Chester Imtiyazı

Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Ensitiis Atatrk Yolu Dergisi S 24, Kasm 1999-2003 s.
527-561
Fransz Ariv Belgelerinin Inda Chester Demiryolu Projesi

Do. Dr. Bige Skan Yavuz* ZET
XIX. yzylda gelien kresel rekabetin patlamaya dnmesi sonrasnda zmleri diplomatik mzakerelere braklan sorunlar, iinden klmas olduka zor olan uzun tartmalar davet etmitir. Nitekim, I. Dnya Sava'nn bitmesini platformlarndan biri de, lke ve ulusumuzun sorunlarn tartld Lozan Konferans'dr. takiben oluturulan gelecei ile dorudan diplomasi ilgisi olan
Burada, imdiye kadar yaplm olan aratrmalara Fransz belgeleriyle katkda bulunmaya alacamz Chester Projesi, gerek ierii gerekse projelendirildii blgenin uluslararas rekabetin tam kesime noktasnda bulunmas nedeniyle, denilebilir ki, devletleraras gizli ekimelerin odan oluturmutur. Balangc 1908'lere giden, ancak Meclis-i Mebusan'da sonulanamayan Chester Demiryolu Projesi, 1922 ylnda bu kez Ankara'nn gndemine oturmutur. Proje grnts itibari ile ulam ve kalknma sorunlarnn zm gibi insani amalara ynelik, masum bir izlenim vermektedir. Ancak, projenin igal ettii blgenin hem siyasi hem de kaynak zenginlii asndan ngiltere ve Fransa gibi lkelerin ok nceden d politikalarnn ilgi oda olduu hatrlanrsa, bu iki lkenin bylesi bir proje mzakerelerini balatm bulunan Trk-Amerikan blounun karsna dikilmekte duraksama gstermeyecekleri akt ve nitekim de yle olmutur. Chester Demiryolu Projesi, ksa zamanda, uzun vade hedefinin blgenin sahip olduu petrol kaynaklarnn kontrol altna alnmas olduunun anlalmas zerine zelikle Fransa, Amerika ve Trkiye arasnda son derece ince hesaplara dayal gizli diplomasiyi davet etmitir. Yaptmz bu derinlemesine aratrmada, bir yandan bugiin de blgede devam eden uluslararas rekabetin Lozan grmelerinde ortaya kan ilk diplomatik boyutunu dier yandan Chester Projesi ile ilgili tartmalar Fransz belgelerinin nda aydnlatmaya altk. ' Ankara niversitesi Trk nklap Tarihi Enstits retim yesi.
528
BGE SKAN YAVUZ
ABSTRACT
Global competition which developed in the 19lh century, eventually transformed into an outburst leavig behind problematic diplonatic negotiations, inviting long lasting quarrels of ten too diffcult t o overcome. Such was the Lausanne Conference, following the conclusion of the First World War, where the problems were directly related to the future of Turkish state and nation. In this conference, the Chester Project to which this study aims to clarify further than the existing researches have, constituted the very focus of clandestine international competition because of its content or its existerce at the overlapping points. The Chester Project, the outset of which extended back to 1908 but could not be concluded in the Ottoman Parliament (Meclis-i Mebusa), came into the agenda of the Ankara government in 1922. The Project displayed the innocent image of being designed for solving the transportation problem. However when it is remembered that countries such as England and France strived to restrict the Project to their prosperous and fertile zones of interest for their resistance to the formation of Turco-American Block, is easily understood. Nevertheless it was soon realized that the long-tern objective of the Chester Railway Project was to seize petroleum resources of the region. Therefore, the Project led to a secret diplomacy ver calculating plans between the US, Turkey and France in particular. This extensive research, in the light of the French Archive Documents, intends to illuminate the first diplomatic aspect of the international competition emerged in Lausanne meetings as well as the contentions related to the Chester Project.
Dou Sorunu ad altnda Osmanl mparatorluu'nu paralamay ve paylamay dleyen Batl emperyalist devletlerin XIX. yzylda ve XX. yzyl balarnda izledikleri politikalar dorultusunda gerekletirdikleri sermaye yatrmlar, imdiye kadar yerli ve yabanc eitli aratrmalara konu olmutur. Osmanl mparatorluu'nun stratejik ve jeopolitik konumunun yan sra sahip olduu toprakalt ve toprakst zenginlikler, Birinci Dnya Sava ncesi uluslararas rekabeti beraberinde getirirken, bu durum sava sonras da devam etmitir. Osmanl mparatorluu'nda Birinci Dnya Sava ncesi en fazla yabanc sermaye yatrmnn gerekletii sektr olan demiryollar ise, salad avantajlar (zellikle maden ve petrol yataklarnn iletilmesi) asndan sava sonras yine Batl devletlerin ilgi oda olmutur. XIX. yzyln ikinci yarsndan itibaren Osmanl mparatorluu'nda demiryollar sektrne yatrm yapan lkeler ngiltere, Fransa ve Almanya
FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES
529
iken, XX. yzyln balarnda hzl bir emperyalizm srecine giren ABD de bu alana el atyordu. te balangc 1908'li yllara kadar giden, ancak Meclis-i Mebusan'da sonulanamayan, daha sonra 1922'lerde tekrar canlanan ve bu kez Ankara'nn gndemine giren bir Amerikan giriimi olan Chester Demiryolu Projesi, zellikle zengin petrol blgesi Musul'un Amerikan sermayesinin denetimine gemesi tehlikesi nedeniyle projenin balarndan itibaren bu yrede karlar olan devletleri rahatsz etmitir. Aratrmamzn amac, Chester imtiyaz hakknda imdiye kadar gerek ABD'de gerekse lkemizde yaplm bilimsel almalara, bu projeden rahatszlk duyan devletlerden biri olan Fransa'ya ait baz ariv belgeleriyle katkda bulunmaktr. I. Birinci Dnya Sava ncesi Chester Projesi Demiryolu sektr, ngiltere ve Fransa'ya gre kapitalist gelimesini daha ge tamamlayan Almanya gibi ABD'nin de ilgisini eken bir aland. yle ki, Akdeniz'i Basra Krfezi'ne balama sevdas erevesinde 1856 ylnda zmir-Aydn demiryolu imtiyazn elde eden ngiltere'nin ve de 1890'l yllardan itibaren zmir-Kasaba demiryolunu kontrol etmeye balayan Fransa'nn yan sra ngiltere'nin smrge yollarna sekte vurmak isteyen Almanya, 1888'den sonra Berlin-Badat demiryolu projesiyle bu emperyalist yara katlmt'. XIX. yzyln sonu ve XX. yzyl balarnda hzl bir emperyalist aba iine giren, bu arada Osmanl mparatorluu'na da el atan, ancak Orta Dou petrollerine ynelik arzulan ngiliz ve Alman karlaryla akan ABD ise, 1908'li yllardan itibaren demiryolu ulam projeleriyle ilgilenmeye balamt. 1908'de bir Amerikan demiryolu yapm ortaklnn temsilcisi olan Dr. Glaskow'un bavurusu zerine, Osmanl Hkmeti tarafndan 99 yllna demiryolu hattnn evresindeki 40 km.lik alan iindeki petrol dahil tm maden yataklarnn demiryollarnn iletme imtiyazyla birlikte yapmc demiryolu irketine braklmas kararlatrlm, ancak n anlama Osmanl Meclis-i Mebusan'nda grlrken daha uygun koullar nerisiyle baka istekliler de ortaya kmt. te Dr. Glaskow'un dndaki alt istekliden birisi de Amiral Colby M. Chester idi ve 1870'li yllardan sonraki Ermeni olaylar srasnda zarar gren Amerikan mallaryla ilgili bir tazminat almak iin 1900 ylnda stanbul'a gelen Amerikan gemisinin kaptanyd2. Nafia Vekleti'ne bavuruda bulunan yedi projenin bir blmnde Bat Anadolu ile Trakya'da baz hatlarn yapm nerilirken, "ittihaf'n salanmas asndan Gney ve Dou Anadolu'ya demiryolu ann denmesini yeleyen hkmet, bu yreye ilikin ilk deerlendirmeyi bir ngiliz-Amerikan firmasnn kazanm olmasna karn projeyi daha
1
Edward Mead Earle, Badat Demiryolu Sava, ev. Kasm Yargc, stanbul, Milliyet Yaynlar, 1972, s. 40-42,189; Vedat Eldem, Osmanl mparatorluu'nun ktisadi artlar Hakknda Bir Tetkik, Ankara, TTK, 1994, s. 97. 2 Yahya Sezai Tezel, "Birinci Byk Millet Meclisi Anti-Emperyalist miydi? Chester Ayrcal," A Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXV. No. 4 (Aralk 1970), s.288-290.
530
BGE SKAN YAVUZ
yararl koullarda yapmay neren Chester'e ilgi gsteriyordu3. Osmanl yneticileriyle pazarlk aamasndayken baz byk Amerikan petrol kapitalistlerinin ve Amerikan Hkmeti'nin desteini kazanan Chester, 1909'da Nafia Vekleti ile n szleme imzalad. Bu szlemeye gre, Sivas ile Van arasnda Harput, Ergani, Diyarbakr, Siirt ve Bitlis'ten geen geni bir hat ile bunu bir yandan Musul, Kerkk ve Sleymaniye'ye dier yandan Adana yresindeki Yumurtalk ya da Sveydiye'de Akdeniz'e balayacak yan hatlarn ve Yumurtalk veya Sveydiye'de bir limannn yapm ngrlyordu. Ancak bu n szleme onay iin Sadaret Makam'na sunulunca, burada imtiyaz isteklisinin yararna olan birtakm deiiklikler yapld. Daha sonra proje, 1911'de kesin onay iin Meclis-i Mebusan'a gnderildi. Yaplan deiikliklerle bu aamada Harput'tan balayarak Van'a deil, Van Gl kenarnda bir iskeleye ulaacak dar bir hattn yapm ngrlyordu. Ayrca Akdeniz'de varlacak yer ve yaplacak liman Yumurtalk oluyordu. Bunun yan sra Osmanl Hkmeti Harput'tan Yumurtalk'a inecek demiryolu iin kilometre garantisi verecek, ayrca, demiryolu hattnn evresindeki 40 kilometrelik alanda bilinen ya da sonradan bulunacak petrol dahil tm maden yataklar imtiyaz sahibine braklacakt. Projenin son durumuna gre yapm ngrlen hatlarn uzunluu 2.000 km kadard. Bu arada 1909 ylnda Amerika'da The Ottoman-American Development Company (OADC)'i kuran Chester, her ne kadar bir n szleme imzalamay baarm olsa bile yine de projesini sonulandramayacakt4. stelik proje, beraberinde tepki ve tedirginlikleri de getirecekti; yle ki, Musul'un Amerikan sermayesinin denetimine gemesi olaslnn yan sra projenin Badat Demiryolu Projesi'ni tehdit etmesi ngiliz ve Alman evrelerinin kar koymalarna neden olurken, Rusya da Sivas-Samsun hattnn kendi imtiyaz alan olduunu savunarak kar kacakt. Bu rahatszlklarn yan sra Osmanl Hkmeti'nin kapitlasyonlarn kaldrlmas konusunda Amerikan Hkmeti'ni ikna etme arzusu, imtiyaz szlemesinin Osmanl Meclis-i Mebusan'nda grlmesini geciktiren nedenlerdendi. Ne var ki ancak 1911 Haziran'nda Meclis-i Mebusan'a gnderilen proje, zaman skklndan tr incelenemeyecei gerekesiyle baka bir zamana ertelendi. Bu arada kendi iinde sorunlar ve kopmalar yaayan irket (OADC), 1911 Eyll'nn sonunda Trablusgarp Sava'n bahane ederek yatrd teminat geri ald.
3 Selim lkin, "1922-1923 Yllar Trkiye'sinde Bir Yabanc Sermaye Giriimi: Chester Demiryolu Projesi," Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, Ankara, Trkiye Bankas Kltr Yaynlan, 1984, s. 741. 4 Tezel, A Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXV, No. 4 (Aralk 1970), s.291-292. Selim lkin'in ve Bilmez Blent an'n almalarnda, Chester'in hazrlad ilk projede yan hattn ngrld, birinin Samsun zerinden Karadeniz'e, dierinin Halep zerinden Akdeniz'e, ncsnn ise Bitlis zerinden Van'a gidecei belirtilmektedir. lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.742; Bilmez Blent Can, Demiryolundan Petrole Chester Projesi (1908-1923), stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 2000, s.136.
531
Ancak M. Chester, 1912-1913 yllarnda inatla projeyi srdrmeye alt, hatta ttihat liderlerden Cavit Bey'in irketin projeyi yeniden gndeme getirmesini istedii yolundaki sylentilerden sonra ABD'nin en nl bankeri Morgan'n temsilcisi stanbul'a geldi; ancak bu giriimden olumlu sonu alnamad gibi irket de dalmaktan kurtulamad. Chester, daha sonra Ottoman-American Exploration Company adl yeni bir irket kurmasna ve eski projede baz deiiklikler yaparak yeni bir neri hazrlamasna karn, Haziran 1913'de Mahmut evket Paa suikast sonras yeni yneticilerin projeye scak bakmamalar nedeniyle istedii sonuca ulaamad5. II. Kurtulu Sava Yllarnda Trk-Amerikan Ekonomik likileri ve Chester Projesi'ni Canlandrma almalar Amiral Colby M. Chester, Birinci Dnya Sava'ndan sonra 1920 balarnda projeyi canlandrmak amacyla ABD Dileri Bakanl'na bavurdu. Ancak ABD Dileri Bakanl'ndan gerekli ilgi grmeyen Chester, daha sonra ABD Deniz Kuvvetleri Bakanl nezdinde baz giriimlerde bulunacak, hatta baz Amerikan petrol irketleriyle grmeler yapacakt. Ne yazk ki, tm bu abalar hibir sonu vermeyecekti6. 1921 ylnda da ABD Dileri Bakanl'ndan birka kez destek talebinde bulunan, ancak her bavurusunda Dileri'nin temkinli ve olumsuz tavryla karlaan Amiral Chester'i tm bu olumsuzluklar davasndan caydrmaya yetmeyecekti. 1922 ubat'nda ise, bir kez daha ABD Dileri Bakanl'na bavuran Chester, burada yine bekledii ilgiyi grememesine karn gerek Amerikan i evrelerinden kimseleri gerekse tannm baz kiileri projesine katlmalar konusunda ikna etti. Sonuta grubun gl bir organizasyon kurma abalar sonu verdi ve 1922 Mart'nda Delaware'de OttomanAmerican Development Company (OADC) kuruldu. Bu irket, Birinci Dnya Sava ncesi Chester tarafndan kurulan Ottoman-American Exploration Company'nin tm mal varln devralarak baz deiikliklerle yeniden kurulmu haliydi; ancak Chester artk hisselerin ounluuna sahip deildi. Bu arada yeni irket, en nemli adamlarndan biri olan Kanadal Binba Clayton-Kennedy'i Amiral Chester'in stanbul'daki American Shipping Board'da temsilci olarak alan olu Arthur Chester ile birlikte Ankara Hkmeti nezdinde imtiyaz grmelerini balatmak zere blgeye gnderme karar almt. irket blgede projeyi canlandrma giriimlerini balatmadan nce yine Amerikan Dileri Bakanl'na bavurdu, ama her zamanki gibi, bekledii destei bulamad. Ancak, bu sralarda, yani 1922 balarnda, Ankara'daki baz gelimeler, projenin gelecei asndan mit veriyordu7.
5 lkin, Trkiye t Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.742-744. 6 A.g.m., s.744. 7 Can, s.222-225, 231-236.
532
BGE SKAN YAVUZ
ABD'nin stanbul'daki Ticaret Ataesi Gillespie'nin, 1921 Aral ile 1922 ubat arasnda Ankara'ya yapt ziyaret srasnda Ankara Hkmeti'nin Amerikan sermayesine bak as hakknda edindii izlenim son derece olumluydu. Gillespie'nin 40 madde halinde hazrlad ve Ankara Hkmeti'ne sunduu sorulardan elde ettii sonuca gre, TBMM Hkmeti Amerikan sermayesini ve Amerikan irketlerini lkesinde grmek istiyordu. Gillespie'nin sorduu sorular arasnda Chester Projesi ile ilgili bir soru da bulunuyor ve hkmet buna verdii yantta, her trl imtiyaz anlamas iin somut neriler beklediklerini, ayrca Trk sermayesinin katlm ve Trk kontrolnde olmas kouluyla tekellere kar olmadklarn bildiriyordu. Trk Hkmeti'ni ABD ile ekonomik ve ticari ilikiler kurmaya iten nedenler ise olduka ilginti. yle ki, Gillespie'nin de belirttii gibi, Trklerin mali destee ihtiyalar vard; ancak, d bor olanann dnda ABD Hkmeti'nin Avrupallardan farkl olarak Amerikan sermayesi adna Trkiye'nin i ilerine karmayacak olmas Trkleri ABD'ye yaklatran temel nedenlerdendi. Bunun da tesinde, Trkler ABD'ye ekonomik ncelik ve ayrcalklar salayarak, ileride toplanacak bir bar konferansnda Avrupal glerin lkelerinden ekonomik ve ticari haklar talep etmelerini engellemeyi amalyorlard. Dolaysyla, gerek Chester Projesi'nin canlandrlmasna gerekse Amerikallarn Musul petrollerinin iletilmesine katlmasna scak bakyorlard8. ABD'nin Trkiye'ye ve blge petrollerine olan ilgisi Musul petrollerinde hak iddia eden ngilizler'in dikkatinden kamyordu. stanbul'daki ngiliz Yksek Komiseri'ne gre, Kafkasya ve ran'n yan sra Anadolu'nun Dou illerinde bulunduuna inandklar petrol kaynaklaryla yakndan ilgilenen Amerikallar, bu nedenle Trkiye ile yakn iliki kurup buradaki etkinliklerini artrdlar9. Ancak, Amerikallarn blgedeki faaliyetlerini yakndan izleyen bir baka lke daha vard: Fransa. Daha bandan beri kendi nfuz alanlarna ynelik Chester demiryolu projesinden rahatsz olan Franszlar10, Amerikallarn Yakn Dou'daki ekonomik nfuzlarn artrmak amacyla 1922 balarnda gsterdikleri abalar gz ard etmiyorlard. Fransz istihbarat raporlarna gre ABD, Trkiye ile olan ekonomik ve ticari ilikilerine byk nem vermeye balamt. Bunun gstergeleri ise; Amerikan sermayesinin Trkiye'deki yabanc irketlere ortak olmas, stanbul'da pek ok Amerikan kuruluunun oluturulmas, hatta bir Amerikan bankasnn almas, baz Amerikal sermayedarlarn Ankara Hkmeti nezdinde giriimler balatarak nerilerde bulunmas ve de NewYork Ticaret Odas'nn Amerikal tccarlar Dou ticaretinde etkin rol
A.g.e., s. 215-216; lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s. 745-746. 9 A.g.e., s. 216. 10 29 Temmuz 1911'de Fransz Regie Generale des Chemins de Fer ile Trk Nafia Nezareti arasnda Rumeli ve Anadolu'da demiryolu yapm ile ilgili bir anlama imzalanmt. A.g.e., s. 147.
8
533
oynamaya davet ederek onlar bu konuda cesaretlendirmesi idi. Dolaysyla tm bu gelimeler, ABD'nin Yakn Dou'da sanayi ve ticaret alanlarnda Avrupal glerle rekabet etme kararlln gsteriyordu11. Amerikallarn Anadolu'daki faaliyetleriyle ilgili olarak zellikle 1922 Mart'nda aldklar duyumlar da Franszlar olduka rahatsz ediyordu. yle ki, "Anadolu'da baz demiryollarnn yapm imtiyazn almak iin Amerikal sermayedarlarn Ankara Hkmeti ile balattklar grmelerin olduka ileri bir aamaya geldii ve de Amerikallarn kilometre garantisinden vazgeerek yalnzca demiryolu hattnn iki yannda bulunan 25'er kilometrelik alanda bulunacak madenlerin imtiyazn talep ettikleri, bunun yan sra stanbul'da grev yapan Amerikan Ticaret Ataesi Gillespie'nin Ankara'dan Amerikal sermayedarlar iin Sivas-Samsun, Sivas-Erzurum demiryollar ve Samsun, nebolu limanlar imtiyazn ald" ynndeki istihbarat raporlar Franszlar olduka tedirgin ediyordu. Ayrca, "New-York meneli 'Cavendish et Fondation' irketinin yan sra Kanada (gerekte ngiliz) karlarn temsilen Ankara'ya gelen Amerikal MacDowel'm, Bitlis-Diyarbakr-Urfa-Antep zerinden Yumurtalk limanna uzanacak bir demiryolu yapmn nerdii, bunun dnda Yumurtalk Liman imtiyazn ve bu limandan Musul'a, Samsun'dan Sivas'a, Adana'dan Erzurum'a uzanacak demiryolu hatlarnn imtiyazn talep ettii, bunun karlnda ise Ankara Hkmeti'ne 20 milyon liralk bir bor vermeyi stlendii" yolundaki duyumlar, zellikle Kilikya demiryollarndaki ve Mersin limanndaki Fransz karlarn tehdit etmesi asndan son derece rahatsz ediciydi12. yle ki Ankara Hkmeti, Mersin'de liman yapm ve iletmesine talip olan Paris meneli "Groenland" irketinin nerilerini kabul etmiti. Fransz irketinin temsilcisi, sadece Mersin Liman'n bytmeye deil, ayn zamanda rhtm ve dier eklentileri (gmrk binalar, bir demiryolu istasyonu vb.) de yapmaya talip olmu ve Nafia Vekleti ile anlamaya varr varmaz, uzun almalar sonucu hazrlanan szlemeyi irketinin onayna sunmak zere Fransa'ya hareket etmiti. Szleme Paris'teki irket tarafndan onayland takdirde temsilci Ankara Hkmeti'nin talep ettii teminatla Ankara'ya dnecek ve de 1 Mays 1922'den itibaren almalara balanacakt. Liman, rhtm vb. yapm almalar en fazla dokuz senede tamamlanacak, imtiyaz sresi ise 75 yl olacakt13. Bunun yan sra 20 Ekim 1921 tarihli Trk-Fransz Anlamas (Ankara Anlamas)'nn 10. maddesine gre, TBMM Hkmeti, Pozant ile Nusaybin arasndaki Badat demiryolu kesimine ilikin imtiyaz hakknn ve Adana ilinde yaplm bulunan kollarn bu imtiyaz haklarna bal tm hak,
"Service Historique de l'Armee de Terre (Fransz Kara Kuvvetleri Arivi, bundan sonra Chteau de Vincennes), 7 N 3257, D. 1, 25.2.1922 tarihli "Revue Commerciale d'Orient" kaynakl, "Developpement de l'influence economique de l'Amerique dans le Proche-Orient" balkl, 10.3.1922 tarihli Fransz istihbarat raporu, s. 29. 12 Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, "Les Americains en Anatolie" balkl, 10.3.1922 tarihli Fransz istihbarat raporu, s. 22. 13 Chteau de Vincennes, 7 N 3257 , D. 1, 25 Mart 1922 tarihli "Information d'Orient" ve "Economiste d'Orient" kaynakl, 31.3.1922 tarihli Fransz istihbarat raporu, s. 22.
534
BGE SKAN YAVUZ
izin ve avantajlar ile birlikte Fransz Hkmeti'nin seecei bir Fransz grubuna devredilmesini kabul etmiti. Dolaysyla Ankara Hkmeti, Badat demiryolunun Kilikya girii ile Nusaybin arasndaki ksmnn imtiyaz hakkn Franszlara vermeyi kabul etmiti . Esasnda Franszlar bu endielerinde ok da haksz deillerdi. Chester Grubu'nun Ankara Hkmeti nezdinde giriimlerini balatmasndan ksa bir sre nce Ankara Hkmeti yetkilileriyle gren Mac Dowell, stanbul'daki Amerikan Yksek Komiseri Bristol'e gnderdii 8 Mart 1922 tarihli yazsnda, Ankara Hkmeti'nin bu kez bir imtiyaz szlemesi yapmaya niyetli olduunu bildiriyordu. Mac Dowell, Nafia Vekili Feyzi Bey'e bavurarak iki alternatif demiryolu gzergh nermiti: birisi skenderun Krfezi'nde Ayas yaknlarnda bir limandan balayp Mara-Antep, Malatya, Ergani, Diyarbakr-Mardin, Van Gl ve Musul blgelerinden geerek ran snrna giden gzergh, dieri ise Samsun yaknlarnda bir limandan balayp Amasya, Sivas, Harput, Ergani, Diyarbakr-Mardin, Van Gl ve Musul zerinden ran snrna giden gzergh. Mac Dovvell'in Nafia Vekili'ne yapt neriye gre, ayrca, imtiyaz sahibi irket kilometre garantisi istemeyecei gibi Trklerin irkete ortak olmasn ve Trk yasalarnn geerliini kabul edecek, Hkmet ise demiryolu hattnn iki yanndaki 20'er kilometrelik alan iinde bulunan maden yataklarn ve hidroelektrik santrallerini iletme hakkn irkete verecekti. Feyzi Bey'in bu neriye verdii cevap ise olumluydu; byle bir imtiyaz anlamasna hazr olunduu ve nerilen demiryolu gzerghlarndan ikincisinin uygun grld vurgulanyordu. Sonuta, Ankara Hkmeti'nin Chester'in Birinci Dnya Sava ncesi elde etmeye alt imtiyazla arasnda byk benzerlikler bulunan bu taslaa olumlu bakmas, Chester Projesi'ni canlandrmak isteyen evreleri cesaretlendiren bir faktr olacakt15. Chester Projesi'nin yeni bir aamaya geldii 1922 balarnda, grld zere Trk-Amerikan ilikilerinde bahar havas yaanyordu. Gillespie'nin ve Mac Dovvell'in Anadolu'da demiryolu imtiyazlar elde etmek amacyla Ankara Hkmeti nezdinde balattklar giriimleri yakndan izleyen Franszlar, Trklerin igalci emperyalist glere kar srdrdkleri Ulusal Bamszlk Sava srasnda ABD ile gelitirdikleri ilikiler hakknda olduka ilgin deerlendirmeler yapyorlard. Franszlara gre, Birinci Dnya Sava ncesi Trkiye ile ilikileri Protestanl yayma abasndan teye gitmeyen ve "Vakit" Gazetesi'nin de yazd gibi "Trkiye'ye rnlerinden ok dinini satmaya uraan" ABD, ticaret alannda Dou'da
smail Soysal, Tarihleri ve Aklamalar ile Birlikte Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, C. I. Ankara, TTK, 1983, s. 51-52. Kilikya, Seyhan (Adana) ve el (Mersin) illeri ile Konya ilinin gneyini ve Antalya ilinin dousunu kapsayan blgeye verilen addr. Meydan Larousse, C. VII, stanbul, Meydan Yaynevi, 1972, s. 297. Kilikya demiryollar ile kastedilen, Pozant'dan balayarak Yenice, Adana, Ceyhan ve Osmaniye'den geen demiryolu hattdr. 15 Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, C. II, Washington, Government Printing Office, 1922, s. 968-970'den Can, s. 218-219, 232.
14
535
ciddi bir kurumsal yaplanma gerekletirememiti. Ne var ki Byk Sava sonras ekonomik durumu deien ABD, Anadolu, ran ve Gney Rusya'da kendisine yeni i alanlar aramak zere stanbul'a pek ok irket temsilcisini gndermiti. Ancak sava nedeniyle koullarn gittike glemesi, krizin arlamas, Anadolu ve Rusya ile yaplan ticaretin srekli bir durgunluk yaamasna karn yine de stanbul'daki bu Amerikan irketleri varlklarn srdrmeyi baarmlard. Halihazrda ise savan sona ermesini ve eski ilikilerin yeniden balamasn bekleyen bu irketler, durum normale dner dnmez faaliyete gemeye hazrlanyorlard. Ticareti politikann temeli olarak gren Trkler ise, Amerikan ticaretinin gelimesiyle birlikte ABD'nin siyasi anlamda Yakn-Dou ile ilgilenmek zorunda kalacana inanyorlard. yle ki, Karadeniz'de Amerikan ticaretinin yaplabilmesi asndan Boazlar'dan serbest geiin salanmas, dolaysyla stanbul ve anakkale Boaz'ndaki Trk hakimiyetinin srdrlmesi kanlmazd. Ticari adan ilgilendii lkelerde ticaret serbestisi ve eit haklar talep eden ABD, bu nedenle Anadolu'da herhangi bir yabanc devletin stnlk kurmasna kar kaca gibi ekonomik nfuz blgeleri sorununa da son vermekten kanmayacakt. Dolaysyla Vakit Gazetesi'nin de belirttii gibi, YaknDou'da gelien Amerikan ticareti, Trkiye'ye, ayn zamanda grlerinin de savunuculuunu yapacak yeni bir dost kazandrabilirdi. Bunun yan sra lkelerinin yeniden yaplandrlmas iin mali destee ihtiya duyan Trklere bu aamada bor vererek yardm yapabilecek tek lke ABD idi; zira sava sonras Avrupal devletler de parasal sknt iindeydiler ve yeniden yaplanma almalarnn finansmannda yardmna bavuracaklar lke ABD'den bakas olmayacakt16. te Franszlar, Gillespie'nin Ankara seyahatini bu koullarn oluturduu bir giriim olarak deerlendiriyorlard. Onlara gre, stanbul'daki Amerikan Ticaret Ataesi, Anadolu'nun genel durumunu (yaplacak almalar, zenginlik kaynaklar, Hkmet'in salamlk derecesi ve Amerikal sermayedarlara salayaca gvenceler asndan) incelemek zere Ankara'ya gitmiti. Gillespie, 1922 balarnda gerekletirdii bu seyahatinde sadece Ankara'ya deil, Konya, Adana ve Mersin'e de gitmiti. Dnnde ise, "Amerikan sermayesinin Anadolu'ya hemen girebileceini" hkmetine bildireceini aklamt. Gillespie'nin aklamalarna gre, Amerikallar Anadolu'da zellikle sulama, maden iletmecilii alanlarnda faaliyet gsterebilecekleri gibi imento, pamuklu bez, araf fabrikalar kurabilirler, ayrca tarm aletleri ithalat da yapabilirlerdi. Ve de halihazrda ie koyulmak iin stanbul'da Amerikan irketinin temsilcisi hazr bekliyordu; bunlardan birisi, gvenceler salam olduu takdirde, demiryolu yapm iin 100 milyon dolarlk yatrm yapmaya hazrd ve bu erevede
16
Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. t, "L'Amerique et la Turquie" balkl rapor, s.
14-15.
536
BGE SKAN YAVUZ
Mac Dowell Anadolu'da giriimlerini balatmt; dier iki giriimci ise, Chester irketi'nin ve petrol devi Standard Oil'in temsilcileriydi Yukardaki deerlendirmelerden de anlalaca gibi, Trk-Amerikan ilikilerinin zellikle 1922 balarnda ald yeni boyuttan olduka endielenen Franszlarn tedirginlikleri Mays ve Austos aylarnda daha da artacaktr. yle ki 11 Austos 1922 tarihli istihbarat raporuna gre, ABD'nin Ankara temsilcisi Ankara'da bir ekonomik aratrma ve haber brosu amaya karar vermiti. Bunun yan sra Anadolu'da demiryolu yapm, maden ve ormanlarn iletilmesi, geni arazilerin kullanlmas konularnda aratrma yapmak zere ABD'den su, orman ve maden mhendislerinden oluan 30 kiilik bir Amerikan heyeti Trkiye'ye gelecekti. Ankara Hkmeti ise, kamu yararna almalarda kullanmak amacyla Amerikal sermayedarlardan 200 milyon dolarlk bir avans istemiti. Ancak aralarnda bir ay nce Ankara'ya gelen nl Chester'in de bulunduu Amerikal sermayedarlarn, verecekleri borca teminat olarak Ankara Hkmeti'nden tm Anadolu limanlarnn gelirlerini talep etmeleri sz konusuydu18. Dolaysyla, bir yandan Kilikya demiryollar ve Mersin Liman'ndaki karlarn tehdit eden bir projeyi Ankara'nn gndemine sokmay baaran, hatta anlama aamasna gelen Mac Dowell'n bu kez ailesiyle birlikte Ankara'ya gitmek zere olduunu renen Franszlar19, dier yandan Amerikallarn Anadolu'da bir bro aacak olmalarnn tedirginliini yayorlard. te Anadolu'da Amerikan sermayesi lehine bylesine olumlu bir havann egemen olduu dnemde, Amiral Chester Mart 1922'de stanbul'a gitmek zere New York'tan ayrlm, Temmuz 1922'de ise Amerika'ya geri dnmt. Bu seyahat srasnda, "blgenin yeni gcnn Ankara olduu"nu
17 Ayn rapor, s. 16-17. "Amerika ve Trkiye" balkl bu raporda, Gillespie'nin misyonu dnda Mac Dowell'n Ankara seyahatine de yer verilmitir. "Cavendish et Fondation" firmasnn temsilcisi olan Mac Dovvell, ilk olarak 1921 ilkbaharnda, , ikinci kez ise 2 ubat 1922'de Ankara'ya gelmi ve ayn gn Mustafa Kemal tarafndan kabul edilmiti. Nafia Vekleti'ne verdii projede ise, kilometre garantisi istemeksizin skenderun-Musul ve MusulSamsun demiryollarnn yapm ve demiryolu hattnn her iki yanndaki 25 km.lik alanda yer alan madenlerin iletme imtiyaz, ayrca Samsun Liman imtiyaz talep ediliyordu. Bunlarn dnda almalara bir yl sonra balanlaca, irkette Trklerin istihdam edilecei ve Trk sermayesinin de irkete ortak olaca taahht ediliyordu. Nafia Vekili ise, 9 ubat'ta bir aklama yaparak Amerikan nerilerinin Trkiye'nin ulusal karlaryla badatn aklyordu. Ancak, kesin anlama yapmak konusunda tam yetkili olmayan Mac Dowell, Ankara'daki bu ilk grmelerden sonra stanbul'a dnmtr. Ayn rapor, s. 17-18. Mac Dowel misyonu ile ilgili olarak Fransz belgelerinde ve Amerikan kaynaklarnda yer alan bilgilerin rtt gzlenmektedir. Grld gibi, Franszlarn haberalma kaynaklar olduka iyi almaktadr. Can, s. 218. 18 Chteau de Vincennes, 7 N 3257 , D. 1, "Un bureau d'etudes americain erait cree en Anatolie" balkl, 11.8.1922 tarihli Fransz istihbarat raporu, s. 39. " Chteau de Vincennes, 7 N 3257 , D. 1, Ankara'dan gelen 2 Mays 1922 tarihli telgraflara dayal, "Les Americains en Anatolie" balkl Fransz istihbarat raporu.
FRANSIZ ARV BELGELERNN IINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES
537
iyice kavrayan Chester, Trk yetkililerin kendisine gvendiklerini ve orijinal Chester Projesi'nin kapsad blm Franszlara vermediklerini anlamt20. Kanmzca, Birinci Dnya Sava arifesinde yaplan TrkFransz anlamasnda Franszlara Kuzey ve Dou Anadolu ile Suriye'de 2.400 km.lik bir demiryolu ebekesinin yapm hakk sz verilmiken21, 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlamas'nda sadece Pozant-Nusaybin demiryolu imtiyaz hakknn bir Fransz grubuna verilmesi yolunda bir maddenin yer almas, bunun yan sra ayn anlamada daha nce 1916 tarihli Sykes-Picot gizli paylam anlamasnda Franszlara verilmesi kararlatrlan, ancak imdi Chester Projesi'nin ilgi alan iine giren yerlerden (Sivas- Harput- Ergani- Musul- Halep- Yumurtalk'tan) sz edilmemesi22 Chester'i rahatlatan temel nedenler olmaldr. nk bylece blgede olas Fransz ve Amerikan kar atmasndan uzaklalm olunuyordu. Amiral Chester'in 26 Mart'ta Trkiye'ye hareketinden birka hafta sonra olu Arthur Chester yola kmt. Eyll ortalarnda ise Clayton-Kennedy ve Arthur Chester, aralarndaki yetki kavgasna karn Ankara'ya gidiyorlard. Grevleri, 1909'da Osmanl makamlarna sunulmu olan Chester Projesi'ni bu kez Ankara Hkmeti'nin gndemine getirmek ve onlarla bir anlama yapmakt23. III. Chester Projesi'nin Ankara'nn Gndemine Girmesi Amiral Chester ve olunun stanbul'da bulunduklar 1922 yaz son derece kritik bir dnem zellii tayordu. Byk Taarruz ncesi Ankara Hkmeti'nin Avrupa bakentlerinde diplomatik temas ve zemin yoklamalarn srdrd bir dnemde Franszlar, bir yandan Haziran aynda Ankara'ya gnderdikleri Albay Mougin kanalyla Anadolu'daki siyasi ve askeri gelimeleri dikkatle izlerlerken24 dier yandan Ankara'ya
Can, s. 236. Ministere des Affaires Etrangeres (Fransz Dileri Bakanl Arivi, bundan sonra MAE), Serie E Levant Turquie, Vol. 169, 23 Mays 1919 tarihli gizli memorandum, s. 67-68. Selim lkin'in aratrmasnda ise, 1914 ylnda Cavit Bey'in Fransa'dan salad kredi karlnda Franszlara Sivas-Samsun demiryolu yapm hakk sznn verildii ve bir Fransz grubunun hemen almaya koyulduu, ancak savan patlak vermesi zerine ii braktklar belirtilmektedir. lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.777 n 76. 22 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlamas'nn esas metni ve ek mektuplar iin bkz. Soysal, C.l, s. 50-59. 23 Can, s. 237. 24 8 Haziran 1922'de Ankara'ya gelen ve yl boyunca burada grev yapan Fransa'nn Ankara Hkmeti nezdindeki ilk temsilcisi Albay Mougin'in Ankara'daki faaliyetleri hakknda detayl bilgi iin bkz. Paul Dumont, "A l'aube du rapprochement franco-turc: premier representant de la France aupres du gouvernement d'Ankara," La Turquie et la France l'epoque d'Atatrk, C.l, Paris, Association pour le developpement des etudes turques, 1981, s. 75-108.
21 20
538
BGE SKAN YAVUZ
sava malzemesi yardm yapyorlard25. Ancak bylesine kritik ve hareketli bir dnemde yine de Chester Projesi'ni izlemeyi ihmal etmiyorlard. Franszlar, Amiral Chester ve olunun stanbul'da bulunduklar gnlerde hazrladklar bir raporda Chester Projesi'ni balangcndan itibaren mercek altna alyorlard. Franszlara gre, 1910 ylnda Amerikal sermayedarlarn Osmanl Hkmeti nezdindeki etkin giriimlerinin hedefi olan, ancak sonulandrlmayan bu projede hattn yapm ngrlyordu. Birinci hat, Sivas'tan balayarak Keban Maden, Harput, Palu, Mu ve Bitlis zerinden Van'a gidecek, Keban Maden'den nce ise bir yan hatla Malatya'ya balanacakt. Bu hattn toplam uzunluu 850 kilometre olarak hesaplanmt. Ancak projede bir deiiklik yaplarak Diyarbakr'dan Bitlis'e bir hat denmesine karar verilmiti. kinci hat, Harput'tan balayarak Diyarbakr, Cizre, Musul, Kerkk zerinden Sleymaniye'ye ulaacak ve yaklak 900 km uzunluunda olacakt. nc hat ise, Keban Maden'in dousunda bir noktadan balayacak ve Malatya Ovas'ndan geerek Elbistan, Mara zerinden skenderun Krfezi'nde Yumurtalk'a ulaacak ve yaklak 350 km uzunluunda olacakt26. Fransz raporunda, ayrca, Sivas'n birinci projede hattn balang noktas olarak belirlendii, Morgan grubu adna hareket eden M. Carter'in 1912'de sunduu deitirilmi projede ise Sivas yerine Harput'un ngrld, ancak 9 Nisan 1914 tarihli Trk-Fransz anlamasnda SivasHarput hattnn 2.344 km uzunluundaki Karadeniz demiryolu ebekesindeki Fransz nfuz blgesinde yer ald ve bu ebekenin eitli yan hatlarla birlikte Samsun-Sivas, Sivas-Harput, Sivas-Erzurum ve Erzurum-Trabzon hatlarndan olutuu belirtiliyordu. Bunun yan sra Chester ile Ankara Hkmeti arasnda balayan grmelerin hangi aamada olduu hakknda bilgi almann mmkn olmad, ancak stanbul'dan "Chester'in arkasnda kimsenin bulunmad ve de projesinin speklasyondan teye gidemeyecei" yolunda Amerikan kaynakl bir haber aldklar vurgulanyor ve bir yandan Chester Projesi'nin Birinci Dnya Sava ncesi Morgan tarafndan yeniden ele alnm olduuna dier yandan Anadolu'da demiryolu yapmna acil olarak ihtiya duyulmadna dikkat ekilerek, bu nedenlerden tr haberin akla yatkn olduu yolunda yorum yaplyordu27. Chester Projesi'nin
Mart 1922'de Paris'e gnderilen Dileri Bakan Yusuf Kemal Bey'in Fransa'da yapt grmeler sonunda Byk Taarruz ncesi Haziran ve Temmuz aylarnda sava malzemeleri Trk ordusuna teslim edildi. Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, CM, Ankara, TTK, 1986, s. 205-206. 26 Chteau de Vincennes, 7 N 3257 , D. 1, "Etde sur les projets de ehemin de fer en Anatolie" balkl rapor. 27 Ayn rapor. Chester Projesi'ne pheyle bakanlar arasnda Almanlar da vard. Alman Genelkurmay Bakan ve Demiryollar Kumandan Majr Kbel, Birinci Dnya Sava ncesi kaleme ald raporunda, Chester'in Yumurtalk'tan balayarak skenderun zerinden Mezopotamya'y bir utan dier uca geecek bir demiryolu hatt boyunca blgedeki petrollerin iletilmesini Amerikan tasarrufuna sokacak projesini olduka hayalci buluyordu.
25
539
gelecei konusundaki bu olumsuz deerlendirmelere karn projenin gerekleebileceine inananlar da bulunuyordu. stanbul'da grev yapan Fransz Yksek Komiseri Pelle, 15-16 Ekim 1922 tarihli telgraflarnda, Chester Projesi'nin baar ansnn bulunduunun kendisine aka sylendiini, zira Chester'in temsil ettii grubun Ankara Hkmeti'ne maden ve petrol teminat karlnda bor vermeyi nerdiini Paris'e bildiriyordu2*. Ayn tarihlerde ise Ankara, Chester Projesi'nin gelecei asndan nemli gelimelere sahne oluyordu. Eyll ortalarnda Ankara'ya gelen Arthur Chester ve Kennedy, projeyi TBMM Hkmeti yetkilileriyle grmeye balyorlar ve bu grmeler erevesinde yirmi gn gibi ksa bir sre iinde esaslar zerinde n anlamaya varlyordu. TBMM Hkmeti, ayrca, 88.000 dolardan 30.000 dolara indirdii teminat yatrld takdirde projeyi hemen Meclis'e gndermeyi kabul ediyordu29. Bu arada irket iindeki uyumazlklara karn yine de Ankara'daki temaslarn srdrmeyi baaran ikiliden Clayton-Kennedy Eyll sonuna kadar devam eden grmelerden sonra stanbul'a dnyor, Arthur Chester ise Ankara'da kalyordu. Ancak ABD Dileri Bakanl, Kennedy sayesinde haberdar olduklar Ankara tarafndan talep edilen teminat parasn irkete duyduu gvensizlik nedeniyle hemen yatrmyor ve bir sre beklemeyi yeliyordu30. Fransa'nn Ankara'daki temsilcisi Albay Mougin ise, Chester Projesi ile ilgili gelimeleri hkmetine bildirmeyi ihmal etmiyordu. yle ki 26 Ekim 1922 tarihli telgrafnda, Fethi Bey'den Chester Projesi'nin halihazrda ilgili bakanlklarca incelenmekte olduunu rendiini ve kilometre garantisi verilmeksizin Samsun- Trabzon- Erzurum- Van- Musul- Diyarbakr- AyasKayseri-Ankara gzerghnda 2.500 kilometrelik bir demiryolu ebekesinin yapm imtiyazn ieren projenin, ayrca yapmc irkete demiryolu hattnn sanda ve solundaki 20'er km.lik alanda bulunan tm madenlerin imtiyazn verdiini bildiriyordu. Mougin, bunun yan sra Fethi Bey'in Chester'den Fransz gruplarla anlamasn istediini, zira Trkiye'nin Fransa'y gz ard edemeyeceini, Chester'in ise Fethi Bey'in bu nerisine scak baktn, kendisinin ise Fethi Bey'e Samsun-Sivas-Harput demiryolu imtiyaznn daha nce bir Fransz grubuna verildiini hatrlattn, bunun zerine ondan bu hatla ilgili halihazrda hibir alma yaplmad, dolaysyla Fransz grubun elde etmi olduu ayrcalktan vazgemi gibi bir
Unsal Yavuz, "Cumhuriyet Devri Demiryolu Politikasna Yaklam Biimi," IX. Trk Tarih Kongresi, Ankara, TTK, 1989, s. 1645. ^MAE, Serie Relations Commerciales, B. 48, Vol. 50, Pelle'nin stanbul, 15.10.1922 tarihli telgraf, s.74; Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, Pelle'nin stanbul, 16.10.1922 tarihli telgraf. Ankara Hkmeti ile (yar) resmi ilikiler balatma karar veren ABD'nin Haziran 1922'de temsilci olarak Ankara'ya gnderdii Imbre, ABD Dileri'ne yazd raporda Chester Grubu temsilcilerinin byk olaslkla Ankara Hkmeti ile bir anlama imzalayabileceklerini bildirmiti. Can, s. 236-237. lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.749. 30 Can, s. 238-239.
540
BGE SKAN YAVUZ
grnm sergiledii yolunda yant aldn hkmetine rapor ediyordu31. Albay Mougin'in Chester Projesi'nin son durumu ile ilgili bilgi verdii gnlerde Franszlara, ayrca, Chester'in temsil ettii Amerikan grubu adna Anadolu'daki tm demiryolu irketlerini satn almak istedii yolunda haberler de geliyordu32. Ancak Chester Projesi ve Anadolu'daki demiryolu imtiyazlar ile ilgili istihbarat raporlarnn younluuna karn Fransz Ticaret ve Sanayi Bakanl bnyesinde yer alan Petrol ve Benzin Dairesi'ne gelen haberler hi de gz ard edilecek gibi deildi. 4 Kasm 1922 tarihli Washington kaynakl haberlere dayanlarak hazrlanan "Amiral Chester mtiyaz Onayland" balkl yazda, Trk Hkmeti'nin Amiral Colby M. Chester'in 1909'da elde ettii imtiyaz yeniledii ve onaylad, bunun da tesinde Chester'i haklarnn hibir ekilde tartlmasna imkn vermeyecek bir konuma getirmek iin her trl nlemi ald, aslnda Amiral'in haklarnn daha nce gvence altna alnd, yle ki Chester'in elde ettii ilk imtiyazda sava nedeniyle imtiyaz anlamasndaki koullarn yerine getirilememesi durumunda kendisine tannan haklarn askda tutulaca (beklemeye alnaca) yolunda bir maddenin bulunduu, dolaysyla Trklerin imdiye kadar eitli savalara girmi olmalar nedeniyle n inceleme almalarnn yaplabilmesi ve jeolojik yapnn aratrlabilmesi iin hemen gerekli nlemlerin alnaca bildiriliyordu. Yazda, ayrca, yaklak 1.200 mil uzunluunda bir demiryolu ebekesinin yapmn ngren, Badat Demiryolu'nun ran snrna kadar uzatlmasn ve Trkiye'nin belli bal ehirlerinin demiryollaryla birbirine balanmasn amalayan bu projenin ayn zamanda 20 yldr pek ok kar grubunun ilgi alan olan Musul blgesindeki petrol imtiyazlarn ierdii ve Birinci Dnya Sava ncesi imtiyazn gerektirdii aratrmalarn ounun yapld ve petrol yataklarnn genel olarak nerede yer aldnn belirlendii vurgulanyordu. Bunun yan sra Chester Projesi'nin hangi koullarda onaylandnn Fransz Hkmeti'nin ilgili birimlerince iyi bilindiine dikkat ekilerek, Amiral Chester'in Roosevelt'in bakanl dneminde 1899'da stanbul'a yapt ilk seyahatten balayarak Chester Projesi'nin tarihsel geliimi anlatlyor ve padiah tarafndan kendisine ilk kez 1908'de Osmanl mparatorluu'nda eitli bayndrlk ilerini ieren geni bir imtiyaz nerilen Chester'in demiryolu imtiyaz erevesinde irket kurduu, birincisinin "Ottoman American Development Co.", ikincisi "Ottoman American Industrial Co.", ncsnn ise "Ottoman American Petroleum Co." olduu belirtiliyordu. Yazda Chester Projesi hakknda ilgin bir deerlendirme de yaplyordu. yle ki, demiryolu yapm ve
31
Chteau de Vincennes. 7 N 3257 , D. i, Mougin'in Ankara, 26.10.1922 tarihli telgrafn Fransz Dileri Bakanl'na ileten Pelle'nin stanbul, 30.10.1922 tarihli telgraf. Albay Mougin'in bilgi ald kii, 12 Temmuz 1922'de greve balayan kabinede Dahiliye Vekili olarak grev alan Ali Fethi (Okyar) Bey olmaldr. 32 Chteau de Vincennes, 7 N 3257 , D 1, Bern kaynakl, "Concessions ferroviaires en Anatolie" balkl 30.10.1922 tarihli Fransz istihbarat raporu.
541
Mezopotamya petrol yataklarnn iletilmesi, imtiyaz sahiplerine salayaca byk krlardan ok ABD ekonomisine yapaca katklar asndan yadsnamaz bir neme sahiptir. Zira bu projeler, ABD'den byk apta delme, artma ve demiryolu ara-gereleri ile tekerlekli tatlarn satn alnmasn beraberinde getirecektir3 . Yukardaki bilgilerin nda, Franszlarn, Chester Projesi'nin tarihsel geliimi hakknda olduka salkl verilere sahip olduklar sylenebilir34. Ancak projenin tarihsel boyutunun yan sra gncel gelimeler hakknda daha detayl bilgi almak isteyen Fransz yetkilileri, zellikle Amiral Chester'in Ankara'da bulunan ve projenin son 15 yllk serveninden haberdar olan Trk siyasi ve mali evrelerinin desteini kazanm olan olu Arthur I Chester'in giriimlerine kar son derece duyarlydlar. Bunun da tesinde imtiyaz kullanacak irketlerin byk oranda kurulmu olmas, Trkiye'nin kalknmasnda Amerikan irketlerinin oynayaca nemli rol gstermesi asndan Franszlarn moralini bozuyordu35. Bern'den gelen 14 Kasm tarihli istihbarat raporu, Franszlarn moralini daha da bozan bilgiler ieriyordu. yle ki ktisat Vekili Mahmut Esat (Bozkurt) Bey, svire'deki Trk milliyetilerinin ba konumundaki Harun (Alie) Bey'e Ankara Hkmeti'nin Amerikal Chester'e nemli demiryolu imtiyazlar verme konusunda kararl olduunu ve neminin herkese iyi bilindii TrabzonErzurum hattnn da bu demiryolu imtiyazlar iinde yer aldn bildiriyordu36. Lozan Bar Konferans'na ikinci temsilci olarak seilen eski Maliye Vekili Hasan (Saka) Bey ise, Lozan'a hareket etmeden nce verdii demete, Chester'in daha nceki hkmetlere yapt nerilere yeni bir ekil verdiini, ne var ki kendisi artk hkmette olmad iin yeni dzenlenmi projede yer alan ana hatlar konusunda kesin bilgi sahibi olmadn, ancak Ankara'da Chester Projesi ile ilgili grmelerin devam etmekte olduunu, ayet sz konusu proje Trk karlarna uygun bir hale getirilirse hkmetin projenin yeni eklini inceleyip daha sonra Byk Millet Meclisi'nin onayna sunacan, ancak lkenin doal zenginliklerinin deerlendirilmesi
MAE, Serie Relations Commerciales, B. 48, Vol. 50, 9.11.1922 tarihli Oil & Gaz Journal'de yer alan "La Concession de l'Amiral Chester est confirmee" balkl yaz, s. 81-83. Bilmez Blent an'n Chester Projesi zerine Almanya'da yaplan almalardan aktard bilgilere gre, Chester imtiyazlarn gerekletirmek zere eitli irketler kurulmutu. Bu irketler yukardaki Fransz belgesinde belirtilenlerle ayndr, yani Ottoman-American Development Co., Ottoman-American Industrial Co. ve Ottoman-American Petroleum Co. dir. 34 rnein, Chester'den ok holanan II. Abdlhamid'in Chester'e "Osmanl mparatorluu'ndaki btn bayndrlk ilerini aln ve bunlar sizce bu iler iin en uygun mteahhitlere datn..."dedii eitli kaynaklarda yer almaktadr. Tezel. A Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXV, No. 4 (Aralk 1970), s. 290. 35 MAE, Serie Relations Commerciales, B. 48, Vol. 50,9.11.1922 tarihli yaz, s.83, 87. 36 Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, Bern, 14.11.1922 tarihli, "Les transactions entre Nationalistes turcs et Americains au sujet des Chemins de Fer" balkl Fransz istihbarat raporu.
33
542
BGE SKAN YAVUZ
ve kalknmasnn salanmas iin Trkiye'de yeterince yerli sermaye bulunmadnn bilincinde olduklarn aklyordu37. Hasan Bey'in projenin son durumu hakknda deme verdii tarihlerde Amiral Chester ve ortaklar da, demiryolu, maden ve petrol imtiyazlarnn Musul'daki petrol alanlarnn arasndan getiini, ancak Trk parlamentosunun henz projeyi onaylamadn aklyorlard38. te bylesine bir aklama trafiinin srd tarihlerde, Arthur Chester stanbul'a dnmek zorunda kalyordu; zira Ankara Hkmeti'nin ngiliz ajan olmasndan kukuland Clayton-Kennedy'nin Kasm balarnda izinsiz olarak Anadolu'ya gemek istemesi zerine tutuklanmas, Arthur Chester'in sorunu zmek zere stanbul'a dnmesine neden olacakt. Ancak tam anlamann imzalanmasnn beklendii srada Clayton-Kennedy hakkndaki sylentilerin kamuoyuna yansmas Ankara'da Chester Projesi'ne kar kuku duyulmasna neden oluyordu. Aralk ortasnda Clayton-Kennedy'e Anadolu'ya geme izni verilince, Arthur Chester ve Clayton-Kennedy Ankara'ya dnerek grmelere kaldklar yerden devam ettiler39. 14 Aralk 1922'de Ankara'ya dnen Chester'in Ankara Hkmeti'nin projesini tekrar ele almasn salamaya alt gnlerde Albay Mougin de, Paris'e gnderdii telgrafta, Chester'in amacna ulaabileceini, zira Ankara'da yneticilerin, zellikle Rauf Bey, Fethi Bey ve Ali Fuad Paa'nn Trkiye'nin ekonomik adan kalknabilmesi iin ihtiya duyduu sermayeye yalnzca ABD'nin sahip olduuna inandklarn bildiriyordu4". Halbuki 16 Aralk 1922 tarihli bir Fransz istihbarat raporunda, Lozan'a giden Trk heyetinde yer alan pek ok kiinin, zellikle danman olarak grev yapan Muhtar Bey'in Chester'in sunduu projelerin baar ansnn bulunmadna, dolaysyla sonuca ulaamayacana inand vurgulanyordu41. Dolaysyla Chester Projesi'nin baar ans konusunda
Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, 11.11.1922 tarihli "Stamboul" Gazetesi kaynakl, 17.11.1922 tarihli "Les projets Chester" balkl Fransz istihbarat raporu, s. 49. 38 MAE, Serie Relations Commerciales, B- Produits du sol, Vol. 50, Fransz Ticaret ve Sanayi Bakanl Benzin ve Petrol Dairesi'nin hazrlad "La question petroliere turque n'est pas grave au point de vue des USA" balkl, 20.11.1922 tarihli rapor, s. 125-126. 39 Can, s. 241-243. 40 MAE, Serie Relations Commerciales, B- Produits du sol, Vol. 50, Petroles de Mesopotamie, Mougin'in 16.12.1922 tarihli telgrafn ileten Jesse-Curely'nin Fransz Dileri Bakanl'na gnderdii 16.12.1922. Dnemin Babakan Rauf Bey, 8 Nisan 1923 gn Byk Millet Meclisi'nde yapt konumada Chester Projesi'ni bartan sonra ulusun sonsuza dek kurtuluunu salayacak esaslardan biri olarak deerlendirmitir. Tezel, A Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXV, No. 4 (Aralk 1970), s. 304. 41 Chteau de Vincennes, 7 N 3257 , D. 1, 16.12.1922 tarihli, "La question des chemins de fer d'Anatolie " balkl Fransz istihbarat raporu. Muhtar (illi) Bey, Lozan Konferans'na katld srada Bayndrlk Bakanl Mstear idi. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Trkiye D Politikasnda 50 Yl: Lozan (1922-1923), Ankara, 1973, s. 5.
37
543
gelen bu elikili bilgilerin, bandan beri bu projeden rahatsz olan Franszlarn Lozan Bar Konferans'nn balad dnemde tedirginliklerinin devam etmesine neden olduu sylenebilir. IV. Lozan Bar Konferans ve Chester Projesi Sorunu tilaf Devletleri, Birinci Dnya Sava'ndan sonra Mustafa Kemal Paa'nn nderliinde tek bana kendilerine kar koyan, topraklarn igal eden emperyalist glere kar verdii Ulusal Bamszlk Sava ile Sevres Bar Antlamas'nn yrrle konmasn engelleyen yeni Trk Devleti ile yzyllk sorunlarn tartmak zere 20 Kasm 1922'de Lozan'da bir araya geliyorlard. Musul Sorunu, Lozan Bar Konferans'nda Anglo-Sakson evrelerin en ok ilgilendikleri konularn banda geliyordu. Lozan'da tartlan Boazlar, aznlk haklar gibi siyasal sorunlar ise, byk ilgi oda olan petrol sorununun neden olduu iddetli kavgay gizlemeye ynelik aldatc bir d grnt42.
"Lozan 'Proces verbal'lerinin en merakl safhas, Musul arpmasdr. Trkiye'nin Irak snrn izecek olan dva, tartmasnn ekli yznden, btn dnyann ilgi gsterebilecei kadar nem kazanmtr. Bu yaman bir sz, zek, akl, mantk ve hazr cevapllk greidir. Daha dorusu iki tarafn var kuvvetiyle birbirini yenmeye alt bir eit 'siyasal pankreas 'tr..."4'
te Ali Naci Karacan'n "siyasal pankreas" benzetmesi yapmasna neden olan Lozan Konferans ncesi ngiliz kabinesi Dileri Bakan Lord Curzon'a "...Trk heyetinin Musul'un Trkiye'nin snrlar iine dahil edilmesi ynnde ileri srebilecei neriyi, dier gerekelerin yannda ad geen vilayetin Irak Krallna ait olduunu belirterek hibir ekilde tartmay kabul etmemesi..." talimatn verirken, Trk Dileri Bakan smet Paa ise konferansa u talimatla katlyordu: "Sleymaniye, Kerkk ve Musul livalar istenecek, konferansta baka bir durum ortaya karsa talimat alnacaktr." Konferansn topland dnemde Musul petrolleri sahnesinde nemli bir rol kapma savam veren ABD ise, buna karn Lozan Konferans'na sadece gzlemci olarak katlyordu. Konferans ncesi ABD'de Mezopotamya petrol sahnesinde yer almak isteyen ve bu erevede Amerikan Dileri Bakanl'nn siyasal desteini talep eden kar grubu vard: Turkish Petroleum Company'le ortaklk grmelerini srdrmekte olan byk Amerikan petrol irketleri, Amiral Chester'in Ottoman-American
MAE, Serie Relations Commerciales 1919-1940, B. 48, Vol. 50, Fransz Dileri Bakanl Ticari ve Politik ler Mdrl tarafndan Mezopotamya petrolleri hakknda hazrlanm 24.11.1922 tarihli bilgi notu, s. 95. 43 Ali Naci Karacan, Lozan, 2. B., stanbul, Milliyet Yaynlan, 1971, s. 242.
42
544
BGE SKAN YAVUZ
Development Company'si ve II. Abdlhamid'in miraslar adna Samuel Untermyer ve Ortaklar44. Lozan mzakerelerinin resmi oturumlar ve ikili grmeler eklinde youn bir ekilde devam ettii gnlerde smet Paa, Abdlhamid'in miraslarn temsil eden Amerikal iadam Untermyer' kabul ediyor ve Onun nerilerini hem Ankara'ya iletiyor hem de destekliyordu. Untermyer, Abdlhamid'in kiisel mal varlnn byk blmnn Trkiye dnda kalmas nedeniyle hem miraslarnn hem de devletin bu emlak zerindeki haklarnn zarar grdn savunuyor, dolaysyla yalnz miraslarn hakkn korumak deil, Trk Hkmeti'ne de pay salamak istiyordu. yle ki, ayet Trk Hkmeti miraslarn daha nce er'i Mahkeme tarafndan kabul edilen haklarn onaylarsaTrk uyruu olmalar nedeniyle miraslar sz konusu mal varlna resmen sahip olmu olacaklar, Amerikan grubu ise bu durumda Trk Hkmeti'ne hem gelir zerinden bir pay hem de hisse senetlerinin nemli bir ksmn verecektir. Bylece petrol alanlarndan, bir ksm Trk egemenliinden ksa bile, baz Trk uyruklular yararlanm olacaktr. smet Paa'ya gre, Untermyer'n nerdii bu zm yolu benimsenirse -her ne kadar kesin bir sz verilemez ise de- Amerikan Hkmeti'nin Musul konusunda Trkiye lehine arln koymas olasl vardr. smet Paa'nn Chester Projesi konusundaki dnceleri ise yleydi:
Hikmet Ulubay, mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara, Turkish Daily News Yaynlar, 1995, s. 182-183. 1912'de kurulan, hisselerinin byk ksm ngilizlere ait olan Turkish Petroleum Co.'ye Haziran 1914'te Alman ve ngiliz basklar sonucu Musul ve Badat'ta petrol arama imtiyaznn verilmesi kararlatrlm, ne var ki araya giren sava nedeniyle anlama imzalanamamt. 24 Nisan 1920'de Fransa ile ngiltere arasnda imzalanan San Remo Petrol Anlamas'yla ise, Almanlarn irketteki %25 hissesi Franszlara devredilmiti. Andre Nouschi, Luttes petrolieres au Proche-Orient, Paris, Ed. Flammarion, 1970, s. 30-32; MAE, Serie Relations Commerciales 1919-1940, B. 48, Vol. 49, s. 8-11; lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.748. 11. Abdlhamid, 1890 ve 1899 yllarnda Musul ve Badat vilayetlerindeki petrol imtiyazlann Hazine-i Hassa'ya kaydrm, ancak Hazine-i Hassa bu imtiyazlar baz koullarla "AnadoluBadat Osmanl Demiryollar irketi"ne devretmiti. Nouschi, s. 17-19. 1908'de II. Merutiyet'in ilanndan sonra ise, Abdlhamid'in zel mal varlndaki Musul ve Badat petrol alanlar Maliye Nezareti'ne balanmt. Petro-Strateji, stanbul, Harp Akademileri Komutanl Yay., 1996, s. 31. 1921 balarnda, Abdlhamid'in 32 mirassnn ortak olduu Hirsch Ltd. ve Central Mining and Investment Co. kurulmu ve bu irketler adna Albay Edwards, 1921 Mart'nda ingiliz Dileri Bakanl'na bavurarak Mezopotamya petrollerinin Abdlhamid'in zel mlk arasnda olduunu, ttihat ve Terakki Hkmeti'nin kararnn geersiz olduunu savunmu ve miraslarn hakknn tannmasn talep etmiti; ayrca zel mlkiyete ait olan bu petrol yataklarnn Mttefik devletler arasnda paylalamayacan ileri srmt. Ancak miraslar, ngiltere Dileri Bakanl'ndan aradklar destei bulamaynca ABD'yi devreye sokmaya almlardr. Ulubay, s. 167-168. lkin ise, aratrmasnda, Musul ve Badat petrollerinin iletme hakknn kendilerine ait olduunu iddia eden, hatta bu konuda eyhlislam'dan fetva alan Abdlhamid'in kiisel miraslarnn oluturduu Ottoman Imperial Estate adl bir irketten sz etmektedir. lkin. Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.748.
44
545
O, bu projenin Franszlarla yaplan anlamaya aykr olduunu, zira ayn imtiyazn daha nce Franszlara verildii yolunda kendisine haber geldiini, bu nedenle Franszlar tahrik etmemek ve Amerikallar kstrmemek iin Chester Projesi'ne ilikin imtiyaz ilemlerinin geciktirilmesinin uygun olacan dnyordu4 . Babakan Rauf Bey ise, Chester Projesi'nin daha nce Franszlara verilmi imtiyazla att ynndeki grlerin aydnlatlmas amacyla smet Paa'nn gnderdii 30 Aralk 1922 tarihli telgrafa verdii yantta, Samsun-Sivas demiryolu yapmnn Padiah emri ile 1912 yl devlet borlanmasna baml olarak Regie Generale des Chemins de Fer irketine verildiini, ancak bu konuda kesin bir szleme imzalanmadan Dnya Sava ktndan iznin Bakanlar Kurulu'nca "verilmemi" kabul edildiini, bunun zerine Fransz irketinin bu durumu protesto ettiini, Chester irketi ile Dou Anadolu'da demiryolu yapm ve iletilmesi konusunda Ankara'da srdrlen grmelerde ise bu ihtilafl durumun gz ard edilmediini ve gerektiinde Fransz irketine denecek tazminatn sz konusu edilerek szleme eklerine kaydedildiini, ancak ulusal karlar asndan Chester ve orta ile grmelerin srdrlmesinin daha uygun bulunduunu ve de grmelere Nafa Vekaleti'nce devam edileceini bildiriyordu46. Lozan grmeleri srasnda Chester Projesi ile ilgili bu tartmalar srerken Trkiye asndan gelimeler beklenildii gibi olmad. 1922 sonbaharnda Chester ile esaslar zerinde n anlamaya varan Trk yneticileri, Lozan'da bu proje dolaysyla ABD desteini salayarak bunu zellikle ngiltere ve Fransa'ya kar kullanmak, bir baka deyile bar konteransnda ksmen de olsa yalnzlktan kurtulmak istiyorlard. Amalar, Mondros Atekes Anlamas sonras ngiliz igali altna giren ve gerek Turkish Petroleum Company'nin gerekse Abdlhamid'in varislerinin petrol rezerv ve iletmeleri zerinde hak iddia ettikleri Musul'un tekrar Trkiye snrlar iine dahil edilmesinde ve bu iddialarn reddinde Amerikan desteine sahip olmakt47. Ne var ki Trkiye, Lozan Konferans ncesi Amerikan sermayedarlaryla anlamasna karn konferansta ABD'den bekledii destei bulamad. ABD'nin Trkiye'nin Musul politikasna destek vermeyiinde dev Amerikan irketlerinin karlarnn rol oynad sylenebilir. Zira Mezopotamya petrollerinden pay almak iin Turkish Petroleum Co.'den hisse almaya alan Standard Oil of New Jersey'in zellikle 1922 yazndan itibaren bu amala verdii mcadele hi de gz ard edilecek trden deildi. Mezopotamya petrollerinin iletilmesine katlabilmek iin 1922 Temmuzu'ndan itibaren ngiliz ve Franszlarla pazarlk masasna oturan Amerikan petrol devi Standard Oil Co., 1922
Ulubay, s. 198-199. A.g.e., s. 201-202. 47 lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s. 750-751.
46 45
546
BGE SKAN YAVUZ
Kasm'na gelindiinde Turkish Petroleum Co.'ye ortakl konusunda belli bir mesafe katetmi ve Amerikallarn katlmyla ilgili dzenlemelerin ngiliz ve Fransz hkmetlerinin ibirlii ile tamamlanmak zere olduu ynnde haberler Amerikan basnnda yer almaya balamt48. Standard Oil gibi dev bir Amerikan petrol irketinin Mezopotamya petrol alanlarnda sz sahibi olmak amacyla balatt giriimlerin Lozan bar grmeleri ncesi geldii aama, ABD'nin Lozan'da izleyecei politika konusunda nemli ipular vermektedir. yle ki, ABD'nin Trkiye'nin Musul tezine destek vermesi ve de Musul blgesinin Trkiye'ye braklmas durumunda, ABD'nin petrol ayrcal yalnzca Chester Projesi erevesinde elde edecei alanla snrl olacakt; ayrca ABD ngiltere'ye de ters dm olacakt. Bunun yan sra halihazrda TBMM Hkmeti ile grmeleri srdren Amerikan Chester irketi, petrol konusunda yerleik bir kurulu deildi. Halbuki Musul'un Irak'a braklmas durumunda, Turkish Petroleum Co. tm Mezopotamya petrollerini iletecekti. te yandan, ngilizlerle Mezopotamya petrollerinden pay alma pazarl yapan irketler, bata Amerikan petrol devi Standard Oil Co. olmak zere lkenin nde gelen petrol irketleriydi49. Turkish Petroleum Co.'de'ki %25 hissesi nedeniyle Mezopotamya'da petrol karlar bulunan Fransa ise, bu irketteki haklarn koruyabilmek iin veya bir baka deyile Mezopotamya petrollerindeki haklarnn korunmas karlnda Lozan'da Trklere Musul'u brakmak istemeyen ngilizlere destek veriyordu5". Sonu olarak Amerikan temsilcilerinin Lozan'daki ilgisiz tavr, 1923 Oca'nda Chester Grubu'nun mali gc olmad ynnde sren propagandalar, Amerikan Dileri Bakanl'nn bu gruba olan kukusunun devam etmesi, Franszlarn bandan beri gsterdikleri iddetli tepkiyi srdrmeleri ve de ngilizlerin Turkish Petroleum Co.'nin kazanlm haklar ile aktna inandklar bu projeye kar kmalar; tm bu gelimeler, 1923 balarnda Chester Projesi aleyhine oluan olumsuz tablonun gstergeleriydi. Ne var ki, tm bu olumsuzluklara karn Ankara'da ClaytonKennedy ve Arthur Chester ile TBMM Hkmeti'nin temsilcisi Nafia Vekili Feyzi Bey arasnda srdrlen grmeler sonucunda hazrlanan anlama taslana (szlemelere) son ekli verildi ve 22 Ocak 1923'te Feyzi Bey tarafndan cra Vekilleri Heyeti'ne sunuldu. 30 Ocak 1923'te yaplan grmeden sonra ise, ayn gn, Bavekil Rauf Bey tarafndan kanunlamas
MAE, Serie Relations Commerciales 1919-1940, B. 48, Vol. 50, s. 2; MAE, Serie Relations Commerciales 1919-1940, B. 48, Vol. 50, "On commence de la propagande" balkl, 9.11.1922 tarihli rapor, s. 84; Nouschi, s. 64. 49 Ulubay, s. 195-196. 50 MAE, Serie Relations Commerciales B- produits du sol, Vol. 50, Fransz Dileri Bakam'ndan Lozan'daki Fransz delegesi Barrere'e mektup, s. 110-112. Bu konuda ayrca bkz. Ulubay, s. 205.
48
547
iin Meclis'e gnderildi 51 . Meclis komisyonlarnca yaplan baz deiikliklerden sonra szlemeler 8 Nisan 1923 gn Meclis'te grld, bir gn sonra yaplan oylamayla da The Ottoman-American Development Company (OADC) ile imzalanan szlemeler bir kanunla onayland52. TBMM'de onaylanan szlemelerin ierii yleydi: OADC, Trk Hkmeti'nden ne kilometre garantisi ne de baka bir para yardm istemeden, Anadolu'da ve Musul-Kerkk-Sleymaniye blgesinde 4.400 kilometreye yakn bir demiryolu ebekesi ve kylarda da liman yapacakt. Karlnda ise, ina ettii bu demiryolu hatlaryla limanlar ve de bu hatlarn iki yannda toplam 40 kilometrelik erit iindeki bilinen ve sonradan bulunacak petrol dahil btn madenleri 99 yllna iletme hakkna sahip olacakt; ayrca, ana szlemenin kesinlemesinden sonraki alt ay iinde Trk kanun ve kurallarna uygun olarak Trklerin de ortak olaca bir Trk Anonim Ortakl kuracak ve bu Anonim Ortaklk szlemelerdeki demiryolu ve limanlarn yapm, iletmesi ve maden imtiyazlarn OADC adna kullanacakt53. Chester Projesi olarak adlandrlan ve TBMM tarafndan 9 Nisan 1923 tarihinde onaylanan demiryolu yapm ve yeralt kaynaklarnn iletilmesiyle ilgili anlamann ierdii hatlar unlard: 1. Sivas- Harput- Ergani- Diyarbakr- Bitlis- (Van Gl'nn gneyinden veya kuzeyinden) Van 2. Harput-Yumurtalk 3. (Diyarbakr-Bitlis hattnn bir noktasndan balayarak) Musul-KerkkSleymaniye Bunlara ek szlemeyle eklenen yeni hatlar: 4. Samsun-Havza-Amasya-Zile-Sivas 5. Musaky (Drdnc hat zerinde)-Ankara 6. alt (Birinci hat zerinde)-Erzurum-Dou Beyazt (ran snr) 7. Pikri veya Akale (Altnc hat zerinde)- Karadeniz kys (muhtemelen Trabzon) 8. Hac efaatli (Beinci hat zerinde)-Kayseri-Ulukla mtiyaz sahibi irket tarafndan ina edilmesi ngrlen limanlar ise, biri Samsun'da olmak zere Karadeniz kysnda iki liman, ayrca inaat maliyetinin irket tarafndan karlanaca Akdeniz kysnda Yumurtalk'ta bir limand.
Can, s. 254. Meclis'te 8 Nisan gn yaplan grmelerin sonunda imtiyaz anlamas oya konulmu, oylamaya katlan 158 kiinin 141'i olumlu oy kulland halde ounluk olmad iin oylama ertesi gne ertelenmitir. 9 Nisan gn 206 kiin katld oylamada ise, 185 kiinin verdii olumlu oylarla Chester mtiyaz olarak anlan szlemelerin onaylanmas kanunlamtr. Tezel.At/Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXV, No 4 (Aralk 1970), s. 294, 313. "A.g.m.,s. 294-295.
52 51
548
BGE SKAN YAVUZ
Ek anlamaya gre, Samsun-Sivas hattnn inasna balanmasna ncelik verilecekti54. Chester Projesi'nin TBMM'de onaylanmas, Trkiye'de genellikle byk coku yaratrken ABD'de ayn ilgiyi yaratmad. Anlama grmeleri srerken balayan uluslararas tepkiler ise, anlamann onaylanmasndan sonra daha da artt. Zira imzalanan anlamada yer alan birok demiryolu hattnn yapm imtiyaz daha nce baka gruplara verilmiti55. ngiltere Musul petrolleriyle Samsun Liman inaat, Fransa ise Sivas-Samsun demiryollar imtiyazlarnn bu anlama ile ihlal edildiini iddia ediyor ve her ikisi de Trkiye ile ABD'yi sert bir ekilde knyorlard56. TBMM tarafndan anlamann onayland tarihlerde ise, Lozan Konferans adli rejim, ekonomik kapitlasyonlar ve Trk-Yunan sava tazminat konularnda anlamaya varlamad iin 4 ubat 1923'te kesilmiti57. Durum gergindi, ancak youn diplomatik temaslar sonucunda 23 Nisan 1923'te konferans tekrar topland. Lozan Konferans'nn ikinci dneminde, Fransz temsilcisi General Pelle Chester imtiyaz anlamasnn imzalanmasn iddetle protesto ediyor, Mougin ise dolambal szler kullanmadan fkesini ifade etmekten kanmyordu. Mougin, 12 Nisan 1923'te Fransa'nn Suriye ve Lbnan eski Yksek Komiseri General Gouraud'ya yazl olarak u deerlendirmeyi yapyordu:
"Chester Projesi'nin Meclis'te tek bir oturumda grlerek onaylanmas ve oylanmas sizi artm olmaldr... Ankara, Lozan'a tilaf Devletleri'nde bamsz, ancak Amerikal 'lara yaknlam olarak gelmek istedi. Onlarla bize oranla daha kazanl kacan dnyor. Kanun Meclis'te onaylanmadan nce smet Paa ile dosta ve hkmetin politikasna burnumu sokmadan yaptm konumada, ondan u yant aldm: 'Amerika'nn dnda baka nereden para bulabiliriz?' ...ve Rauf Bey yle diyordu: 'Amerikal iadamlaryla tilaf Devletleri iadamlarna gre daha az skntmz olur? Ancak saduyu sahibi insanlar, Chester Projesi'nin gerekleemeyeceini biliyorlar..."5S
Pelle'nin yan sra Fransz Hkmeti, Chester imtiyaznn 1914'te ykl bir bor karlnda Franszlara verilen imtiyazlar kapsad gerekesiyle 11 Nisan 1923'te Ankara Hkmeti'ne sert bir protesto gnderiyordu.
Can, s. 268; anlama koullan hakknda daha ayrntl bilgi iin bkz .A.g.m., s. 295-303. A.g.e., s. 272. 56 lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s. 777. 57 Salhi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika II, Ankara, TTK, 1986, s. 330. 58 Paul Dumont, "A l'aube du rapprochement franco-turc: le Colonel Mougin, premier representant de la France aupres du gouvernement d'Ankara (1922-1925)," La Turquie et ta France l'epoque d'Atatrk, Paris, Association pour le developpement des etudes turques, 1981, s. 85 nl9.
55 54
549
Franszlarn tepkisinin esas nedeni, bu anlamayla Chester Grubu'na verilen Sivas-Samsun demiryolu hatt imtiyaznn 1914 ylnda yaplan bir anlamayla Franszlara verilmi olmasyd. Franszlar, Chester Grubu ile yaplan imtiyaz anlamasn ayrca Ankara Hkmeti tarafndan kendilerine tannan haklara da aykr olduu gerekesiyle protesto ediyorlard59. Ancak Ankara, Franszlarn bu itirazlarna nem vermiyordu. Zira Trk tezine gre, Franszlara verilmi ayrcalklarn hibir hkm yoktu; bunlar TBMM ynetimince verilmedii gibi Osmanl parlamentosunda da onaylanmam, ayrca Fransz bankerleri tm koullara uymamlard6". Birinci Dnya Sava'ndan nce Osmanl ynetimi tarafndan tilaf Devletleri'ne verilen onaylanmam imtiyazlar sorunu, esasnda bar antlamasnn imzalanmasnda en byk engellerdendi. Mougin'in tahmin ettii zere ve Gouraud'ya yapt deerlendirmede de vurgulad gibi, Trk delegasyonu Lozan'n ikinci dnem grmelerinde bu konuda Amerikallardan yardm alacakt; yle ki, eski imtiyazlarn geersiz olduunu ve yalnz TBMM tarafndan onaylanm yeni imtiyazlarn geerli olduunu savunan Trk delegasyonu, bu mcadelesinde Amerikallar yannda buluyordu. ngiliz ve Fransz temsilcileri, Trklerden ngiliz Vickers Armstrong ve Fransz Regie firmalarnn imtiyazlarn onaylamalarn, yerlerine yenilerini koymalarn ya da onlara 10 yl sre ile tercih hakk tanyarak tazminat demelerini, ayrca Turkish Petroleum Co.'nin haklarn tanmalarn talep ediyorlard. Fakat bu imtiyazlar hem Chester imtiyazna hem de Amerikan ticari karlarna aykryd. Ve Lozan'daki Amerikan temsilcisi Grew, tilaf Devletleri'ne imtiyaz tanyan maddelerin antlamadan karlmasn talep ediyor ve ABD'nin Trkiye ile ayr bir ticaret anlamas imzalayacan sylyordu. smet Paa ise,
59 Can. s. 291. 1914 tarihinde Franszlarla yaplan anlama konusunda farkl bilgiler bulunmaktadr. yle ki. Bilmez Blent an'n Amerikan kaynaklarna dayanarak verdii bilgilere gre, Franszlar, 1914 ylnda Osmanl Hkmeti ile yaptklar anlamayla SamsunSivas demiryolu hattnn ve Samsun Liman'nn imtiyaz ve baz konularda ncelik hakk verilmesi karlnda 800 milyon frank bor vermeyi kabul etmilerdi. Bu anlama, 8 Nisan 1914 tarihli bir padiah iradesi ile onaylanmt. 14 Temmuz 1914'te ise parlamentoda yaplan grmelerden sonra bor anlamas onaylanmt. Bu anlama dorultusunda 500 milyon frank deme yapan Franszlar, Sivas-Samsun demiryolunun yapmna balamlar, ancak Birinci Dnya Sava'nn patlak vermesi nedeniyle savan banda almalarn durdurmulard. A.g.e., s. 292. Ali Naci Karacan ise, Franszlar iin kazanlm bir hak bulunmadn, nk szlemelerin tam olmadn, hatta Samsun-Sivas hattna dair szlemenin yalnz msveddesinin yapldn ve Franszlarn basksyla parafe edilen msvedde zerine asl szlemeyi yapmak iin hkmetin padiahtan bir irade ile izin aldm, ancak bu izne karn hkmetin szlemeyi tamamlayamadn, yle ki Meclis'in bile bunun yaplmasna kar bir tavr aldn yazmtr. Karacan, bylesine ihtilafl bir szlemeyi kendisine kabul ettirmeye alan Franszlar smet Paa'nn Birinci Lozan Konferans'nin son gecesi gazetecilere "Bana grmediim, bilmediim birtakm mukaveleleri imza ediniz diyorlar!" diye ikyet ettiini ve bu konunun konferansn kesilmesinin nedenlerinden biri olduunu belirtmitir. Karacan, s. 330. 60 Sonyel, C. II, s. 341.
550
BGE SKAN YAVUZ
Trkiye'de "nfuz blgeleri"nin olumasna yardmc olaca gerekesiyle ne Turkish Petroleum Co.'ye ne de Vickers Armstrong ve Regie irketlerine tercih hakk vermeye raz oluyordu. Sonuta, tilaf Devletleri imtiyazlar konusunda dn verdiler. smet Paa ise sonuna kadar direndi ve Chester imtiyazyla ters den Turkish Petroleum Co.'yi tanmay reddetti61. Ve de Grew'un katlmad son oturumlar sonunda, Trk ve Amerikan delegasyonlarnn istei dorultusunda sava ncesi tm imtiyaz anlamalarnn geersiz olduu kabul edildi62. te Lozan'da tm bu grmeler srerken Fransz irketlerinin temsilcileri, Fransz Babakan Poincare'nin ve stanbul'daki Yksek Komiser Pelle'nin tevikiyle 1923 Mays'nda Ankara'ya gidiyorlar ve burada Mougin zerinde ok iyi bir izlenim brakacak bir atmosferde temaslarda bulunuyorlard. 1 Temmuz'a gelindiinde ise Ankara'da pek ok sorun zmlenmiti, fakat Trk Hkmeti 16 Mart 1920 ncesi yaplan tm anlamalar tanmay reddediyordu.63. Sonu olarak Franszlarn Chester Projesi'ne itiraz etmelerine neden olan Samsun-Sivas demiryolu hatt imtiyaz sorunu Lozan'da yle zlecekti: Lozan Bar Antlamas ile birlikte 24 Temmuz 1923'te imzalanm olan"Osmanl mparatorluu Memalikinde ta Edilmi Baz mtiyazlara Dair Protokol ve Beyanname" nin 2. maddesine gre, ayet Antlamann yrrle girmesinden itibaren alt aylk bir sre zarfnda Regie Generale des Chemins de Fer irketi kendisine 1914'te verilmi olan Samsun-Sivas demiryolunun inas ve iletilmesi hakkndaki imtiyaza sahip klnmazsa, Trk Hkmeti ya yeni bir imtiyaz verecek ya da eksperler tarafndan belirlenecek bir tazminat deyecektir. Ne var ki, 1919'dan beri Regie Generale des Chemins de Fer'in szlemelerin yeniden gzden geirilmesinden sonra almalara balamaya hazr olduunu aklamasna karn, TBMM Hkmeti imtiyaz Chester'in OADC'sine vermeyi tercih etmiti64.
A.g.e., s. 353-355. ABD ile Trkiye arasnda 6 Austos 1923'te "Dostluk ve Ticaret Antlamas" imzalanmtr. Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi Kronolojisi1918-1938,2.B.,Ankara, TTK, 1988, s. 391 Lozan'da tartma konusu yaplan Fransz Regie firmas, Regie Generale des Chemins de Fer'dir. 62 Can, s. 311. 63 Jacques Thobie, "Une dynamique de transition: les relations economiques francoturques dans les annees 20", La Turquie et la France l'epoque d'Atatrk, Paris, Association pour le developpement des etudes turques, 1981, s. 148-149; Bu konuda ayrca bkz. Sina Akin, "Kurtulu Savanda ve Lozan'da ngiltere ve Fransa ile likiler", Atatrk Dneminin Ekonomik ve Toplumsal Tarihiyle lgili Sorunlar Sempozyumu, stanbul, YTMMD Yay, 1977, s. 130; Karacan, s. 377; M Thobie, La Turquie et la France l'epoque d'Atatrk, s.153-154; protokol metni iin bkz. Dileri Bakanl Aratrma ve Siyaset Planlama Genel Mdrl, Trkiye D Politikasnda 50 Yl: Lozan (1922-1923), Ankara, 1973, s. 291-295. Lozan'dan sonra, mali sknt iinde bulunan OADC adna Kennedy, Regie irketinin Bakan Kont Vitali'ye Samsun-Sivas demiryolu hattn devretmeyi nermi, fakat Kont Vitali Osmanl Bankas'nn da grn aldktan sonra bu neriyi reddetmiti. Daha sonra, Amerikan irketinden midi
61
551
Fransa'nn Ankara'daki temsilcisi Albay Mougin'in Chester imtiyaz anlamasnn imzalanmasndan ksa bir sre sonra belirttii gibi Chester Projesi gerekleemeyecekti. Her ne kadar proje resmen TBMM'de kabul edilse bile, ABD Hkmeti projeyi resmen desteklemeye istekli deildi. Bir yandan Chester Grubu iindeki srtmelerin devam etmesi, dier yandan Mezopotamya, dolaysyla Musul petrollerinden pay almak isteyen ve Turkish Petroleum Co. ile ibirlii grmelerini srdren Amerikan petrol grubunun ABD Hkmeti zerine yapt bask, onu Chester Projesi'ne kar byle bir tavr almaya iten nedenlerdendi. Lozan'da ikinci dnem grmeler srasnda, Musul sorunu konusunda Chester Grubu doal olarak Ankara Hkmeti'nden yana tavr alrken Mezopotamya petrollerinden pay almak isteyen byk Amerikan petrol irketlerinden oluan grup ise kar sav destekliyor ve bu dorultuda kulis almalar yapyordu. Sonuta uzun tartmalara karn Lozan'da Musul sorunu zlemiyor ve sorunun zm, Lozan Bar Antlamas'nn 3. maddesiyle, dokuz ay iinde bir sonuca ulatrlmak kouluyla Trkiye ile ngiltere arasndaki ikili grmelere braklyordu65. Sonu Chester Grubu ile imtiyaz anlamas imzalanmasna karn Chester Projesi uygulanamamtr. Burada rol oynayan faktrlerden birisi, anlamann imzalanmasndan hemen sonra irket iinde kan anlamazlklar ve bunun sonucunda Chester'in ban ektii Amerikal ortaklarla Kennedy'nin ban ektii Kanadal ortaklarn yollarnn ayrlmas idi. ABD'li ortaklarn irketten ayrlmas, yatrmn finansman sorununu beraberinde getirdi. Her ne kadar Kennedy, aralarnda Standard Oil'in de bulunduu ABD meneli mali kurululara bavuruda bulunup, ayrca svire, Fransa ve ngiltere'de yeni olanaklar aradysa da giriimlerinden hibir sonu alamad. Kald ki, tm bu araylar projenin ngrlen srede balamasn engelliyordu. stelik bu arada Lozan bar grmeleri sonulanm ve Musul sorunu zlememiti. Gl Amerikan konsorsiyumu Standard Oil ise, Turkish Petroleum Co.'ye katlmak iin balatt grmelerde byk mesafe katetmiti66. Bunun da tesinde, ABD Dileri Bakanl'na finans kurulularnn Chester Projesi'ne mali destek
kesen Ankara Hkmeti, Regie irketine Samsun-Sivas demiryolu hattnn yapm ve iletme imtiyazn nermiti. Ancak Fransz irketine gre, bu neri 1914'te imzalanan szlemelere aykr olduu gibi mevcut koullarda gereklemesi de mmkn deildi. Bunun da tesinde Lozan'da imzalanan protokolde Fransz irketinin imtiyaza sahip olmas iin ngrlen sre geirilmiti. Bundan sonra ise, Fransz irketiyle Trk Hkmeti arasnda tatsz tazminat grmeleri balayacakt. Sonunda Trk Hkmeti Samsun-Sivas hattn milliletirecek, Karadeniz demiryolu ebekesinin yapmn ise Bir sve grubu ile bir Alman Grubu'na teslim edecekti. Thobie, La Turquie et la France l'epoque d'Atatrk, s. 154. 65 Can, s. 306-309. 66 lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, s.778-779.
552
BGE SKAN YAVUZ
vermeyecekleri ynnde bilgiler geliyordu. Bunun zerine ABD Dileri, Amerikan petrol irketleri adna Turkish Petroleum Co. ile grmeleri yrten Standard Oil'in Bakan Teagle'a 8 Kasm 1923 gn giriimleri iin gereken diplomatik destei vermeye hazr olduunu bildirdi 67 . Dolaysyla byle bir ortamda Kennedy'nin proje iin mali destek araylarnn sonu vermesi beklenemezdi. Bununla birlikte Kennedy, TBMM Hkmeti'nin anlamay feshetmesini nlemek iin Sivas-Samsun hattnn yapmna balamak gibi baz arelere bavurmay ihmal etmeyecek, ne var ki bunlar da bir ie yaramayacakt. Dier yandan ABD Dileri Bakan, Ankara'nn Chester Grubu'nun ie balamamasndan duyduu rahatszl kendilerine ileten stanbul'daki Amerikan Yksek Komiseri'ne verdii 12 Kasm 1923 tarihli yantta, Sivas-Samsun demiryolu iin hibir Amerikan irketi veya grubunun kredi vermek konusunda istekli olmadn bildirecekti. Ankara ise bu haberi aldktan sonra bir sre daha bekleyecek ve sonuta TBMM Hkmeti 18 Aralk 1923'te anlamay feshettiini aklayacakt68. Chester Projesi hakknda genel bir deerlendirme yaplacak olursa, bu konuda imdiye kadar yaplan bilimsel almalarda da ska vurgulanan iki ilgin olgu karmza kmaktadr. Bunlardan birisi, yeni Trk Devleti'nin, topraklarn emperyalist glerin igalinden kurtardktan sonra ticaret anlamalaryla, bor szlemeleriyle, Dyun-u Umumiye tekilatyla Osmanl mparatorluu'n yar smrge haline getiren devletlerle bu kez diplomasi masasnda yzyllk sorunlarn zmeye alt bir dnemde yabanc bir kar grubuyla bir imtiyaz anlamas yapmasdr. br ise Chester Grubu ile yaplan imtiyaz anlamasnn TBMM'de onaylanmasna karn Chester Projesi'nin eyleme dklememesidir. TBMM Hkmeti, bir yandan Chester imtiyaz kanalyla Lozan'da ngiltere ve Fransa gibi Batl devletler karsnda ABD desteini salamak, dier yandan Lozan grmelerinin kesintiye urad bir dnemde Amerikallarla bir imtiyaz anlamas imzalayarak yabanc sermayeye kar olmadn gstermek,
Ulubay. s. 245. Musul ve evresinin Lozan Antlamas ile Trkiye'ye verilmemi olmas nedeniyle blgenin geleceinin belirlenmesinin uzun zaman gerektirecei gr, finans kurulularnn Chester Projesi'ne scak bakmamalarnda rol oynayan temel faktrd. Mali kurulular. Amerikan petrol irketlerinin Musul petrollerine ortak olmasna yeil k yakan ngiltere'nin Lozan sonras ikili grmelerde ABD siyasi engelini am olarak Trkiye'ye daha gl direneceine ve konuyu Milletler Cemiyeti'ne gtrerek burada isteklerini kolayca kabul ettireceine inanyorlard; dolaysyla Musul'suz bir Chester Projesi'nin Trkiye snrlar iinde kalan blmne mali destek verme eilimi tamyorlard. A.g.e., s. 244-245. Hikmet Ulubay bu bilgileri verirken Niyazi Acun da, baz gl petrol trstlerinin Chester Grubu'nun "Wall Street"ten mali yardm almasn engellediklerini, ABD Dileri'nin de bu trstlerin etkisi altnda kalarak onlara hizmet ettiini ileri srmektedir. Niyazi Acun, Dnya Petrol Tarihi ve Trk Petrol,!stanbul, aka Matbaas, 1949, s.150. '"Ulubay, s.245. Kennedy, Ankara'y oyalamak iin Samsun-Sivas hattnn yapmna balamt. Ne var ki bunun eski gzergh zerinde bir vakit geirme olduu anlald. lkin, Trkiye Bankas Uluslararas Atatrk Sempozyumu: Bildiriler ve Tartmalar, i. 779.
67
553
dolaysyla, grmelerin kesilmesinde nemli rol oynayan kapitlasyonlarn kaldrlmasn salamak istiyordu. yle ki Lozan grmelerinin kesintiye urad dnemde, 17 ubat 1923'te zmir'de Trkiye ktisat Kongresi toplanm ve Gazi Mustafa Kemal Paa Kongre'yi a konumasnda, yabanc sermayeye kar olmadklarn, lkenin ok geni olduunu ve sermayeye ihtiya duyulduunu, dolaysyla Trk kanunlarna saygl olmak kouluyla yabanc sermayeye ak olunduunu, ancak, devletin gemite olduu gibi yabanc sermayenin jandarmaln yapmayacan ve Trkiye'yi esir lkesi yaptrmayacaklarn aka sylemiti69. Ulu nder'in bu szlerinden yola kldnda ise, TBMM'nin Chester Projesi'ni onaylamasnn bir baka temel nedeni olarak, karmza Osmanl'dan ekonomik ve mali bir enkaz devralarak ada, tam bamsz ve kalknm bir lke olmak isteyen, ne var ki kalknmasn kendi olanaklaryla gerekletiremeyecek bir durumda bulunan bir devletin iinde bulunduu g koullar kmaktadr. Ve de TBMM Hkmeti, Meclis'te, demiryollarn kendi olanaklaryla yapma gcne sahip olmadn, bu nedenle yabanc sermayeye bavurmak zorunda olduunu aka ilan etmiti. Bunun yan sra hkmet evrelerine gre, Amerikal sermayedarlara tannan maden ayrcal yabanc sermayenin Trkiye'de yapaca alt yap yatrmlarnn denmesi gereken bir bedeliydi70. Aratrmamza konu olan ve 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren yapt sermaye yatrmlaryla ve verdii borlarla Osmanl mparatorluu'nda ekonomik adan stn bir konuma sahip olan, Birinci Dnya Sava ncesi ise %59 orannda bir payla toplam yabanc sermaye yatrmlar iinde birinci srada yer alan71 ve TBMM Hkmeti ile imzalad 20 Ekim 1921 tarihli Ankara Anlamas ile yapt yatrmlarn ve verdii borlarn geleceini bir sre iin de olsa korumaya alan Fransa, ABD'nin 1922 balarndan itibaren bata Trkiye olmak zere Yakn-Dou'da ekonomik nfuzunu artrma abalarn dikkatle izlemeyi ihmal etmiyordu. Franszlar, Amerikal sermayedarlarn zellikle demiryolu ve liman yapm imtiyaz almak iin Ankara Hkmeti ile grmelerinden, en ok da daha bandan beri kendi nfuz alanlarn tehdit eden Chester demiryolu projesinden rahatsz oluyorlard. Ve de son derece iyi alan istihbarat alar vastasyla, zellikle Ankara'daki temsilcileri Albay Mougin kanalyla Chester Projesi ile ilgili gelimeleri yakndan takip eden Fransz yneticileri, aldklar raporlar nda, Trk yetkililerinin lkenin ekonomik adan kalknabilmesi iin yeterli sermayenin bulunmadnn bilincinde olduklarn
69 Gndz kn, Trkiye iktisat Kongresi 1923-lzmir, 3.B., Ankara, A Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay., 1981, s. 252-253. 711 cra Vekilleri Heyeti Bakan Rauf Bey'in ve Nafa Vekil Feyzi Bey'in konumalar iin bkz. Tezel, A Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, C. XXV, No. 4 (Aralk 1970), s. 308310. 71 MAE, Serie E Levant Turquie, Vol. 169, M. Boissiere'den Fransz Dileri Bakam'na "Importance des capitaux franais, anglais et allemands engages en Turquie" balkl, 30.5.1919 tarihli memorandum, s. 92-94.
554
BGE SKAN YAVUZ
ve ihtiya duyulan sermayeye yalnzca ABD'nin sahip olduuna inandklarn biliyorlard. Bununla birlikte Chester Grubu ile imtiyaz anlamasnn imzalanmasna ve TBMM'de onaylanmasna iddetle tepki gsteren Fransz resmi evreleri, Trkiye'den gelen ve "Trk Hkmeti'nin Amerikallara yanamay karlar asndan daha yararl bulduu, iddetle paraya ihtiya duyan Ankara'nn Chester Projesi'ni kabul ettii ve Lozan grmelerinin kesildii bir dnemde TBMM'de anlamay onaylayarak Lozan'da (ikinci dnem oturumlarda) ABD desteine sahip olmak istedii" ynnde bilgiler ieren raporlarla Chester mtiyaz'nn Ankara tarafndan kabul edilmesinin nedenlerini anlamaya alyorlard. Balangta bir demiryolu projesi iken Birinci Dnya Sava'ndan sonra petrol imtiyaz projesine dnen Chester Projesi'nin baar ans konusunda ise Franszlara elikili bilgiler geliyordu. Buna karn, rnein Mougin, balangta projenin baar ansnn bulunduuna inanrken imtiyaz anlamasnn TBMM'de onayland gnlerde projenin hayata geirilemeyeceini Paris'e bildirmi ve bu grnde de hakl kmt. yle ki, Mezopotamya petrollerinden, dolaysyla Musul petrollerinden pay almak isteyen Standard Oil Co.'nin ban ektii Amerikan petrol grubu, Lozan'da, bir yandan ngiliz sermayesinin egemen olduu, ancak Franszlarn da %25 hisseye sahip olduu Turkish Petroleum Co. ile ortaklk grmelerini srdrmeye devam ederken, dier yandan Musul'un Trkiye'ye braklmamas ynnde kulis yapyor, ayrca ABD Hkmeti zerinde bask uyguluyordu. Turkish Petroleum Co.'deki hisselerini koruma kaygs iindeki Franszlar ise, Mezopotamya petrollerindeki haklarn garanti altna alabilmek iin Lozan'da Musul'u Trklere brakmak istemeyen ngilizlere destek vermekten kanmyorlard. Sonu olarak, gerek byk devletlerin petrol karlarnn gerekse Chester Grubu ile Standard Oil'in ban ektii Amerikan petrol irketleri arasndaki rekabetin ve de Lozan sonras Amerikan Dileri'nin aka dev Amerikan irketlerinden yana tavr almasnn hem Musul sorununun hem de Chester Projesi'nin geleceinde belirleyici rol oynadn sylemek kanmzca gerek d bir yaklam deildir.
555
AZSjjjS OT AHGJ5K3 Dol^ffremont OF l ' i n a ' H 1677
JTVS0RU.UI3
JJ'AflKITOB
B u p l i o a t l)ta
GOHSTAITMO'LB, l e 30 Ootobre 1922 ? 22 b.. Bau l e 30 & 23 h.45
M.-.'
.AHGORA >111 . / ' 1B 26 Ootobre 192" H 35
.iJ
O Je 5e r5fre h. nem ttflfrrnmme n 307 J ' e p p r e n d a por F e t i h Boy que l e proJet^ O h e s t e r e s t t o t u e l l e m m t 'tadid'ar l e a MiiotreB i n t t ' r o s n d s . I I oomporte oon-Z08AOlon do 2500 JSm. d e y o l a s forrafl BBB l e polygone s.':m8ounTrdblsonde-Eriier ou^j-Vnn-liIosaoul-I)ip,rbelcir-.yaB-CBtro-Argorfi, dfina tuoune gnr> , ntitf3kllom<?!brique, t o u t e s mlnea h 20 kMj tf'flroite et rala rveo oonoaBilon fle gauoha de l? v o l e f e r r l o .
- -
^
. m-"
Datife B e y n u r o i t demnnfld h M. CheBter de s ' e n t e n r t r e nwee des RroupB frni}B8, o^r n Turqule d e v a l t tou'ie sa r e o o n i K i e B.noa a t - n e p o u v a l t p a s i g n o r $ IE SVttnoe M. Clester nu*s:t rdpondu q u ' l l y d t a i t t o u t d l a p & . J ' p i t meme h F e t i h Boy qu 'un g r o u p e f r a n a i s v a l t ddjK
/
oonoeselon qu'll
v o l e forr SoaBoun-BiwBB-Kh>rpout, *{>quoi 11 m't> rpondu n a v o y a l t p e r e o n n e , q u ' o n ne f n l a - i t
nursun t r r . v P l l e t que p a r
oonB<5quant oa groupa s e m b l n l t n v o i r ranono h t o u t p r i v i l & g e . J ' i d ' n l l l e u r a e l g n c l d au Gnrnl P e l l d n fp.uspe sltuf>O t l o n (mota pesoSa) aa t r o u v e n t n o s l n t r e t s d u ^ f a l t de oe oonooos i o n n a l r e . Oaln p o r t s un pr<Judloe coral & touB l e a Frsnflls oomme oeU* q u i deaojBdent s. oonoeanlon du p o r t de i , l a m l a r , sa qui,
<S>
v o i e n t dvlnoda ou a t t e n d e n t de lon/;a mola uns c ' o l s i oa qui ne -Sv l e n t p a a . / MOUOB EK I- Fransa'nn Ankara'daki temsilcisi Albay Mougin'in Chester Projesi ile ilgili Ankara'daki gelimeleri Fransz Dileri Bakanl'na bildiren telgraf. Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, Mougin'in 26.10.1922 tarihli telgrafn Fransz Dileri Bakanl'na ileten stanbul'daki Fransz Yksek Komiseri Pelle'nin 30.10.1922 tarihli telgraf.
556
BGE SKAN YAVUZ
MINISTEtf* tfU COMMF.RCE ET R L'INDUSTUIS DIRECTION DES ESSENCES ET PETROLES
B - V M' t 7
O 1 *^
OIL & OA.S "JOURNAL - 9 Novenbre 1988.-
SERVICE D'INFORMkTI0N8
LA COHOESSIOH DE L*AMRAL CHESTER EST CONFIRMEE
oashington - 4 Hovembre.- L ' i n d u s t r i o p e t r o l l e r e des E t a t s Unis anoren. dra avec beaucoup d ' i n t e r e t que l o s grands ,n;ige*nent8 de p e t r o l e de 'lsoN potaraie sont -naintonant on sourit dans los -.ai-.s d ' i n t s r e t s amrioains Les pensoignemetB rous par cable donnent c s t t e dolaration une auorit. s o s p l e t e . Le Gouveroor.ent Turo a ronouvele et oonfirm^ l a concossion ohtonua par 1'Amiral Colby ':*. Chest'er, U atant c-.-t.to concssR ion do l ' a n n e nodant l a o u e l l e e l l e a 4t:' n !. 09. 11 no o e r a i t pas pos-f.Vbl-
+
ctxtd'abord acoordê,
o'sst-
'c":t:-J r un s i l l e u r t i t r e ,
o a r t o u t e s p r j o a u t l o n s ot Ct6 priooa par l e GlouverneT.ent Turo en vuo de placer 1'Amiral Chester dans una pooition qui no pormetto pas de d i s c u t e r ses d r o i t s . Sn f a i t , sos d r o i t s e t a i e n t ontiere-nent nrSsorves avant raTo I
que l a oonflrmation do l a oonoesoion a i t H<5 f a i t e par l e Gouverne-nont j 'urc. La pre-iore ooncostrion contonait n- -.l.'.i-e en var tu ele l a n u e l l o , j en cas d'uno guorre r ondan t impossible l ' e ; w c u t i o n des clausos de l a ooncossion, l e s d r o i t s a-oordes par l a oocession r o s t e r a i e n t en susTons. Los guerres turnuou sont interronues .lusna'a -naintenant ot l ' o n va prondre activsrncnt des *nesures pour 'xcouter los travaus: prdliTninairos d ' e z p l o r a t i o n et v r i f i e r l a s t r u e t u r o -vologiaue. La ooncossion Chester pr4voit l a Tcnstruction de 1.200 n i l l o s ar.viron do voies forress, oui co-npron l la co-.tinution du oh nin de fer j
de Baghdad voro l ' o s t j u s u ' l a f r o n t i o r c do l a Peroo. Sn o u t r e , los orivolpalOB v i l l e r do Turouifr loivont " t r
J
r e l i ' e n par voio frr5o.
OeSt oonoesoion couv e l e s i r o i t s r,trol ora me l a rgion t c :0S<0Ulj dc 3r6s par t a n t l ' i n t r o t g dopuis 20 ans
EK II- Chester Projesi'nin tarihsel geliimi ile ilgili yaz. MAE, Serie Relations Commerciales, B. 48, Vol. 50, 9.11.1922 tarihli Ol & Gaz Journal'de yer alan "La Concession de l'Amiral Chester est confirmee" balkl yaz.
557
Antrieurement l a g u e r r e , l a p l u s grande p a r t i des t u d e s , n c e s s i t e e s p a r c e t t e c o n c e s s i o n , o n t t6 f a i t e s , r a l des gisements de p t r o l e dtermin. Les c o n d i t i o n s e t e confirmee, sont bien
auxquellee connues la concession n03
et l'emplacement
gene-
de
1'Amiral
Chester
de
tous
servioes
gouvernementaux
i n t r e s s e s . On se r a p p e l l e que l e s preraieres demarches ont 6 t e f a i t e s sous l a p r s i d e n c e do R o o s e v e l t . C ' e s t en 1899 aue 1'Amiral C h e s t e r a l l a en T u r g u e , avec l e c r o i s e u r Kentucky, dans l e b u t d ' o b t e n i r le
reglement d ' u n e indemnite r e s u l t a n t des: massacres de 1896 pendant. l e s o u e l s l a p r o p r i e t e de m i s s i o n n a i r e s a m r i c a i n s f u t d e t r u i t e . L'Amiral
C h e s t e r conduj.sit loa n e g o c i a t i o n s aveo t a n t de t a c t n u ' a u l i e u de f a i r e du S u l t a n , Abdul ilanid, un ennemi doa E t a t s Unis, i l ren f i t "un granc". ani. L'effet p r o l u i t s u r l e Gouvernement Turo f u t t e l q u ' i l en r e r u l t a
l a commande d ' u n o r o i s e u r t u r o aux E t a t s Onis. En 1908 i l y e u t une grande augmentation dans l e s relations
commerciales des S t a t s Unis ot de l a T u r e u i e , et 1'Amiral C h e s t e r f u t envoy p a r l a Ohambre de Commerce de Mar York, on T u r a u i e dans l e . b u t d'augnenter ecore ces r e l a t i o n s commerciales. pour l a premirare f o i s
O ' e s t en 1908 aue l e S u l t a n o f f r i t
l ' A m i r a l C h e s t e r une v a s t e c o n c e s s i o n pour l a c o n s t r u c t i o n de nombreux t r a v a u x p u b l i c s on Turuie. Les concessions a c t u e l l e s de ehemin de f e r cemeortent b u t i o n de t e r r a i n s de chanue cot de l a v o i e f e r r e e . l'attri-
Des travau>: conrsi-
d e r a b l e s ont &t6 i ' a i t s p a r l e s i n t r e t s Chester dans l e b u t de p r p a r e r l'6x<Scution de l e u r s engagements. T r o i s compagnies ont <t.e fondsSes. e s t l ' O t t o a a n American Development Co, de O o n s t a n t i n o p l e , l a secor.de 1 'Ottoman American I r u s t r i a l Co e t l a t ' o i s i e - e 1'Ottoman Arorioan I c t r o l o u n Co. L' Ameri can Developnent Co ;t t l a " h o l d i n g coap; .r.j-". X ' I n d a s t r i a l Co e s t c-clle u i c o n s t . r u i r a le. voie f e r r e e e t s<>r. p r e : i d e n t s e r a l e g e n e r r l Seorge V!. Goethal , ir.^fcvmr er. chef < Cana! L'unei est
EK II a
558
BGE SKAN YAVUZ
de Panama, q u i r s i d e a o t u a l l e m e n t Haw York. Los t a r m e s da c e t t e c o n o e s s i o n o n t 6t oonus de faon tros
l i b e r a l e p o u r a s s u r a r l a c o o p r a t i o n des i n t r e t s c o n s i d r s comme l o s p l u s u t i l e s . En oe qui c o n c a r n e l e s i n t ^ r t s qui d o l v e n t c o o p r e r , on
a a i t t r e s b i e n que l ' a d m i n i s t r a t i o n e t l e Congres aont au o o u r a n t de l'affaire, t e l p o i n t que ce o u ' i l e aooompllront p r s e n t e r a un i n t r e t aui
n a t i o n a l . Pour l e moment ce n ' e s t a u ' u n e e n t r s p r i s e purement p r i v o
j o u i r a de l a p r o t e c t i o n a c c o r d e a aux i n t r e t s de t o u t o i t o y e n a m e r i c a i n La c o n s t r u c t i o n de ce ehemin de f e r e t l ' e x p l o i t a t i o n dcc g i seraents de p e t r o l e de Mesopotamie a u r o n t pour l o s Hltats Unis une i m p o r t asice p l u s grande quo c e l l e r e p r e s o n t e e p a r l e s b e n e f i c e s oua r o t i r e r o n l e s c o n c e s s i o n n a i r e s des termos de l o u r c o n c a s s i o n . S i l e entranera et
l ' a c l a t aux j'itats Unis d ' u n e grande a u a n t i t do m a t e r i o l do fo-age de r a f f i n a g e , roulant. de meme que de m a t r i e l de v o i a s f e r r e e s
e t de m a t o r i o l
Le Commandor A r t h u r I C h e s t e r e s t a o t u e l l e m e n t en T u r p u i e ou i l s ' o c c u p e do c.os c o n c e s s i o n s . I I e s t l e f i l s de l ' A m i r a l C h e s t e r , e s t r o n t r e aux Fltats U n i s . I I se t r o u v e , dans l e s m i l i e u x o f f i c i e l s , l i t i o u e s et financiers, oui po
de nombrouses nersonnes qui s o n t au c o u r a n t des au
evenements de c e s quinza d e r n i e r e s a n n e s , qui ont a i d e d i r e e t e m e n t r e g l e m e n t de c e t t e grande o n t r e p r i s e , pour l a a u e l l e i l s ont l a p l u 3 e n t i e r e confiance.
EK II
559
fi
-o
fi
O
o
o o s O 1
ii'WS OH IiB l'KOJlS D!3 CISI'Il DE FBU I | A 1 0 L I B
fi
O
/
.-oa projoto do ohonin do for an AHATOLI|K.-
Oo ocurcos aivorcno.dont l " ' i t F0R5TAII0H D'ORIEHI'" ,;<vr.o vmn
o avt^
'
La qv.onti.on doo-^tteonlrm da for en AiiA'OUp <nt r.oU.'!lomont K l ' o r d r o du Jour JArairnl OHR8X!3R ot om> r.U<s nonfc t\n paoeago a OOHSARTIflOPLE. a prstend quo 1 Arimi rc.it ocpovto l a doeoior o emel-H do l ' a f f a i r o I.m.'Aiil?:.
fi
I . - La trolot OU&TtiR ^ La proje t cmRiTR f i t orf>o 1'cTj.jot d'c-otlvrar- amavchaa do oapltfOLates ane.>ica.inrC>auprr> <!u ftcuvornsman!'. i porialjdomarchoa qui n ' a b c u t i r o n t pan. tine gsrtatio <3.0 10.000 l i v r o o turouos versee par loo potrtnivnntf. str fut ot ?>>. Co p r o j o t oomportait l a consfcrction do t r o t r Jiptss : 1) SVAS .(1850 mfctres d ' f i l t . ) p. VAir^rr KH"3 r-.D'JJ (J.rsn ratraa) KHARPOUT (3.100) 7UJU (050), MOUiC! (1400) TllVhlV (1.B50) VAH (1.CB0). Un pu avant a'attoltrtr?, KV.ru W!!,ur enbrarcbomgnt do d l r o o t l o n oufl r?lioralt J'AI.'Att.f\ (f>nn).viiiA inportftntoa la lipno p r i n o t p a l o . , U4rloppemorit de S1VAC b. ntARprtrr!^ -rv.- , j 0 ;'ÂJ'T'f ff a VAH,650 laao. = enooRble 0C50 'rllon-Hren. ^ Cotto llj;ne fut ronplfioSo, daim lo 'orojt-nodifi'' ui B U v i t . p o r t m o l i f i n e p s r t o n t do DIABf'KII? i t r.bM&ipnr'.lt K DITI.IS,oe q u i r o d . u i o p . i t <lo rjoo ano. n I copum* rt* t-r-cs,incin p a r c o n t r a . l a v o l o p a r t a n t ele OlAHflf";.!!! t?0.wror.iir n>r ro-lon m o i n o p o u p l o e e t m o l n a i n f c o r o n a a t t o nuo Ja vr>t < KJIAKPOUT. > 2) BAfiPO' 15UJ. 't* IHVJB'Cvl" Mô tiMwi") .JJSn'' If;
{m,mmt
{mo)
Ur-o) o s r i n ^ n k i r - t
(.irin)'.'r,^-
lopperaont 900 lana. omrlror).
EK III- Chester Projesi'nde 1910'dan itibaren meydana gelen deiiklikleri irdeleyen rapor. Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, "Etde sur les projets de ehemins de fer en Anatolie" balkl rapor.
560
BGE SKAN YAVUZ
-o > $ O ^ 'O
>
g) Do XV AS C golfo < At>tfXAHRET!, p r t f n t il'un polnt M 1 oJio.lr.lr a l ' o e t de Kt0A IW)FH (1.100 m.) d? 1" lir,"e iUV.Vi VAH t t r a v e r n a n t l e nlp.teeu de l!AT,ATIA,pw80r.nt n. ra.VttTMJ (1.100) H R A H (1.100) pour aboufcir a TOOTTOnnTM.IK,anr l e rolde rt'At.KA O 3CA5DRETTE.- DSVelonperant 580 klloctrofl environ. / ,o r r e n i e r projeli provoyp.it GIVAS cotuo t.ete do l i g n e . I>e EroJet mdifie e t preoente on s par n . OAJTi.n,afi nm rtu gMupo M R Ati, provoyr.it ;aflHW)I. OG e f T c t . I a lifino fiIVAS Kt'ARPOUr d,c.t.r>B l ' a o c o r d du 9 Avril e i 4 , r , e n t r a i t dans n. 'd'influenoe frn.nea5.no d r o ooetti d i t do la MI N0I18 co>nnrono.nt S.344 lana. avc loo lir.nos 3AKS0VH-SIVAU SIVAS-K IA'?WUT IVAS-SKZBfKJUn T I H"Ot>::-TnrlZHDE reo d'lvere embranchoonts. Loo^jourpsrlsro avnlent ete enganeo n l ' o r i g i n e our 1 ea basen sui'jantes t voie de un ra-Hro a * 00ftrb0!W?'t., oo t r 0.1 1" compagnie oepoonolonMalvo do tonton loe u'lnos nen o r p l e i t e e s done un rpyen de p.n jgsto de olranue cote do l a v o i e j on oehange do c e t t e ooritffiSBon,!?. oop"-rn0 renenefti; a toute pp.wit.le kilore5trinue <2r>fin,ut) d r o i t do pr'ference n u r a i t oto roconnu l a oompagnie .fleur c e r t a i r o c conoeooiono minirep <jn oorn do l a z8no do 40 tarw. Par l a suitejAorn d" 1intervontton do OAtKB,l. vole noroale devalt e t r e PubRiitt>oo n voie de un motro,ot l a r e r t i c i p a t i e n cu gauverement a l a e o n a t i t u t l o n du c a p i t o l fut envisagce I I n ' a pao e t e pogpiblo de savoir o en o ont l e r perpr.rlopo engages entre li OBfiIlR e t l a gcuvernement <1* Aioor; . I I eonvlent do msnMonnor que,suivant un ronsoigneônt do eoureo atnorioalno de G0HsQANXI'10FI.K,CnrcsxHR n'r.urr.it poreormo dsrrlAro l u i et eue oon prefljot ne e r a i t nu'une 8p5oultion : l a obooe e s t planible ol l l p n coroid.ore d'une p n r t aue tloj p.vn-nt l a guorre sen p r e j o t du> otre r e p r i o par KORO A ot,fl'auH t r e port,quo loe ehemine de fp^ n, c o n s t r u i r e en AllATOr.IR ne repondent veritablement pao n d neoeooitoo bien urgentoa n i n des eoper&noes bien fcentenee. ^ XI ouffit de oo rappoler que 1 *AIJATCLI'S celpte m i n t o m n t J.B milliono d'labitanto onvirori et de v o i r nuol t e r r r i n et a u e l l e s a l t i t u d o o oaprunteront l e s lifinec envieageec. a . - Ilgnoa dont, r. oonstruot?yt c. oto onviga;':5e ou atudlee*
IVAjcentro du rooeau Le c e n t r e de g r a v i t e de l'AHATOMB oet njprosente par l a v i l l e do SVAS. S i , s u r une o a r t e de ce paye en.tro.ee tnn l i g n e v e r t i c a l e mediano HOR!.)-f;t)N ((jul sora voieine du-r-ene dogre do longitude s t PARS) en ronoontrerap^ do c e t t e llgno SASOOH our P. HER HOIRK.SIVA:'. au centre dt plnteoii nn-'te7Jen, AL'tDCAHDROTTK our l a IIISDlTBRft/VJHSK. ou grandos erteroo p r l n c l ^ palee llerd-aud at-C'usct ^ Si l ' o n t r a o e uro l i g n e b e r i z e n t o l e mediano,perpondiculo.ir o l a procedento,de dirfotlot Ouent-Rnt ( u i ror" v c f l n o
EK III a
561
<>y Oplo 'O .
'ag-
t9
.fesmplaioe Hc ^ ' Fanoiouio 'o 1 Lo i? Hovnr.too
O O
('
o
= a i'J ii S i? I fi > M 1
,i !"! ! S
s. =
' ii r; o i.' o [ Q B
s
T! '(. 1 ar,?, t i on faitos pnr " |i ;;., li UK .OommiBont'o ^ 4
ar- >nr>".wm.vtwt. son
** '<03 '>''
H (t
>
i'.,en p?oJet OHBaTitt. Du 8TAF.0UV du U . ' l l . S S . U. OHfiS'J-ia a ":-Piol.V9o lon off"<?u dont loo cedentn souvornolnts' e'otainnt ocour>6n,on norT "".t a ' i l lon avai.(", ronnioon -n' lor! adan taot a l,a ' .j. :. t,lon novollo. OoroiQ .i" m fal: plu- ovbl* du r nVPR.omont, je no MITR.-j^:.' V U J fmri).l" dnn< prfloini<m:: OS hu.' lo lignos ) 3 ' i r a t i a l l ( j r 0 p.'c.i'it isaondfl. outo:':'oir lor. po'parloro a. on "Ujot no pou^nuivont. :.i. r? P*1 o;] o t on oiotion ont p^notto nouo mo 0o T O ovanO t.ageus- pou.- 1' t r t , l o vvsrnoEonfc l'otudiooo. nour 1*9 poumottro enouito . * o b " . t i o n fin n Crandn A.nnenoloo. Jo dola vouj:: 11 rv r?ao roua no dinpononn pao dana lo paytt do c api.tau;: nationa:-: 'lufl'iantr. pour iiot.tro ni l-. t-nutna nnr, '.rPma-n: naturollon ot pou - rr--U'.'-.? i ivlopp^.-ar;'. 'i-.t' ."iol du Houa on oo."imnK prcnv-.'l.nouo i ' AumiUoj.n do nou". 1'idoo do RO"B OPODOF h, :i.'''!t-no do caota- tv-nf.ors. Hota vellln-onr- an .-on. ont den p-J.jelpor'ov}. -';-i"ont l'lrapor'to.nco do i'af;*t> iioun dfr.o-ono d's.l-,ond' onur, tocu""" nu l ' o r otraif-o? v. norvi.'a p- :.-. d' Int-oduf tou'j 8 dea .'laflan polit.U'uô. Vma m dit.os juo tlr.-rU-v* 1? Otnrjra,' .11 y a lon capit.au--. a-ônlonn. Or,c.o p.'o.j^t pot aopuyo jhv? ni ; covp.-> ,(':.i--macioo ' ' Jo n'.aj. pau nnt^ndu prlo? 'i oo capttau;: r.-i^nlono, o'out--dtro d un tnnl;* atlon-:.! -:t; oxolvljf .^PehO t:' O u no d"U" ,j-l'..."1..i. 'ton 0.'.'!r.l!*jK' fOllt-tl |>Tt i o du j' ropn 0": .l .i5,Kiai.'> onla no t.r ^l'auom lmpoot.,a.tc>o. '.'.lo wt>'>. jofnul pu>.l:L': fdLlloUfo uno anr.lyne du-p "O ;i'it proooti pa.r un ;- :'oupo ar on i.'oaii, ot :i.l y a tout liou de o.-ol-o. <;u'il niapit pr'ools-.oront du * j p?o;i-h mr;\TSX. ::t II'LO d o t a i l l e :'>twi : J Of'n.M.nn d'1)0.1)1"!:> jiv loo point:: dflolrnor pa-.' lo .tyouvoh-.noVi. r:- tinnliiito ( u;-rf77-n.",t;loiK!, EK IV- Eski Maliye Vekili Hasan (Saka) Bey'in Lozan'a hareket etmeden nce Chester Projesi ile ilgili verdii deme. Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. 1, 11.11.1922 tarihli "Stamboul" Gazetesi kaynakl, 17.11.1922 tarihli "Les projets Chester" balkl Fransz istihbarat raporu. ^

Chester Imtiyazı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Chester Imtiyazı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Ensitiis Atatrk Yolu Dergisi S 24, Kasm 1999-2003 s.

Fransz Ariv Belgelerinin Inda Chester Demiryolu Projesi

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

Chteau de Vincennes, 7 N 3257, D. t, "L'Amerique et la Turquie" balkl rapor, s.

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

AZSjjjS OT AHGJ5K3 Dol^ffremont OF l ' i n a ' H 1677

GOHSTAITMO'LB, l e 30 Ootobre 1922 ? 22 b.. Bau l e 30 & 23 h.45

v o l e forr SoaBoun-BiwBB-Kh>rpout, *{>quoi 11 m't> rpondu n a v o y a l t p e r e o n n e , q u ' o n ne f n l a - i t

BGE SKAN YAVUZ

MINISTEtf* tfU COMMF.RCE ET R L'INDUSTUIS DIRECTION DES ESSENCES ET PETROLES

OIL & OA.S "JOURNAL - 9 Novenbre 1988.-

r e l i ' e n par voio frr5o.

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

reglement d ' u n e indemnite r e s u l t a n t des: massacres de 1896 pendant. l e s o u e l s l a p r o p r i e t e de m i s s i o n n a i r e s a m r i c a i n s f u t d e t r u i t e . L'Amiral

O ' e s t en 1908 aue l e S u l t a n o f f r i t

Des travau>: conrsi-

BGE SKAN YAVUZ

de Panama, q u i r s i d e a o t u a l l e m e n t Haw York. Los t a r m e s da c e t t e c o n o e s s i o n o n t 6t oonus de faon tros

l i b e r a l e p o u r a s s u r a r l a c o o p r a t i o n des i n t r e t s c o n s i d r s comme l o s p l u s u t i l e s . En oe qui c o n c a r n e l e s i n t ^ r t s qui d o l v e n t c o o p r e r , on

a a i t t r e s b i e n que l ' a d m i n i s t r a t i o n e t l e Congres aont au o o u r a n t de l'affaire, t e l p o i n t que ce o u ' i l e aooompllront p r s e n t e r a un i n t r e t aui

n a t i o n a l . Pour l e moment ce n ' e s t a u ' u n e e n t r s p r i s e purement p r i v o

de nombrouses nersonnes qui s o n t au c o u r a n t des au

evenements de c e s quinza d e r n i e r e s a n n e s , qui ont a i d e d i r e e t e m e n t r e g l e m e n t de c e t t e grande o n t r e p r i s e , pour l a a u e l l e i l s ont l a p l u 3 e n t i e r e confiance.

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

ii'WS OH IiB l'KOJlS D!3 CISI'Il DE FBU I | A 1 0 L I B

.-oa projoto do ohonin do for an AHATOLI|K.-

Oo ocurcos aivorcno.dont l " ' i t F0R5TAII0H D'ORIEHI'" ,;<vr.o vmn

lopperaont 900 lana. omrlror).

BGE SKAN YAVUZ

FRANSIZ ARV BELGELERNN IIINDA CHESTER DEMRYOLU PROJES

<>y Oplo 'O .

.fesmplaioe Hc ^ ' Fanoiouio 'o 1 Lo i? Hovnr.too

ar- >nr>".wm.vtwt. son

You might also like