ADANA BR NUMARALI SERYE SCL DEFTER ZERNE ARATIRMA Hazrlayan: Kamil ahin i lahiyatc Arat rmac ANKARA Arivler,

r, milletlerin hafzas gibidir. Arivlerini kaybeden milletler, hafzasn kaybetmi insanlar gibidir. Bu sebeple dnyann en organize, tehizatl ve en salam imparotorluklarn kuran Mslmanlar, Trkler, bilhassa Osmanl dneminden kalma geni bir ariv belgelerine sahiptir. te bu ariv belgelerinden birisi de er'iye Sicilleridir. er'iye Sicilleri, herbiri din, hukuk, ekonomi ve sosyolojik adan cok nemli tarihi ve kltrel birinci derecede vesikalardr. Bu zellii sebebiyle er'iye sicilleri, yazl hukuk kltrmzn yksek antlar olmulardr. a. Tarifi: er'iye Sicilleri, er'iye mahkemelerinin tarih srasyla tutulan kaytlarna verilen addr. Bu mahkemelere bakan kadlar, grevleri gerei kendilerine gelen hkm ve fermanlar ve bunlara verilen cevaplar, grdkleri eitli davalar hakknda, vermi olduklar hkmleri bu deftere kaydederlerdi. Kadlarn "Sicil" denilen birer defter tutma.ar kanun gerei idi. Ayrca her kaza, sancak ve vilayet iin ayr bir er"iye sicili tutulurdu. b. nemi: er'iye sicilleri, atalarmzn dince, hukuka servete, vakfa, hayat seviyesi ve insan mnasebetleri bakmndan varl larn ortaya koyan en nemli tarihi vesikalarmzda. er'i,: sicilleri tetkik edildii zaman, bunlarda yer alan tarihi belg T sayesinde Osmanl tarihi, vakf messeseleri, belediyec i k hizmetleri, gayri mslimlerin durumu gibi konularda, OsmtM tarihi ve kltr daha iyi anlalm olacaktr. er'iye sicilleri, kltr tarihimiz ve folklorumuz iin, gnnde yazlm olmalar sebebiyle de, en nemli tarihi kaynaklarmz arasnda bulunmaktadr. Bu sicillerde eitli yer adlar, deyimler, miras hukuku, gelenekler, airetlerin iskan gibi konularda nemli bilgiler mevcuttur. (2) Bu deerli belge

ler, Osmanl mparatorluunun karekteristik bir devresinde, bir ksm dorudan doruya hkmdarlarn hkm, ferman, tezkere, berat, emirleri suretleri olmak, dierleri de kad sicilleri ve kaytlar bulunmak suretiyle orjinal ve ok deerli bir nitelik arzetmektedirler. (3) er'iye sicilleri, bu gn tarihilerin er ok kulland malzemeler arasndadr. Gene bu vesikalar gzden geirilmeden doru ve mazbut bir tarih yazlacan kimse idda edemez (4). er'iye sicillerinin, kltr tarihimiz zerinde almak isteyenlere byk bir kolaylk salad ve bu suretle ilim alemine faydal bir hizmette bulunduu grndeyiz. Biz de bu sebeble, Adana ilimizin tarihi, kltr hakknda en eski ve en nemli bir kaynak hviyetindeki "ADANA SERYE SCLLER BR NUMARALI DEFTERl"ni incelemeyi uygun bulduk. c. Adana Bir No.lu er'iye Sicil Defteri : Adana vilayeti er'iye sicil defterleri Adana mzesinde bulunmaktadr. Tamam 150 defterdir. Bu defterlerdeki vesika says yaklak 5000-6000 kadardr. Vakfiye says 566'dr. Bu defterler 1173/1759 ylnda balayp 1904 ylna kadar olan bir zaman dilimini kapsamakta dr. (5) Adana bir numaral er'iye sicil defteri ise; (1173-1174/ 1759-1760) yllarn iine almaktadr. Bu defterin batan iki yapra yrtlmtr, ilk belgesi, adana-Akkpr mahallesinden "Yasef" isminde bin gayri mslimin, kendi istek ve arzusu ile Mslman oluu "ihtivas" hakkndadr. Ayn defterin son belgesi ise, 20 Zilkade 1174/23 Haziran 1761 tarihlidir, adana Durmufakih mahellesinden Mustafa Abidin isminde birisinin terekesiyle alakal belgedir. Biz 1759-1760 yllarna ait bir numaral defterin iindeki tarihi vesikalar; belediyecilik hizmetleri ve bu tarihlerde meydana gelen nemli olaylar, halk ve devlet mnasebetleri, gayri mslimlerin durumu ve o devirlerdeki Adana'nn ekonomik yaps gibi konularda, nemli grdmz bir ka tarihi belgeyi sunmak istiyoruz. d. Belediyecilik Hizmetleri: 1170/1756 ylnda "Kamer caddesinde bulunan ifte Han'n kble tarafndan, Dlek (Glek) Boaz'ndan, Akkpr

ve Ramazanolu Yaylas, ifte Han ve Ulukla arasndaki noktaya varncaya kadar olan Kprlerin Adana'l Hac Ali isminde bir ahs tarafndan tamir ve tekmil edildii" bildirilmektedir. Bu ilerin masraf iin de, otuz yk sekiz bin yedi yz altm ake (yani 3 milyon sekizbin yediyz altm) ake masraf edildii kaytldr. Buraya sa rf edilen parann ise gayri mslimlerden alnan cizye (para) dan karland aklanmaktadr. (6) Bu belge bize, gayri mslimlerden alnan cizye (para)lerin bu gibi yerlere sarfedilebileceini gstermesi asndan nem tamaktadr. e. Diyet ile lgili Hukuki Bir rnek: 1170/1756 ylnda Adana-narl mahallesinde, Mehmed olu Ama Ali'nin gzlerini tedavi etmeye alan, brahim olu Ali Efendi'nin, gzlerini kr etmesi zerine mahkemeye bavurmutur. Davac Mehmed olu Ali adana er'iye Mahkemesinde takrir-i kelam edip: " Adana-Krkhan mahallesinden brahim olu Ali Efndi, bundan bir sene nce iki gzmn iddetli armas sonunda, her ikisini muayene ederken, brahim olu Ali, benim gzme; iine yumurta aknn da kartrlmasyla ila olur diyerek, ila yapt. Ve ondan sonra da gzlerim kr oldu demi ve gzlerinin diyanetini talep etmitir. er'iye mahkemesinde verilen kararda ise, doktora 10 kuru ceza verilmi ve aralar da sulh edilmitir (7). Hastann, doktorun verdii ilatan m yoksa ilelar yanl kullanmasndan m? gzlerinin kr olduu belli olmamaktadr. Bununla birlikte Osmanl dneminde ehliyetli doktorlarn, her hangi bir kimse gibi cezalandrlmadklar ve tp ilminin gelitirilmesi iin, cz'i bir cezann uygulanmasyla yetinildii, doktorlarn teorik bilgilerini uygulamaya koyabilmelerinin tevik edildii tesbit edilmektedir. f. Osmanllarn Dier Dinden Olanlara Kar Davranlar: Her gittikleri lkeye adalet, eitlik gtren MslmanTrkler zellikle, Osmanl dneminde ynetimleri altnda bulur~p, mslman olmayan gayri mslmlere kar ok iyi davranmlardr. Onlarn mal ve mlklerini kendi mallar gibi korulmulardr. Gayri mslimlerde belirli bir sre iin yurt dna giderken, ev eyalarn ve ailesinin mcevheratn, mslman-

lara teslim etmiler ve dndkleri zaman da bunlar aynen teslim almlardr. Buna bir rnek olmak zere, 17 Zilkade 1173 (1 Temmuz. 1760) tarihinde Adana'dan baka bir yere giden Anestas isimli bir gayri mslim defterde dkm mevcut eyalarn ve ailesinin mcevheratn, Adana'l Veli Aa isminde birisine teslim etmi ve dndkten sonra da bunlar eksiksiz alm ve er'iye defterine de imza etmitir (8). Gene bu bu gayri mslimlerin mal-mlk al satlarndan serbest olduklarn, Adana-Hzrilyas mahallesinde oturan Hristiyan Avar'n Kz Maryem bir ev alm satmndan renmi bulunmaktayz (9). Bu konuda bir ok belgeler gstermek mmkndr (10). Mslman olmak isteyen gayri mslimler ise, hi bir zorlayla karlamakszn, kendi istek ve arusuyla mslman olmulardr. Bunlara da iki rnek vermek istiyoruz. 17 Ramazan A173 (3 Mavs 1760) tarihinde Adana-Kurukpr mahallesinde oturan "Yasef" isminde birisi kendi istek ve arzusuyla mslman olmutur (11). Gene ayn tarihlerde Tarsus'da "Milkon" isimli bir gayri mslim de "Ahmed" ismini alarak islamiyeti kabul etmitir (12) . g. Yollarn Emniyetinin Salanmas: Adana vilayeti ilek bir yol zerinde bulunmas sebebiyle, 18. yzylda Adana ili Antakya arasnda hacca gidip ge-lenve kervanlarn rahatlkla seyahat edebilmeleri iin, Harami ad verilen yol kesicileriden korunmas maksadyla eitli idari tedbirler alnmtr. Bundan baka; her sene Mekke-i Mkerreme'ye zel hediyeler gtren-Surre alaylarnn emniyetiyle alakal gerekli tedbirlerin alnmas iin, Adana blgesiyle ilgili eitli emir ve fermanlar karlmtr (13).h. Vergiler : Adana bin numaral er'iye Sicil defterlerinin nemli bir blmn, Adana'da vergilerin nasl toplanp, ilgililere nasl teslim edileceine ait emir ve fermanlar oluturmaktadr. (14). 1. Fiyat tespiti: Adana'da 1173/1759 senesinde ekmeki esnafyla (frnclarla) ilgili eitli dzenlemeler getirilmitir (15). 1174/ 1760 ylnda yiyecek iecek gibi zaruri gda maddelerinin pahalya satanlar hakknda, fiyatlarn ykselmesini nlemek iin, fiat tespit edilerek Narh konmutur (16). Bu da bize,

halkn zaruri ihtiya maddeleri konusunda, belediyenin fiat ayarlam yapp-yapamayaca hakknda bilgi vermektedir. Ayn yl nemli bir kara nakil vastas olarak kullanlan develerden, Tarsus iin tanesi 300liradan deve alm iin emirname karlmtr (17). Gene Adana'da Seyhan ve Ceyhan rmaklar arasnda kalan blgenin, kn otundan ve suyundan istifade edlimek maksadyla "klak" olarak kullandn grmekteyiz (18). j. Vakflar: Adana ilimiz zellikle Ramazanoullan'nn brakt geni bir tarihi ve kltrel mirasa sahiptir. Adana bir numaral er'iye sicil defterindeki kaytlara gre, Ramazanoullar Adana'da camii, medrese, hamam, han ve imaret gibi bir ok vakflar brakmlardr. Biz sadece bu defterde isimleri geen Ramazanoullarn'a ait vakflardan bir ka tanesinin isimlerini vermek istiyoruz. Bu vakflar unlardr: 1. Ramazanolu Mehmed Paa'nn yaptrd Atik Camii (19). . 2. Ramazanolu Halil'in bina ettii Camii Cedid (20). 24- Ramazanolu Halil Bey'in bina ettii Medrese (21). 25- Ramazanolu Hseyin Vakfndan Yalu Hamam (22). 26- Ramazanolu Elkafndan "Yeni Han" (23). Bu defterde daha birok vakflarn isimleri gemektedir. Ayrca Adana'da 1759-1760 yllarnda bir katane camii yeniden yaplmtr (24). k. Dini Hizmetler: Adana'da Ramazan- erif gecelerinde imsak vakitlerini bilemeyen mslmanlara, imsak vaktini bildirmek iin mezzinlerin geceleri minarelerde "yedier kere salat selam" okumalar hakknda Adana kadsna bir buyrultu gelmitir (25). Ramazanolu Camii Cedidi'nde, grevlilerin, etraf parmaklklarla evrili yksek bir yere karak, cemate imamn tedbirlerini duyurmak iin de "mahfillik berat" karlmtr (26). Ayrca imam hatiplerin ve mezinlerin grev yaptklar camilerde, caminin banileri (yaptranlar7 hakknda hayr Duada bulmalarnn vakfiyelerinde kaytl oldu grmekteyiz (27). 1. Memur Tayin ve Ibka'lar : Adana bir numaral er'iye sicil defterinin nemli bir 346 -

blmn de, memur tayin ve ibka'lar tekil etmektedir. Kelime olarak Ibka; kalmak, halini bozmayp yerinde brakmak gibi anlamlara gelmektedir (28). Osmanl dneminde devlet memurlarnn tayinleri sadece bir sene mddetle yaplrd. Memurlardan bu mddet bitmedin nce, hizmetleri beenilenlerin yeniden bir sene daha yerlerinde braklmalarna "Ibka" denilirdi. "Mukarrer" denilen bu muamele, ya memurun mracaat yahut Sadrazamn dorudan doruya tasvibi ile olurdu. Yerlerinde braklan memurlarn "Ibka" edildiklerine dair ferman, hkm gnderilir ve bu fermanlara "Ibka Ferman, Ibka Hkm" denirdi (29). Grevliler arasnda kad veya naiblerin azil ve nakilleri srasnda bazan iirlere de rastlarz. Bunlardan en dikkat ekici olan ise, Adana'da Kad ve Mderris Abaczada Mehmed Efendi'inin adana ve Muzafat (bal bulunan yerlerin) mutasarrf iken grevinden alnmas srasnda, grevden alnan bu zat 24 Ekim 1761 tarihinde Adana er'iye Sicil defterine yle bir iir yazmtr: "Bu ban babani aneden ok mur uurmutur. Benim gibi hezar biareyi konmu grmtr. arab- ezeli imekten kaar sanma beni saki, Deildir mansb- dnya cihanda kimseye baki." (30) er'iye Sicillerinde rastaladmz iirlerin, air yaratll baz kad veya naiblerin eserleri olarak, edebiyat tarihimiz iinde deer tam olabileceini vurgulamak isteriz. m. Sonu: Buraya kadar vermi olduumuz bilgiler sadece adana ilimize ait "bir numaral er'iye Sicil defterindeki" belgelerden bir ka tanesidir. Geriye 149 defter daha kalmaktadr. Bu defterlerde, Adana vilayetine ait nice kymetli tarihi belgeler mevcuttur. Bu belgelerin de meydana karlmas durumunda, Adana ilimizle ilgili; kltr tarihimize, folklorumuza, edebiyat tarihimize, Osmanl adaletine ait, ok kymetli tarih hazinelerimizin gn na kaca muhakkaktr. ADRES: KAML AHN ahin Kitabevi Hacbayram Cad: No:12/c Tel:3242886 ANKARA

NOT: Bu yaz 21-23 Kasm 1990 tarihinde Adana'da birinci Uluslararas Karacolan ve ukurova Sempozyumuna tebli olarak hazrlanmtr. BBLYOGRAFYA 1-Prof. Dr. smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilat, T. T. K. 1965, s.109 27- Halit Ongan, Ankara'nn 1. numaral er'iye Sicili, D. T. C. Fak. Yayn, Ankara 1958, s.12; Nail Tan, Folklor (Halk bilimi) Genel bilgiler, 2. bas. Halk Kltr st. 1988 s.48 28- Prof. Dr. Tayyip Gkbilgin, Kanuni Sultan Sleyman Devri Messeseler ve Tekilatna k tutan Bursa er'iye Sicil lerinden rnekler, smail Hakk Uzunarlfya armaan, T. T. K. ankara, 1976, s.91 4-Halit Ongan, Ankara 1. nolu er'iye Sicil defteri, 1958, s.3 29- Naci Kum, Adana er'iye mahkeme sicilleri zerinde aratrmalar, 4. Trk Tarih Kongresi, 1948 T. T. T. Ankara 1952, s.362 30- Adana er'iye Sicili, Defter 1, s.98, belge.153 (Sayfa ve Belfe diye verilecektir.) 31- Sayfa. 18, Belge.263 (Fotokopi ekilmesi istenen belge) 32- Sayfa. 147, Belge. 56-57 33- Sayfa.35, Belge.233 10-Sayfa. 170, Belge.1, 2, 3; Sayfa 111, belge. 128 11-Sayfa. 170 belge.1, 2, 3 12-Sayfa.17O. Belge.3 13-Sayfa. 50, belge.207; Sayfa.89, belge.163 34- Sayfa. 168, belge.8; Sayfa.167, belge.12 35- Sayfa. 169, belge.6 36- Sayfa.64, belge.197 37- Sayfa.72, belge.187 38- Sayfa.127, belge.95 39- Sayfa.100, belge.147 40- Sayfa.96, belge.156 41- Sayfa.124, belge.99 42- Sayfa. 88, belge. 165 43- Sayfa.100, belge.148

44454647-

Sayfa.24,belge.1O9; s.40, b.224 Sayfa.167, belge.9 Sayfa.57., belge.209 Sayfa.43, belge. 220 48- Osman Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Te rimleri Szl, M.E. B. 1971, C. 2, 12 29-a. g. e. s.12 30- Sayfa. 36, belge.231 (Fotokopisi istenen belge) Kemal AHN