El-Azher najstariji univerzitet svijeta

Prof. dr. Demaludin Lati

Svaki odlazak ejha (rektora) El-Azhera izaziva posebnu vrstu interesovanja zato to je El-Azher najstariji i u islamskom svijetu najpoznatiji univerzitet sa velikom radijacijom svoga utjecaja na zbivanja u Egiptu, arapskom i islamskom svijetu. Prole sedmice je na Ahiret preselio ejh Muhammed Sejjid Tantavi, koji je na tu funkciju postavljen 1996. g. Umro je u Medini i pokopan u Dennet-i bekijji (mezaristanu u blizini Poslanikove - Bog ga blagoslovio i mir mu podario - damije), to se smatra posebnom au i alametom. Ostat e upamen po svojim fetvama (pravnim decizijama) u kojima je osudio uee u teoristikim napadima u Americi 11. septembra 2001. i isticao saradnju muslimana sa nemuslimanima ukoliko se ovi posljednji svojim postupcima nisu svrstali meu neprijatelje islama i sl. Neke druge fetve, posebno kad je rije o politici Egipta prema Palestini i Palestincima, ejh Tantavi nije donio iako se to od njega, kao prvog ovjeka Azher-i erifa (svijetlog Azhera), oekivalo: drama muslimanskog ovjeanstva prelama se dobrim dijelom i preko El-Azhera; vjerska misao je danas malo gdje u tome svijetu slobodna i nadreena politikoj ideologiji i praksi. Dosad su na elu ovog univerziteta u izrazitoj veini bili Egipani i za svijet islama e biti od velike vanosti ko e naslijediti ejha Tantavija. El-Azher je, posebno u prolom stoljeu, imao velikog utjecaja i na bh. i openito balkanske muslimane, na njihovo razumijevanje vjere, na njihovu kulturu i politiku, i zato zasluuje poseban osvrt. Tim prije to je muslimanski dio egipatskog naroda u vjeri izuzetno obrazovan (zbog utjecaja

El-Azhera) i to je solidaran, irokogrudan i za bh. muslimane vezan najdubljim osjeajima. El-Azher je, na neto drugaiji nain, vezan i za hrvatsku kulturu zato to postoje indicije da bi njegov osniva mogao biti Hrvat. On se zvao Dewher es- Sikilli ili Es-Seklebi, veliki vojskovoa o kome je najpoznatiji na azherovac, hadi Mehmed-ef. Handi, objavio poseban rad pod naslovom Osniva Kaira i El-Azhera misao da je Slaven (Novi behar, I /1928, 19). Takvu mogunost ostavlja otvorenom i Ph. Hitti u svojoj Historiji Arapa, a slubena hrvatska historiografija govori ne samo o njemu nego i o priblino 20 tisua Hrvata koji su u srednjem vijeku, ivei na obalama Jadrana, uli u islam i sluili u njegovim carstvima kao vojskovoe, moreplovci, ugostitelji, paevi i sl. (Gdje im se zamete trag?!) Na zemljak Dewher osnovao je Kairo i njegovu damiju iz koje e nii budue slavno sveuilite godine 361. po Hidri / 972. po Miladu (roenju Isaovom /Isusovom neka je mir s njime). Zaetak obrazovnog sistema kod muslimana dogodio se u Medini, u tzv. Daru'l-Erkamu, za Poslanikova ivota. Religija u ijoj je Objavi prva rije zapovijest da se stie znanje u ime Stvoritelja svoj prvi, globalni civilizacijski zamah doivjela je upravo u 4. st. po Hidri. Damija je postala pretijesna (u poetku je ona sluila kao bogomolja i predavaonica u isto vrijeme) i zbog toga su nosioci civilizacije Rijei krenuli u podizanje kola i naunih centara internatskog tipa. Prije El-Azhera, najpoznatiji takvi centri (u rangu dananjih srednjih kola) bile su bagdadske Nizamijja (uvena po svome predavau Ebu Hamidu Muhammedu el-Gazaliju, najveoj muslimanskoj misaonoj figuri u srednjem vijeku), i njezina sestra Mustansirijja te Zejtuna u Tunisu. El-Azher i Zejtunijja e prerasti u univerzitete, dok je Nizamijju poruio Hulagu, a Mustensirijju Timurlenk prilikom njihovih osvajanja Bagdada. Upravo e ruenje Bagdada u 13. i Kordobe u 15. st., kada je civilizacija Rijei doivjela svoje prve dvije noi (od kojih se nije osvijestila sve do danas!), dati znaaj kairskom El-Azheru, u koga su se slijevali muslimanski (i jevrejski) naunici i sa istoka i sa zapada. To je vrijeme arapskih enciklopedista: Kalkaendija, Nuwejrija, Ibn Tagribirdija, Makrizija, Ibn Hiama, Askalanija, Sujutija, Ebu Hajjana, a'ranija, Ibn Halduna i dr., pie dr. Jusuf Rami u svojoj knjizi Bonjaci na El-Azheru (Sarajevo, 1997.). Poslije bijega iz muslimanskog Endelusa, ovdje e posljednji dio svog ivota provesti Maymonides, drugi Mojsije jevrejske religije i tradicije. U prvo vrijeme na El-Azheru su se izuavale osnovne vjerske discipline: tefsir (tumaenje Kur'ana), hadis (tumaenje Sunneta), fikh (islamsko pravo), usul-i fikh (principi islamskog prava) i 'ilmu'l-kelam (apologetika), a kasnije e se studij na njemu proiriti ovosvjetovnim disciplinama kakve su medicina, historija, geografija, matematika i astronomija, zbog ega se El-Azher smatra najstarijim vjerskim i svjetovnim univerzitetom. On je podignut u ast hazreti Fatime, keri poslanika Muhammeda, koja se zvala Ez-Zehra' (svijetla, rua), i to u vrijeme fatimijske, i'ijske dinastije. Kasnije e, u vrijeme legendarnog vojskovoe Salahuddina prijei u sunnijske ruke (za vladavine Ejjubija, krajem 12. st.) koji e, kao estoki sunniti, zatrti svaki trag iitskim Fatimidima (Rami). No ni za jedne dinastije nije bila doputena podjela islamskih nauka na vjerske i svjetovne, mada je, u vremenima stagnacije, ove druge bilo teko povratiti u program.

A najvea stagnacija (trea no svijeta islama) nastupila je sa padom Egipta u ruke Napoleona Bonapartea, 1789.g., koji je svoj osvajaki trijumf rastumaio kao podrku Boga njegovoj religiji. Savremeni egipatski historiar Abdurrahman el-Deberti ovako je opisao ulazak Napoleonove vojske u El-Azher:Jedan odred konjice hrupi u damiju, a meu njima rogati pjeaci (sa vojnim kapama)...Konje poveu ispred mihraba okrenuvi ih prema Kibli...ake biblioteke sravne sa zemljom. Djela velikih genija razbacaju. Dragocjenosti i posue opljakaju. Kur'ane raupaju, pobacaju po tlima i pogaze nogama. Napiju se alkohola, a ae porazbijaju o zidove. Ko god bi od muslimana tamo naiao, skinuli bi ga gola. ..Dami'u'l-Azher, najstarija i najuglednija islamska univerza, pretvori se u konjunicu... Te tri godine su bile jedine kada ovaj univerzotet nije radio; pripremao se za otpor francuskoj okupaciji. Sulejman el-Halebi, student ElAzhera, izvri atentat na Napoleonovog oficira, nakon ega je, za kaznu, nabijen na kolac. Ovu scenu oko nabijanja El-Halebija na kolac Ivo Andri je preslikao u romanu Na drini uprija, s tim to je El-Halebija zamijenio Radisavom, a Francuze Turcima, pie Rami i navodi lanak izvjesnog Salke Bakamovia objavljen u Sarajevskom listu 1915. g. pod naslovom Primjer francuskog divljatva... (lanak koji je doao do ruku mladom Andriu u nekom samostanu). U vrijeme Osmanskog carstva, centar islamske uenosti polahko se seli ka Istanbulu, ali je El-Azher nastavio da iri svoju svjetlost. Posebnu intelektualnu ivost dat e mu Muhammed Abduhu, osniva muslimanskog modernizma, na prijelomu izmeu 19. i 20. st. Zbog blizine Istanbula, Bonjaci su rijetko odlazili na kolovanje u Kairo. Prvi na azherovac (ili specijalizant na ovom univerzitetu ?) bio je poznati muhaddis iz Prusca Mustafa Pruak, koji je pisao svoje naune radove na arapskome jeziku. (Njegov rad o astrolabu nastao je na El-Azheru 1719. g.) Ali nakon pada Hilafeta 1924. g., kada je kemalistiki reim ukinuo sve vjerske kole i zabranio upotrebu arapskog pisma u svojoj laikoj Turskoj, poinje poveani interes Bonjaka za studiranjem na El-Azheru. Izgleda da su jedno vrijeme na njemu boravili Demaludin auevi, Mehmed Potogija i Ibrahim Zafranija. No najpoznatija generacija naih azherovaca kolovala se u Egiptu tridesetih godina 20. st., u kojoj su bili: aban Hodi, historiar i apologet, Besim Korkut, prvi prevodilac Kur'ana s arapskog na bosanski jezik, Mehmed-ef. Handi, vjerovatno najtemeljitiji na vjerski uenjak, alim, u osnovnim islamskim disciplinama, udo od djeteta koje je zadivilo azhersku elitu, muhaddis, mufessir, historiar, knjievni kritiar, prevodilac, islamski aktivist..., Kasim-ef. Dobraa, s nita manjim kapacitetima, ali sa nesretnijim ivotnim zavretkom, Husein-ef. ozo, mufessir, reformist, aktivist, filozof..., hafiz Ibrahim-ef. Trebinjac, vjerovatno najjai hafiz Kur'ana na naim prostorima u svoje vrijeme, mufessir, muhaddis i prevodilac, amil Avdi, historiar, osniva Bonjake islamske zajednice u Americi, i desetak drugih neto manje poznatih alima i da'ija (pozivaa u islam). Godine 1961. tadanji predsjednik Egipta, azherovac Gamal Abdunnasir, donio je zakon o ovom univerzitetu kada je on reformisan i u svoje okrilje primio esnaest novih lanica, a zatim i Akademiju za islamska istraivanja i nekoliko instituta. Poslijeratna Islamska zajednica nekako je isposlovala od tadanjih vlasti slanje nove generacije svrenika Gazi Husrev-begove medrese na El-Azher. Od te generacije najpoznatiji azherovci su bili rahm. Ahmed Smajlovi, prvi doktor nauka u Islamskoj zajednici, apologetiar, islamski filozof, reformist, gorljivi aktivist, prevodilac, jedan od osnivaa Fakulteta islamskih nauka, prof. dr. Jusuf Rami, njegov kolega, te dr. 3

Mustafa-ef. Ceri, dananji reisu'l-ulema. Na El-Azherovom Fakultetu za ene diplomirale su etiri bonjake studentice do 1997. g. El-Azher je, sve do dananjeg dana, zahvaljujui slobodarskoj misli islama, ostao vrelo uenosti i da'vetskog (pozivakog, misijskog) rada. On je proao kroz periode tekih opresija i iskuenja. Pa ipak, zahvaljujui njegovom postojanju, Kairo je i danas centar najpropulzivnijeg islamskog miljenja, najraskonijih knjiga i islamske kulture. U vrijeme kolonijalizma, odavdje su regrutirani najvei borci protiv njega (npr. Muhammed Emin el-Husejni, jerusalimski muftija, najvei borac protiv cionizma; Saad Zaglul, egipatski nacionalist, lider revolucije iz 1919. g.; Hasan el-Benna', osniva Muslimanske brae; ejh Ahmed Jasin, osniva Hammasa i dr.). Mnogi od tih boraca postali su predsjednici svojih drava (Huari Bumedijen u Aliru, Maumom Abdul Gayyoom na Malidivima...), premijeri i ministri. Pred dolazak komunizma i tokom njegove vladavine, najvei njegovi protivnici u jugoistonoj Evropi bili su bonjaki azherovci koji su svoju borbu za islam platili glavom (Handi), dugim robijama (Dobraa, ozo...) ili progonstvom (. Avdi). ozo i dr. Smajlovi zagovarali su dijalog islama i socijalizma kao svjetskog procesa, pa ipak je ovaj posljednji (Titov prevodilac u nesvrstanim zemljama) doivio naprasnu smrt uslijed torture nad njim onda kada se suprotstavio nasilju titoistikog reima nad muslimanima pred raspad Jugoslavije. Najvei uvari islama u Rusiji bijahu i danas su azherovci (amil Alyautdinov, imam damije u Poklonnaya Gori kod Moskve), kao i u Kini (Muhammed Ma Jian, prevodilac Kur'ana na kineski jezik). Neki drugi azherovci poznati su kao veliki mudtehidi ili disidenti u svjetskim razmjerama: ejh Mahmud eltut ezdesetih godina 20.st. donio je fetvu kojom El-Azher priznaje iizam kao validni ogranak islama; Ahmed Subhi Mensur, osniva kur'anista, ivio je kao emigrant u SAD; ejh Muhammed elGazzali (u. 1996. g.) bio je moralna savjest Ummeta u svoje vrijeme, a ejh Jusuf elQaradawi- iako ne moe da ivi u Egiptu danas je huddetu'l-islam (vrhovni autoritet) po snazi svoje misli a prema opem priznanju muslimanskog ovjeanstva. U vrijeme najeeg kemalizma, turski obnovitelj vjerske svijesti Seid Nursi zalagao se da se u Turskoj osnuje drugi El-Azher, Medinetu'z-Zehra', za muslimane koji ive na prostoru izmeu Kafkaza i Bosne. Nije uspio u tome. Ovo Boije rope, na tragu Nursijevih zamisli i nakon prijevoda knjige malezijskog mudtehida Sejjida Muhammeda Naqiba el-Attasa pod naslovom Islam i sekularizam, svjestan poasti u koju ljudski rod gura sekularizacija znanja, pisao je o tome da je Sarajevo idealno mjesto da se u njemu osnuje Medinetu'z-Zehra' za 20-25 miliona muslimana koji ive ili e ivjeti u Evropskoj uniji. Time bi evropski kontinent, zahvaljujui islamskoj civilizaciji koja nudi dva izvora spoznaje: razum i srce, prestao da se boji onoga to ovjek zna (Vaitzeker) i u znanju u ime Boga pronaao svoj spas pred sekulariziranim znanjem, koje nudi samo jedan izvor spoznaje, koje oholo odbacuje Boansku Objavu i koje je ve davno u svojoj epohalnoj eksploziji, uza sve njegove uspjehe kojim je olakan ljudski ivot i unaprijeen njegov kvalitet - svojim izumima protiv Boga zaprijetilo opstanku ljudske vrste na Zemlji.