbral de tolerancia Tanto en pemento coma en tomate baixo cuberta, as mostraxes directas sobre a planta realizaranse sobre os hbitats preferenciais da praga, dicir, sobre flores e froitos. No caso da mostraxe indirecta, mediante trampas cromticas adhesivas; as de cor azul son as mis efectivas contra os trips. As trampas dbense situar altura do cultivo. O umbral de tolerancia para a intervencin fxase con poboacins superiores a 0,5 trips/flor. Outro criterio para a intervencin a simple presenza de TSWV.
As trampas cromotrpicas son empregadas principio do cultivo e nelas apganse os adultos vrense atrados pola color.
Control biolxico Dentro dos inimigos naturais dos trips cabe destacar Amblyseius barkerii e Amblyseius cucumeris e chinches do xnero Orius (O. Leavigatus), as como produtos formulados a base do fungo Verticilium lecanii.
Aspecto do caro depredador Amblyseius cucumeris. Alimntase principalmente de ovos e larvas de trips
Orius laevigatus depredando un trips adulto. Depreda larvas e adultos de trips. Pode consumir ata 20 trips da e mis de 300 longo da sa vida.
Respecto Amblyseius cucumeris, cmpre saber que o caro fitosedo mis empregado no control biolxico de trips en cultivos de pemento, tomate, xerbeira, crisantemo, etc. O depredador adulto vive aproximadamente 3 semanas e alimntase principalmente de ovos e larvas de trips. No mercado atpase baixo as formulacins de sobres de cra que conteen preto de 1000 A. cucumeris en tdolos estadios evolutivos mesturado con salvado. Os sobres distribense no cultivo a razn de 0,5 - 1 sobre / metro cadrado pendurndoos das plantas. Tamn se presentan formulados nos botes de 129
plstico cun substrato (vermiculita) para facilita-la sa aplicacin. O contido do envase esparxese directamente sobre as follas de cultivo. Respecto Orius Iavigatus depreda larvas e adultos de trips en tdolos seus estadios evolutivos. Pode consumir ata 20 trips da e mis de 300 longo da sa vida. Un chinche adulto vive 3-4 semanas e pode voar, de modo que se move facilmente dun lugar a outro, e as lle doado localizar novas presas. Ademais Orius gstanlle tamn outro tipo de presas, como pulgns, araas vermellas ou ovos de lepidpteros.
Ceiba de Orius nun cultivo de pemento. Presntase en botes de plstico de 500 adultos e ninfas nun substrato (vermiculita) para facilita-la sa aplicacin. O contido dos envases pdese repartir en pequenos montoncios de 25/50 individuos para favorece-los aparellamentos
Sobres de papel poroso que conteen o depredador A. cucumeris en tdolos estadios evolutivos. A ceiba efectase distribundo uniformemente os sobres sen abrir no cultivo, pendurndoos nos cruces das plantas
Os formulados comerciais presntanse en botellas de plstico que conteen adultos e ninfas de Orius en substrato para facilita-la sa aplicacin en cultivos como: pemento, tomate, amorodo, xerbeira, etc. De maneira orientativa, as ceibas de O. Iaevigatus dbense realizar cando aparecen as primeiras flores de maneira preventiva a razn de 1-2 Orius/metro cadrado, ou curativamente, de 5-10 chinches por metro cadrado nos focos. Recomndase a aplicacin combinada de O. Iaevigatus e A. cucumeris. Inicialmente A. cucurmeris considerada unha ferramenta vital no control do trips, antes de que o O. Iaevigatus acade o tamao de poboacin desexado. O xito deste medio de control est moi ligado utilizacin de fitosanitarios xa que moitos poden afectar desenvolvemento dos organismos beneficiosos e incluso causrlle-la morte. Medidas culturais dem (araa vermella) Eliminacin e destrucin de plantas afectadas polo TSWV. Seguimento de poboacins utilizando trampas cromotrpicas azuis, anda que tamn resulten efectivas as de cor amarela, habitualmente empregadas para detecta-las outras pragas que afecten cultivo (en cultivo en invernadoiro aditanse situar en proximidade das aperturas de ventilacin, en posicin vertical xusto por riba da altura de cultivo).
13.1.3. MOSCA BRANCA DE INVERNADOIRO (Trialeurodes vaporariorum)

Orixinaria de reas tropicais de Centroamrica, o carcter desta praga foi adquirido na dcada dos 70, se produci-la sa expansin sobre os cultivos realizados baixo cuberta plstica. un insecto polfago que se multiplica sobre un gran nmero de plantas hortcolas e ornamentais en invernadoiro.
130
Recoecemento e diagnstico
Larva e ovos de T. vaporariorum. principio son de cor branca e logo escurcense co tempo
Pupa de T. vaporariorum, de forma ovalada. Neste caso ten algns filamentos creos
Mide uns 2 mm de longo, anda que tamao do macho algo menor c da femia. O ovo da mosca branca ovalado e mide arredor de 0,2 mm de lonxitude; son brancos e logo van escurecendo. As larvas expulsan melaza que provoca a aparicin dunha especie de congro. Cando son novos son translcidas, e final do estadio adquiren tonalidades amarelentas. A pupa ovalada e grosa, e presenta de 5 a 8 longos filamentos dorsais de estrutura cerosa. Os adultos, emerxer, teen o corpo amarelo e as s transparentes. Deseguido cbrense de po ceroso branco caracterstico.
Os adultos de tdalas especies de mosca branca teen un aspecto bastante uniforme. A cera que os recobre fai que o seu corpo sexa de cor branca
Hospedantes unha especie moi polifaxia, tanto sobre hortcolas como ornamentais: leituga, tomate, sanda, xuda, etc., e sobre malas herbas: tomatio do demo (Solanum nigrum), malva, sonchus oleraceus, etc. Distribucin e observacins As femias poen os ovos mediante o ovopositor no envs das follas novas e prefiren aquelas que son especialmente pilosas. O incremento poboacional encntrase correlacionado positivamente co da concentracin de N na folla.
As poboacins de mosca branca sitanse no envs das follas
Danos directos Os adultos e as larvas, se alimentaren, succionan contidos celulares e savia. Os tecidos e rganos afectados amarelecen. As poboacins sitanse no envs das follas, manifestndose o ataque no anverso en forma de clorose. En caso de poboacins moi elevadas chgase a produci-lo decaemento das follas ou o murchamento da planta.
131
Danos indirectos Dbense segregacin, por parte das larvas, de substancias de refugo azucradas (melaza). Esta melaza acumlase na face das follas inferiores, servindo de medio de desenvolvemento da fumaxina (Cladosporium sphaerosporum) ou dunha especie de congro en follas, flores e froitos, provocando asfixia vexetal, dificultando a fotosntese, polo que dimine a calidade da colleita e dificulta a penetracin de fitosanitarios.
Sobre de melaza excretada polas larvas de mosca branca , que desenvolve unha especie de congro, como se aprecia na folla da xuda
Umbral de tolerancia Para tomate, pemento, cabacia, berenxena ou xuda baixo cuberta, as mostraxes directas sobre a planta realizaranse a nivel da ltima folla ben desenvolvida, observando principalmente as plantas de bandas e de puntos habituais de entrada da praga no invernadoiro. Poderase intervir cando se detecte mis dun adulto de mosca branca por folla ou a presenza dunha especie de congro en follas ou ramallos. En mostraxes indirectas empregaranse trampas cromticas adhesivas de cor amarela, que a que mis as atrae; colocaranse antes do transplante e revisaranse periodicamente.
A instalacin de trampas apegaentas amarelas no interior permite detectar e segui-las evolucins das poboacins de adultos
Control biolxico
a
Encarsia formosa
De entre tdolos inimigos naturais, o axente mis amplamente empregado pola sa maior eficacia no control desta praga o parasitoide Encarsia formosa.
Encasia formosa depositando un ovo na larda de mosca branca
Larvas de mosca branca parasitadas pola avespa E. formosa, que se diferencian por seren de cor negra
A Encarsia formosa unha avespa parasitaria cuxa femia non precisa ser fecundada, xa que pon os seus ovos no interior de larvas de mosca branca (parasitismo). Dez das (a 23C) despois do parasitismo a larva convrtese en pupa. No caso da mosca branca, as pupas que foron parasitadas pola avespa ennegrcense. Mis ou menos dez das despois, unha nova E. formosa adulta sae da pulpa a travs dun orificio redondo. 132
Durante a sa vida unha Encarsia formosa parasita por termo medio 250 larvas de mosca branca (450 como mximo) e mata 30 mis para a sa alimentacin. A cantidade necesaria de E. formosa para un bo control biolxico vara dun mnimo de 20.000, nas mellores condicins, a 300.000 pupas negras por hectreas, nun nmero de ceibas que vara entre 3 e 7, en intervalos de 1 a 2 semanas.
Tipo de tarxeta que contn pupas parasitadas. De cada pupa emerxe un parsito de E. formosa. Colcanse directamente na zona media-baixa da planta (onde se concentra a maior parte de larvas de mosca branca)
Botes de plstico que conteen pupas parasitadas, das cales emerxen avespas de E. formosa. As pupas estn mesturadas cun substrato para facilita-la dispersin
Os formulados comerciais atpanse en forma de tarxetas. No interior de cada tarxeta atpanse adheridas arredor de 100 pupas que se penduran no pecolo das follas baixas-medias da planta, xa que a onde encontran a maior parte das larvas de mosca branca. A modo de orientacin, de maneira preventiva, a dose de aplicacin dunha tarxeta ca 120 m2 de cultivo a intervalos semanais. O control incrementar a dose a 1 tarxeta cada 20-60 m2. Outras formulacins atpanse como pupas ceibas, en doses de 1.000 ou 5.000. As pupas ceibas vrtense nunhas caixias que se poden colocar nos cultivos. En cada caixia depostanse unhas 100 pupas de E. formosa.
Adulto de E. Formosa. As larvas parasitadas son de cor negra
Mediante esta caixia prevense a cada solo dos inimigos naturais durante a sa liberacin
Macrolophus caliginosus Como depredadores comercialzase o chinche Macrolophus caliginosus, que un chinche verde que mide de 2,9 a 3,6 mm. Ten uns ollos vermellos e antenas longas e verdes coa base negra. Depreda varios insectos praga (trips, pulgns, araas vermellas) anda que prefire a mosca branca, tanto en estado de ovo como de larva ou pupa. Por da un adulto pode consumir de 40 a 50 ovos de mosca branca.
Adulto de M. caliginousus, chinche depredador de ovos, larvas e pupas de mosca branca
133
Normalmente aplcase Macrolophus caliginosus no cultivo do tomate, pemento e berenxena para a loita contra mosca branca, combinndoo con Encarsia formosa ou Eretmocerus eremicus. Debido lento desenvolvemento do chinche hai que ceibar o auxiliar con bastante antelacin no invernadoiro. A modo de orientacin, a ceiba durante algunhas semanas e e redor dos focos de mosca branca 5 a 10 Macrolophus / metro cadrado ata a obtencin de 1 a 2 Macrolophus /metro cadrado por todo o invernadoiro. Os formulados comerciais atpanse en botes de plstico con redor de 500 exemplares, con substrato (vermiculita) para facilita-la sa aplicacin. Os chinches dos formulados son todos adultos ou do ltimo estadio larvario. As ceibas de Macrolophus caliginosus realzanse en focos de mosca branca ou nas partes menos frescas do invernadoiro. Outros produtos biolxicos son o parasitoide Eretmocerus sp., que unha avespa parasitadora de larvas de mosca branca igual c E. formosa e, como os patxenos causantes de enfermidades, emprgase Verticillium Iecani e Aschersonia aleyrodis, etc. Medidas culturais dem (araa vermella) Utilizacin de placas apegaentas amarelas no interior, que permiten detectar e segui-las evolucins das poboacins de adultos.
13.1.4. PULGNS (Aphis gossypii, Myzus persicae)

Myzus persicae, coecido vulgarmente como pulgn verde do pexegueiro, unha especie de distribucin cosmopolita e ampla poligaxia, que afecta a case toda a totalidade de plantas cultivadas baixo invernadoiro. O Aphis gossypii ou pulgn de algodoeiro unha especie cosmopolita, polfaga, extendida por zonas clidas e tempers, cun alto poder multiplicativo e de adaptacin. Recoecemento e diagnstico
Formas pteras do pulgn verde do pexegueiro Myzus persicae, que todo verde
Colonia de A. gossypii. Os adultos son de cor negra-azulada. s veces poden ser tamn de cor verde
Myzus persicae: A forma ptera ten unha lonxitude de 1,5 a 2,5 mm e cor verde. A forma alada ten un tamao algo inferior pero coa cabeza e o trax escuros. Aphis gossypii: A forma ptera de 1,4 a 2 mm de lonxitude e coloracin verde escura, verde-azulada ou verde-amarelada. A forma alada de menor tamao e pose unha cabeza e un trax moi escuros. Hospedantes Myzus persicae: como hospedantes primarios, plantas de xnero Prunus, principalmente pexegueiro. Como secundarios, unhas 500 especies, fundamentalmente herbceas, gramneas, solanceas, crucferas, etc. Dentro das hortcolas os seus principais hospedadores son o tomate e o pemento.
134
Aphis gossypii: algodn, ctricos, cucurbitceas (meln, sanda, cogombro, cabacia, etc.), coliflor, crisantemos, roseiras, etc. Bioloxa Os pulgns teen ciclos de vida complicados, con plantas hospedadores primarias e secundarias, anda que en cultivos hortcolas protexidos poden desenvolver todo o ciclo sobre o cultivo. Presentan polimorfismo, con femias aladas e pteras.
Colonia de A. gossypii mostrando variacins de cor
Forma alada de pulgn verde, Myzus persicae
O Myzus persicae unha especie dioica, que ten como hospedante primario as Prunceas, e como secundarios o tomate, pemento, leituga e flores, comportndose como holocclico. En zonas clidas ou en cultivos protexidos presntase como anholocclico. O Aphis gossypii comprtase como anholocclica non presentar formas sexuadas. Multiplcase unicamente por partenoxnese e emprega s hospedantes secundarios (plantas adventicias ou cultivadas). Distribucin As colonias de pulgns disprsanse dentro dos invernadoiros por medio de femias aladas. A distribucin do pulgn en invernadoiro tpica por focos. Sitanse normalmente no envs da folla. A distribucin dentro de lias mis rpida (unhas tres veces mis) ca entre lias. Os principais hospedadores on pemento e tomate, pero tamn flores. As formas aladas localzanse na face das follas superiores e gromos, pero as pteras, tanto en follas novas como nas mis vellas (polo envs), posur maiores niveis de nitrxeno. En solanceas (pataca) localzanse no envs das follas baixas e medias.
Infestacin de A. gossypii nunha flor de pemento
Obser v acins O vento infle no voo das formas aladas. A velocidade de voo dos pulgns de 1m/s. Os longos desprazamentos son ocasionados por correntes de aire. As bandas orientadas s ventos dominantes teen maior probabilidade de aparicin de colonias. Danos indirectos Os pulgns prefiren para se alimentaren os rganos das plantas novas, tenras e en crecemento. Provocan un debilitamento nos rganos afectados que se manifesta por un menor desenvolvemento e amarelamento das follas. Durante a alimentacin inxecta saliva que contn substancias txicas, que en xeral ocasiona deformacins como enmaraamento ou curvaturas nas follas, talos, rganos florais e pequenos froitos.
Danos ocasionados por Aphis gossypii en gromos e follas
135
Danos indirectos
A forma ptera de Myzus persicae o vector mis importante de virose nas plantas, como o virus Y da pataca
Especie de congro que se desenvolve na melaza excretada polos pulgns ensucia follas e froitos
Os pulgns excretan substancias azucradas (melazas) sobre follas, froitas ou outros rganos sobre as que se desenvolven fungos (especies de congros) que reducen os procesos fotosintticos da planta. Os froitos con esa especie de congro e melaza teen peor aspecto e calidade, polo que son comercialmente depreciados. Moito mis importantes son os danos causados pola transmisin de virose, xa que os pulgns son capaces de transmitir e dispersa-los virus CMV (Virus do mosaico do cogombro) e PVY (Virus Y da pataca), etc. Umbral de tolerancia Poderase intervir cando: Non se detecte nivel de parasitismo dabondo e exista presenza de colonias e/ou especie de congro. Tratamentos localizados sobre os primeiros focos. Se o nmero de focos detectados superior a un por cada 1000 metros cadrados, o tratamento poder ser xeneralizado. En caso de se detectar presenza de pulgns canda sntomas de virose, dbese realizar un tratamento e eliminar de contado as plantas afectadas de virose. Control biolxico Os auxiliares que se poden empregar no control biolxico clasifcanse en tres grupos: Depredadores: Chrysoperla carnea, Coccinella septempunctata, Aphidoletes aphidimyza, etc. Parsitos: Aphidius matricariae, Aphidius colemani, Lysiphlebus testaceipes, etc. Patxenos: Verticillium lecanii.
a
Aphidius colemani Parcese bastante Aphidius matricariae e unha avespa parsita de cor negra, con patas marrns. A femia pon un ovo no interior do pulgn co seu ovopositor. A larva de A. colemani devora o pulgn por dentro, empezando polas partes non vitais. Unha femia adulta vive 2-3 semanas, pode producir uns 300 ovos e s pon un ovo por hspede.
Adulto de Aphidius colemani parasitando un fido. Se o pulgn do tamao axeitado e non est xa parasitado, a avespa curva o abdome por debaixo do seu corpo e atravesa o fido co seu ovopositor, depositando un ovo no seu interior
136
Sete das despois do parasitismo, a larva de A. Colemani inmobiliza o pulgn, que o deixa fixo na planta e comeza a inchar. O exterior do pulgn escurcese convertndose na tpica "momia" de cor dourada. Desta momia emerxer un adulto de A. colemani facendo un orificio redondo.
fido inmobilizado e inchado debido parasitamento de A. colemani
Momia de pulgn con orificio de sada da avespa parasitadora de pulgns Apidius colemani
A. colemani parasita fidos adultos e ninfas xneros Aphis e Myzus de pulgn, e pose unha elevadsima capacidade de busca para localiza-las sas presas. Recomndase A. colemani no control preventivo de pulgns, para evita-lo establecemento da praga. En tomate, pemento, cogombro, roseira e crisantemo aconsllanse ceibas preventivas a razn de 0,15 A. colemani por metro cadrado. observa-los primeiros focos de fidos, ou nas trampas adhesivas amarelas, aumentaran as cantidades de introducin a 0,5 - 1 A. colemani por metro cadrado cada semana, en funcin da situacin do cultivo, e como mnimo durante tres semanas. Como complemento desta avespa aconsllase o emprego de depredadores aplicados nos focos da praga, como Aphidoletes aphidimyza. s das semanas de introduci-lo A. colemani, obsrvanse as primeiras momias, o cal indica que o pulgn est a ser parasitado. Aproximadamente s tres semanas pode chegar a un alto nivel de control. Os formulados comerciais presntanse en botes que conteen momias mesturadas con substrato, das que emerxen avespas parsitas.
Ceiba de Ahidius en cultivo de cabacia. Os botes conteen momias mesturadas con substrato para facilita-la sa aplicacin
O contido dos botes pdese aplicar directamente sobre as caixas ou nas caixias de aplicacin. Ademais existen produtos comerciais do parsito Aphelinus abdominalis e de depredadores como o dptero Aphidoletes aphidimuza, cuxa larva succiona os fidos do seu entorno, e a crisopa Chrysoperla carnea, cuxas larvas son moi agresivas e eficientes nos focos de pulgns. Unha larva de crisopa pode comer mis de 50 pulgns da (aproximadamente uns 600 pulgns na sa vida).
Larva de A. aphidimza depredando pulgns
Larva de Chryopa carnea depredando un pulgn
Chrysopa carnea un depredador que non se alimenta unicamente de diferentes especies de pulgns, senn que ademais pode comer trips, araa vermella, mosca branca, etc. 137
No caso de infestacins moi avanzadas aditase controlar coas xoanias Adalia bipuncatata e Harmonia axyridis, que son grandes depredadores de pulgn.
Xoania depredando un pulgn adulto
Medidas culturais dem (araa vermella) Emprego de placas apegaentas amarelas no interior do invernadoiro, que permiten detectar e segui-las evolucins das poboacins de fidos adultos.
13.1.5. MINADORES DE FOLLA (Liriomyza trifolli Burguess)

Dende a sa introducin en Espaa en 1975, a especie Liriomyza trifolli (Burgess, 1880) vn representando unha das pragas chave en cultivos de invernadoiro e, anda hoxe, est considerada a nivel mundial como unha das pragas mis importantes de cultivos de invernadoiro e/ou protexidos. Recoecemento e diagnstico
Adulto da mosca Liriomyza trifolii
Pupa de Liriomyza trifolii sobre a folla
Os ovos son brancos translcidos de 0.25 - 5 mm, e localzanse baixo a epiderme da folla. As larvas incoloras principio pasa a coloracins amareladas segundo se vai desenvolvendo, e acadan os 2.5 - 3 mm de lonxitude. A pupa de coloracin parda e presenta os aneis marcados. O adulto de L. trifolii unha mosca de pequeno tamao (entre 1,5 e 2,5 mm de lonxitude), de coloracin amarela e negra; a femia algo maior c macho, do que se diferenza doadamente pola terminacin do abdome, no que se destaca a cpsula do ovopositor de cor negra. Hospedante un insecto cun marcado carcter polfago (mis de 120 especies vexetais). Destacan os ataques en plantas hortcolas, principalmente tomate, pemento, meln, porro, cebola, apio, pataca, etc., ademais de gran parte das hortalizas e dun bo nmero de plantas florais e ornamentais. L. trifolii multiplcase sobre malas herbas (Sonchus, Solanum nigrum, Senecio sp., etc.) que se asocian cultivo do tomate. Bioloxa e observacins Os adultos alimntanse das follas dos vexetais; para esto, as femias realizan pequenas fendeduras na superficie foliar co seu aparello xenital, succionando entn os contidos celulares co seu aparello bucal. Estas fendeduras "alimenticias" teen forma redondeada, a diferenza das que emprega para deposita-los ovos, que quedan semi-incrustados na superficie da folla, que son alongadas. As larvas que se alimentan da folla, por debaixo do parnquima foliar e por medio, comezan a escava-la galera ou "mina" (que d lugar seu nome vulgar) coa axuda do seu pequeno garfo. En zonas de clima clido ou en cultivos protexidos esta especie pdese multiplicar de forma constante. 138
Danos directos Os danos orixinados polos adultos o se alimentaren e realiza-la posta non teen tanta transcendencia no caso do tomate ou o pemento, pero si en produtos aproveitables polas sas follas, coma a leituga, e tamn nas flores, xa que produce unha depreciacin comercial nas plantas afectadas. Estas feridas poden favorece-la instalacin de fungos patxenos.
Logo de deposita-los ovos baixo a superficie das follas, as larvas constren minas sinuosas final das cales se atopa o insecto
Pequenas picaduras "alimenticias" en follas, realizadas por Liriomyza, nas que succiona os contidos celulares
De tdolos xeitos, os danos producidos polas larvas afectan larva reduci-la capacidade fotosinttica, repercutindo polo tanto na producin. Cando os ataques se producen no viveiro ou sobre plantas novas, poden ser bastante graves; incluso poden retrasa-lo desenvolvemento das plantas ou producrlle-la morte. Mtodo de mostraxe e umbral de tolerancia Observaranse semanalmente, en 20 puntos cada 1000 metros cadrados, cinco follas a nivel da ltima folla ben desenvolvida, anotando a presenza de picaduras nutricionais, primeiras minas ou adultos. Para a deteccin das primeiras moscas minadoras aconsllase colocar trampas adhesivas amarelas. A investigacin ten demostrado que se atrapan mis adultos colocando as placas horizontalmente e preto do solo. O umbral de tolerancia establcese na presenza dos primeiros adultos, observacin de picaduras nutricionais ou primeiras minas. Mtodos de control O control qumico de L. trifolii amosouse difcil e problemtico pola particular bioloxa do insecto, as como pola sa facilidade en desenvolver resistencias s praguicidas empregados. Por isto, unha boa alternativa emprego dos agroqumicos foi o uso de inimigos naturais do dptero que sexan quen de controla-las sas poboacins mantndoas a niveis que non sexan nocivos para os cultivos. Control biolxico De entre os parasitoides susceptibles de ataca-la Liriomyza trifolii, destacan diversas especies de Himenpteros das cales destacan as avespas parsitas Diglyphus isaea e Dacnusa sibirica. Vexamos un exemplo:
a
Control biolxico mediante Diglyphus isaea
Aplcase Diglyphus isaea para a loita biolxica contra a mosca minadora en tomate, pemento, meln, xerbeira, crisantemo e outras hortcolas e ornamentais en cultivos protexidos. Os adultos deste insecto miden 1.5 mm e o seu corpo de color verde moi escuro, con reflexos metlicos.
139
Adulto da avespa Diglyphus isaea
Ovo de D. isaea sobre larva de Liriomyza
Diglyphus isaea un ectoparasitoide de larvas do minador, dicir, a femia deposita o ovo no exterior da larva do segundo ou terceiro estadio do minador. As femias realizan a aposta no interior da folla, p da larva do dptero minador, que previamente se paralizara. eclosionar o ovo, a larva neonata do parasitoide atopa doadamente a larva paralizada do minador da que empeza a alimentarse.
Piares de proteccin da larva de D. isaea
A larva de minador parasitada por D. isaea escurece
A larva de Diglyphus (antes de pupar) constre cos seus excrementos de 6 a 8 piares verticais para manter separadas as paredes da galera e protexer a futura pupa no lugar no que esta se desenvolve. Estes piares, moi caractersticos e de cor negro, son visibles a travs da folla. O ciclo compltase coa aparicin do adulto, o cal emerxe exterior perforando a galera. Unha caracterstica moi imporante de D. isaea, que aumenta o seu valor como axente de control biolxico, ademais a sa accin depredadora. Este produce mortandade sobre as larvas de minador para se alimentar, xa que a femia "pica" reiteradamente esas larvas e absrbelle-lo suco ata se produci-la morte. Un adulto de Diglyphus vive dende 10 das (a 25C) a 32 das (a 20) e pon un total de 200-300 ovos. A 20C mata aproximadamente 70 larvas para a sa alimentacin. Recocese unha larva pola galera curta. Os formulados comerciais ofrcense en botes de plstico con 250 adultos. Para realiza-la ceiba brense os botes e distribense as avespas parsitas camiando entre as lias do cultivo a razn de 0,1 ind./ metro cadrado (normal) ou de 1 ind./ metro cadrado (curativa). necesario efectuar introducins repetidas, cada 2-3 semanas, ata acadar un 70% aproximadamente as larvas parasitadas.
Envase de plstico utilizado para a comercializacin de Diglyphus
13.1.6. EIRUGAS (Heliothis armigera Hbner, Autogrpha gamma, Spodoptera littoralis,)

Estes noctidos estn entre as pragas mis prexudiciais nos cultivos de todo o mundo, pola sa gran voracidade e dificultade de control, e por atacar a plantas de gran valor econmico nas sas partes mis valiosas, froitas ou cpsulas. 140
Eiruga do tomate, Heliothis armigera
Rosquilla negra Spodoptera littoralis
Larva de plusia Autographa gamma
EIRUGA DO TOMATE (Heliothis armigera): os ovos esfricos, depositados de forma illada, de cor branca e con estras na superficie miden aproximadamente 0,5 mm. A eiruga a coloracin variable e fondo verde, mis raramente pardusco. Fase larvaria de 5 a 7 estados e con lonxitude mxima de 30 a 40 mm. A pupa de 20 a 25 mm, e cor pardo avermellado. Os adultos miden 20 mm e de 35 a 40 mm de envergadura; as femias son de cor branca tirando a marrn claro e os machos verdosos. PLUSIA (Autographa gamma): os ovos, illados ou en grupos, son de cor brancuzca e presentan estras verticais. A larva acada de 3,5 a 4 cm de lonxitude. engrosada de cara final, e dunha cor verde intensa, s veces azulada. Na sa parte dorsal pdense apreciar 6 lias delgadas brancas e sinuosas na parte dorsal. A pupa marrn e mide uns 21 mm. O adulto acada de 4 a 4,5 cm de envergadura. Son de cor marrn clara pero con mltiples manchas, de tons grises, negros e brancos. HOSPEDANTES Especies polfagas que poden atacar a un alto nmero de plantas cultivadas. As mesmo, o nmero de especies de malas herbas e plantas espontneas sobre as que pode alimentarse alto. Sobre cultivos hortcolas pdense atopar sobre pemento, tomate, berenxena, cogombro, cabacia, caravel, etc. Mtodo de mostraxe e umbral de tolerancia Recomndase a realizacin de mostraxes semanais. A colocacin de trampas de feromonas sexuais e trampas de luz pode axuda-la deteccin dos primeiros voos de adultos e tamn como mtodo de control. O umbral de tolerancia baixo. importante vixia-los primeiros estados de desenvolvemento do cultivo, xa que os ataques son moi graves e poden ser irreversibles afectar a gromos e talos. Danos e importancia Eiruga negra (Heliothis armigera): as eigas alimntanse de follas, floras e gromos que orixinan un debilitamento xeneralizado da planta. O dano principal debido introducin das eirugas dentro dos froitos (pemento, tomate,), que ademais de esburaca-los froitos e aparece-lo interior comido, dan lugar a podremias Plusia (Autographa gamma): os danos mis graves son orixinados polas larvas mis desenvolvidas, que devoran as follas, o cal pode ser particularmente grava en plantas nos seus primeiros estados de desenvolvemento. Ademais poden ataca-los froitos. 141
Danos provocados en froitos por rosquilla negra, Spodoptera litoralis
Danos producidos pola eiruga Heliothis armigera en froitos e follas de pemento
Comeduras producidas por Spodoptera exigua en follas de pemento
Rosquilla negra (Spodoptera littoralis): a sa actividade fundamentalmente nocturna: cando se molesta a unha larva, esta dixase caer e trase en forma circular, de a o seu nome. Os danos causados polas eirugas que devoran follas (e aveces flores ou froitos) con avidez. Mis adiante comen follas enteiras producindo graves defoliacins podendo tamn roe-los talos, chegando a perforar galeras. Umbral de tolerancia e mtodos de mostraxe
A trampa mis apropiada para realiza-lo monitoreo das eirugas praga a trampa para trazas
Adulto de rosquilla Spodoptera littoralis
negra
Adulto da eiruga negra Heliothis armigera
Empregaranse trampas con feromonas sexuais para a monitorizacin dos noctidos e a elaboracin de curvas de voo. A trampa mis apropiada para o monitoreo desta praga a trampa para trazas, en cuxo interior se colocar unha pastilla de DDVP para que os insectos atrapados morran. O umbral de tolerancia establcese no momento de mximas capturas, no caso de curvas de voo, ou cando se detecte a presenza de ovos, larvas ou danos recentes. Control integrado Os noctidos desenvolven rapidamente resistencia s produtos qumicos, polo que se estn ensaiando mtodos de loita biolxica.
a
Control biolxico
Ente os inimigos naturais podemos encontrar algns depredadores e parsitos eficaces no control de noctidos praga. Dentro dos depredadores xeneralistas existen diversas especies que exercen como depredadoras de ovos e larvas anda que cunha incidencia baixa, tales como Chrysoperla carnea, Coccinella septempunctata, Orius spp.). Respecto dos parasitoides, cmpre dicir que anda que son numerosos en cultivo aire libre, nos cultivos baixo invernadoiro s destacan Hyposopter didymator e Sinophorus sp. como parsitos de ovos e larvas, pero con porcentaxes moi baixas de parasitismo. Existen ademais preparados de parsitos de ovos Trichogramma evanescens para a sa utilizacin en control de Heeliothis, Autographa gamma e Ostrinia nubilalis.
142

b
Insecticidas de orixe biolxico As eirugas combtense efectivamente co insecticida de orixe bacteriana Bacillus thuringiensis var. Kurstaki, que se debe aplicar nos primeiros estadios de desenvolvementos, alternndoo con outros produtos para evitar resistencias. Tamn son efectivos os IGR (reguladores da medra): hexalumurn, teflubenzurn, etc., que acta por inxestin sobre os estados larvarios.
Eiruga Spodoptera spp. afectada por IGR (regulador da medra) na folla de pemento
As eirugas combtense efectivamente co insecticida de orixe bacteriano Bacillus thuringiensis var, Kurstaki, que se debe aplicar nos primeiros estados de desenvolvemento, alternndoo con outros produtos para evitar resistencias. Tamn son efectivos os IGR (reguladores da medra): luferurn, teflubenzurn, etc., que acta por inxestin sobre os estados larvarios. Estes IGR actan fundamentalmente pro inxestin, interferindo na sntese de quinita. O seu efecto tanto mis rpido canto maior sexa a dose inxerida pola eiruga: se a dose dabondo, morren antes da seguinte muda; se menor, non poden desprenderse do exuvio e morren durante a muda. Outro IGR, Azadiractin un insecticida vexetal que ten efectos sobre tdolos estados larvarios e pupais da eiruga do tomate (Heliothis armigera) e a rosquilla negra (Spodoptera littoralis), pero non ten efectos sobre ovos nin adultos. Acta por contacto e inxestin interferindo nos procesos de muda. As larvas afectadas deixan de comer e morren.
c
Loita qumica racional
Son especies difciles de combater cando as larvas son de gran tamao, pois mostran unha notable resistencia natural maiora dos praguicidas. moi importante polo tanto combatela cando as eirugas son pequenas. Os tratamentos pdense localizar en pulverizacin total, con insecticidas autorizados en producin integrada e nas doses recomendadas, ou con cebos envelenados. Recomndase o emprego de cebos a base de insecticida, salvado, azucre ou melaza e auga, esparexidos p das plantas, a ltima hora da tarde para evitar que reseque.
d
Medidas culturais
Colocacin de mallas nas bandas do invernadoiro; vixia-las rachaduras do plstico para dificulta-la entrada de adultos. Elimina-las malas herbas, antes de implanta-lo cultivo. Tanto en invernadoiro como aire libre dbese tratar de coecer as pocas de voo das poboacins praga. A colocacin de trampas de feromonas e trampas de luz pode axudar deteccin dos primeiros voos de adultos e tamn como mtodo de control.
13.1.7. MILDEU en tomate (Phytophtora infestans (Mont.) de Bary)

Esta enfermidade, orixinaria de Mxico, foi introducida gradualmente en Amrica Central, Europa e Estados Unidos, e actualmente atpase estendida por todo o mundo. o mesmo patxeno que ataca pataca. Danos e importancia Ataca parte area da planta e en calquera etapa de desenvolvemento. En "follas" aparecen manchas irregulares de aspecto aceitoso que rapidamente necrsanse e invaden case todo o fololo; no envs aparece un velo branquecino. En "talo" aparecen manchas pardas que se van agrandando e que normalmente acaban por circundalo. Afecta a "froitos inmaturos", manifestndose como grandes manchas pardas de superficie e contorno irregular que se localizan na metade superior do froito. 143
Dano producido por Phytophtora infestans nos froitos de tomate; as manchas de cor parda e forma irregular localzanse na metade superior do froito
Aspecto dun ataque grave producido por Phytophtora infestans nunha planta de tomate
HOSPEDANTES Este fungo o axente causal do Mildeu da pataca e do tomate, pero afecta a outras especies de solanceas. Influencia de factores externos O modo de dispersin do mildeu mediante a choiva, vento, rego por aspersin, orballo e gotas de condensacin. As condicins favorables para o seu desenvolvemento son humidade relativa elevada superior 90% e temperaturas comprendidas entre 10 e 25C. As noites fras e os das moderadamente clidos, cunha forte humidade, favorecen a extensin deste parsito. Pola contra, unha atmosfera seca e as temperaturas prximas a 30C destreno.
Danos provocados por Phytophtora infestans en talos
Umbral de tolerancia Realizaranse mostraxes semanalmente. Dbese tratar cando se detecten plantas cos primeiros sntomas e condicins favorables para o seu desenvolvemento de HR: 90% e temperaturas entre 10-25 C. En parcelas con antecedentes da enfermidade, poderanse realizar tratamentos preventivos en poca de risco a criterio do tcnico responsable, baseados en condicins climticas e estados de desenvolvemento da planta. Control integrado Mediante o control qumico racional, empregando materias activas autorizadas en producin integrada, e seguindo os criterios de intervencin anteriormente expostos. En tratamentos curativos dbese aplicar unha materia sistmica mis unha de contacto, e non repetir os mesmos sistmicos mis de das veces. Control cultural Os mtodos preventivos como a ventilacin evitarn as condicins ambientais favorecedoras do desenvolvemento da enfermidade (auga libre sobre o cultivo). Empregar substrato san, desinfectado, a turba dos sementeiro debe ser renovada periodicamente. Usar sempre sementes tratadas e certificadas. Limita-lo uso de regos e o abonado nitroxenado. Eliminar plantas enfermas e froitos afectados durante o cultivo e en especial final do mesmo. 144
13.1.8. MILDEU da leituga (Bremia Iactucae Regal).

Os ataques de Bremia iactucae son especialmente importantes en zonas hmidas, tanto en cultivos aire coma en invernadoiro. Danos e importancia
Danos producidos por Bremia Iactucae na face de follas de leituga
Aspecto da peluxe branquecina e poeirenta provocada por B. Iactucae no envs das follas
Os primeiros sntomas poden aparecer en sementeiro sobre cotiledns, que unha vez infectados amarelan, secan e morren prematuramente. Sobre as follas externas do gromo aparecen zonas mis ou menos grandes claras, que logo amarelan e acaban por escurecer e necrosarse. O contorno destas manchas anguloso e limitado polas nervaduras. Na zona atacada, e sobre todo na parte do envs, frmase como un filtro branco-fariento constitudo polas frutificacins do fungo. Hospedantes O B. Iactuacae desenvlvese nun gran nmero de plantas da familia Compostas, tanto cultivadas como silvestres, pero sobre leituga onde provocan os maiores danos. Umbral de tolerancia e control dem mildeu do tomate. Dbese respectar escrupulosamente o prazo de seguridade. importante combater esta enfermidade durante os primeiros perodos vexetativos, e sobre todo na fase de sementeiro.
Ataque forte de B. Iactuacae nas follas exteriores dunha leituga
Control cultural dem mildeu do tomate.
13.1.9. ODIO (Leveillula taurica (Lev.) Arnaud)

unha micose bastante endmica en case todo o mundo. Ataca a mis de 1000 especies, entre elas solanceas, cucurbitceas, malvceas e incluso especies arbreas. Danos e importancia
Tpico micelo abrancazado de odio no envs das follas en cultivo de pemento
Forma das manchas amareladas, causadas por Leviullula taurica, na face de follas de tomate
145
Obsrvanse na face das follas unhas manchas amareladas que se necrosan polo centro, debaixo das cales pode verse un micelio abrancazado no envs que desaparece ser arrastrado polos dedos. Ataques fortes provocan que o tamao e o nmero de froitos da mesma planta dimina, as como producirlle a morte. Hospedantes En plantas hortcolas, Leveillula taurica ataca o tomate, pemento, berenxenas, cucurbitceas. As familias con maior nmero de especies susceptibles son compostas e cucurbitceas en plantas silvestres, e solanceas en plantas cultivadas. Influencia de factores externos As temperaturas elevadas favorecen o desenvolvemento do patxeno, situndose o rango de temperaturas entre 10C e 35C, sendo a situacin ptima unha temperatura arredor dos 26C, e unha humidade relativa do 70%. O odio propgase a longas distancias a travs do vento. Umbral de tolerancia Realizaranse mostraxes semanalmente; para isto observaranse en 25 puntos cada 10.000 metros cadrados a aparicin de sntomas nas follas. O umbral de intervencin establcese cando se detecte a presenza de plantas cos primeiros sntomas e existan condicins ambientais favorables para o seu desenvolvemento HR: 70% e temperaturas entre 10-35 C, cun ptimo de 26C. Para leituga e xuda, nas parcelas con antecedentes da enfermidade poderanse realizar tratamentos preventivos en pocas de risco a criterio do tcnico responsable, baseados en condicins climticas e estado de desenvolvemento da planta, e s con xofre en tomate e pemento. Control integrado Mediante o control qumico racional, empregando materias activas autorizadas en producin integrada, seguindo os criterios de intervencin anteriormente expostos. Non se debe empregar mis de das veces consecutivas a mesma materia activa (ags xofre), para evita-la aparicin de cepas resistentes. Prcticas culturais Xa que vive sobre mltiples especies cultivadas e adventicias, dbense eliminar malas herbas e restos de cultivo. Material vexetal san.
13.1.10. PODREDUME GRIS (Botrytis cinerea Pers.)

Botrytis cinerea un fungo moi polfago, que se desenvolve especialmente baixo condicins de alta e persistente humidade. Constite un dos axentes mis importantes causante de graves perdas en plantas hortcolas. Danos e importancia
Os primeiros puntos de infeccin provocados por B. Cinerea en xuda son as follas e flores. Aspecto do caracterstico feltro cor gris cinza en froito e folla de xuda
s veces as infeccins principais proceden do solo. Neste caso, os primeiros ataques danse na zona do pescozo da leituga, provocando a cada das follas exteriores solo
146
En leituga, anda que os danos importantes se presentan no estadio adulto, C. Cinerea pode causar enfermidades en plntulas nos sementeiros ou inmediatamente despois do transplante. O sntoma inequvoco da sa presenza o desenvolvemento sobre os tecidos parasitados dun abundante micelio de cor gris cinza que xera enorme cantidade de esporas. As plantas novas de leituga teen maior sensibilidade a nivel do pescozo e cando est formado o corazn. En xuda produce podremia branda. Os primeiros puntos de infeccin son as follas e as flores, anda que tamn ataca os froitos. Os danos importantes presntanse no estado adulto, xa que poden provoca-lo murchamento das plantas y sobre os rganos afectados desenvlvese a caracterstica masa griscea.
Aspecto da podremia branda producida por B. cinerea en froitos e follas de tomate
Sndrome da mancha pantasma provocada por B. Cinerea en tomate
En tomate son caractersticos dous sndromes causados por B. Cinerea: podremia branda e mancha pantasma. A podremia branda pode afectar a follas, tallos e froitas. A invasin das follas prodcese nos puntos nos que se depositan os clices infestados desprendidos das flores. Os talos poden quedar anelados por esta invasin progresiva ou por infeccins en cicatrices de poda mal realizada. En froitos produce unha podremia branda nos que se observa o micelio gris do fungo, que adoita comezar cunha invasin primaria do cliz ou a travs de fendeduras ou picaduras de insectos. A mancha pantasma un sntoma pouco comn que corresponde a ataques abortados. Arredor dun mnimo punto necrtico central aprciase un fino anel descolorado de 5 a 10 mm de dimetro que adquire tonalidades brancas sobre o froito verde, e amarelas sobre o froito maduro. Hospedantes un fungo cosmopolita e polfago que pode actuar como saprfito ou como parsito sobre mis de 200 plantas diferentes, entre as especies de cultivos hortcolas de invernadoiro destaca pola sa susceptibilidade en berenxena, leituga, pemento, tomate, xuda e cogombro. Influencia dos factores externos Altas humidades e temperaturas mis ben frescas, de 5 a 18C favorecen o seu desenvolvemento e a formacin do seu caracterstico micelio de cor gris cinza sobre as zonas parasitadas. A velocidade de propagacin variable segundo as temperaturas, de maneira que o desenvolvemento acadado durante 6 das a 6-7C equivalente de 2 das a 16-18C. Umbral de tolerancia Realizaranse mostraxes semanalmente. O umbral de intervencin establcese cando se detecte a presenza de plantas cos primeiros sntomas e existan condicins favorables para o desenvolvemento do fungo HR: 95% e temperaturas entre 17 e 23 C. En parcelas con antecedentes da enfermidade, poderanse realizar tratamentos preventivos en poca de rego a criterio do tcnico responsable, baseados en condicins climticas e o estado de desenvolvemento da planta. 147
Control integrado Mediante o control qumico racional, empregado materias activas autorizadas en producin integrada, seguindo os criterios de intervencin expostos anteriormente. Prcticas culturais Evita-la presenza de auga libre sobre o cultivo. En tomate e pemento: Aplicar pastas funxicidas nos talos. Con baixo risco (HR baixa) empregar funxicidas xerais. Se o risco elevado (HR alta, elevada concentracin de inculo) hai que empregar funxicidas especficos.
13.1.11. FUNGO da xuda (Uromyces appendiculatus Pers.)

O fungo da xuda atpase estendido por todo o mundo. Trtase dun fungo autoico, por realizar todo o seu ciclo na mesma planta hspede. Danos e importancia Manifstase por manchas amareladas na face das follas que se corresponden no envs con manchas pardas. No interior destas manchas xorden pstulas de cor parda principio que se van ennegrecendo co tempo, e que desprenden abundante po. O ataque tamn afecta a talos e incluso s casulas.
Tpicas pstulas amarelentas no envs de follas de xuda, que conteen ecidiosporas do fungo da xuda.
Umbral de tolerancia e control Realizaranse mostraxes semanais, observando en 25 puntos cada 1.000 metros cadrados a aparicin de sntomas nas follas. O umbral de intervencin establcese cando se detecte a presenza de plantas cos primeiros sntomas e existan condicins ambientais favorables para o seu desenvolvemento de alta humidade e temperaturas de 17-23 C. Control integrado Mediante o control qumico racional, empregando materias activas autorizadas en producin integrada, seguindo os criterios de intervencin expostos anteriormente.
148
13.2. POLINIZACIN NATURAL DE CULTIVOS

13.2.1. Introducin
Para poder colleitar froitos dunha planta, na maiora dos casos, a polinizacin indispensable, xa que trala fecundacin cando as sementes e o froito empezan a se desenvolveren. Unha flor pdese polinizar polo vento, por diversos insectos, como as abellas melferas, as moscas e tamn os paxaros.
Abelln polinizando unha flor de tomate, un dos cultivos mis problemticos neste senso. Os abellns non son especies agresivas, e teen maior capacidade polanizadora cs abellas
As vantaxes mis inmediatas que os abellns ofrecen son que voan incluso con baixas temperaturas a partir de 6-8 C e en das anubrados, polo que poden ser empregados no inverno
Nos cultivos exterior, o vento o principal axente que facilita a polinizacin, pero dentro do invernadoiro, non existiren correntes de aire, preciso empregar tcnicas alternativas. O emprego de hormonas est restrinxido en producin integrada e anda que se intentaron moitas tcnicas de polinizacin, sobre todo con ventiladores e vibradores, o mellor sistema dentro dun invernadoiro mediante o emprego de abellns.
Os cultivos mis indicados para as colmeas son tomate, berenxena e pemento, nos que se consegue maior producin e maior calidade dos froitos
O abelln un gran polinizador; poliniza tdolos cultivos da abella e, a maiores, os de tomate e berenxena, os cales non poliniza a abella. En canto dinmica do abelln, existe unha gran confusin: moita xente cre que vai de flor en flor e leva o pole dunha a outra, pero non as. O abelln poliniza mediante o movemento das sas s; crea unha certa corrente de aire que traslada o pole e calla na flor, efectuando un callado ptimo e unha producin excelente.
O uso de abellns reduce a aplicacin de produtos qumicos, fomentando a loita biolxica
A flor do tomate non produce nctar, polo que as abellas non o polinizan. O abelln especialmente axeitado para a polinizacin de cultivos dentro ou fra do invernadoiro
149
En Espaa comezou o seu emprego en Almera e Murcia no ano 1991, co obxectivo da polinizacin en tomate, pemento, berenxena, cabacias e algunhas clases de xudas. Tendo en conta que os insecticidas e pesticidas son o peor inimigo destes polinizadores, hai insecticidas totalmente prohibidos mentres as colmeas permanezan dentro do invernadoiro; en cambio hai outros tolerables: nese momento cando hai que saca-las colmeas fra algns das. Tamn existen algns insecticidas totalmente inofensivos. Polo tanto, o uso de abellns reduce a aplicacin de produtos qumicos. Ademais, moitos produtos deben substiturse por produtos menos danios para o medio ambiente. Nas zonas nas que se empregan abellns para a polinizacin de cultivos, ntase que hai un aumento considerable do uso de inimigos naturais contra os insectos prexudiciais dos cultivos.
13.2.2. Vantaxes do uso de colmeas con abellns.

Grande actividade. Voan incluso con baixas temperaturas, a partir de 6-8 C e en das anubrados, polo que poden ser empregados no inverno. Posibilidade de polinizar flores de tomate e berenxena e maior capacidade polinizadora cs abellas. Os abellns poden substitur completamente a polinizacin manual e o emprego de hormonas, o que acarrea unha diminucin da man de obra. Maior producin e calidade superior dos froitos, principalmente en cultivos de tomate e pemento. Grande homoxeneidade de polinizacin en todo o invernadoiro.
13.2.3. Manipulacin das colmeas

As seguintes directrices son especficas para polinizar tomate, o cultivo que, polo de agora, est sendo maiormente polinizado por abellns. Emprazamento e poca de emprego As colmeas dbense situar repartidas homoxeneamente no invernadoiro, protexidas de temperaturas exteriores extremas, e non tapadas polas plantas ou estruturas do invernadoiro. A introducin no invernadoiro pdese facer dende o momento en que aparecen as primeiras flores. Densidade e duracin das colmeas De maneira xeral, suficiente unha colmea para polinizar entre 2.000 e 2.500 metros cadrados de cultivo durante 6 a 8 semanas, anda que se recomenda unha primeira introducin de 4 a 5 colmeas por hectrea. O nmero de colonias necesarias depende do tipo de invernadoiro o tnel, da estacin do ano, da variedade de tomate ou cultivo, da densidade de plantacin e da presenza de flores, entre outros factores. Combinacin de produtos fitosanitarios e colmeas de abellns. Sempre que sexa posible, dbense retirar as colmeas o da interior a calquera tratamento con produtos fitosanitarios, e estas non volvern ser colocadas no invernadoiro ata pasado o prazo de persistencia correspondente. Hai unha serie de produtos compatibles co uso dos abellns. Non obstante, recomndase pechar a tapa das colmeas mentres se realiza o tratamento. O recomendable solicitar asesoramento tcnico antes de aplicar calquera produto.
Disposicin de colmaes de abellns en invernadoiro para a polinizacin de tomate
150
13.3. ESPECIFICACINS TCNICAS EN CULTIVOS EXTENSIVOS

13.3.1. ESCARAVELLO DA PATACA (Leptinotarsa decemlineata)
Trtase dun coleptero crisomlido procedente de Estados Unidos, que foi unha das pragas agrcolas mis graves deste sculo. Bioloxa e observacins
Detalle dun adulto de L. decemlineata e a sa posta. Os litros amarelos con lias negras son inconfundibles e caractersticos do escaravello da pataca
As larvas de escaravello da pataca son gordechas e amarelas ou alaranxadas, cunha dobre fila de manchas negras laterais
O insecto adulto mide 1 cm de lonxitude, ten forma oval e de cor amarelada nunhas partes e encarnado noutras, con manchas e raias negras. Os ovos son de cor amarela e de forma alongada; o seu tamao maior dun milmetro e agrpanse e fxanse por un dos seus extremos envs das follas da pataca. As larvas desenvolvidas miden entre 10 e 15 mm de lonxitude. Pasan por catro estadios e o seu corpo de cor encarnada, cunha dobre fila de manchas negras en ambos costados do abdome. Danos indirectos Os danos producidos polo escaravello, pero principalmente polas larvas, son espectaculares, xa que chegan a devorar e a destru-las follas, os gromos e os talos tenros, dando lugar paralizacin de desenvolvemento dos tubrculos. Os ataques producidos non inflen na calidade da pataca, que segue a ser apta para o consumo, pero a conta da colleita menor. Mtodo de mostraxe e umbral de tolerancia Realizarase semanalmente, en 5 talos en 5 sitios diferentes da plantacin ( dicir, 25 talos por plantacin). Cntase o nmero de adultos, larvas pequenas (1 e 2 estadio) e larvas grandes (3 e 4 estadio) en cada un dos talos. O umbral de intervencin para o tratamento establcese cando a media dos individuos por talo sexa de: 0,5 adultos / talo 4 larvas pequenas (1 e 2 estadio) / talo
A elevada capacidade de multiplicacin e a voracidade do escaravello da pataca poden acabar con toda a parte area da planta en pouco tempo
1,5 larvas grandes (3 e 4 estadio) / talo
151
Control integrado
a
Control con insecticidas de orixe biolxica
Como produtos recomendados en control integrado, recomndase o insecticida de orixe bacteriano Bacillus thuringiensis, que se debe aplicar nos primeiros estadios de desenvolvemento de Leptinotarsa decemlineata, alternndoo con outros produtos para evitar resistencias. Como IGR (reguladores do crecemento) recomendable o Clorfluazuron, que tamn ata por inxestin sobre os estadios larvarios. Loita qumica racional Baseada no emprego de materias activas autorizadas en producin integrada, nas doses recomendadas superar o umbral de tolerancia.
b
13.3.2. PULGN DA PATACA

Os pulgns son especies de distribucin cosmopolita e ampla polifaxia, que afectan a case a totalidade de plantas cultivadas, tanto aire libre como baixo invernadoiro. Posen un alto poder multiplicativo e de adaptacin. Son varias as especies de pulgns que poden desenvolverse dobre as follas, talos ou partes mis novas da pataca (Myzus persicae, Aphis frangulae, Aulacorthum solari, Macrosiphum euphorbiae) Danos directos Os tidos poden causar danos de diversas maneiras: co seu estilete extraen nutrientes das plantas, e as debiltanas. As infestacins das follas darn lugar logo sa deformacin. Excretan o exceso de azucre consumido como melaza, sobre a que medran os fungos da especie de congro.
Aspecto dunha colonia de pulgns (Macrosiphum euphorbiae)
Sen dbida, os mis importantes son os danos indirectos, xa que algunhas especies son vectores de enfermidades vricas, coma o "Virus Y" da pataca. Mtodo de mostraxe Dende o momento da xermolacin dbense iniciar controis semanais sobre 50 follas elixidas da seguinte maneira: En 10 zonas da plantacin seleccionar 5 plantas en filas diferentes, elixindo 1 folla da parte media da planta. Ademais, opcionalmente poderanse colocar trampas engomadas amarelas e trampas engomadas amarelas de auga, contando semanalmente as capturas existentes, o que contribe deteccin do pulgn.
As trampas engomadas amarelas colcanse no campo con marcos de madeira ou estacas de caa. Tralo aporque instlanse as trampas, cunha densidade de 20 a 40 trampas por hectrea nos casos de deteccin e seguimento
Umbral de tolerancia Poderase realizar unha intervencin cando: dende a xermolacin ata o inicio da tuberizacin, 2 pulgns / folla dende o inicio da tuberizacin ata 2 semanas antes da morte do talo: 4 pulgns / folla dende as 2 semanas da morte do talo: 10 pulgns / folla 152
Control integrado Os mtodos de control deben respectar no posible s numerosos inimigos naturais. No caso do control biolxico de pulgn, cmpre dicir que se comercializan numerosos axentes para ser empregados en cultivos de invernadoiro, contrario que para os cultivos aire libre.
a
Control biolxico Harmonia axyridis un excelente depredador de pulgns que pertence familia dos Coccinlidos. Tanto a larva como o adulto consumen gran parte de pulgns. Un adulto pode chegar a vivir 6 meses, e se dispn de comida dabondo, pode pr ata 3.800 ovos. As larvas como os adultos de Harmonia poden consumir ata 150 pulgns por da. Xeralmente, Harmonia pode ser empregada contra calquera especie de pulgn na maiora dos cultivos, tanto en invernadoiro como aire libre. As larvas de Harmonia introduciranse cando a poboacin de pulgns non anda demasiado alta. Non se debe agardar a que a poboacin sexa moi grande. Aconsllase realizar unha nica ceiba sobre as reas afectadas.
Adulto de depredador Harmonia axyridis, excelente depredador de pulgns
Os tratamentos realizaranse con produtos qumicos autorizados para producin integrada e s doses recomendadas, anda que non supoen un medio de loita efectiva contra o virus "Y" da pataca. A nica maneira de reduci-los danos o emprego de semente de calidade certificada libre de virus.
13.3.3. TRAZA DA PATACA (Phthorimaea operculella Zell.)

de orixe americana, pero estendeuse por todo o mundo. Ataca a todo tipo de solanceas e especialmente pataca. Os seus ataques son moi importantes porque a eiruga vive nos tubrculos e os danos manifstanse nas patacas que se gardan nos almacns. Recoecemento e diagnstico
Adulto de P. operculella
Aspecto das larvas e danos producidos polas eirugas de P. operculella en tubrculos
O adulto ten unha lonxitude que non acada o centmetro, con s de cor gris con manchas negras que terminan en flecos. A larva branca-roscea, cos extremos escuros. Pupan dentro dun abrocho de cor clara. Os ovos son ovais e de cor branca principio e escurcense despois. Bioloxa e observacins As femias son de hbitos crepusculares. Para face-la posta prefiren os tubrculos de patacas, pero tamn poden facela na parte area e en outras solanceas. A larva penetra na planta e vive como minadora en follas e talo. Nos tubrculos inicia as galeras nas bases dos gromos. Dentro do tubrculo, a eiruga inicialmente escava galeras superficiais e despois mis profundas. final do desenvolvemento adoita abandona-la galera para crisalidar, anda que tamn pode facelo no interior do tubrculo. 153
A "pombia" natural de rexins clidas, polo que s voa con temperaturas moi altas. Nos sitios con maiores temperaturas, como os almacns, o ciclo reptese durante o inverno, e en condicins mis fras, coma no campo, inverna en forma de pupa nos restos de cultivo. Danos indirectos
As larvas da "pombia" comen no interior das follas, barrenan gromos, talos e tubrculos
Dano causado nos tubrculos. As larvas raspan a casca dos tubrculos e logo mtense no interior para se alimentaren, producndolles tneles que a veces se podrecen
Os danos que causa na parte area son insignificantes. Nos tubrculos de pataca almacenada, os danos poden ser moi importantes. As patacas podrecen polo ataque de fungos e bacterias do solo, que se desenvolven nas galeras abertas polas eirugas. Umbral de tolerancia Se se empregan trampas de feromonas sexuais para o control de adultos, dbense realizar tratamentos nos mximos das curvas de voo. Control integrado Unha forma de combater a traza elimina-los machos, o que se consegue atrandoos, capturndoos e matndoos por medio de trampas con feromonas sexuais ou trampas de luz. Para a deteccin e seguimento da "pombia", son necesarias de 1 a 2 trampas con feromona por hectrea, colocadas altura do cultivo.
Coloca-la gaiola na tapa da trampa
Introduci-lo difusor de feromona
Pecha-la gaiola
As trampas dbense colocar en primavera, antes dos primeiros voos dos adultos, e semanalmente contaranse as capturas de bolboretas. Realizarase un tratamento qumico en vexetacin, cun insecticida autorizado en producin integrada, cando se observe o mximo voo de machos nas trampas. A trampa axeitada para a captura de "pombias" a trampa para trazas, en cuxo interior se coloca unha pastilla de DDVP para que os insectos atrapados morran. O difusor de feromona colcase nunha gaiola situada no centro da trampa. Prcticas culturais En caso de ataques fortes, destrucin dos restos de cultivo, as como dos tubrculos atascados. Semente profunda, ben aporcado, e solo libre de malas herbas.
154
Empregar pataca de sementeira sa. Desinfeccin de almacn, se se vai almacenar pataca.
13.3.4. VERMES GRISES (Agrotis segutum e Agrotis ipsilon)

Denomnase as a un conxunto de especies de noctidos que corresponde a un complexo grupo de especies de Agrotis, nos cales as larvas teen unhas cores grisceas, son lisas e brillantes; cando as larvas estn desenvolvidas viven no solo. Os adultos son de cores apagados.
Adulto de verme gris (Agrotis segetum
Os vermes grises viven no solo. As eirugas teen coloracins grisceos e envlvense con facilidade
Bioloxa e observacins A. segetum pasa polo inverno como larva de ltimos estadios en diapausa enterrada no solo. Cando chega a primavera completa o seu desenvolvemento, e sobre marzo e abril comezan os primeiros voos dos adultos, cun mximo de abril/maio, e pdense producir danos mis graves. O dano prodcese pola larva, nunca polos adultos, e poden presentar 1 ou 2 xeracins ano. Alimntase s durante a noite, e permanece oculta de da no solo, a pouca profundidade, e envolta coma unha rosquilla. Plantas hospedantes Son tipicamente praga en pataca, cebola, millo, etc. Danos directos Os danos son producidos polas larvas desenvolvidas (L3 e seguintes) sobre races, tubrculos, follas inferiores, as como no pescozo da planta. Nese ltimo caso depende do desenvolvemento da planta e das larvas para que ese dano sexa de importancia econmica. Cando o cultivo pasa dun certo estado fenolxico e o pescozo da planta ten un grosor suficientemente grande, anda que se produza o ataque da planta capaz de seguir o seu desenvolvemento e non se ve afectada na sa evolucin. Umbral de tolerancia e Control Integrado dem que na "pombia" da pataca.
a
Insecticidas de orixe biolxica
O IGR (regulador do crecemento): Azadiractin, insecticida vexetal, ten efectos sobre tdolos estados larvarios e pupais de Agrotis spp e non ten efectos sobre ovos nin adultos. Acta por contacto e inxestin interferindo nos procesos de muda. As larvas afectadas deixan de comer e morren.
13.3.5. VERMES BRANCOS (Melolontha melolontha)

Os vermes brancos viven baixo terra e alimntase de races e tubrculos. Causan danos importantes en pataca e cultivos hortcolas. 155
Larva de verme branco, arqueada, branquecina e co final do abdome abultado
Aspecto caracterstico dos tubrculos atacados pola larva do verme branco da pataca
O aspecto das larvas moi caracterstico e responde tipo escaraveiforme. Corpo branquecino, arqueado de 40-45 mm de lonxitude, con tegumentos brandos e carnosos, patas longas pero dbiles, cabeza amarela ben desenvolvida e a parte final do abdome abultada de cor azulada, de maneira que transparenta os alimentos. Bioloxa e observacins As femias realizan a posta no solo, en galeras de 10 a 15 cm de profundidade. As larvas teen un desenvolvemento lento, dicir, o perodo en estado de larva ten unha duracin de 2 ou 3 anos. Durante este tempo, a larva activa ags no inverno, poca na que se enterra a maior profundidade e permanece inactiva ata a primavera seguinte. Danos directos As larvas masticadoras devoran races de multitude de plantas, bulbos ou tubrculos, facendo galeras que merman a calidade e diminen a producin, tendo lugar ademais infeccins por fungos ou bacterias do solo, o que orixina en moitos casos focos de putrefaccin. Ataca a vide, cspedes, prados e na horta funesta, xa que, por te-lo solo ben labrado, son eses os lugares preferidos por estes vermes brancos. Mtodos de control Con respecto loita integrada, ensaironse novidosos mtodos na loita biolxica, e tamn insecticidas de orixe biolxica, anda que de este ltimo tipo anda non existen ensaios contra o verme branco en Espaa.
a
Control biolxico
O que mellor resultados presenta o nematodo parsito "Heterohabditis bacteriophora Poinar". Ese nematodo comercialzase actualmente para o control de vermes brancos no solo (Anoxia villosa, Melolontha) cuxas larvas viven no solo e en maior ou menor medida alimntanse de races. Heterohabditis bacteriophora vive en simbiose cunhas bacterias que son as que verdadeiramente parasitan o verme branco. O nematodo mvese polo solo atrado polas feromonas que emiten os vermes brancos, portando no seu interior estas bacterias. Cando atopa unha larva de verme branco, as bacterias que porta invaden a larva e sta morre en pouco tempo, alimentndose os dous de ela e volvendo as a comeza-lo ciclo. O produto comercial distribese en bolsas que conteen arredor de 50 a 500 millns de nematodos nun substrato que permite suspender o seu contido en auga, de maneira que pode ser aplicado con regadeira, equipo de pulverizacin ou a travs do sistema de rego por goteo. Para realizar o tratamento o solo debe estar hmido e manterse nesas condicins, cando menos, os 20 das seguintes. 156
Crislida de insecto rodeada de nematodos Heterohabditis bacteriophara

b
Insecticidas de orixe biolxica
Beauvera brongniartii un fungo entomopatxeno cuxas esporas parasitan o verme branco en tdolos seus sentidos, dende ovo a adulto. Unha vez que as esporas conseguen entrar no interior do insecto, medran e desenvolven con rapidez de forma que o insecto morre e o fungo reprodcese cubrindo todo ou parte do insecto cun halo abrancazado producindo numerosas esperas que, de alcanzar a outro insecto, repetiran o ciclo.
Larva de verme branco parasitada polo fungo Beauveria brongniartii, esquerda, p da outra larva sa
Aspecto dun verme branco adulto parasitado por Beauvera brongniartii
Loita qumica
A loita contra o verme branco pdese facer sobre as formas adultas ou sobre as larvas. Os tratamentos mis estendidos son chan, para elimina-las larvas mediante o emprego de insecticidas autorizadas en producin integrada, respectando as doses e os prazos de seguridade.
c
Medidas culturais
Resulta moi eficaz, cando o cultivo o permita, que as larvas queden expostas exterior, xa que morreran rapidamente por desecacin; ademais son presa fcil de depredadores do solo e paxaros insectvoros, pero cmpre vixiar que os tubrculos nunca queden expostos. Rotacin de cultivos; en caso de alto grao de infestacin absterse de sementar pataca nunha mesma parcela varias veces seguidas o mis recomendable. Colleita oportuna; recomndase colleita-la pataca no momento mesmo da sa madurez fisiolxica, xa que deixar que permaneza no solo aumenta a posibilidade de danos tubrculo por pragas.
13.3.6. VERME DE ARAME (Agriotes sp.)

As larvas dos colepteros da familia Elateridae cocense como vermes de arame, debido delgadez e rixidez dos seus corpos. Recoecemento e diagnstico
As larvas de elatridos son amarelas e de aspecto rxido. Denomnanse vermes de arame.
Os elatridos adultos teen unha forma tpica en oxiva e saltan cun mecanismo especial cando caen boca abaixo para recupera-la posicin normal.
157
A larva cilndrica e alongada, cun tegumento moi esclerotizado de cor amarelo, alaranxado ou marrn. Miden arredor de 20 mm de lonxitude e posen unha cutcula dura que lles proporciona certa rixidez e tarda en desenvolverse 4 anos, alimentndose os dous primeiros de materia orgnica en descomposicin. Danos e importancia O verme inverna nas capas profundas do solo, e na primavera chega zona radicular. Os tubrculos atacados presentan oquedades, pero en ataques temperns o tecido cicatriza arredor do burato da entrada. Os maiores danos realzaos sobre patacas de media estacin e tardas, ocasionando a depreciacin da colleita. Control integrado dem ca en vermes brancos.
13.3.7. NEMATODO DO QUISTE (Globodera rostochiensis Woll)

Praga cunha alta incidencia en determinadas zonas de Galicia onde maior importancia ten o cultivo da pataca e que produce importantes perdas no rendemento do cultivo. Recoecemento e diagnstico
Femias (cor branca e amarelo claro) e corpo da femia enquistado (color marrn) de G. rostochiensis incrustadas nas races da pataca
Detalle da cabeza e do estilete dun xuvenil do 2 estadio (J2)
Os machos adultos son vermiformes e alongados, microscpicos (orde de micrmetros mm), e mvense libremente. As femias son globosas en forma de pera e sedentarias de cor branca ou amarela clara. Os ovos son esfricos e estn retidos no interior do corpo enquistado da femia. No interior dos mesmos realzanse as das primeiras mudas, ata o segundo estadio (J2) que sae do ovo e penetra nunha raz. Os (J2) na boca presentan un estilete a modo de agulla coa que succionan o alimento, logo sofren tres mudas ata transformarse en adultos. Hospedantes Estes nematodos presentan como hospedantes a solanceas cultivadas (pataca, tomate e berenxena) e algunhas adventicias como Dulcamara (Solanum dulcamara), Estramonio (Datura stramonium). Os exudados radiculares destas plantas provocan a eclosin dos estadios xuvens (J2) situados nos quistes. Bioloxa e observacins Os xuvens de segundo estadio (J2) emerxen dos quistes en presenza dos exudados radiculares da pataca e invaden as races, onde se fixan a elas e se alimentan dos seus contidos celulares. Aqu, fixados raz, sofren tres mudas ata transformarse en adultos. Os machos adultos viven de forma libre no solo. As femias, final do desenvolvemento engrosan moito, e fanse visibles sobre a raz da pataca como pequenas bolias de 0,5 mm de dimetro. 158
As femias visibles sobre as races son brancas e, despois, de cor amarela clara; trala cpula, os ovos son conservados no interior do seu corpo, que se enquista e pode permanecer moitos anos en forma de quiste.
Quiste duna femia de G. rostochiensis segmentado en cuxo interior chegan a albergar entre 200-300 ovos
Aspecto dun estadio xuvenil (J2) de G. rostochiensis
Danos directos O nematodo provoca perdas de rendemento no cultivo (tamao e peso dos tubrculos) e a planta afectada presenta un mal crecemento: con sntomas de clorose, ananismo, marchitez, gromos malformados, follas pequenas e morte prematura. Estes sntomas aparecen primeiro en rodais e acbanse estendendo a toda a parcela. Todo factor desfavorable cultivo aumenta os seus danos; por exemplo, a falta de auga que se produce nos solos areosos provoca que estes sexan os mis afectados. A sa presenza agrava os danos, tamn, debidos a outras enfermidades, como Verticillium ou Rizoctona. O dano relacinase co nivel de infestacin inicial do terreo, medida como nmero de formas xuvens por gramo de solo (J2 / gr). O valor deste umbral vara coas poboacins (algunhas son mis perigosas outras) e coas variedades de pataca.
Detalle dun rodal nunha pataqueira. Os sntomas aparecen, principio, en rodais e acbanse estendendo a toda a parcela
Mtodo de mostraxe Pdense realizar mostraxes sobre o terreo ou sobre as propias races das plantas para determinar se se observa o corpo da femia engrosado sobre as mesmas. recomendable mostrear o solo da parcela antes de sementar; 50 catas/parcela, recollidas en zigzag, con bastn holands, recollendo 1 kg de solo. Co cultivo implantado, pdense recoller mostras de races para a sa anlise en 50 puntos por hectrea e envialas laboratorio que designe a administracin. Umbral de tolerancia As parcelas con antecedentes de nematodos poderanse tratar sen a presenza de sntomas, ou no caso de mostrear o solo indcanse de forma orientativa as seguintes perdas de rendemento en relacin coas formas viables de ovos e larvas do segundo estadio (J2) por gramo de solo: 159
2 formas viables: comezan danos. 10 formas viables: 10 % de perdas 30 formas viables: 15% de perdas 50 formas viables: entre 18-25 % de perdas. Mtodos de control:
a
Loita qumica Os nematicidas mis comns son produtos txicos, residuais, de amplo espectro, e cun elevado prazo de seguridade (arredor dos 2-3 meses), polo que de realizarse a loita qumica s se considera xustificado en parcelas con antecedentes ou que a travs de mostraxes se evidencie que superen o umbral de tolerancia.
Os tratamentos realizaranse seleccionando de entre as materias activas que exerzan un control efectivo, as de menor toxicidade resDetalle de femias e quistes de G. rosto- pectando as doses e os prazos de seguridade recomendados. O tratachiensis sobre races de pataca mentos realizaranse nos focos ou de forma xeneralizada cando o nmero de focos detectados sexa maior de un por cada 1000 m2.
b
Medidas culturais
As medidas culturais son as mis recomendables, dada la elevada toxicidade dos nematicidas; as mis destacables son: A rotacin de cultivos: en casos de alto grao de infestacin, manter unha parcela dous anos sen cultivar pataca dimine drasticamente o nmero de quistes viables no solo. Medidas profilcticas: a profilaxe debe comezarse polo rexeitamento de todo o material contaminado directa o indirectamente destinado multiplicacin, polo que necesario empregar pataca de sementeira certificada. Emprego de variedades resistentes: permite en primeira instancia reducir as poboacins de nematodos no solo nun 60-80% anualmente, anda que se incorre no risco de seleccionar outras especies de nematodos presentes no solo, despois de ser cultivadas 3 ou 4 veces nunha parcela. Limpar a terra de apeiros, rodas de tractor e botas que trasladan os quistes de nematodos dunha parcela a outra propagando a infeccin. Outras medidas de control son a solarizacin ou a inundacin da parcela no vern, mbalas das de difcil utilizacin na nosa zona de cultivo.
13.3.8. MILDEU DA PATACA (Phytophtora infestans (Mont.) de By)

Trtase da enfermidade mis importante que afecta cultivo da pataca, e a que produce maiores perdas econmicas en todo o mundo. Para que se desenvolva a enfermidade deben conflur os seguintes factores: dispoibilidade de inculo sensibilidade varietal temperatura axeitada humidade relativa axeitada 160
Na actualidade non existe ningunha variedade comercial completamente resistente mildeu, pero os melloradores estn traballando en introducir resistencias polixenticas que non poden ser superadas polo fungo. Recoecemento e diagnstico
Lesin en folla de pataca causada polo mildeu Phytophthora infestans
Lesins do mildeu en pecolos e talos de pataca. As partes atacadas permanecen firmes, de a o sobrenome de podremia seca
Os sntomas son unhas amplas manchas pardas, difusas e irregulares situadas preto dos bordos dos foliolos, que evolucionan a cor negra e disemnanse polos pecolos cara o talo. Se o ataque moi forte pode incluso afectar s tubrculos, dando lugar a podremias. Mtodos de mostraxe e umbral de tolerancia Para o control axeitado do mildeu, necesaria unha estacin meteorolxica, ben na propia plantacin ou ben o mis prximo posible a ela, que mostre en todo momento a temperatura e a humidade relativa. Para determina-lo momento de realiza-lo primeiro tratamento, existen dous mtodos; mbolos dous dbense comezar cando o cultivo acade o 50% de emerxencia.
Estacin meteorolxica situada p dun cultivo de pataca
Mtodo 1: Seguimento das condicins de temperatura e humidade relativa para determina-lo ndice Acumulado segundo a seguinte tboa.
Temperatura media (C) durante o perodo en que a humidade relativa (Hr) do 90% ou superior 7,2 a 11,7 0 0 0 1 2 3 4 11,7 a 15 0 0 1 2 3 4 4 15 a 26,8 0 1 2 3 4 4 4 Non se acumulan valores mis de 26,5
CALCULO DO INDICE
0-9 Horas ininterrompidas de humidade relativa (Hr) maior do 90% 10 - 12 13 - 15 16 - 18 19 - 21 22 - 24 + 25
Dbese intervir de 7 a 14 das despois de que o ndice acumulado chega a 18 - 20 C. 161
Mtodo 2: Determina o primeiro tratamento predicindo o comezo da enfermidade de 7 a 14 das despois do rexistro de 10 das consecutivos de choiva favorable, considerando da de choiva favorable cando: A temperatura media dos 5 das precedentes de 25,5 C: Se a temperatura media do 5 da de 25,5 C, comeza a contar. Se a temperatura media do 5 da de 7,2 C, non se incle este da na conta, e non comeza a contar. O total de choiva cada nos 10 das precedentes de 30 mm. Control integrado O control da enfermidade fundamntase na realizacin dos tratamentos no momento axeitado, antes de que haxa sntomas visibles na parcela. fundamental que os tratamentos se apliquen dende o punto de vista preventivo. Por isto contamos con sistemas que nos permiten predicir cando vai aparece-la enfermidade.
Aspecto das esporas do fungo "P. infestans" sobre unha folla de pataca, visto microscopio electrnico
Unha vez que sabemos o momento no que aparecer a enfermidade, realizarase o tratamento con produtos qumicos autorizados en producin integrada, respectando as doses e os prazos de seguridade.
Medidas culturais Emprego de variedades resistentes. Destrucin de posibles fontes de inculo como montns de residuos agrcolas. Manter unha boa cobertura do terreo por medio de aporques axeitados. Recoleccin dos tubrculos afectados antes de almacenalos. Durante o almacenamento a ventilacin ser axeitada, mantendo a temperatura o mis baixa posible.
13.3.9. NEGRN DA PATACA (Alternaria solani (Ell. e Mart.) Sor.)

Esta enfermidade adoita afectar s talos e follas da planta, e en menor medida, s tubrculos. Recoecemento e diagnstico A infeccin comeza nas follas mis vellas, dando lugar a pequenas manchas circulares que van escurecendo a medida que medran. En ocasins as lesins presentan aneis concntricos de cor variable entre marrn escuro e negro. O desenvolvemento da enfermidade ten lugar durante os perodos de humidade e seca de forma alternativa.
Lesin de A. solani en follas de pataca
Mtodo de mostraxe e umbral de tolerancia A mostraxe para a deteccin temper de Alternaria comezar con observacins de 40 a 50 das despois da emerxencia. Observaranse semanalmente 10 follas da metade inferior da planta (exclundo as mortas) en 10 zonas da plantacin, contando o nmero de follas que manifesten sntomas temperns de 162
Alternaria. O umbral para o tratamento establcese cando se detectan algunhas manchas sobre as follas baixas. Control integrado Baseado na aplicacin de funxicidas autorizados en producin integrada, respectando as doses e os prazos logo de supera-lo umbral de tolerancia. Ademais, recomndase: Realizar amplas rotacins de cultivos. Utilizacin de cultivares menos susceptibles ataque de Alternaria. Destrucin de restos de cultivares anteriores.
13.3.10. TRADE DO MILLO (Sesamia nonagrioides, Ostrinia nubilalis)

Hai das especies de trades ou barrenadores do millo: o noctido Sesamia nonagrioides e o pirlido Ostrinia nubilalis. O ciclo vital e os danos producidos son semellantes en mbalas das especies, se ben mis intenso o ataque de Sesamia. No noso pas aparecen as das especies xuntas, incluso s veces na mesma caa. Recoecemento e diagnstico
Eiruga de Ostrinia nubialis atacando unha mazaroca
Eiruga de S. nonagrioides atacando unha mazaroca
Os adultos de Sesamia poden chegar a medir entre 3 e 4 cm de lonxitude. As s anteriores son de cor amarela clara, cunha franxa distal escura cuns puntos negros. As s posteriores son brancas. As eirugas son rosceas polo dorso e brancas pola sa parte ventral, chegando a acadar os 4 cm. Os adultos de Ostrinia son mis pequenos, entre 2 e 3 cm; tamn teen coloracins mis escuras e variables. A eiruga de Ostrinia mis pequena, ata uns 2 cm, de cor amarela griscea cunha banda escura no dorso e puntos negros. Os ovos son globosos, achatados e postos en grupo. Bioloxa e observacins Invernan en forma de eiruga desenvolvida dentro da cana de millo; cristalizan na mesma caa e o adulto sae en maio. En primavera adoitan aparecer antes os adultos de Ostrinia cs de Sesamia. Os danos provocados pola primeira xeracin, en xeral, non son elevados. Fan postas nas malas herbas ou nas plantas novas; unha femia pode poer uns 500 ovos. s poucos das emerxen as eirugas que se alimentan das follas, e que penetran pronto no interior do talo, anda que as de Sesamia tenden a alimentrense mis tempo no envs das follas antes de penetrar. A larva prepara o orificio de sada do futuro adulto antes de pupar. As bolboretas de segunda xeracin poen os ovos nas plantas de millo. A Ostrinia ponos no envs de calquera folla mentres que a Sesamia depostaos entre a casula da folla e o talo, normalmente nas follas inferiores. 163
As eirugas de segunda xeracin poden atacar calquera parte da planta. As larvas novas adoitan penetrar interior da cana destrundo a medula, o que produce o debilitamento do talo e o encamado da planta. Isto provoca perdas no rendemento do cultivo, que hai que sumar o ataque directo sobre a mazaroca. Nas condicins ambientais galegas ten dous ciclos anuais. Danos indirectos
Danos producidos polo trade do millo en talos e gromos do millo
As galeras que escarvan no interior da cana destren a medula, co que a planta se debilita, provocando a reducin da colleita. Tamn pode vivir no interior da mazaroca. As plantas atacadas rompen polo p moi doadamente. Mtodos de control O control da praga do trade tense intentado por diversos mtodos: control qumico (empregando insecticidas), agronmico (cambiando as prcticas culturais), biolxico (empregando parsitos das larvas ou ovos) e control xentico (desenvolvendo plantas transxnicas resistentes ou variedades resistentes ataque da praga). Cada mtodo debe contribur en distinta medida diminucin do efecto da praga e, en ningn caso, un mtodo ten que exclur s demais.
a
Control mediante manexo de feromonas sexuais e trampas
Unha maneira de combate-la traza eliminando os machos, o que se consegue atrandoos, capturndoos e matndoos por medio de trampas con feromonas sexuais. Para a "deteccin e seguimento" do trade, son necesarias 1 ou 2 trampas con feromona por hectrea, colocadas altura do cultivo. As trampas dbense colocar en primavera, antes dos primeiros voos dos adultos, e semanalmente contaranse as capturas de bolboretas para a confeccin da curva de voo.
Femia adulta de Ostrinia nubilalis (esquerda) e macho (dereita)
Trampa para trazas: o difusor de feromona alxase no interior da gaiola
164
Mediante umbrais de tolerancia establecidos en cada zona, defnese despois o momento de adoptar medidas de control que poden ser: capturas masivas, control biolxico, ou insecticidas de orixe biolxica, e loita qumica racional (se o estado de desenvolvemento da raz permite a aplicacin dun tratamento). Para facer "capturas masivas" aumntase a cantidade de trampas por superficie, segundo a situacin e a homoxeneidade das parcelas. Unha trampa controla unha superficie de 500 a 1000 metros cadrados. Isto tradcese nunha densidade de 10 a 20 trampas por hectrea. A trampa axeitada para a captura do trade a trampa para trazas, en cuxo interior se coloca unha pastilla de DDVP para que os insectos atrapados morran. O difusor de feromona colcase na gaiola situada no centro da tapa da trampa. Polo que respecta "confusin sexual", estanse a realizar probas no campo, que nunha primeira etapa se realizarn para o control de Sesamia nonagroides.
b
Control de insecticidas de orixe biolxica
Os trades pdense controlar tratando en pulverizacin as plantas durante o perodo de eclosin dos ovos, para acadar as larvas neonatas antes de que penetren nos talos. Recomndanse: Baccillus thuringiensis, que acta por inxestin: as larvas paralzanse, deixan de se alimentaren e morren. A Azadiractina (inhibidor do crecemento) tamn d moi bos resultados sobre os estadios larvarios.
c
Loita qumica
O emprego de insecticidas especialmente ineficaz par o control desta praga, posto que as larvas viven a maior parte do tempo no interior da cana, ademais da imposibilidade de realizar tratamentos en fases avanzadas do cultivo. Ademais, os insecticidas arrastran o problema de que os seus residuos poden ser txicos para os organismos beneficiosos e a sade humana. Recomndanse insecticidas autorizados en producin integrada (baixa toxicidade e selectivos) e s doses recomendadas.
d
Control biolxico
Trichogramma, unha avespa case imperceptible a simple vista. Aspecto da avespa poendo os seus ovos no interior dos ovos de trade de millo (Ostrinia nubilalis)
As cpsulas colcanse uniformemente por todo o cultivo cando as bolboretas de Ostrinia estn poendo os seus ovos no millo
O emprego da avispa parsita Trichogramma spp, deu bos resultados na loita contra Ostrinia nubilalis, pero non se probou anda contra Sesamia. Trtase dun diminuto endoparasitoide, que apenas se ve a simple vista, que parasita ovos de Ostrinia. Os ovos de Trichogramma desenvlvense no interior dos de Ostrinia, e cabo de 5 a 7 das pense de cor escura. Unha femia de Trichogramma pode poer de 30 a 90 en 7 das. As ceibas dbense realizar cando se observen as primeiras bolboretas. Comercialzanse en estado de pupa negra en tarxetas para pendurar das plantas (unha caixa adoita conter 7 tiras de 6 tarxetas, das que sairn unhas 10.000 Trichogrammas).
165
Cada cpsula contn arredor de 600 pupas (ovos de Ostrinia parasitados por Trichogramma). As avespas emerxen por minsculos buratos de escape 5 das despois da introducin
Os ovos de trade parasitados por Trichogramma diferncianse en que cabo de 5 a 7 das pense de cor escura
Control de tipo cultural
Este tipo de control doadamente compatible con outros mtodos, por exemplo no millo. Nas condicins galegas sera conveniente realizar "sementeiras tempers" para evita-lo ataque da segunda xeracin dos trades. Esta ten o seu pico a finais de agosto, e nese momento as plantas de millo que se sementaron cedo encontraranse nun estado de desenvolvemento no que os danos producidos pola praga seran menores. Por outra parte, en ocasins un labor oportuno reduce a poboacin do axente produtor da praga, polo que para reduci-las poboacins de trades recomndase arrinca-lo restroballo triturado. 13.3.11. TPULA DOS PRADOS (Tipula spp.) O seu aspecto externo lembra s grandes mosquitos que viven entre a vexetacin. As larvas son cilndricas e alongadas, e desenvlvense no solo, alimentndose de materia orgnica e de races. Recoecemento e diagnstico
As tpulas presentan o aspecto dun mosquito de s grandes e patas longas e frxiles. Na sa fase adulta carecen de importancia agrcola
As larvas de tpulas desenvlvense no solo, alimentndose de races e outros rganos vexetais a nivel do solo
Os adultos son mosquitos de gran tamao de cor griscea, co abdome mis amarelado no caso da femia, e de 1,5 a 2,5 cm de tamao. Os ovos son alongados de cor negra metlica. As larvas desenvolvidas acadan mis de 3 cm de lonxitude e son de cor gris e aspecto terroso. Ten unha consistencia dura polo que moi difcil de esmagar. A pupa algo mis pequena c larva, pero da mesma coloracin. Bioloxa e observacins Os adultos con hbitos dirnos voan en primavera e principios de vern por riba da vexetacin, preto do chan. Estmase que ten das xeracins anuais, unha en primavera e outra en outono. O inverno psao no solo en forma de larva activa, que posteriormente se transformar en pupa. As femias da primeira xeracin aparecen en primavera e realizan varias postas no solo introducindo na terra varios centos de ovos. Prefire realizala nos terreos hmidos, de regado ou con abundante vexetacin, xa que a humidade necesaria para que o ovo se desenvolva. 166
Hospedantes Son especies moi polfagas, cuxo desenvolvemento ten lugar en hortcolas en xeral e en praderas, alfalfa, cspedes e cultivos nos que pode encontrar as condicins de humidade requiridas para a sa vida. Danos directos Provocados polas larvas, que en principio adoitan alimentarse de restos vexetais e humus, consumen logo races e ntrense do pescozo e das follas de plntulas que se atopan nivel do solo. Polo xeral, de da permanecen no interior do solo en posicin mis ou menos vertical, e saen de noite para tomar alimento.
Lesins provocadas polas larvas de tpula nas follas dunha plntula
Mtodo de mostraxe e umbral de tolerancia A mostraxe realzase en "cepellns" de 40x40x10 cm, efectuando un reconto do nmero de larvas presentes no terreo. En cada parcela realizarase un mnimo de 3 mostras. O umbral de tratamento, segundo diversos autores, establcese arredor de 100 larvas por metro cadrado.
a
Control integrado
Na loita qumica recomndanse tratamentos en outono ou en inverno (xaneiro - febreiro) superar o umbral de intervencin, con produtos autorizados en producin integrada, s doses recomendadas e respectando os prazos de seguridade.
b
Control biolxico
Steinernema feltiae un nematodo entomopatxeno empregado para o control biolxico de larvas de nematodos de Tipula oleracea e Tipula paludosa e outros insectos, que se probou en Estados Unidos, Francia, Alemaa, etc,. e co que se obtiveron bos resultados.
Aspecto do nematodo Steinernema feltiae, o cal mostra unha asociacin mutualista con bacterias, que son as que producen rapidamente a morte da larva hospedeira
Larva infectada por Steinernema feltiae. Os nematodos son claramente visibles dentro da cavidade do corpo da larva
Este nematodo agarda no solo a aparicin das sas vtimas, s cales penetra activamente pola boca, ano ou aberturas respiratorias; comeza-la sa alimentacin, as bacterias do tracto intestinal do nematodo disprsanse polo interior da larva parasitada, multiplcanse e destren os seus tecidos, transformndoos en produtos que o nematodo pode absorber doadamente. A larva morre en poucos das (24-72 horas). Os insectos infectados adquiren unha cor entre amarela e marrn clara, e vlvense mucosos; son difciles de observar. Os nematodos reprodcense e abandona a larva morta no estadio de larva 3.
167
Para que o tratamento sexa activo o solo debe estar hmido e a temperatura do substrato ha de comprender entre 10 - 30 C. Estes produtos aplicaranse mediante regadeira, rego por goteo ou pulverizacin groseira. Os formulados comerciais conteen arredor de 50 millns de nematodos xuvens. Os nematodos mestranse cun substrato inerte (vermiculita), e no momento da mestura coa auga despganse da materia inerte e forman unha suspensin. Un envase de 50 millns de nematodos serve para tratar 50 metros cadrados.
As pupas da esquerda estn infectadas co nematodo Steinernema feltiae; as da dereita, sas, non estn infectadas
Medidas culturais
Dbense evitar condicins de excesiva humidade sobre o terreo, pois vital para o seu desenvolvemento, polo que recomendable unha correcta drenaxe nas praderas e campos de cultivo. Os labores de cultivo axudan a diminu-lo nmero de larvas. En casos de ataques reiterados aconsllase rotacin de cultivos.
168
13.4. ESPECIFICACINS TCNICAS NO VIEDO

TRAZA DO ACIO (Lobesia botrana) Posiblemente, a traza do acio sexa a praga mis importante do cultivo da vide no noso pas. Tamn se coece como verme das uvas, fiandeiro, etc. Hai ademais outras especies que son coecidas como trazas do acio, entre as que podemos citar: Eupoecilia (Clysia), Ambiguella e Cryptoblabes Gnidiella. Sen embargo, a Lobesia Botrana a mis estendida e moito mis importante cs demais. Recoecemento e diagnstico O adulto ten uns 12 mm de envergadura e as s de cor marrn con diversos tons claros e escuros; os machos son algo menores cs femias. A larva de cor verde, s veces marrn coa cabeza de cor pardo. A pupa est protexida por un abrocho sedoso de cor branca. Os ovos son amarelados e aplastados; atpanse de forma illada sobre os froitos, semellando unha pequena gota de cera.
Grans de uva atacados por unha eiruga da traza do acio Lobesia botrana. Os ataques de Lobesia provocan podremias nos acios
Crislida de Lobesia botrana; atpanse escondidas na codia das cepas, solo e acios. As invernantes atpanse envoltas por un abrocho branco
Bioloxa e observacins Inverna en forma de crislida escondida na codia das cepas, e tamn se pode atopar no solo ou nas marxes. Os adultos emerxen en primavera de maneira escalonada e volven no crepsculo. A posta dos ovos desta primeira xeracin realzase sobre a corola das flores. Unha femia de L. botrana pon de 50 a 80 ovos que eclosionan semana. A eiruga emerxida ataca os botns florais, unndoos ademais cuns fos sedosos segregados pola larva, formando masas. final do perodo larvario (20-30 das), a eiruga tece un abrocho nas follas ou na codia e, no seu interior e crislida e sae unha nova xeracin de adultos. A segunda e terceira xeracin de adultos fan a posta sobre os grans, preferentemente se estn listos e secos, buscando zonas sombreadas e abeiro da desecacin. A presenza de humidade ou po de xofre nos acios evita a posta. O nmero de xeracins pode ser de 2 nas rexins de clima mis fresco, e de 3 nas rexins mis clidas, anda que pode variar segundo o clima de cada ano. Danos indirectos e directos A primeira xeracin causa danos s botns florais e flores, pero son de escasa importancia, xa que non afectan colleita en cantidade nin en calidade. A segunda e a terceira xeracin producen danos indirectos nos grans penetrar no seu interior e alimentarse deles. Isto tradcese nunha perda de valor comercial das uvas. O dano mis importante que producen as larvas da 2 e 3 xeracin consiste en que as feridas que abren nos froitos son va de entrada para podremias do acio (sobre todo Botrytis) que poden chegar a ser mo graves. 169
Umbral de tolerancia Se se empregan trampas de feromonas sexuais, dbense realizar tratamentos nos mximos das curvas do voo. Para a primeira xeracin o umbral establcese co 20-40% de acios con glomrulos. Para a segunda xeracin, o umbral moi baixo, entorno 3-5% de acios afectados se son variedades sensibles a Botrytis. Mtodos de control
a
Control mediante manexo de feromonas sexuais e trampas
a.1) Para deteccin e seguimento de voos Neste suposto, son necesarias de 1 a 2 trampas por hectrea, colocadas altura do cultivo. As trampas dbense colocar no mes de abril para detectar tamn a primeira xeracin, e comezo da floracin e semanalmente contaranse as capturas de bolboretas; cando na curva de voo se rexistre un mximo, o momento de adoptar as medidas de control en caso de insecticidas convencionais.
a.2.) Para capturas masivas Captranse, principalmente, os machos de Lobesia botrana, co propsito de reduci-los aparellamentos, polo que as femias non copuladas tern ovos inviables. Desta maneira reducimos a poboacin da praga. Para realizar capturas masivas aumntase a cantidade de trampas por superficie, segundo a situacin e a homoxeneidade das parcelas. Unha trampa controla unha superficie de 500 - 1.000 metros cadrados, que se traduce nunha densidade de 10 a 20 trampas por hectrea. Factores que inflen na cantidade de trampas necesarias son a poboacin da praga, os cultivos limtrofes, o nivel de control que se pretenda, etc. Tamn cmpre destacar o tamao do cultivo. Cando hai viedos pequenos e irregulares requrese maior nmero de trampas ca en parcelas de maior superficie e uniformes. Nas condicins minifundistas de Galicia non tera unha viabilidade clara, salvo que se realizase en tdalas parcelas dunha zona. Tipo de trampas A trampa idnea para a captura de L. botrana a triangular, tipo delta. Na sa base colcanse as lminas apegaentas, o difusor de feromona, e leva un colgador de arame especial para ubicala altura do cultivo. Os insectos, atrados pola feromona, quedan atrapados no adhesivo da lmina. A desvantaxe desta trampa que as capturas dependen da saturacin da lmina apegaenta.
A trampa idnea para a captura de L. botrana a triangular, tipo delta, en cuxa base se colocan as lminas apegaentas mis o difusor de feromona
170
poca de emprego Para conseguir un bo control da traza de acio recomndase combinar os dous mtodos, o de deteccin e seguimento e o de capturas masivas. En primavera, antes de que se produza o primeiro voo de adultos, pdense colocar unha ou das trampas por hectrea para a deteccin e seguimento da praga. Mediante umbrais de tolerancia establecidos en cada zona, defnese despois o momento para adoptar medidas de control, en caso de capturas masivas. O umbral para Lobesia botrana moi baixo, e vara segundo a zona. Pdese dicir, de forma xeral, que est entre 1 e 3 capturas por trampa e da. Resultados obtidos Un control de mis do 95% bastante frecuente, sobre todo onde se cobren grandes extensins de cultivo. Un factor limitante deste sistema pode ser cando existen moitas parcelas pequenas distribudas por moitos lugares, e os vecios tean un alto nivel de infestacin con esta praga.
b
Confusin sexual Mediante a colocacin de difusores de feromona, antes do primeiro voo das bolboretas por toda a superficie da rea a protexer. O obxectivo reduci-lo nmero de acoplamentos entre adultos, e con iso diminu-las poboacins e os danos. Obtense resultados positivos sempre que na superficie do viedo que empregue esta tcnica sexa totalmente uniforme na sa aplicacin. Existen experiencias en Galicia e con resultados do 100% de eficacia, cando a superficie de viedo era totalmente uniforme na aplicacin desta tcnica.
Confusores para o control de Lobesia botrana. Librase unha concentracin esaxerada de feromona sexual no ambiente, polo que os machos confundidos non logran aparellarse. As, as femias non copuladas tern ovos inviables, reducndose as a poboacin de praga
Comercialzanse cpsulas. Recomndase aplicar a razn de 500 cpsulas / ha ou 250/ ha en caso de loita combinada. Dbense distriburse uniformemente co fin de conseguir que a concentracin de feromona sexa homoxnea en toda a superficie tratada. Aconsllase non tratar parcelas de superficie inferior a 4 hectreas, e facer un tratamento adicional nos bordos da parcela.
c
Control con insecticidas de orixe biolxica
Como produtos recomendades en control integrado, est o insecticida Bacillus thuringiensis e os IGR (reguladores do crecemento): fenoxicarb, flufenoxurn, tubefenocida que se deben aplicar logo da eclosin dos ovos de 2 xeracin.
d
Control biolxico
Inclense aqu os mtodos de control que se basean no uso racional e dirixido dos inimigos naturais, empregados polo momento en L. botrana. A producin e liberacin de avespas parsitas de ovos (Trichogramma sp.) acadou o nivel de experimentacin no campo en varios pases. As especies cun maior interese aplicado a L. botrana e obxecto actual de estudio son T. evanescens West,. T. cacoeciae Marchal e T. daumalae Dug. Sen embargo, o mtodo tardar previsiblemente en poderse aplicar, xa que quedan por perfeccionar e resolver determinadas cuestins, como rendibiliza-la cra en mas, o control da diapausa, o mantemento do parsito a niveis axeitados no cultivo, a perfecta coincidencia temporal hospedador-parsito e a optimizacin dos sistemas de liberacin no viedo, entre outras.
171

e
Medidas culturais
Recomndase o emprego de difusores de feromonas sexuais para o control pola tcnica de confusin. Emprego de trampas sexuais e alimentarias para o control da curva do voo. Realizar unha poda en verde (esfollado e desnetado) para facilita-la ventilacin e exposicin dos acios.
13.4.2. MOSQUITO VERDE (Empoasca spp.)

Varias especies do xnero Empoasca son coecidas co nome de mosquito verde. Tamn ataca a outras especies silvestres e cultivadas como tomate, berenxena, pataca, etc. Recoecemento e diagnstico
Aspecto do estado larvario do mosquito verde (Empoasca vitis)
Aspecto dun adulto de mosquito verde (Empoasca vitis)
O insecto adulto de forma alongada, de 2 a 3 mm de lonxitude e de cor verde clara. As s son translcidas e os litros verde-amarelados. Os ovos son brancos, alongados e penos no interior do espesor da folla. As larvas son amareladas. caracterstico da larva o seu desprazamento en oblicuo sobre o envs da folla, e do adulto os seus saltos para ir de parra en parra. Hospedantes Pasan o inverno en fase de adulto sobre gran nmero de plantas cultivadas e silvestres, sobre todo en herbas de ribadas e sitios abrigados. Bioloxa e observacins En primavera, brotacin da via, emigran para ela. Nestes momentos a sa poboacin moi baixa, polo que os seus danos pasan inadvertidos. Unha femia de Empoasca spp. chega a poer arredor de 50 ovos, repartidos nos pecolos e nos nervios principais das follas. O ciclo biolxico moi rpido, pois ten de 4 a 8 xeracins ano. O estado larvario dura de 10 a 12 das. Dentro do estadio larvario realizan varias mudas cuxos refugallos se poden observar sobre o envs da folla. Despois dunha segunda muda aparece o imago ou insecto adulto. Danos directos Os seus danos indirectos limtanse s follas. Son moi abundantes, sobre todo de xullo a setembro. Co seu aparello chupador ataca principalmente os nervios das follas producindo manchas escuras. Se o ataque se produce nas primeiras fases de desenvolvemento dos gromos, aparecen descoloracins e desecacins marxinais. Tamn se observa crispacin do bordo da folla cun enrolamento sobre o envs. 172
Se o ataque ten lugar nunha fase mis avanzada (finais de xullo, agosto e setembro) os sntomas localzanse sobre follas xa formadas, presentando nos bordos un arroibamento, que logo torna as plantas murchas e secas, polo que se chama "fungo colorado". Danos indirectos Como danos indirectos do ataque destes parsitos sinalamos a falta de madurez no froito, e que con ataques graves supn unha perda importante na calidade da colleita. A sintomatoloxa descrita para este grupo de parsitos non especfica, e pdese prestar a posibles confusins con sntomas do "virus do enrolado", "carencias alimenticias", principalmente carencias de potasio e boro, ataques de caros, Umbral de tolerancia Se se realizan mostraxes semanais contando o nmero de individuos en 100 follas, o umbral de tolerancia sitase de 1 a 2 individuos por folla. Se se empregan trampas cromotrpicas amarelas, o umbral de intervencin fxase en 250 mosquitos por trampa semanalmente. Control integrado Dbese basear no seguimento das sas densidades poboacionais e na optimizacin das intervencins fitosanitarias mediante a aplicacin de produtos autorizados para a loita integrada nos momentos nos que os umbrais de tratamento son superados. A modo de observacin, entre os depredadores de cicadlidos atpanse especies xeneralistas, como poden ser Orius sp. e Chrysopa sp., anda que a sa capacidade de control parece ser moi limitada.
Adulto de Anagrus atomus parasitoide de ovos de mosquito verde
Trampa cromotrpica amarela, empregada para a deteccin e seguimento da praga
Entre os parasitoides destaca o mirrido Anagrus atomus, que parasita ovos de cicadlido, no interior dos cales realiza a posta e desenvlvese. Estes ovos presentan unha aparencia encarnada; cando a larva est madura pdense observa-los seus ollos. O principal inconveniente de Anagrus atomus hora de controla-los cicadlidos que a sa presenza abundante cando os danos causados son xa importantes, motivo polo que baixa moito a sa efectividade, ademais de que non se tean atopado en mostraxes de fauna til realizados en Galicia.
13.4.3. PEDROULO (Cneorrhinus dispar)

Cneorrhinus dispar un coleptero da familia dos Curculinidos, que en Espaa practicamente ataca as vias galegas.
173
Aspecto dun adulto de pedroulo (Cneorrhinus dispar)
Recoecemento e diagnstico Presenta ovos de forma ovalada de 1 mm de lonxitude, cor amarela e impregnados nunha substancia xelatinosa. As larvas acadan os 12 mm de lonxitude, de cor branca e a cabeza marrn escura. Efectan o seu desenvolvemento no interior do solo, alimentndose de races. As crislidas son de cor branca cremosa; os adultos acadan un tamao de 12 mm. O corpo globoso, de cor negra e est recuberto de escama grises ou brancas. O macho algo inferior femia.
Bioloxa e observacins Cneorrhinus dispar presenta unha nica xeracin ano. Inverna no solo en estado larvario, onde, logo de sucesivas mudas, pupa, emerxendo os adultos dende finais de marzo ata o mes de xuo aproximadamente. O adulto alimntase de xemas, follas novas e estados previos acio. Efecta as sas postas en follas e madeira, emerxendo as larvas que volven solo para se alimentaren e desenvolvrense. Danos indirectos O insecto adulto alimntase vorazmente de xemas e gromos novos, provocando a sa destrucin. Tamn se pode alimentar dos bordos das follas, e as causa un dano menor. Os danos provocados polas larvas en races e raicias son galeras que poden provocar, no caso de ataques importantes, un debilitamento xeral da planta. Umbral de tolerancia Durante o perodo de risco, que se considera dende xema inchada ata follas estendidas, dicir, dende os estadios fenolxicos "B" ata o "E", dbense realizar mostraxes semanais de 100 xemas para determinar se estn comidas ou danadas pola praga. O umbral de tolerancia sitase do 3 5% das xemas comidas.
13.4.4. CICADELA BRANCA (Scaphoieus titanus Ball)

A transcendencia de Scaphoideus titanus reside en que o vector responsable de transmitir o fitoplasma, flavescencia dourada, perigosa enfermidade no viedo. Desorganiza o funcionamento dos tecidos e pode provoca-la morte das vias enfermas. Recoecemento e diagnstico
Aspecto dunha femia adulta de cicadela branca (S. Titanus). As femias teen na cabeza tres bandas transversais escuras, e os machos teen unha soa
Estado larvario de S. Titanus; obsrvase a forma triangular no extremo posterior do abdome
Os ovos son alongados, de 1,3x0,3 mm de lonxitude e de cor clara, pero van adquirindo tonalidades alaranxadas e finalmente ocres. As larvas pasan por 5 estadios ata chegaren a adulto, e son facilmente recoecibles porque teen 2 manchas negras no extremo do abdome. Son moi mbiles e atpanse no 174
envs das follas, onde se alimentan picando os vasos condutores co seu estilete. Os adultos, que son voadores, con 5,5 mm de lonxitude, aparecen dende finais de xuo ata mediados de setembro. Hospedantes A cicadela o vector responsable de transmiti-la flavescencia dourada dunha cepa a outra. Ten unha nica xeracin anual, e o seu nico hspede a via. Danos indirectos
Coloracin caracterstica de cepas atacadas pola flavescencia dourada, fitoplasma, transmitido polo vector S. Titanus (cicadela branca). Cambio de cor nas follas; amarelo en variedades de uvas brancas e encarnado nas tintas
Os sntomas adoitan aparecer de cara metade do vern, prximos cora, e manifstanse por: un prematuro cambio de cor nas follas; amarelo nas variedades brancas e encarnado nas tintas, que xeralmente estn delimitadas polos nervios principais e secundarios. Enrolamento das follas cara o envs. Falta de agostamento dos bacelos, que presentan un porte desmaiado, con desecacin nos acios. Estes sntomas fanse patentes, como mnimo ano da infeccin. Umbral de tolerancia Se se empregan cromotrpicas amarelas, o umbral de tolerancia establcese coa observacin de presenza de S. titanus, e se a flavescencia est presente. O perodo de risco comprende dende os estados fenolxicos "F" ata o "L", dicir, dende acios visibles ata acio pechado. Control integrado Actualmente non existe ningn medio de loita qumica contra a flavescencia dourada, pero si contra o insecto vector. Tendo en conta a importancia que ten a loita colectiva e sistemtica no control efectivo desta enfermidade, dbense establecer unhas normas no momento de observa-lo primeiros focos: Arrincar e destru-las vias que tean mis do 20% das cepas afectadas. En vias cunha porcentaxe inferior, dbense arrincar e destrur s as cepas afectadas. Realizar tratamentos obrigatorios contra o vector, mediante loita qumica racional. As cicadelas non teen capacidade infecciosa ata despois de teren picado unha cepa enferma e de pasar 4 ou 5 semanas de incubacin dentro do seu corpo. A partir de aqu, o insecto infeccioso ata que morre e infecta a outras cepas nas que se alimenta. Medidas culturais desaconsellable reenxertar sobre o mesmo patrn, xa que pode estar infectado debido a que os porta-enxertos, patrns ou barbados poden levar o fitoplasma pero non manifestar sntomas, de aqu que sexan un medio encuberto para difundi-la enfermidade. 175
13.4.5. ACARIOSE (Calepitrimerus vitis Nal., syn, Phyllocoptes vitis Nal.)

Actualmente poden ser consideradas como a principal praga de caros que ataca as vias galegas. un caro non visible a simple vista. Os adultos miden sobre 0,15 - 0,20 mm de lonxitude, polo que s se poden ver con lupa binocular. Presentan forma vermiforme e cor branquecina, se se trata de formas invernantes, ou de cor pardo-amarelado en caso de formas de vern.
Tamao promedio de C. vitis
Os ovos son semi-esfricos, branquecinos e moi pequenos, 0,03 - 0,04 mm aproximadamente. C. vitis vive durante o inverno principalmente no interior das xemas, en tanto que, durante a primavera e o vern d preferencia envs das follas ubicadas na parte media baixa do gromo.
Individuos de C. vitis baixo a Individuos de C. vitis baixo as codia, na base dos gromos brcteas da xema
Danos indirectos Os sntomas durante o inicio da xermolacin manifstanse por unha xermolacin anormal moi lenta, follas abarquilladas con abultamentos, nervios nas follas moi potentes, entrens curtos e un mal callado. Principalmente nas follas virxe, pdense ver a contraluz pequenos puntios amarelos que son consecuencia das picaduras do caros. No vern a folla toma unha cor bronceada. Os danos mis importantes estn causados polas femias invernantes iniciarse o desborre, xa que dificultan a xermolacin dos gromos, provocando posteriormente o aborto dalgunhas flores e un mal callado. En acios, produce pequenas punteaduras escuras nos grans e, en ataques fortes, pode ocasionar reducins da colleita ata o 80%. Umbral de tolerancia Realizaranse mostraxes en inverno sobre as xemas de inverno (estado A) para coece-lo potencial que imos ter. Cllense 10 bacelos/ha; tmanse 3 gromos de cada un destes bacelos e se temos de 1 a 3 caros por gromo, recomendable intervir. Igualmente vixiarase o desborre (estado B). Durante o perodo vexetativo, realizaranse mostraxes semanais de 50 follas por hectrea, contando o nmero de caros con lupa binocular. O umbral de tolerancia para realizar intervencins sitase de 10 a 20 caros de media por folla. O perodo de risco desde o estado de xema inchada "B" ata o estadio de acio pechado "L".
Vista xeral do dano de C. vitis sobre a follaxe
Control de integrado No caso de Calepitrimerus vitis o control integrado dbese basear anda na optimizacin dos tratamentos fitosanitarios, debendo usar materias activas autorizadas para control integrado, non agresivas para a fauna til, de tipo xofre (s en salferido), Bromopropilato, Dicofol, etc. 176
Se ben os caros depredadores de fitosedos, dos que existe unha importante diversidade nos viedos galegos, poden exercer un certo control sobre as poboacins de C. vitis, esta cuestin anda non est suficientemente demostrada.
13.5.6. ARAA VERMELLA (Panonychus ulmi Koch)

Fai anos era a principal praga de caros que afectaba s viedos galegos. A araa vermella ataca a numerosas rbores e arbustos, entre os que se encontran de forma destacada os frutais e a via. Recoecemento e diagnstico
Aspecto dun adulto Panonychus ulmi
de
araa
vermella
Ovos de inverno nun bacelo
Os ovos son de cor vermella, con forma acebolada e un pelo no extremo superior. Entre o ovo e o adulto teen lugar 6 estados de desenvolvemento, 3 activos e 3 en repouso (ninfas), todos con coloracin encarnada; final de cada estado de repouso ten lugar unha muda. Os adultos presentan 4 pares de patas. A femia mide uns 0,5 mm, ovalada e de cor vermella escura, con pelos que saen de protuberancias branquecinas. O macho de menor tamao e mis plido. Hospedantes Trtase dunha especie moi prexudicial en frutais, especialmente para os de pebida. Tamn ataca a vide e diversos arbustos. Danos indirectos Os sntomas en follas estndense por todo o limbo, no que aparecen punteaduras necrticas rodeadas por unha descoloracin. Os primeiros ataques normalmente ocasionan danos graves, reducin do crecemento, cada de follas da base e desecacin de gromos. Os ataques de vern poden producir unha diminucin do grao de azucre no mosto. Umbral de tolerancia Realizaranse controis visuais de 50 follas observando as formas mbiles. O umbral de tolerancia sitase: en primavera, se a porcentaxe de follas atacadas supera a cifra de 60-70%, recomndase intervir final do vern, entre os estadios "L" de pechamento do acio e "M" maduracin, recomndase intervir se a porcentaxe de follas atacadas supera o 30-45%. O perodo de risco abrangue dende follas incipientes "D" ata a maduracin "M".
177
Control integrado Hai que ter en conta que P. ulmi tal vez o caro mis difcil de controlar con produtos qumicos debido a que desenvolve certas resistencias con moita facilidade. Actualmente as bases dos programas de control integrado son as tcnicas de control biolxico, debido s grandes xitos obtidos.
a
Hoxe por hoxe, nos programas de control integrado, a base o emprego de praguicidas que respecten os fitosanitarios. Procrase emprega-los produtos mis respectuosos cos fitosedos, para combatelas demais pragas, e no caso de ter que recorrer a algn acaricida, emprganse os produtos autorizados en producin integrada s doses que provoquen o equilibrio presa-depredador mis axeitado. A estratexia a seguir ten en conta s depredadores, e os umbrais de tratamentos defnense para cada zona, en funcin da relacin presa-depredador segundo a especie de fitosedo presente.
b
Control biolxico Anda que en viticultura o emprego de loita biolxica non est tan desenvolvido como en horticultura ou en rbores froiteiras de pebida, fixronse xa os primeiros ensaios experimentais contra araa vermella e parece que se obteen moi bos resultados. Entre os seus depredadores hai que destaca-los caros fitosedos A. andersoni e Amblyseius californicus como as especies mis interesantes no noso pas, podendo incluso aparecer de forma espontnea en plantacins comerciais.
O fitosedo Amblyseius andersoni un depredador de araa vermella
Medidas culturais Queima-la madeira da poda fra da parcela, xa que nela vai unha parte importante da posta de ovos de inverno. Non abusar dos abonos nitroxenados.
13.4.7. MILDEU (Plasmopara viticola Berl e de Toni)

Plasmopara viticola , nas zonas vitivincolas de climatoloxa hmida, unha das mis graves ameazas para o cultivo, posto que os ataques deste patxeno causan mermas de ata o 50% da producin en condicins favorables. Pese a que as perdas econmicas son moi importantes, actualmente o risco menor debido mellor coecemento da sa bioloxa, a existencia de produtos sistmicos e penetrantes, e a mellor preparacin dos viticultores.
178
Bioloxa
Danos e importancia O "mildeu" pode afectar a tdolos rganos verdes da cepa, localizndose preferentemente nos seguintes:
Tpica mancha de aceite provocada por mildeu (Plasmopara vitcola) na face da folla esquerda) que se corresponde coa peluxe abrancazada no envs (dereita)
En "follas": os sntomas manifstanse polas tpicas "manchas de aceite" na face, que se corresponden no envs cunha peluxe branquecina se o tempo hmido. A mancha de aceite adquire progresivamente unha cor amarelada que se torna a parda-encarnada e adquire a forma de mosaico. Os ataques fortes producen unha desecacin e a cada das follas, que repercute na cantidade e calidade da colleita e no bo agostamento dos bacelos.
Danos provocados por mildeu nos acios
En "acios": nas proximidades da floracin os sntomas manifstanse por curvaturas en formas de S e o escurecemento do raquis e posterior recubrimento dunha peluxe branquecina se o tempo hmido; tamn ocorre as en flores e grans recn callados. En "grans", cando superan o tamao dun chcharo non se escurecen nin aparece peluxe branquecina, senn que se enrugan e finalmente descanse, coecndose por "mildeu larvado". Existen outros parsitos que producen sntomas que poden confundirse cos ocasionados polo "mildeu", tal o caso do "odio" (Uncinula necator Burr.) que recobre os rganos atacados cunha peluxe 179
branquecina que desaparece pasar un dedo e sen embargo a peluxe do "mildeu" non; a "podredume gris" (Botrytis cinerea Pers.) que provoca unha peluxe griscea nos grans e un escurecemento achocolatado brando no raquis e non duro coma no caso do "mildeu". Mtodo de mostraxe e umbral de tolerancia Para seguir a evolucin do fungo necesario coecer diariamente as variables climticas de temperatura, humidade relativa, humectacin das follas (horas) e chuvia (mm), que poden ser proporcionadas polos aparatos mis ou menos sofisticados que existen actualmente ou polos instrumentos tradicionais: termmetro de mxima e mnima, higrgrafo, humectgrafo e pluvimetro. As decisins dbense basear nos criterios da Loita Oportuna, que se fundamenta nos seguintes criterios: En primeiro lugar, localiza-la primeira mancha de aceite no viedo. Antes de efectuar o primeiro tratamento, agardar a que a mancha estea esporulada e existan condicins para a infeccin secundaria. Terase en conta ademais o perodo de risco que comprende dende follas estendidas ata o acio pechado, dicir, do estado fenolxico "E" ata o estado "L". Condicins para a esporulacin: Mancha de aceite madura Escuridade Nestas condicins (ausencia de luz), follas molladas ou humidade relativa superior 92-95% ininterrompidamente durante a lo menos 4 horas Temperatura de a lo menos 13 C durante este espazo Condicins para a infeccin secundaria Esporulacin efectuada Chuvia Nmero de follas mulladas multiplicado pola temperatura media durante ese perodo ten que ser superior a 50 Unha vez cumpridas estas condicins, aplica-lo primeiro tratamento (empregando preferiblemente un penetrante + un contacto autorizado para control integrado) nos 3 das seguintes como mximo. Para os tratamentos posteriores suficiente con que exista esporulacin e se cumpran as condicins para a infeccin secundaria. Dbese ter en conta que, se durante 5 ou 6 horas ininterrompidamente, se rexistran temperaturas de 30 C ou mis, esgtase a capacidade xerminativa dos esporanxios (deberase iniciar un novo ciclo), anda que esta circunstancia no campo dbese confirmar. Prcticas culturais Recomndanse determinadas prcticas, tales como: Poda en verde que facilite a ventilacin da vide. Destrucin da follaxe do cultivo anterior no canto do seu enterramento no solo. Emprego de equipos especficos para o control e a acumulacin de datos climticos que permiten predici-las situacins de risco de maneira automtica. 180
13.4.8. ODIO DA VIDE (Uncinula necator Burr.f.)

unha enfermidade amplamente estendida que case sempre fai acto de presenza, e que nalgns anos de condicins climticas favorables para o seu desenvolvemento pode ocasionar, en variedades sensibles e en zonas propensas, a perda total da colleita. Danos e importancia O odio pode atacar tdolos rganos da vide. En "follas": os sntomas poden aparecer tanto na face coma no envs; nos dous casos adoita observarse un po branco cincento que pode limitarse a algunhas zonas ou ben ocupar toda a superficie da folla; debaixo do po aprcianse puntios necrosados. A diferenza do mildeu, nunca mostran a tpica peluxe branca no envs, e aprcianse en cambio punteaduras pardas.
Tpico po branco cincento producido polo odio nas follas da vide; debaixo dese po aprcianse puntios necrosados
Lesins producidas por odio nos acios, o crecemento da pel detense, o que orixina que algns grans fendan
En "gromos e bacelos" os sntomas manifstanse por manchas difusas de cor verde escura, que van medrando, definndose e pasando a tons achocolatados, e a mouros endurecerse o gromo. En "acios", onde estn os mis importantes, xa que os ataques fortes ocasionan a detencin do crecemento da pel, polo que frecuente que esta fenda e cheguen a rachar algns grans. Estas lesins producen uns danos directos na cantidade e calidade da colleita e outros indirectos favorecerse a penetracin do fungo Botrytis cinerea Pers. Os ataques fortes tamn orixinan un murchado malo dos bacelos, coa conseguinte diminucin da acumulacin de reservas nos gromos. Umbral de tolerancia e mtodos de control Ata agora o nico mtodo eficaz de control a loita qumica racional, con produtos de contacto (xofre) ou penetrantes: IBE (inhibidores da sntese do ergosterol). Faranse mostraxes semanais de 100 follas e/ou 100 acios. Para Galicia establcese o umbral de tratamento, existir un 1% de superficie atacada de follas ou acios. Se se supera este umbral, realizaranse intervencins fitosanitarias con produtos autorizados para o control integrado como Azoxistrobin, Xofre (s en salferimento), Ciproconazol, Diniconazol, Dinocap, etc. Para unha proteccin eficaz aconsellable: Iniciar as aplicacins con antiodicos de contacto (xofre) deixando os IBE para o perodo de risco. Limita-lo nmero de tratamentos con produtos I.B.E. a 3 ou 4 aplicacins por campaa, xa que teen facilidade de crear resistencias. O perodo de risco sitase entre o estado de follas estendidas ata o do acio pechado, dicir, do estado fenolxico "E" ata o estado "L". Para evita-la aparicin de cepas resistentes s grupos aconsllase non realizar ano mis de 3 tratamentos seguidos con produtos dun mesmo grupo. 181
Prcticas culturais Recomndanse determinadas prcticas, tales como: Poda en verde e esfollado que facilite a ventilacin da vide e a penetracin dos produtos fitosanitarios empregados. Emprego de aparellos automticos que establecen os momentos de mximo risco de contaminacin do fungo.
13.4.9. PODREMIA GRIS (Botrytis cinerea Pers.)

Esta enfermidade est estendida por tdolos viedos espaois, causando os datos mis importantes na zona norte e na zona costeira mediterrnea, xa que as condicins climticas (humidade principalmente) son favorables seu desenvolvemento. En xeral eta enfermidade afecta cantidade e calidade da colleita obtida. Danos e importancia Botrytis cinerea pode atacar a tdalas partes verdes da planta. En "follas", sobre o bordo do limbo aparecen unhas necrose amplas que teen o aspecto de queimaduras. En "bacelos" os ataques fortes poden ocasiona-la perda de algns gromos novos, coa conseguinte diminucin de colleita, e posteriormente a de algunhas xemas da base dos bacelos, que non xermolan ano seguinte. Sobre bacelos verdes aparece unha lixeira mancha que se converte nunha ampla necrose, que se cobre cunha peluxe gris, se o tempo hmido. En "acios", durante o perodo cora-recolleita, os grans presentan o aspecto caracterstico de podres, e sobre a sa superficie desenvlvese un mofo da cor griscea tpica; tamn poden manifestarse sobre o raspn do acio e as inflorescencias.
Sntomas da podremia gris nos acios de uva, sobre a sa superficie desenvlvese o tpico mofo de cor griscea
Umbral de tolerancia e control Os umbrais de tratamento para o caso desta enfermidade non estn ben definidos; por este motivo, ata o momento, a optimizacin dos tratamentos (empregando materias activas tipo procimidona, iprodiona, autorizadas no control integrado) basase na presenza de sntomas e de condicins climticas favorables desenvolvemento do fungo, mediante a realizacin de mostraxes semanais. En todo caso, permtese a aplicacin de tratamentos preventivos tres semanas antes da vendima naquelas zonas ou variedades nas que se teman ataques que poidan prexudica-la colleita final en cantidade e calidade. O perodo de risco de Botrytis cinerea dende follas nacentes ata a maduracin, dicir, dende o estado fenolxico "D" ata o "N" Medidas culturais Realizar unha poda equilibrada e un desnetado ou esfollado para facilita-la aireacin dos acios. Evita-los ataques de odio e traza do acio, causantes de feridas nos grans. Limita-los abonados nitroxenados. Protexe-los acios de danos mecnicos.
182

Libro Control Integrado

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Libro Control Integrado

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MANUAL DE PRODUCIN INTEGRADA

1 edicin: xullo 2004

MANUAL DE PRODUCIN INTEGRADA

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Bacillus thuringiensis (Bt)

Manual de Producin Integrada

Insecticida Regulador do Crecemento: IGR

Manexo Integrado de Pragas: MIP, Loita Integrada ou Control Integrado

Lmite mximo de residuos: LMR

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Organismo modificado xeneticamente (OMX)

Umbral econmico de danos

3 NORMAS XERAIS DE PRODUCIN INTEGRADA

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Identificacin autonmica de garanta

Identificacin nacional de garanta

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

3.2. Normas xerais de producin integrada

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

4 EVOLUCIN DO CONTROL DE PRAGAS

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

4.2. Evolucin das estratexias de control na producin de cultivos

4.2.1. Control qumico sistemtico

4.2.2. Control qumico aconsellado

Manual de Producin Integrada

4.2.3. Control biolxico

Non se contamina o medio ambiente

4.2.4. Control dirixido

5 CONTROL INTEGRADO, UNHA NOVA TCNICA PARA COMBATER AS PRAGAS

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

5.2. Concepto de Control Integrado ou Loita Integrada

5.3. Fundamentos do Control Integrado:

Manual de Producin Integrada

5.4. Determinacin dos umbrais econmicos

5.5. Niveis de tolerancia

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

5.6. Por que aplicar CONTROL INTEGRADO nunha explotacin agraria?

Manual de Producin Integrada

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

5.7. Metodoloxa do Control Integrado

5.8. Que pretende o control integrado?

Asociacin Galega de Cooperativas Agrarias - AGACA

6.3. Obxectivo da Loita Biolxica

Manual de Producin Integrada

6.4. Tipos de loita biolxica