OSNOVE

ELEKTROTEHNIKE

1. E L E K T R O S T A T I K A Elektrostatika je oblast elektrotehnike, koja se bavi izuavanjem fizikih pojava, unutar sistema, formiranih od prostorno nepokretnih i vremenski nepromjenljivih elektrinih naboja. Pri razmatranju predmetnih pojava, primjenjivat e se iskljuivo makroskopski pristup, uz oslanjanje i na klasinu teoriju elektromagnetizma. Tokom formalnog oznaavanja pojedinih veliina, unutar upotrebljenih izraza, boldirana slova ukazuju itaocu da se ta oznaka odnosi na veliinu, koja je po svojoj prirodi vektor. 1.1. Makroskopski pristup u elektrostatici i pojam elektrinog naboja U okviru razmatranja mehanikog me udjelovanja izme u estica (molekula, atoma, elementarnih estica), elektrotehnika u prvi plan postavlja tri vrste sila: elektromagnetne sile, gravitacione sile i mezonske sile (mezonske sile su sile koje djeluju na vrlo malom rastojanju). Zbog ustaljene prakse da se tokom izuavanja pripadajuih joj fenomena, u elektrotehnici preferira makroskopski pristup, prouavanje mezonskih sila, u okviru elektrotehnike je ipak u drugom planu. Makroskopski pristup podrazumjeva razmatranje predmetnih fizikalnih promjena, koje su usrednjene unutar malih zapremina i tokom malih intervala vremena. S obzirom da po dosta gruboj predstavi atomske teorije, supstancu moemo opisati putem atoma, sagra enih od jezgra i okolnih putanja, po kojim se kreu elektroni, te da su fizike dimenzije jezgra reda veliine 10 -14 m, poluprenik elektrona oko 10 -15 m, a poluprenik atoma reda 10 -10 m, kao i da su rastojanja izme u centara susjednih atoma oko 10 -8 m kod gasovitih tijela, odnosno 10 -10 m u vrstim tijelima, pri normalnoj temperaturi i normalnom pritisku, opravdano je pod pojmom male zapremine, odnosno fiziki male zapremine, smatrati zapreminu od 10 -21 m3 ( u ovakvoj zapremini se jo uvijek nalazi oko 10 3 atoma gasa, ili pak 10 9 atoma vrste materije, pa je mogu i makroskopski pristup ). Pojam malog intervala vremena, u skladu sa podatkom da elektron tokom trajanja jedne sekunde, napravi blizu 10 15 obrtaja oko svoga jezgra, po pravilu se vezuje za interval u trajanju od 10 -12 s, mada novi pomaci u elektronici, telekomunikacijama i raunarstvu ovu graninu frekvenciju od 1 THz, stavljaju pod znak pitanja, (ve nakon 1GHz, pri projektovanju elektronskih kola vrlo visokog stepena integracije pojavljuje se potreba za kombinovanjem znanja klasine mehanike i kvantne mehanike, kao i da se elektrina kola sa koncentrisanim parametrima, u pojedinim analizama tretiraju i kao kola sa raspodjeljenim parametrima). Analogno prethodnom, pojam malog intervala vremena, esto se naziva i fiziki malim intervalom vremena. U elektrotehnici se fiziki mala zapremina i fiziki mali interval vremena, formalno oznaavaju sa dV, odnosno dt, dakle simbolima koji se s druge strane u matematici koriste za oznaavanje beskonano malih veliina, zbog ega je potrebno uvijek voditi

rauna da li je rije o izvorno teoretskim razmatranjima, ili pak o razmatranjima koja se odnose na realne fizike objekte. Navedena prostorno-vremenska ogranienja, omoguavaju da se u nastavku teksta sve analize provode unutar klasine teorije elektromagmetizma, odnosno nekvantnog pristupa, pri tretiranju odabranih problema. Slino kao to se u klasinoj mehanici, posredstvom gravitacione sile Fg, definisane relacijom (1.1.1), m1 m2 Fg = - ro ( 1.1.1) r2 opisuje mehaniko me udjelovanje izme u tijela mase m1 ,odnosno mase m2,( pri emu je najkrae rastojanje izme u centara tih masa odre eno rastojanjem r, a ro predstavlja jedinini vektor rastojanja r, usmjeren od tijela ka okolnom prostoru, dok je sa oznaena gravitaciona konstanta, = 6.67 10 -11 Nm2 kg -2 ), u elektrotehnici se, za sluaj prostorno nepominih i vremenski nepromjenljivih elektrinih naboja q1 i q2, ije su geometrijske dimenzije mnogo manje od najkraeg rastojanja izme u centara tih naboja, uz pretpostavku da je sredina u kojoj se nalaze ti naboji, homogena, linearna i izotropna sa dielektrinom konstantom , mehaniko me udjelovanje izme u tih naboja, po osnovu postojanja elektromagnetne sile, opisuje relacijom (1.1.2): q1 q 2 Fe q1q2 = k r012 ( r12) 2

(1.1.2)

U relaciji (1.1.2), sa r12 je oznaeno najkrae geometrijsko rastojanje izme u centara elektrinih naboja q1 i q2 , dok r012 predstavlja jedinini vektor rastojanja r12, usmjeren od naboja q1, ka naboju q2 , dok konstanta k = 1/(4) izraava uticaj sredine unutar koje se pojava analizira, i za vakum konstanta k iznosi, k = 8,987510 9 Nm2/ C 2, saglasno mjernom sistemu SI (Systme Internationale ). Korisno je primjetiti da obje relacije, kojim se odre uje mehaniko djelovanje u opisanim uslovima, izraavaju i vanu fiziku injenicu o inverznoj kvadratnoj zavisnosti tih sila o udaljenosti izme u materijalnih tijela, koja trpe djelovanje tih sila. Elektrotehnika uglavnom uzima u obzir samo mehanike manifestacije uzrokovane silama tipa Feq1q2 , jer je njihov intenzitet u okviru elektotehnikih problema, viestruko vei od intenzitete gravitacione sile Fg . Opravdanost ovakve prakse dobro ilustruje slijedei primjer: Primjer 1.1 Elektron u stanju mirovanja, sa elektrinim nabojem q e - 1,6 10 -19 C i masom elektrona m e = 9,11 10 -31 kg i proton unutar matinog mu atoma, sa elektrinim nabojem q p = 1,6 10 -19 C i masom protona m p = 1,673 10 -27 kg, nalaze se u vakumu na me usobnom rastojanju r = 0,53 10 -10 m. Ukoliko je takav sistem izolovan od uticaja drugih materijalnih tijela i elektrinih naboja, koliko iznose intenziteti gravitacione sile i elektromagnetne sile u tom sistemu, te kakav je smjer tih sila?

Rjeenje primjera 1.1: Na osnovu datih podataka i relacije (1.1.1) jednostavno se izraunava da je gravitaciona sila Fg intenziteta, 9,11 10-31 1,6 73 10 -27 Fg= - = 3, 61 10 -47 N (0,53 10 -10 ) 2 Slinim postupkom, uz pomo relacije (1.1.2) izraunava se da elektromagnetna Fe q1 q 2 ima intenzitet, -1,6 10 -19 1,6 10 -19 F e q1 q 2= k = 8,2 10 -8 N (0,53 10 -10 ) 2 pri emu konstanta k ima vrijednost, k = 8,9875 10 9 N m 2 / C 2 . Odnos intenziteta ovih sila, iskazan relacijom:Fg/ F e q1 q 2 4,4 10 - 40 , daje dovoljno opravdanja za, iskazano preferiranje sila tipa Feq1q2 , u elektrotehnici. to se tie smjera djelovanja, obje sile su privlanog karaktera, pa nastoje smanjiti rastojanje r, dakle sila Fg ima suprotan smjer, u odnosu na jedinini vektor ro , kao to i sila Feq1q2 ima suprotan smjer u odnosu na jedinini vektor r012 . Za potpunije analiziranje mehanikih djelovanja opisanih relacijom (1.1.2), korisno je detaljnije razmotriti osnovne osobine elektrinih naboja q1 i q2. Elektrini naboji se mogu razvrstati u dvije osnovne skupine, koje se uslovno mogu nazvati skupina A i skupina B. Ukoliko svaki elektrini naboj, pripadnik skupine A, djeluje privlanom silom na svaki od elektrinih naboja to pripadaju skupini B, tada kaemo da skupine A i B, objedinjavaju elektrine naboje suprotnog znaka. U tom smislu je prvo u fizici, a onda i u elektrotehnici, opteprihvaeno razvrstavanje skupina A i B, na skupinu negativnih naboja i skupinu pozitivnih naboja. Treba znati da nema posebnog razloga da se upravo elektronu pripie negativan naboj, nego je to samo posljedica iroko prihvaenog dogovora odgovarajuih tehnikih autoriteta. Ovakvo razvrstavanje ima donekle slinosti sa orijentacijom lijevo desno, jer teko je nai valjan razlog zato je ba ona strana odabrana za lijevu, odnosno zato izbor nije bio obrnut. 1.1.1. Kvantizacija elektrinog naboja Saglasno naprijed reenom, naboj jednog elektrona se tretira kao osnovni-elementarni predstavnik negativnog naboja, koji uz to ima i svojstvo slobodne elementarne estice (svojstvo slobodne elementarne estice, podrazumjeva da takva estica moe egzistirati u slobodnom stanju , dakle ne mora biti obavezno zdruena sa nekom drugom esticom, kao to je to sluaj sa kvarkovima, za koje se smatra da imaju elektrini naboj 2/3 naboja protona, ili pak -1/3 naboja protona, ali moraju uvijek biti zdrueni, u grupe od po tri kvarka, kako bi formirali slobodne elementarne estice, elektrone i protone). Elektrini naboj je istovremeno i zgodan primjer da se jo jednom ukae i na razliku osnova fizikih procesa i prirodu matematskih teoretskih analiza. Elektrini naboj ima karakteristke fizike veliine, a umnokom dva elementarna elektrina naboja, novonastala veliina po svojoj prirodi vie i nije elektrini naboj, nego neka nova fizika veliina (dakle mnoenjem dva negativna naboja nije mogue dobiti

pozitivan naboj, nego neku drugu fiziku veliinu, kojoj je sada samo svojstvena pozitivna vrijednost). Za razliku od toga, pri mnoenju dva negativna realna broja, dobija se tako e pozitivna vrijednost, ali uz to ponovo i realan broj. U narednim razmatranjima, koja e se provoditi u domenu klasine teorije elektromagnetizma, prethodno proglaavanje elektrona za elementarno elektrino optereenje u slobodnom stanju, (ime se praktino provodi i kvantizacija elektrinog naboja), nije toliko presudno za ispravan tretman analiziranih pojava. Zato se i nee u razmatranjima to slijede, strogo voditi rauna da elektrini naboji pridrueni pojedinim materijalnim tijelima, iskljuivo budu definisani kao cjelobrojni umnoci naelektrisanja jednog elektrona ( dakle samo naboji tipa: q = z 1,6 10 -19 C , z cjelobrojna konana vrijednost ) Interesantno je napomenuti da jo nije ponu eno objanjenje, koje bi bilo konzistentno sa ostalim teoretskim postavkama klasinog elektromagnetizma, zato se ba koliina naboja jednog elektrona, dakle upravo toliko naboja istog znaka, dri zajedno. ta vie, ovo objanjenje ne samo da nije na eno unutar klasine teorije, nego ak ni kvantna teorija, jo uvijek nije dala iroko prihvaen odgovor na ovo pitanje. Tako e se jo pokuava nai i odgovor na pitanje; kako elektron i proton raspolau, po apsolutnom iznosu, toliko podudarnim koliinama elektrinog naboja (mjerenja su potvrdila da su eventualne razlike manje od 10-20 C )? Posljednji primjeri pokazuju da na prvi pogled i jednostavna pitanja, esto teko nalaze ispravan odgovor. S tim u vezi treba konstatovati, da u ovom trenutku ima smisla generalno samo uvaavati i dalje zakljuak, da je kvantizacija elektrinog naboja vrlo dubok i opti zakon prirode. 1.1.2. Ouvanje elektrinog naboja Za pravilno razmatranja fizikih pojava u prisustvu elektrinih naboja, veoma je vano poznavati i zakon ouvanja elektrinog naboja u izolovanom sistemu, dakle u sistemu koji je izolovan od izmjene materije preko granica to ga okruuju. U skladu sa ovim zakonom ukupni elektrini naboj u izolovanom sistemu se ne mijenja tokom vremena. To jasno ne znai da unutar tog izolovanog sistema odsustvuje stvaranje ili pak ponitavanje naelektrisanih estica, ve da se u jednakoj koliini u svakom trenutku vremena, ili stvaraju ili ponitavaju i pozitivni i negativni elektrini naboji i to tako da je ukupna zateena koliina naboja u svakom trenutku jednaka. Prirodno se namee pitanje nije li zakon o ouvanju elektrinog naboja, posljedica nekog optijeg zakona putem kojeg se upravlja stvaranjem, odnosno ponitavanjem estica, ili je pak zakon o ouvanju elektrinog naboja osnovno pravilo, sa kojim se moraju uskla ivati i drugi zakoni. Na ovo pitanje jo uvijek nije dat dovoljno pouzdan odgovor. Ipak, bez obzira baziramo li podatke o ouvanju elektrinog naboja u izolovanom sistemu na eksperimantalnim saznanjima, kada se on moe tretirati i kao jedan od prirodnih zakona, ili pak to uvedemo kao postulat unutar provedenih teoretskih razmatranja, postoji potpuna uskla enost sa aktuelnom teorijom elektromagnetizma, ak i kada se za e u podruje relativistike invarijantnosti.

1.1.3. Akumulacija elektrinog naboja na materijalnim tijelima Elektrini naboji se na materijalnim tijelima mogu akumulirati na tri osnovna naina: -trenjem jednog materijalnog tijela o drugo tijelo, kada se uz pomo vanjskog mehanikog djelovanja, dva razliita tijela dovode tako blizu jedno uz drugo, da je ostvarivo premjetanje elektrona sa jednog tijela na drugo, pri emu tijelo sa kojeg odlaze elektroni postaje pozitivno naelektrisano, dok tijelo na koje dolaze ti elektroni postaje negativno naelektrisano (pri tome ove efekte moemo izazvati samo kod pogodno odabranih parova materijala, kao to su: ilibar-krzno, staklo-svila, odnosno parovi slinih karakteristika ), -elektrostatskom indukcijom, kada se elektriki neutralno provodno tijelo izlae djelovanju sila elektrostatskog polja (ali bez ostvarivanja fizikog dodira, kao u prvom sluaju), pod ijim uticajem se na jednoj strani tog tijela grupiu elektrini naboji jedne vrste (recimo negativni naboji), a na drugoj strani tog istog tijela se grupiu elektrini naboji druge vrste (pozitivni naboji). Elektrini naboji koji imaju isti znak, kao i naboji koji su stvorili predmetno elektrostatsko polje, mogu se na podesan nain sprovesti u Zemlju (Zemlja je tijelo enormno velike sposobnosti preuzimanja elektrinog naboja), nakon ega provodno tijelo ostaje negativno naelektrisano. -optereivanjem elektroda elektrinog kondenzatora elektrinim nabojima, na raun elektrine energije uskladitene unutar izvora elektrine energije. O ovom postupku detaljnije e se govoriti u odjelu u kojem se budu razmatrali elektrini kondenzatori, kao ure aji za uskladitenje elektrinog naboja , odnosno elektrine energije. 1.1.4. Elektrini naboji i materijalna tijela U prethodnom odjeljku smo pojavu elektrostatske indukcije iskljuivo vezali za provodna tijela, to nam ukazuje da se sa stanovita ponaanja u odnosu na elektrina optereenja, sva materijalna tijela ne ponaaju uniformno. Tokom opsenih eksperimentalnih istraivanja dolo se do saznanja da se kod jedne grupe materijalnih tijela moe ostvariti uskla eno pomjeranje elektrinih naboja unutar njih i uz pomo, sa stanovita intenziteta, slabih elektrinih polja. Ti materijali su nazvani provodnim materijalima i osnovna im je elektrina osobina, da pokazuju slabo protivljenje kontinualnom pomjeranju elektrinih naboja unutar njih. U klasu provodnih materijala ubrajaju se svi metali, kako u vrstom tako i u tenom stanju ( kod njih su lako pokretni elektroni predstavnici tog pokretljivog elektrinog naboja ), zatim elektrolitirastvori soli, baza i kiselina ( kod njih su pokretni elektrini naboji predstavljeni putem pozitivnih i negativnih jona, na koje se raspada jedan dio molekula rastvorene supstance ili otopljene soli ), kao i pojedini gasovi kada se na u u jonizovanom stanju. Drugu grupu materijalnih tijela, sa stanovita pomjeranja elektrinih naboja unutar njih, karakterie osobina da kod njih, nije mogue uspostaviti kontinuirano pomjeranje elektrinih naboja, ili ako je to mogue onda je to zanemarljivog intenziteta u odnosu na analogna deavanja kod provodnih tijela ak i pri jakim elektrinim poljima. Takve materijale nazivamo izolatorima ili dielektricima. Primjer savrenog dielektrika je vakum, dakle prostor unutar kojeg nema nama poznatih materijalnih estica. U dielektrike tako e ubrajamo i staklo, parafin, liskun, ulje, vazduh,..

Tokom tretmana reakcije razliitih materijalnih sredina, na vanjsko djelovanje elektromagnetnih dejstava, veoma su vani atributi linearnosti, homogenosti i izotropnosti tih sredina. U tom smislu, za materijalnu sredinu kaemo da je homogena ako u svim elementarnim dijelovima svoje zapremine ima iste fizike osobine. Materijalna sredina je izotropna, ukoliko unutar svake svoje elementarne zapremine ima iste osobine u svim pravcima. Uz ova dva pojma, vaan je jo i pojam linearnosti sredine. Kada se konstatuje da je materijalno tijelo linearna sredina, onda je naglaeno da njegove elektromagnetne osobine nisu u funkciji intenziteta vanjskih dejstava, bilo da su ona elektrine ili pak magnetne prirode. Gdje je tana granica izme u provodnika i izolatora dosta je teko rei, mada su ove dvije klase materijala toliko razliite da se elektrina vodljivost provodnika razlikuje za faktor 1020 u odnosu na elektrinu vodljivost uobiajnih izolatora, poput stakla ili pak plastike. Ilustrativno je napomenuti da je, razlika izme u elektrine vodljivosti provodnika i izolatora, vrlo slina razlici izme u mehanikih svojstava materije u tekuem stanju i vrste materije, jer su oba svojstva ovisna o pokretljivosti atomskih estica. Slino kao to bitumen ili sladoled, ovisno o uslovima u kojim se nalaze ( posebno je vana ambijentalna temperatura ) mogu prelaziti iz jednog stanja u drugo, tako i kod materijalnih sredina, ukoliko se analiziraju sa stanovita interakcije sa elektrinim nabojima, izme u klase provodnika i klase izolatora, mogua je transformacija jedne klase u drugu. 1.1.5. Raspodjela elektrinih naboja Sa stanovita raspodjela elektrinih naboja u prostoru, zbog jednostavnijeg koritenja potrebnog matematikog aparata, formalno razlikujemo takasti naboj, linijski naboj, povrinski naboj i zapreminski naboj (ovo donekle odudara od opteprihvaene injenice da su sva poznata fizikalna polja konana i kontinuirana, te da su uzrokovana izvorima tih polja, ije su zapreminske gustine uvijek konane, ali je s druge strane povoljno za nezaobilazna teoretska razmatranja). Saglasno ovakvom pristupu, pod pojmom takastog naboja, podrazumijevamo onaj elektrini naboj, koji je akumuliran na materijalnom tijelu ije su geometrijske dimenzije viestruko manje od geometrijskih dimenzija sistema, unutar kojeg se analizira ponaanje tog naboja. Ukoliko je elektrini naboj Q uskladiten na materijalnom tijelu kod kojeg je njegova linijska koordinata dominantna u odnosu na njegov popreni presjek, koji je pri tome i zanemarljivih dimenzija u odnosu na udaljenost do drugih okolnih tijela ( usamljeni, tanki linijski provodnik), tada imamo sluaj linijskog raspore ivanja elektrinog naboja. U optem sluaju, tada se na duini provodnika dl nalazi elektrini naboj dQ, odre en relacijom (1.1.3.) dQ = q ' dl (1.1.3 )

gdje je sa (q ' ) oznaena linijska gustina elektrinog naboja, koja teoretski moe biti i funkcija prostornih koordinata (x,y,z). Za ovu funkciju kada se primjenjuje makroskopski

pristup u tretiranju problema, smatra se da je neprekidna na skupu taaka za koje je definisana. Ukupni naboj akumuliran na provodniku duine l tada se rauna uz pomo izraza (1.1.4.) (1.1.4 ) Q = q ' dl l pri emu, ako je q ' = const. u svim takama linijskog provodnika l , tada nije neophodno koristiti izraz (1.1.4.), nego se vrijednost Q moe raunati prema relaciji (1.1.5): Q=q' l (1.1.5 )

Jedinica mjere za linijsku gustinu elektrinog naboja, koja je po svojoj prirodi skalarna veliina, prema izrazu (1.1.5.) je ( C/m ). Kada su elektrini naboji raspore eni u vrlo tankom sloju po geometrijskim povrima, tada uvodimo pojam povrinske gustine elektrinog naboja. Strogo teoretski gledano, povrinska gustina elektrinog naboja , definie se kao naboj raspore en u sloju zapreminske debljine nula i odre ena je relacijom (1.1.6.): = lim
S0

Q dQ = S dS

(1.1.6)

U najoptijem sluaju, povrinska gustina elektrinog naboja je skalarna funkcionalna zavisnost oblika = (x,y,z) i saglasno usvojenom makroskopskom pristupu, neprekidna na skupu taaka na kojem je ona i definisana. Njena mjerna jedinica je, prema strukturi relacije (1.1.6.), odre ena kao (C / m 2 ). Saglasno prethodnom, ukupna koliina elektrinog naboja lokalizovana na geometrijskoj povri povrine S, rauna se putem relacije (1.1.7.) Q = dS
S

(1.1.7 )

odakle se, samo u sluaju da je funkcionalna zavisnost, = const. u svim takama razmatrane povri, vrlo jednostavno dolazi do izraza Q = S. U teretskim razmatranjima raspodjela elektrinih naboja, a uz uvaavanje klasine teorije elektromagnetizma, zapreminska gustina elektrinog naboja , koja se definie kao omjer, ukupne koliine elektrinih naboja Q lokalizovane u elementarnoj zapremini V i te elementarne zapremine V, kada se ista, u graninom procesu, smanjuje do nivoa take, to je formalno iskazano relacijom (1.1.8), Q dQ = lim = V 0 V dV

(1.1.8 )

ima najmanje potekoa pri usaglaavanju njene teoretske definicije i vlastite fizike realnosti. Odabrani makroskopski pristup, omoguava da se i ova skalarna funkcionalna zavisnost, tretira kao neprekidna funkcija svojih geometrijskih koordinata, unutar podruja u kojem je definisana. U skladu sa relacijom (1.1.8), mjerna jedinica zapreminske gustine elektrinih naboja definisana je kao ( C / m 3 ). Ukupna koliina elektrinog naboja Q, uskladitenog unutar razmatrane zapremine V, rauna se uz koritenje relacije ( 1.1.9.) Q = dV
V

(1.1.9 )

Ukoliko je funkcionalna zavisnost = (x,y,z) = const. tada je mogue taj naboj odrediti i uz pomo relacije Q = V. 1.2. Kulonov zakon Kulonov zakon opisuje mehaniko djelovanje, izme u takastih elektrinih naboja, koji miruju u prostoru i ija se koliina elektrinog naboja ne mijenja tokom vremena, pri emu osnovni uzrok tog mehanikog djelovanja lei u elektromagnetnim svojstvima analiziranog sistema. Ovaj zakon je 1785. godine, nakon eksperimentalnih istraivanja definisao francuski fiziar Kulon (Charles Augustin Coulomb,(1736-1806 )), pri emu je intenzitet i smjer sile za sluaj dva elektrina naboja q1 i q2 , uz ve naglaena ogranienja, iskazan relacijom (1.1.2). Ta relacija je vektorska jednaina oblika: q1 q 2 Fe q1q2 = k r012 r2 koja pokazuje da e u sluaju istog algebarskog znaka kod oba elektrina naboja, sila Fe q1q2 imati takav smjer da nastoji poveati najkrae me usobno rastojanje izme u tih naboja, dok e u sluaju me usobno razliitih algebarskih znakova kod naboja, smjer sile biti uskla en sa tenjom da se najkrae me usobno rastojanje izme u naboja smanji. Ista jednaina pokazuje da je intenzitet uspostavljenog djelovanja silom direktno proporcionalan sa promjenama iznosa svakog od elektrinih naboja ponaosob, a da je obrnuto proporcionalan sa kvadratom najkraeg rastojanja izme u tih naboja. S obzirom da je konstanta k definisana relacijom k = 1/(4) , opravdano je izvesti zakljuak da je intenzitet Kulonove sile, obrnuto proporcionalan sa veliinom , dakle karakteristikom sredine u kojoj se predmetno djelovanje analizira. Karakteristika sredine izraena parametrom , naziva se dielektrina propustljivost, ili dielektrina permitivnost. Za vakum parametar ima vrijednost o = 8,854 10 -12 F/m. Sa (F) je oznaena jedinica mjere za elektrini kapacitet, saglasno SI sistemu jedinica i ona se naziva farad. Dielektrina propustljivost vakuma (o), uzima se i za referentnu dielektrinu propustljivost, jer kolinik dielektrine propustljivosti drugih dielektrika i dielektrine propustljivosti vakuma, odre uje relativnu dielektrinu propustljivost tih dielektrika, formalno oznaenu sa ( r). Relativna dielektrina propustljivost je dakle, pozitivan realan

broj, koji pokazuje koliko puta je dielektrina propustljivost tog dielektrika vea od o . U tabeli 1 date su vrijednosti relativne dielektrine propustljivosti za neke karakteristine dielektrike. Tabela 1. Vrsta materijala Vazduh Voda Etilni alkohol Transformatorsko ulje r 1,000059 80 28 2-2,5 r 3,8-5 4-10 5-7,5 2,5-8

Vrsta materijala Bakelit Staklo Porculan Drvo

U relaciji (1.1.2), posredstvom dielektrine konstante iskazuje se i reakcija sredine, u kojoj se nalaze elektrina optereenja q1 i q2, na djelovanje tih optereenja (uvaavanje uticaja indukovanih elektrinih optereenja materije). Pored ve istaknutih osobina, Kulonov zakon tako e izraava i osobinu da su djelovanja elektrinih naboja aditivna. Ukoliko bi tokom eksperimenata imali samo dva takasta elektrina naboja, tada bi kroz eksperimente mogli samo potvrditi naprijed iskazanu injenicu da je intenzitet uspostavljene Kulonove sile obrnuto srazmjeran sa kvadratom najkraeg rastojanja izme u tih takastih elektrinih naboja. Me utim raspolaemo li bar sa tri takasta naboja, tada je mogue doi i do novih saznanja, prema kojim prisustvo treeg naboja ne mijenja Kulonovu silu koja se uspostavlja izme u prva dva naboja q1 i q2. Ovdje treba biti paljiv pri izvo enju odgovarajuih zakljuaka, jer se doista uspostavljena sila izme u ta dva naboja i nee promijeniti, ali e se promijeniti ukupna, ili rezultantna sila, kojoj se u novonastalim uslovima izlae - recimo naboj q1, jer se u rezultantnoj sili sada javlja i Kulonova sila izme u naboja q1 i q3 . Demonstriranje aditivnosti djelovanja elektrinih naboja, pomou Kulonovog zakona, dobro ilustruje slijedei eksperiment. Neka se elektrini naboj q1 nalazi fiksiran u taki prostora A i neka se elektrini naboj q2 postavi u prostorno nepominu taku B, ije je minimalno odstojanje od take A, 0,2 m. Pretpostavimo i da se neki elektrini naboj q3 nalazi dovoljno daleko od taaka A i B, recimo u nekoj vrlo dalekoj taki C. Nakon to izmjerimo Kulonovu silu Fe q1q2 prenesimo elektrini naboj q 2 u taku C, a iz take C naboj q 3 postavimo u taku B. Tada smo u prilici da izmjerimo Kulonovu silu Fe q1q3 . Vratimo li sada u taku B i elektrini naboj q 2 i sjedinimo li ga sa elektrinim nabojem q 3 , tada e na elektrini naboj q 1 djelovati Kulonova sila Fe q1 (q2 + q3) koja je i po intenzitetu i po smjeru djelovanja uskla ena sa relacijom: Fe q1 (q2 + q3) = Fe q1q2 + Fe q1q3 (1.2.1)

Posljednja relacija se moe pisati i u funkciji ranije koritenih koordinata u Kulonovom zakonu, dakle kao (1.2.2.) ( q 1 q 2 + q1 q3 ) Fe q1 (q2 + q3) = k ro12 (1.2.2 ) ( r AB ) 2 i pokazuje da vai princip, prema kojem je djelovanje elektrinih naboja aditivno.

S obzirom da je samo u razmatranom primjeru vaila relacija r 12 = r 13 = r AB , postavlja se pitanje da li je mogue raunati sveukupno djelovanje Kulonove sile na naboj q 1 , posredstvom relacije (1.2.1) i kada je r 12 r 13 , odnosno kada je prostorni razmjetaj naboja kao na slici broj 1.

q 3

13

q
c

r 2

12

Slika broj 1

Sistem od tri elektrina naboja q 1 , q rezultantna Kulonova sila na naboj q 1

i q

3,

u kojem se

odre uje

Rezultati eksperimenata, provedenih kako bi se dobio odgovor na ovo pitanje, pokazali su da relacija (1.2.1 ) ima optu vanost, te da se s tim u vezi, u sistemu elektrinih naboja sa slike broj 1, traena Kulonova sila na elektrini naboj q 1 , Fe q1 (q2 + q3) , u optem sluaju, odre uje prema relaciji (1.2.3 ) ( q1 q2 ) (q1 q3 ) Fe q1 (q2 + q3) = k ro12 + k ro13 ( r 12 ) 2 ( r 13 ) 2

(1.2.3)

Sabiranje vektora, iskazano relacijom (1.2.3 ), moe se generalizirati i u sluaju sistema od ( n +1) takastih elektrinih naboja q i ( i = 1,...(n +1) ), kada se rezultantna Kulonova sila na neki naboj q n+1 , od preostalih n naboja q i ( i = 1,....n ), odre uje relacijom (1.2.4 ) n Fe q( n+1) = F (n+1) i (1.2.4 ) i=1 u kojoj je sila F (n+1) i , dakle sila kojom bilo koji naboj q i (i = 1,..n) djeluje na naboj q(n+1) ,definisana izrazom (1.2.5 ) ( q (n+1) q i ) F (n+1) i= k ro(n+1) i ( r (n+1) i ) 2 (1.2.5 )

to se tie skupa vrijednosti rastojanja r (n+1) i na kojim vrijedi Kulonov zakon, ona su, pored njihove neophodne uskla enosti sa geometrijskim dimenzijama elektrinih naboja razmatranog sistema naboja, sigurno iz raspona rastojanja od 10 -18 m, pa do nekoliko kilometara. Za rastojanja van ovih granica, jo uvijek ne postoje dovoljno pouzdana saznanja, odnosno rezultati koji bi bili opte prihvaeni od nauno-tehnike javnosti.