Ekintzarako Esparrua

1.0 bertsioa

1
2011ko azaroa

aktibili
Euskal gizarte osoaren ekimena pertsona aktiboagoak izan gaitezen.

AKTIBILI
EKINTZARAKO ESPARRUA 1.0 BERTSIOA 2011ko azaroa

Aktibiliren Batzorde Koordinatzaileak onartuta 2011ko azaroaren 3an.

Batzorde Koordinatzailea:
Patxi Mutiloa Aldazabal, Kiroletako zuzendari nagusia, Eusko Jaurlaritza. Mercedes Estbanez Carrillo, Osasun Publikoko zuzendaria, Eusko Jaurlaritza. Jon Zuazagoitia Nubla, Osasun Publikoaren zuzendariordea, Eusko Jaurlaritza. Aitziber Benito Prez de Mendiola, Osasun Publikoko Zuzendaritzako Teknikaria, Eusko Jaurlaritza. Josu Ayo Elorriaga, Kiroletako Zuzendaritzako teknikaria, Eusko Jaurlaritza. Gerardo Eskarza Guridi, Kiroletako Zerbitzuaren burua, Arabako Foru Aldundia. Kepa Lizarraga Sainz, Kiroletako Zuzendaritzako teknikaria, Bizkaiko Foru Aldundia. Julin Gmez Fuertes, Kiroletako Zerbitzuko Programetako burua, Gipuzkoako Foru Aldundia. Francisco Gmez Prez de Mendiola Osasun Publikoko atalburua, Gasteizko Udala. Iaki Zabaleta Munduate, Jarduera Fisikoetako zuzendaria, Donostiako Udal Kirol Patronatua. Ignacio Alonso Errazti, EUDELEKO abokatua. Iaki Aldamizetxeberria Gabicagogeascoa,Osasun Publikoko Sailataleko burua, Bilboko Udala. Isabel Martn, Gipuzkoako Osasun Publikoko teknikaria. Kepa Arrarte, Gipuzkoako Osasun Publikoko teknikaria. Zaloa Gorostizaga Ugarte, Gipuzkoako Osasun Publikoko teknikaria. Iaki Iturrioz Rosell, Jarduera Fisikoa eta Osasun arloko teknikari dinamizatzailea, Gipuzkoako Kirol Kontseilua.

Idazlea: Iaki Iturrioz Rosell

Idazkaritza Teknikoa: Avento Consultora SL eta Atlas Sport Consulting SL

AURKIBIDEA

1. Zergatik Jarduera Fisikoaren Eximen bat Euskadirako?

2. Aktibiliren esparrua. 3. Terminologiari buruzko argibideak. 4. Zer egin dezake jarduera fisikoak EAEko biztanleen alde? 5. Jarduera fisikoa Euskadin. Diagnostikoa eta egungo egoera. . Jarduera fisikoa egitea eta jokabide sedentarioa. . Jarduera fisikoaren sustapenaren diagnostikoa. 6. Ikuspegia, xedea eta helburu orokorrak. 7. Printzipio gidariak. 8. Jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren mugatzaileak. . Banakako mugatzaileak. . Gizarteko mugatzaileak. . Ingurune fisikoko mugatzaileak. . Arrazoiak eta oztopoak. 9. Jarduera Fisikoaren Euskal Eredua. 10. Euskaldunei jarduera fisikoa gomendatuz. 11. Prozesu metodologikoa. 12. Ebaluazioa eta zaintza. 13. Erabilitako iturriak

7 10 15 26

36 38 43

51 55 63 69 71

ZERGATIK JARDUERA FISIKOAREN EKIMEN BAT EUSKADIRAKO?

Euskadik etorkizun hurbilerako dituen erronka handiek biztanle aktiboagoak eskatzen dituzte. Erronka horiek dira, kasurako, populazioaren zahartzea, osasun-sistemari2,3 eta gizarte-prestazioei4 eustea, hezkuntza5, emakumeen eta gizonen berdintasuna6 eta jasangarritasuna7, eta jarduera fisiko gehiago egiteko eta jarduera sedentarioetan ematen dugun denbora laburtzeko esku hartzera behartzen gaituzte. Ez da hobekuntza bat bakarrik, premiazko zerbait baizik. Gai horri buruz8,9,10,11 Gobernuko eta gobernuz kanpoko zenbait erakundek egin duten alerta-deiari erantzunez, azken hamarkadetan, gero eta ekimen gehiago zuzendu zaizkio Europako eta mundu osoko populazioari. Jada 1970eko hamarkadan, zenbait herrialdek, hala nola Finlandiak16 edo Kanadak17, administrazioaren eta gizartearen inplikazioarekin,.pertsona aktiboen kopurua handitzeko prozesuei ekin zieten. Hogeita hamar urte baino gehiago igaro eta gero, aldaketaren emaitza positiboak eta osasunean duen eragina egiaztatu dira. Horrek frogatzen du jarrerak alda daitezkeela, eta bizimodu aktiboa izan daitekeela aukera errazena, eta, hala, osasunaren ikuspegitik, jarduera fisikoa egiteko ohitura heda daitekeela. Ez da lan erraza. Gure bizimoduaren bilakaerak jarduera sedentarioetan denbora gehiago ematera garamatza. Okupatuta gauden denboran (ikasten eta lanean) eta aisialdian, luze egoten gara eserita, pantaila baten aurrean (telebista, ordenagailua, bideo-jokoak)20,21. Kalkulatu da europarrok eserita egunean 6 ordu22 ematen ditugula, batez beste. Halaber, ingurune fisikoa, azken hogeita hamar urteotan izan duen bilakaera dela eta, jada ez da hain aproposa jarduera fisikoa egiteko23. Lantoki, ikastetxe, eraikin publiko eta pribatu eta hirigintzako esku-hartze askoren diseinuak mugatu egiten du pertsonak modu aktiboan moldatzea24. Joera horretan aldaketa behar dugu. Herritarrek jarduera fisikoa osasunerako ona dela25,26 onartzen badute ere, gehienak ez dira iristen gomendatutako gutxieneko mailetara27. Populazioaren sektore zabaletan jarduera fisikoarekiko eta kirolarekiko interesa dagoela ikusten da, eta jarduera fisikoa egitea osasunerako ona dela barneratuta dago, baina horrek ez du espero litekeen eraginik benetan egiten den jarduera fisikoaren mailan. Gaur egun, ekintzari lotutako ekimen bat28,29 behar dugu, pertsonei aktiboagoak izaten lagunduko diena. Jokabide aktiboari eta hura baldintzatzen duten faktoreei zuzenean heldu behar zaie. Kirol-instalazioen30 kopuruaren hazkundeak ez du eragin zuzenik izan populazio aktiboaren31 gehikuntza proportzionalean; halaber, eliteko euskal kirolak lortutako mailak ere ez du ekarri pareko hazkunderik populazioan erregistratutako jarduera

fisikoari dagokionez. Azken urteetan, jarduera fisikoaren sustapenaren arduradunok paradoxa baten aurrean gaude: fitnessaren sektoreak hazkunde handia izan du, eta, aldi berean, populazioaren jarduera fisikoaren mailak funtsean ez dira aldatu33,34. Euskadin, jarduera fisikoaren sustapenean aritzea, emakumeei eta gizonei jarduera fisikoa egiteko aukera berdinak ematearen alde lan egitea da, batez ere. Emakumeek jarduera fisiko gutxiago egiten dute, gizonek baino oztopo gehiago dituzte jarduera fisikoa egiteko, eta jarduera fisikoa bertan behera uzten dute gehiagotan35,36,37. Eraginkorrak izateko, arreta jarri behar diegu pertsonen bizimoduan eragiten duten gorabeherei, askotan jarduera fisikoarekin zuzeneko loturarik ez izan arren, guztiz baldintzatzen baitute aktibo izatea38,39. Hala, lan-munduan sartzea, seme-alabak izatea, heziketa-zikloz aldatzea, behin-behineko gaixotasun bat izatea, senitarteko bat zaintzea jarduera fisikoa egiten hastea eta hari eustea oztopatzen duten ohiko gertakariak dira. Obesitatea sindrome metabolikoaren ondoriozko patologiaren erreferente nagusi bilakatu da. Jarduera fisiko gehiago egitea eta sedentarismoa gutxitzea funtsezko alderdiak dira epidemia40 horri aurre egiteko. Hala ere, jarduera fisikoari espektro zabalago batetik ekin behar zaio gure ustez. Nutrizio-ohitura txarrak dituzten eta gorputz-masaren indize normala duten pertsonak gehiegizko pisua duen populazioarentzat diseinatutako jardunbideetatik kanpo gera daitezke, oharkabean. Pertsonak hain gorputz-masaren indizearen arabera estigmatiza daitezke, eta horrek kontsiderazio etikoak eragiten ditu. Aktibilik EAEko biztanleen obesitate-indizeak txikitzen lagundu dezake, jarduera fisikoa eta jokabide sedentarioa ardatz nagusi direla. Aktibili ekimenaren erronka garrantzitsuenetako bat da gauzatu beharreko ekintzak modu koordinatuan osatzea. Ebidentzia-iturriak oinarri hartuta, osagai anitzeko estrategiak (komunikazio-kanpainak, irizpide- eta politika-aldaketak, esku-hartze komunitarioak, ingurune fisikoko aldaketak batzen dituztenei) eraginkorragoak dira jarduera fisikoaren gehikuntzari dagokionez42,43,44,45. Aitzitik, programa eta ekintza bakanak ez dira hain eraginkorrak. Euskadin badugu jarduera fisikoari osotasunean ekiteko erreferentziazko hurbilpen bat: sektore eta erakunde arteko ikuspegiarekin Euskadin bideratutako Bizitza Osasungarrirako Estrategia (2008)46. Aktibili Ekimenaren xedea da Bizitza Osasungarrirako Estrategiaren bidez egindako lanari jarraipena ematea eta lan hori integratzea erakunde arteko lankidetzan sakonduz. Jarraitutasun handiagoa behar dugu administrazioaren maila guztietatik gauzatzen ari garen esku-hartzean. Gobernu autonomikoaren, foru-aldundien eta tokiko erakundeen papera funtsezkoa izango da, batez ere azken horiena. Bestalde, Jarduera Fisikoaren eta Kirolaren Plan Integralak (2010)47, Kiroletako Kontseilu Gorenak onartuak, Europako Batasunetik48 datozen gomendioei erantzuten die, eta autonomia-erkidegoei eskatzen die plan propioak garatzeko A+D Planarekin 5

koordinatuz edo A+D Plana bera eginez. A+D Planean eta Europako jarraibideetan jasotako proposamenekin bat egin ahal izateko koordinazio-tresnak ezartzen ditu Aktibilik. Aktibilik sentsibilizazioa eta mobilizazioa eragin ditzake euskal gizartean. Sentsibilizazio-lan horrek osasuna politika guztietan kontzeptua49 hedatzen lagunduko du. Osasunerako jarduera fisikoaren sustapenaren ikuspegia zenbait jakintza-alorretako sektore profesionalen eta erakundeen agendetan gehitu behar da. Hori eskatzen du pertsonak ardatz dituen esku-hartze batek. Aktibili ekimenak oraindik ere garrantzi handiagoa hartzen du krisi ekonomikoa eta baliabide-muga ezaugarri dituen gaurko testuinguruan. Populazio aktiboaren gehikuntzaren eraginez, arlo bereziki sentikorretan egiten den gastu publikoa txikiagotzen da. Beste alde batetik, EAEko herritarrek dagoeneko ahalegin handia egiten dute jarduera fisikoa50,51 sustatzeko baliabideez hornitzeko. Aktibilik, Torontoko Jarduera Fisikoaren Gutunaren gomendioei jarraituz, lehendik dauden bitartekoak birbideratzeari eta koordinatzeari emango dio lehentasuna, eraginkorragoak izan daitezen. Terminologia bateratua, osasunerako jarduerari buruzko gomendioak, jarduera fisikoa sustatzeko eredua, jarduera fisikoaren mugatzaileen identifikazioa eta esku hartzeko jarraibide orokorrak partekatuz esparru komun bat sortzeak jarduera fisikoaren alorreko ikertzaileen eta sustatzaileen eta beste eragile batzuen arteko koordinazioa eta elkarlana erraztuko ditu. Aktibili prestatzeko proposamenaren justifikazioa ez da jarduera fisikoa egitearen erabilgarritasun hutsa. Jarduera fisikoa egiteko ohitura bizi-kalitatearekin, umore hobearekin, entretenimenduarekin eta lanetik edo estresetik suspertzearekin, hots, ongizatearekin, lotu daiteke26,52,53,54. Hori ere oso garrantzitsua da pertsonentzat, eta emozioetatik hobeto hurbiltzeko aukera eman diezaguke. Aktibilik jendeari lagundu diezaioke bere bizitza-proiektua gauzatzen eta zoriontsuago izaten.

AKTIBILIREN ESPARRUA
Aktibilik, lehenbizi, jarduera fisikoaren sustapenaren alorreko esku-hartzearen inspirazio-iturri izango diren oinarriei buruzko adostasuna lortu nahi du. Eta, hain zuen, helburu hori du Ekintzarako Esparrua dokumentu honek. Gero, esku hartzeko lehentasunezko estrategiak, gizartetik sortuko diren ekimen anitzekin batera biziko direnak, zehazteko prozesua abiarazten da. Aktibiliren xedea da tresna iragazkor bat izatea eta esku-hartze plana osatuko duten ekimen horiei estaldura ematea. Dagoeneko badakigu osasunean, ekonomian, hezkuntzan, enpleguan eta beste eremu interesgarri batzuetan1,2,3 eragiteko gai den bitarteko gisa agertu dela jarduera fisikoa. Aktibilik osasunerako jarduera fisikoa hartzen du proiektuaren ardatz nagusitzat. Aktibiliren garapenean, garrantzizko eta oinarrizko erreferentziak dira osasunean funtsezko onurak eragiteko gomendatzen diren gutxienekoak. Euskadin pertsona aktibo gehiago lortzea hau da, ekimenak EAEko herritarrentzat ematen dituen gutxieneko gomendioak betetzen dituzten pertsona gehiago izatea funtsezko adierazleetako bat izango da egingo diren ahalegin nagusien xedea eta Aktibiliren inpaktua neurtzeko. Jarduera fisikoaren dosiaren eta erantzunaren arteko erlazioa hark osasunean duen onurarekin lotuz gero, irudian duguna bezalako kurba bat osatzen da. Onura-marjina handienak pertsona ez-aktiboak4 jarduera fisikoa egiten hasten direnean lortzen da. Hortaz, behar bezain aktiboak ez diren pertsonak aldian-aldian jarduera fisikoa egiten jartzea eta jarri eta gero horri eustea lehenetsiko du Aktibilik.
1. Irudia. Jarduera Fisikoaren eta Osasunaren dosiaren eta erantzunaren kurba

Dosiaren eta erantzunaren kurba

Osasunarentzako onura

A: Sedentarioa B: Maila ertaineko aktiboa C: Oso aktiboa

A Txikia

C Haundia

Jarduera fisikoaren maila

Honako honen egokitzapena: Pate., R.R. et al., (1995).

Jokabide sedentarioak gero eta protagonismo handiagoa hartu du literatura zientifikoan azken urteotan5, eta jarduera fisikoa egitearekin loturarik ez duen aldagai gisa identifikatu da, osasunean duen inpaktuari dagokionez. Hala, aldian-aldian jarduera fisikoa egiteko gomendioak betetzen dituzten baina jarduera sedentarioetan (eserita, telebista ikusten eta abar) luze aritzen diren pertsonen artean ere handia da arriskua arazo kardiobaskularrak eta gehiegizko pisua izateko, eta heriotza goiztiarra 8 izateko arriskua ere handiagoa da. Euskadin jarduera fisiko gehiago egin dadin arduratuko da Aktibili, eta jokabide sedentarioa gutxitzeaz eta mugatzeaz ere bai. Bestalde, jarduera fisikoa sustatzeko ahaleginek jarduera fisikoa egitearen ohitura barneratzea izan dute ardatz askotan, eta gutxitan hartu dira aintzat esku-hartzeetan bizimodu aktiboari eustearekin eta programekiko atxikimenduarekin9 lotutako epe ertaina eta luzea. Aktibiliren bidez, jarduera fisikoa egiten hasteko zein hura egiteari denboran zehar eusteko ahalegina egin nahi da. Hasieratik esan dugunez, jarduera fisikoari ikuspegi zabal batez ekiteak jokabide aktiboaren adierazpen-mota asko onartzen ditu:
2. Irudia. Jarduera fisikoaren adierazpen batzuk. Honako honen egokitzapena: First International Consensus Statement on Physical Activity, Fitness and Health. Hemen aipatzen da: Lets Make Scotland more active (2003).

Jarduera fisikoa

Eguneroko bizitzako jarduerak

Garraio ez motorizatua

Lantokiko / eskolako jarduerak

Ariketa fisikoa

Kirola

Jolasa

Dantza

Garrantzitsua da Aktibilik jarduera fisikoa egiteko aukera gehiago sortzen laguntzea eta aukera horiek benetan integratzaileak izatea: aktiboak izateko aukerak muga funtzionalak dituztenei, trebezia batzuetarako gaitasun-mugak dituztenei, jarduera fisikoa familia-bizitzarekin edo lanarekin bateragarri egiteko oztopoak dituztenei Aktibilik aukera integratzaileenak lehenetsiko ditu. Populazioaren talde baten10 jarduera fisiko neurritsua eta bizia egiteko kirol-ohiturei eusteari ekarpen handia egiten diotela onartuta ere, errendimendu-kirola eta goierrendimenduko kirola egiteko aukerek ez diete populazio-sektore zabalen beharrei erantzuten, eta jarduera fisikora bideratutako bitartekoen zati handi bat bereganatzen dute, bai bitarteko ekonomikoei11,12 bai azpiegiturei13 dagokienez. Jarduera fisikoa egitera bideratzen diren arreta eta bitartekoak modu orekatuagoan banatzen lagundu nahi du Aktibilik.

Jarduera fisikoan osasuna dago, eta ez gaixotasuna. Ez mugitzea gaixotzearen eta hiltzearen baliokidea da. Jarduera fisikoa egiteak osasunerako dituen arriskuak txikiak dira, eta jarduera biziarekin14,15,16 lotuta daude, batez ere. Herritarrentzako mezu orokorrak ez du izan behar arriskuari eta gaixotasunari lotutako mezu bat, zeina jarduera egiten den baldintzei buruz ohartarazteko moduko oinarri epidemiologiko argia duten taldeekin soilik erabiliko baita. Era berean, jarduera fisikoaren alorrean dagoen aukera-sorta zabala aintzat hartuta, ez zaigu egokia iruditzen jarduera bati ekiteko beti jarduera fisikoaren eta kirolaren edo osasunaren alorreko profesional batengana jotzea ezinbestekoa dela dioen mezu orokorra. Eskailerak igotzea, dantzatzea, ariketa egitea, lorategian lanean aritzea, korrika egitea, igeri egitea eta oinez ibiltzea aukera integratzaileak sarbide errazekoak, profesionalek esku hartzea behar ez dutenak izan daitezke pertsona askorentzat. Bermatu egin behar litzateke, hori bai, zerbitzu profesionaletara 17 jo behar duten edo jo nahi duten pertsonen jarduera zuzendu edo gidatuko dituztenen profesionaltasuna. Jarduera fisikoaren sustapena eginkizun konplexua da, tartean faktore asko dituena, eta batzuetan ikusten zailak diren alderdi eragileek ere baldintzatzen dutena. Konplexutasun horri heltzeko zeharkako begirada eta zeharkako elkarlana behar dira, zenbait mailatan jardutea, eta, bereziki, tokian eragitea18. Horregatik, Aktibiliren asmoa ez da Eusko Jaurlaritzak jarduera fisikoari dagokionez egin nahi duena soilik jasotzea, baizik eta Euskadin pertsonak aktibo izateko lagungarria dena jasotzea. Horretarako, inplikatu guztiak mobilizatu behar dira, beren politikak birbideratu behar dituzte eta neurriak diseinatzen, garatzen eta bideratzen inplikatu behar dute. Aktibilik denbora-tarte zehatza ezarri du. Hamar urteko epean EAEko biztanleok mobilizatu egingo gara eta aktiboago izatea lortuko dugu. Eginkizun konplexua den arren, ziur gaude hamar urtean hobekuntza nabarmena lor daitekeela pertsona behar bezain aktiboetan eta aktiboagoak izatea baldintzatzen duten faktoreetan. Denboratarte horretan, prozesuaren eboluzioa monitorizatu eta ebaluatu behar da.

TERMINOLOGIARI BURUZKO ARGIBIDEAK:

Terminologiaren planteamendua garrantzitsua da. Esparru bat eskaintzen du ekimenaren planteamenduei buruzko erabakiak hartzeko, eta EAErako jarduera fisikoaren ereduan bilduta agertuko diren jarduera-eremuak mugatzen ditu. Osasunak, ez soilik gaixotasun gabeko egoera gisa, ongizate fisiko, mental eta sozialeko egoera gisa baizik, bizimodu aktiboa du aliatu paregabea. Jarduera fisikoaren kontzeptua2 zentzu zabalean erabiltzeko gomendatzen dute nazioarteko erakundeek. Aktibilin erabilitako termino nagusien irudikapenak populazioaren energia-gastua3 handitzeko esku-hartze alorrak aurreikusten laguntzen du.
3. Irudia. Jarduera Fisikoko Kontzeptuak.
Jokabide Sedentarioa (eserita egotea)

Jarduera Fisiko orokorra (mugimendu guztia) Jarduera Fisiko Osasungarria Fitnessekin erlazionatutako jarduera fisikoa Kirola Ariketa Fisikoa Jarduera fisikoko eza Gomendioak

Bellew eta beste zenbait (2011).

Jarduera fisikoaren eta osasunaren alorreko ikerketa zientifikoa egitean, zehaztasun terminologikoa behar izan da jarduera fisiko mota batek eta besteek zein jarduera fisikorik ezak osasunean dituzten ondorioak bereizi ahal izateko. Hala, adostasun zabala lortu da zenbait terminoren inguruan; adibidez, jarduera fisiko, ariketa, sasoi fisiko eta fitness4 terminoen inguruan. Hemen kontzeptuen erabilera horri lotzeak bi abantaila izan ditzake berekin: osasunerako jarduera fisikoaren alorreko ikerketaren eta sustapenaren arteko hurbiltasun handiagoa eta kirolaren beraren sektorean, non ez baitago horren jarraibide argirik, termino horiek erabiltzea (kirol terminoa zentzu zabalean erabiltzeko joera dago, guztientzako kirola, kirol-jarduera / jarduera fisikoa edo jarduera fisikoak eta kirol-jarduerak egitea erabiltzen dira, eta termino horiek ez dira osasunerako jarduera fisikoaren sektorean erabiltzen diren definizioak bezain zehatzak).

10

Jarduerarik eza eta sedentarismoa5 terminoen erabilerari dagokionez nahasmendu handiagoa egon arren, jokabide sedentarioak, jarduera fisikoa6,7 egitearekin loturarik ez duen aldagai gisa, osasunean duen eragina azken urteotan gero eta gehiago aztertu izana lagungarria izan da jokabide sedentarioaren eta jarduerarik eza zehatzago definitzeko, eta jokabide sedentarioaren eta jarduera fisiko arinaren 8 artean bereizketa egiteko ere bai. Terminoak atal honetan bildu behar dira, jarduera sedentarioa gutxitzeak funtsezko papera duelako Aktibilin. Arau egonkor bat dago esparru honetan sartzen den jarduera fisiko neurritsua eta jarduera fisiko bizia kontzeptuen erabilerari dagokionez, eta irizpide askoren bidez adieraz daiteke (pausoen kadentzia, gehienezko VO2-kontsumoa, bihotzmaiztasuna baliokide metabolikoaz MET gain). Baliokide metabolikoa (MET) jarduerako metabolismo-tasaren eta egoneko metabolismo-tasaren arteko ratioa da. MET bat 1 kcal/kg/h gisa definitzen da, eta eserita egotearen energia-kostuaren baliokidea da, gutxi gorabehera. Oxigenokontsumoari dagokionez, 3,5 ml/kg/min-ren baliokidearekin lotzen da9. Sasoi fisikoa edo fitness kontzeptua ere modu egonkorrean jasotzen da literatura zientifikoan, eta funtzionaltasunarekin lotuta erabiltzen da. Ekimeneko erabilerari dagokionez, errendimendu-kirola terminoa Aktibilik10 errendimendu-kiroltzat eta goi-errendimenduko kiroltzat definitzen duenarekin lotuta erabiliko da, hau da, erakundetze-mailagatik bereizitako eta lehiarekin eta antolakuntza-alderdi espezifikoekin lotutako jarduera. Dena den, kirol-emaitzak lortzearekin lotuta sasoi fisikoa hobetzea xede duen jarduera da errendimendu-kirola. Horrek ez du esan nahi populazioan esku hartzeko orduan terminorik zabalena erabiltzea proposa daitekeenik, komenigarria denean. Lehen genion bezala, kirola terminoak zentzu zabalago bat hartu du arian-arian, Europako Kontseiluko Kirolaren Europako Gutunean (Rodas, 199211) jasotakoarekin bat: parte-hartzearen bidez, antolatua edo beste mota batekoa, sasoi fisikoa eta psikikoa adieraztea edo hobetzea, gizarte-harremanak garatzea edo maila guztietako lehietan emaitzak lortzea helburu duten jarduera fisiko mota guztiak. Kontzeptu-zabaltasun hori Espainian berretsi egin da espainiarren12 kirol-ohiturei buruzko inkestaren bidez. Nolanahi ere, ohartarazi behar da zaila dela ikuskera hori jarduera fisikoaren berezko atal batzuekin esate baterako, garraio aktiboarekin, eguneroko bizitzako jarduerekin eta lanbideko jarduera fisikoarekin lotzea.

11

OSASUNA.

Osasuna erabateko ongizate fisiko, mental eta sozialeko egoera bat da, eta ez asaldurarik edo gaixotasunik eza soilik.
JARDUERA FISIKOA

Energia-gastua handitzeko borondatezko muskulu-eragiteak sortutako gorputzmugimendua. Ariketa fisikoa barne hartzen du.
OSASUNERAKO JARDUERA FISIKOA

Osasunari eta gaitasun funtzionalari, kalterik edo arriskurik gabe, mesede egiten dion edozein jarduera fisiko.
ARIKETA FISIKOA

Xede batekin, askotan sasoi fisikoari eusteko edo hura hobetzeko helburuarekin, egindako jarduera fisiko planifikatua, egituratua eta errepikakorra.
SASOI FISIKOA edo FITNESSA

Eguneroko bizitzako eginkizunak egiteko, gaixotasun kronikoetatik babesteko eta kirol-jarduerak garatzeko oinarria ematen duen ongizate-egoera fisiologikoa. Jarduera fisikoaren alorreko errendimenduari buruzko ezaugarrien multzoa deskribatzen du. Fitness terminoarekin ere identifikatzen da.
KIROLA (TERMINO GENERIKOA)

Antolatutako edo beste mota bateko parte-hartzearen bidez gauzatzen diren eta sasoi fisikoa eta psikikoa adieraztea edo hobetzea, gizarte-harremanak garatzea edo maila guztietako txapelketetan emaitzak lortzea xede duen edozein eratako jarduera fisikoa.
ERRENDIMENDU-KIROLA

Bokazio lehiakorra eta kirol-emaitzak lortzeko bokazioa duten kirolariek praktikatzen dutena.
JARDUERA FISIKO AEROBIKOA

Denbora-tarte zehatz batean gorputzeko muskulu nagusiak modu erritmikoan mugitzen diren jarduera. Gorputzari on egiten dio bihotzaren eta arnasketaren aldetik.

12

EGUNEROKO BIZITZAKO JARDUERA FISIKOAK

Eguneroko bizitzan egiten diren eta neur daitekeen energia-gastu bat egiten laguntzen duten jarduera fisikoak: igogailua hartu ordez, eskaileretatik ibiltzea; kotxea erabili ordez, oinez joatea; ohi baino urrutiago aparkatzea, eta dagokion lekuraino oinez joatea.
JOKABIDE SEDENTARIOA

Egonean egotearekin alderatuta, energia-gastua askorik areagotzen ez duten jarduerak; esate baterako, lo egitea, eserita egotea, etzanda egotea eta telebista ikustea edo pantaila baten aurrean jolasean aritzea. METen neurtuta, 1-1,5 MET da baliokidea.
JARDUERA FISIKO ARINA

Jarduera fisiko arina, sarritan jokabide sedentarioaren barruan sartu izan dena, beste kontzeptu bat da berez. MET-kopuruan adierazita, 1,6-2,9 MET litzateke. Jarduera fisiko arinak lirateke adibidez astiro ibiltzea, eseri eta idaztea, janaria prestatzea eta ontziak garbitzea.
JARDUERA FISIKO NEURRITSUA

Bihotz-maiztasuna handitzen duen eta gorputz-berotasuna eta arnasketa zertxobait asaldatua sentiarazten duen jarduera, baina jarduera egiten den bitartean hizketan segitzea ahalbidetzen duena. Eskala absolutu batean, egonean egotearen intentsitatea (MET) 3tik 5,9ra bitarte biderkatzen duen intentsitatean egindako jarduera fisikoa litzateke. Pertsonaren gaitasunari buruzko eskala erlatiboan, jarduera fisiko neurritsua 5etik 6ra bitartean kokatu ohi da, 0tik 10era bitarteko eskala batean.
JARDUERA FISIKO BIZIA edo INTENTSITATE HANDIKOA

Izerdiarazten eta arnasketa asaldarazten duen jarduera. Eskala absolutu batean, egonean egotearen intentsitatea 6 aldiz edo gehiagoz biderkatzen duen intentsitatean egindako jarduera fisikoa da helduen kasuan, eta 7 aldiz edo gehiagoz, haur eta gazteen kasuan. Pertsonaren gaitasunaren eskala erlatiboan, jarduera fisiko bizia 7tik 8ra bitartean kokatu ohi da, 0tik 10era bitarteko eskala batean.
PERTSONA (FISIKOKI) AKTIBOA:

Ekimen honetako dagokion atalean jasotako jarraibideekin bat, jarduera fisikoaren alorreko gomendatutako gutxieneko parametroak betetzen dituen pertsona.

13

JARDUERA FISIKORIK EZA:

Jarduera fisiko handirik ez izatea, hau da, organoen egiturei, funtzioei eta ohiko erregulazioei eusteko behar besteko estimulurik eragiten ez duen jarduera. Jarraibideetan gomendatzen diren jarduera fisikoaren parametroen betetze-mailaren azpiko mailatzat ere formulatu daiteke.
BIZIMODU AKTIBOA

Eguneroko bizitzan jarduera fisikoa txertatzen duen bizimodua. Gomendatutako gutxienezko jarduera fisikoa eguneroko bizitzako jardueren bidez lortzea du helburu.

14

ZER EGIN DEZAKE JARDUERA FISIKOAK EAE-KO BIZTANLEEN ALDE?

Populazioak jarduera fisiko gehiago egiteko asmoarekin prestatutako jarduerek ondorio onuragarriak dituzte komunitateari eta pertsonen bizi-baldintzei zuzenean eragiten dieten zenbait alorretan. Hala aitortzen dute, oro har, herritarrek, arduradun politikoek eta jarduera fisikoaren alorreko profesionalek, eta gaiari buruzko literaturaren eta gomendio orokorren bidez berrets daiteke hori. OSASUNARENTZAKO ONURAK. Osasunaren Mundu Erakundeak azpimarratzen duenez, jarduera fisikorik eza da hilkortasunaren laugarren arrisku-faktorerik garrantzitsuena munduan (munduko heriotzen % 6); horren gainetik, hipertentsioa (% 13), tabako-kontsumoa (% 9) eta odoleko gehiegizko glukosa (% 6) soilik daude. Era berean, mundu-erakunde horrek dio jarduera fisikorik ezak ondorio nabarmenak dituela jendearen osasunean; batez ere, kutsakorrak ez diren gaixotasunen prebalentzian esaterako gaixotasun kardiobaskularren, diabetesaren eta minbiziaren prebalentzian, eta atxikitako arrisku-faktoreak hipertentsioa, odoleko gehiegizko glukosa eta gehiegizko pisua1, adibidez. Bihotz- eta arnas -sistemei dagokienez sasoi fisiko eskasa izatea, jarduera fisikoarekin lotuta, arrisku-faktore nagusitzat deskribatu da hilkortasunari2 dagokionez: Estatu Batuetako Osasun eta Giza Zerbitzuen Departamentuaren 2008 Physical Activity Guidelines for Americans3 dokumentuak jarduera fisikoa egiteak osasunerako dituen onurei buruzko ebidentzien sintesi bat egiten du.

Haur eta nerabeak: Ebidentzia handia. Sasoi fisiko hobea, bihotz- eta arnas -sistemei dagokienez. Muskulu-sasoi hobea. Hezur-osasun hobea. Osasun kardiobaskularraren adierazle hobeak. Gorputz-osaera hobea. Ebidentzia ertaina. Depresio-sintoma gutxiago.

15

Helduak eta adinekoak: Ebidentzia handia. Heriotza goiztiarra izateko arrisku txikiagoa. Gaixotasun koronarioa izateko arrisku txikiagoa. Iktusa agertzeko arrisku txikiagoa. Hipertentsio arteriala izateko arrisku txikiagoa. Dislipemia gaiztoak izateko arrisku txikiagoa. 2 motako diabetesa izateko arrisku txikiagoa. Sindrome metabolikoa izateko arrisku txikiagoa. Koloneko minbizia izateko arrisku txikiagoa. Bularreko minbizia izateko arrisku txikiagoa. Pisu gehitzearen prebentzioa. Sasoi fisiko hobea, bihotz- eta arnas -sistemei dagokienez. Muskulu-sasoi hobea. Erorien prebentzioa. Funtzio kognitibo hobea (adinekoek). Ebidentzia ertain-handia. Osasun funtzional hobea. Obesitate abdominal gutxiago. Ebidentzia ertaina. Aldaka hausteko arrisku txikiagoa. Biriketako minbizia izateko arrisku txikiagoa. Endometrioko minbizia izateko arrisku txikiagoa. Argaldu eta gero pisua mantentzea. Hezur-dentsitate hobea. Loaren kalitate hobea.

Gaixotasun kronikoa. Gaixotasun kronikoak dituzten pertsonen premiei erantzutea erronka nagusitzat ezarri du Euskal Osasun Sistemak4. Euskadin, 64 urte baino gehiagoko biztanleak (patologia kronikoaren prebalentzia handiena dute) milioi erdi bat izatera iritsiko dira 2020an; 2008an baino ia 100.000 gehiago, hau da, populazio osoaren % 22,5. 79 urte baino gehiagoko biztanleen kopuruak are bizkorrago egingo du gora, 162.000 izateraino; gainzahartze-prozesua izango da5. Euskadin 2007an6 egindako Euskal Osasun Inkestan jasotzen denez, gizonezkoen % 41,5ek eta emakumeen % 46,3k osasun-arazo kroniko bat dute gutxienez. Patologia kronikoak emakumeei eta zaharrenei eragiten die gehien. Euskadin kronikotasunaren 16

erronkari aurre egiteko estrategiak (2010)7 18 urte baino gehiagoko pazienteetan lehen mailako arretako kontsultetan diagnostikatutako gaixotasun kronikoen eta erregistratutako hilkortasun-kausa nagusien zerrenda batera jotzen du, eta banaketa hau egiten du patologia kronikoen eta haiekin lotutako arrisku-faktoreen artean: Hipertentsio arteriala (% 10,33), hiperkolesterolemia (% 7,01), patologia osteoartikularra (% 4,45), diabetesa (% 4,28), asma (% 2,04), gaixotasun kardiobaskularrak (% 1,99), dementzia neurodegeneratiboak (% 1,3), BGBK (% 1,37) eta obesitatea (% 1,10). Ariketa fisikoak zahartzaroko mendekotasuna saihesten eta gaixotasun kronikoak prebenitzen eta tratatzen laguntzen du8,9,10,11. Zahartzaroan pertsonei autonomia ematea ezinbestekoa da prestazio-sistemaren jasangarritasunari eusteko. Era berean, gaixotasun kronikoak ariketaren bidez prebenitzeak eta tratamendu terapeutikoa egiteak zuzeneko eragina izango du bai gaixotasuna garatzea ekiditen, bai gaixotasun horiekin gaitasun funtzionaletan ahal den eraginik txikiena izanda bizitzeko ikasten laguntzen. Bizitzan zehar, gaixotasunak eragin desberdina du pertsona aktiboetan eta pertsona ez-aktiboetan. Irudian, gaixotasunaren progresioaren maila teorikoak ikusten dira populazio ez-aktiborako (goiko marra) eta populazio aktiborako (beheko marra). Aurkezten den ereduan, jarduerarik ezak ondorio negatiboak ditu bizitzaren etapa guztietan, hazteko eta garatzeko arazoei, arrisku handiko faktoreei eta, batez ere, helduaroaren erdialdetik aurrera ikusten den gaixotasunaren azken adierazpenari edo hiltze goiztiarrari dagokienez12.
4. Irudia. Gaixotasunaren garapenaren funtsezko faseak populazio aktiboaren eta ez-aktiboaren bizitzan osoan.
Heriotza goiztiarra

Gaixotasunak eta bestelako arazoak Arrisku faktoreak Hazkuntza eta Garapena

ARRISKUA

Haurtzaroa

Nerabezaroa

Gaztea

Ertaina Heldua

Zaharra

Honako honen egokitzapena: Department of Health (2004) At least five a week: Evidence on the impact of physical activity and its relationship to health. A report from the Chief Medical Officer.

17

Patologia kronikoan, garrantzi berezia hartzen du zaintzailearen paperak, zeina gehienetan emakumea izaten baita13. Jarduera fisikoa egiteak zaintzaileen zama fisikoak eta psikologikoak arintzen lagundu dezake14 eta, horrekin batera, aisialdi pertsonaleko denbora-tartea handitzen, batez ere emakumeen artean. Haur eta gazteen jarduerarik ezari lotutako patologia. Haur eta gazteei dagokienez, zenbait datu berri kezkatzeko modukoak dira 15. Adibidez, obesitatearen prebalentzia, 4 eta 18 urte bitarteko biztanleen artean, % 12,2koa da Euskadin. Datu hori beste eskualde eta herrialde batzuetakoetatik urrun dago, baina negatiboa da pertsona horien osasunean duen eraginagatik. Kezkagarria da, halaber, 7 urtetik 18 urtera bitarteko haurren eta nerabeen % 4k tentsio arterial sistoliko altua duela, eta batez besteko tentsio arterialak gora egiten duela adinarekin. Hipertentsio arterial diastolikoaren prebalentzia % 2,7koa da, eta 200 mg/dl baino kolesterol-zenbateko handiagoak detektatu dira 7 urtetik 18 urtera bitarteko populazioaren % 2,3an. Jarduera sedentarioak osasunean duen eragina. Orain gutxi arte ikerketaren ardatza jarduera fisikoaren onurak izan badira ere, sedentarismoak, aldagai independente gisa, halako inpaktua eragiten du osasunean (eta, zehazki, obesitatean), non paradigma-aldaketa16 bat proposatu baita. 2 motako diabetesa eta disfuntzio metabolikoa izateko arrisku handiagoarekin eta gaixotasun kardiobaskularren, minbiziaren eta edozein kausaren ondoriozko hilkortasun handiagoarekin17,18,19,20 ere lotu da eserita denbora asko ematea; jarduera sedentarioetan ematen den denbora mugatuz gutxitu litezke arrisku horiek. Haurrei eta gazteei dagokienez, ebidentziak erakusten du lotura dagoela jokabide sedentarioaren eta gaixotasun kardio-metabolikoak izateko, edozein kausaren ondorioz hiltzeko eta arazo fisiologiko eta psikologikoak izateko arrisku handiagoaren artean, jarduera fisikoaren maila21 edozein delarik ere. Jokabide sedentarioen denbora laburtzea osasunerako arrisku txikiagoarekin lotzen da adin horietan. Egunean telebista ikusten bi ordu baino gehiago emateak, bereziki, lotura du osasun fisiko eta psikologiko txarragoarekin. Jokabide sedentarioa gutxitzeak Gorputzaren Masa Indizea gutxitzera darama, halaber. Osasun-gastua murriztea. Beste alde batetik, OMEren Europako Bulegoak22 zenbait eremuri buruz egin diren azterlanak aipatzen ditu, aldian-aldian jarduera fisikoa / kirol-jarduera egiteak dakarren osasun-kostuen aurrezpena frogatzen dutenak. Hala, Ingalaterran egindako azterketa batek zenbatetsi du jarduerarik ezaren ondoriozko kostuak 3 miloi eurotik 12 milioi eurora bitartekoak direla, osasun-sistemari eragiten dioten gastuak, laneko absentismoa eta hiltze goiztiarraren ondoriozko diru-sarreren galera aintzat hartuta. 18

Datu horren barruan ez da sartzen obesitatea eta gehiegizko pisua murrizteari jarduera fisikoak egiten dion ekarpena, zeinaren kostu orokorra urtean 9,6 milioi eurotik 10,8 milioi eurora bitartekoa dela zenbatetsi baita. Suitzako azterketa batean ondorioztatu denez, jarduera fisikorik ezaren ondoriozko tratamenduen zuzeneko kostua 1,1 milioi eurotik 1,5 milioi eurora bitartekoa da. Azterketa horiek oinarri hartuta, ondoriozta daiteke urteko eta herritarreko 100 -tik 300 -ra bitartekoa dela kostua. Kanadan kalkulatu dute jarduera fisikorik ezaren eta obesitatearen guztizko kostua, osasunaren alorreko kostu osoarekiko, % 2,6 eta % 2,2 dela, hurrenez hurren23. Australian, jarduera fisikoa sustatzeko sei metodori24 buruz (medikuaren aholkua, ariketako espezialistarengana bideratzea, komunikabideetan oinarritutako kanpainak, garraio aktiboko programak, podometroak erabiltzea eta Internet bidez garatutako programak) egindako ikerketa batek haietan guztietan aurkitzen ditu bihotzeko gaixotasun iskemikoa, infartua, diabetesa, bularreko minbizia eta koloneko minbizia artatzeko kostuak murrizteko aukerak. Era berean, jarduera fisiko gehiago egitearen ondoriozko aurrezki ekonomikoei buruzko azterketa batean ondorioztatu denez25, emaitza onuragarri nagusiak pertsonek jasoko lituzkete, eta osasun-sistema litzateke bigarren onuradun handia. Haien atzetik enpresa-sektorea eta administrazio publikoa etorriko lirateke. Katalunian 2006an26 egindako beste azterketa batean kalkulatzen da kirola sustatzen soilik inbertitutako euro bakoitzarekin osasunean 50 euro inguru aurrezten direla 15 urtean metatuak.

HEZKUNTZA. Jarduera fisikoak, batez ere gorputz-hezkuntzaren eta kirolaren bidez, heziketaadinean, potentzial nabarmena du garapen fisikoan, afektiboan, sozialean eta kognitiboan, eta paper erabakigarria du mugitzeko oinarrizko trebezien garapenean eta gaitasun fisikoetan, eta horiek guztiak beharrezko aitzindariak dira etorkizuneko27 bizimodurako eta kirol-jardueretan parte hartzeko. Jarduera fisikoa hezkuntza-ekintza egoki baten bidez sustatzeak haur eta gazteei onura hauek28 eragiten lagundu dezake: Jolasaren bidez ikasten eta garatzen. Gaitasun fisikoen eta mugimendu-trebezien garapena eraikitzen. Haurtzaroan eta gaztaroan ohitura aktiboak eta osasungarriak izaten. Osasunerako arriskutsuak diren jokabideak murrizten. Neskentzako onura bereziak garatzen. Gazteen artean garapen positiboa sustatzen. Eskola-errendimendua hobetzen. Bizitzarako balio positiboak eta trebeziak irakasten. 19

Delinkuentzia prebenitzen. Heldu-rolen eredu positiboak eskaintzen.

Zenbait ikerketak arreta handiagoz aztertu dituzte berriki jarduera fisikoa egitearen eta ikasleen errendimendu akademikoaren arteko loturak. Hauek dira emaitza nagusiak29: Gorputz Hezkuntzari eta jarduera fisiko gidatuko beste programa batzuei eskolan ordu gehiago eskaintzeak, nolanahi ere, ez du eragin negatiborik ikasleen maila akademikoan. Kasu batzuetan, Gorputz Hezkuntzari ordu gehiago eskaintzeak hobekuntza dakar errendimendu akademikoa neurtzeko testen emaitzetan. Sasoi fisikoaren maila altuagoak eskolako asistentzia-maila hobeekin eta diziplinaarazo gutxiagorekin lotzen ditu ebidentziak. Sasoi fisiko egokia duten haurrek emaitza akademiko hobeak lortzeko joera dute. Gorputz Hezkuntzak eta ohiko jarduera fisikoak errendimendu akademikoa hobetzea eragin dezakete mekanismo batzuen bidez; kontzentratzeko gaitasunean eta ikasgelako portaeran ere eragiten dute.

Bestalde, lanarekin, diziplinarekin, ahaleginarekin, arriskatzearekin eta abarrekin lotutako balioak transmititzeko esparru bikaina eskaintzen dute jarduera fisikoa egiteko moduek. Kirol-jarduerak, gainera, aukera ematen du beste pertsona batzuekin enpatia izateko gaitasunetik eta norberaren ekintzen erantzukizuna norberak hartzeko gaitasunetik datozen trebezia- eta balio-aukera zabal bat sustatzeko: talde-lana, komunikazioa, erabaki-hartzea, arazoak konpontzea, autoestimua, komunitate-sena, erantzukizun pertsonala, enpatia, erresilientzia eta garapen sozio-morala. Lan-merkatuan asko baloratzen dira, gainera, ezaugarri horiek28. Edozelan ere, kontuan hartu behar da jarduera fisikoak haurren eta gazteen izaera, gizarte-jarrerak eta portaera positiboak eraikitzen laguntzen duela. Zerikusi handiagoa du, jarduera fisikoa egitearen berezko edukiarekin baino, erakundearen filosofiarekin, irakasleen kalitatearekin, inguruko eragileen (guraso, lagun, gidari eta abarren) inplikazioarekin eta banakako parte-hartzailearen beraren esperientziekin eta baliabideekin28. Onura horiek27 lortzeko aukerak areagotzen dituzte gozamena, aniztasuna eta parte-hartzea ezaugarri duten eta pertsona prestatu eta konprometituek, informatuta dauden eta laguntza ematen duten gurasoekin batera, gidatutako esperientzia positiboak eskaintzen dituzten testuinguruek. Jarduera fisikoak hezkuntzan eskaintzen dituen aukerak ez dira eskola-adinetara mugatzen, eta heldu- eta zahar-populaziora ere heda daitezke. Horrez gain, paper garrantzitsua jokatu behar du pertsonaren garapen osoaren alde, sexuaren araberako estereotipoak eta rolak eta edozein eratako diskriminazioa alde batera utzita.

20

Jokabide sedentarioari dagokionez, errendimendu akademikoarekin duen loturari buruzko berrazterketa batek informazio garrantzitsua ematen digu 30. Luzetarako azterketetan adierazten denez, telebista gehien ikusten duten haurrek arreta jartzeko zailtasun handiagoak dituzte nerabezaroan, motelago aurreratzen dute irakurtzeko gaitasunean eta emaitza txarragoak dituzte test kognitiboetan. Telebista ikusten denbora gehiago ematen duten haur eta gazteek denbora gutxiago eskaintzen diete etxeko lanei, ikasteari eta irakurtzeari, eta horrek errendimendu akademiko kaskarragoa ekar lezake.

GIZARTE-ONURAK Euskal gizartea jarduera fisikoa egiten eta jarduera fisikoari sostengu soziala ematen inplikatzeak ere baditu onura egiaztagarriak; esaterako, hauek31,32,33,34,35: Komunitatearen kohesioa areagotzea. Giza kapitala sortzea eta garatzea. Isolamendu- eta bakartasun-sentsazioa gutxitzea. Atzerritarrak gizarteratzeko prozesuak hobetzea. Minusbaliatuak komunitatean errazago txertatzea.

OMEk babestutako Physical Activity and Health in Europe. Evidence for Action 36 dokumentuan, azpimarratzen da bizimodu aktiboa izateak besteekin, komunitatearekin eta inguruarekin elkarreraginean jarduteko aukerak eskain ditzakeela. Bereziki kirolak eta aisialdiko zerbitzu eta jarduerek ikaskuntza berriak eta beste pertsona batzuekin elkartzeko aukerak sor ditzakete, eta jokabide antisozialak eta bortitzak gutxitzen lagundu dezake. Kirol-jardueran parte hartzeak ikaskuntza sozialak (rolak, tolerantzia, besteekiko errespetua) garatzen laguntzen du, eta banakako hobekuntza horiek portaera antisoziala gutxitzera, hezkuntza hobetzera eta gizarte-bazterketaren sentimendua leuntzen laguntzen duten gizarte-harreman positiboagoak izatera transferitu daitezke37. Jarduera fisikoa sustatzeak gainbeheran dauden eremuak berpizten ere lagundu dezake, eta eremu horietan bizi direnak gizarteratzen eta haien bizi-kalitatea hobetzen. Jarduera fisikoaren modalitate zehatz batzuk egiteak aukera ematen die atzerritarrei kirola egiten hasteko edo kirola egiteko ohiturari eusteko eta errazago gizarteratzeko38. Hala ere, inozoa litzateke aintzat ez hartzea errepikatu egiten dela gizarte-sektore zehatz batzuen bazterketa39, beste jarduera batzuetatik baztertuta dauden sektoreena; prestakuntza akademiko eta kondizio sozioekonomiko baxuko pertsonaren profilarekin bat etorri ohi da baztertutakoena40. Baztertutako pertsonen 21

kontzientzia hartzeak ahalbidetu dezake, hain zuzen ere, ekonomiaren eta gizartearen aldetik ahulenak diren pertsonen irisgarritasunari laguntzeko eta elkarguneak eskaintzeko kirol-inguruneak dituen ezaugarri positiboak baliatzea. Jarduera fisikoaren sustapenak, osasunaren sustapenak bezala, ahalegin handia egin dezake eta egin behar du zuzentasunaren alde.

ERAGINA, EKONOMIAN ETA LAN-INGURUNEAN. Eusko Jaurlaritzako Kiroletako Zuzendaritzak 2001ean egindako kalkuluen arabera41, kirolaren sektoreak (kirola zentzu zabalean hartuta) EAEko BPGaren % 1,9 eta enpleguen % 2,2 hartzen zuen. Hurbiltasuneko zerbitzuak ematea, kirol-turismoa, dimentsio ezberdineko ekitaldien eragin ekonomikoa eta osagarriekin lotutako kontsumoa sektorearen bizitasun ekonomikoaren funtsezko erreferentziatzat identifikatu ziren. Gipuzkoan kirolak duen eragin ekonomikoari buruz aurkeztu berri den azterlan batek (2011)42 informazio hau ematen du: Gipuzkoan, kirolaren sektoreak lurraldeko Barne Produktu Gordinaren % 1,7 hartzen du. Eskaintzaren balio ekonomikoa 378,3 milioi eurokoa da. Balio horretatik 137,5 milioi ekoizpenari eta merkataritzari dagozkie, eta 181,4 milioi, berriz, klubetatik, elkarteetatik, federazioetatik, ikastetxeetatik eta apustu-etxeetatik datoz. Administrazioek 59,2 milioiko ekarpena egiten dute, eta, horietatik, 45,3 milioi udalek jartzen dituzte. Gastua 392,3 milioi eurokoa da, hau da, 553 euro biztanleko eta urteko. Kirola egitera, guztira, 332,4 milioi bideratzen dira, eta, kirol-ikuskizunen kontsumoan, kirolari buruz irakurtzen eta apustuak egiten, 59,9 milioi inbertitzen dira. Kontu-sailik handiena ekipamendu pertsonalarena da: 138,2 milioi euro urtean. Garraio aktiboaren eragin ekonomikoa. Aurreko azterketetan ez dira aintzat hartu jarduera fisikoaren atal batzuk, esaterako, garraio aktiboa. OMEren Europako Bulegoak eta Europarako Nazio Batuen Ekonomia Batzordeak (UNECE) babestutako THEPEP programak (garraioari, osasunari eta ingurumenari buruzko Europa osoko programa) HEAT43 deitzen den metodologia sortu du garraio aktiboaren eragin ekonomikoa kalkulatzeko. Hala, Austrian kalkulatu dute bizikletazko garraioak, gaur egun, 412 bizitza esan nahi duela hilkortasuna gutxitzeari dagokionez. Kalkulatzen da hilkortasuna gutxitzeak urtean 405 milioi euro aurreztea44 eragiten duela. Pilsen hirian (Txekiar Errepublika) hau hauteman da: populazioaren % 2k bizikleta-ibilbideak erabiltzeko joera izanik, ibilbide horiek prestatuz gero, eta egunean bi joan-etorri eginez gero, 882.000 inguru43 aurreztuko lirateke. Oinez ibiltzea eta bizikleta erabiltzea sustatzeko inbertsioen eragin ekonomikoari buruz Britainia Handiko Osasun Sailak44 egindako analisi batek azpimarratzen du 22

identifikatutako azterketa gehientsuenek emaitza oso adierazgarriak ematen dituztela. Identifikatutako datu guztien batez besteko ratioa 13/1 da. Zeelanda Berrian egindako azterketa batek 4,27 dolarreko (2,41 euro, egungo trukean) aurrezkia kalkulatzen du oinez ibilitako kilometro bakoitzeko, eta 2,14 dolarrekoa (1,26 euro), bizikletaz egindako kilometro bakoitzeko45. Garraio aktiboaren ondoriozko onura ekonomikoak alderi hauek barne hartzen ditu45: Errepideak eraikitzeko, konpontzeko eta mantentzeko kostuak gutxitzea. Berotegi-efektuko gas-isurpenen ondoriozko kostuak gutxitzea. Mediku-arretako kostuak gutxitzea, jarduera fisiko gehiago egitearen eta arnas aparatuko eta bihotzeko gaixotasunak gutxitzearen ondorioz. Erregai-, konponketa- eta mantentze-kostuak gutxitzea, autoa ez erabiltzearen ondorioz. Kostuak gutxitzea, bide-segurtasun handiagoaren ondorioz. Auto-ilaren ondoriozko kanpo-kostuak gutxitzea. Autoa aparkatzeko kostuak gutxitzea. Airearen poluzioaren ondoriozko kostuak gutxitzea. Uraren kutsaduraren ondoriozko kostuak gutxitzea. Bizikletazko turismoaren eragin ekonomiko positiboa. Bizikleta-ekoizpenaren eta -salmentaren eragin ekonomiko positiboa. Ibilbide berde eta mendiko ibilbideetatik gertuko orubeen balioa handitzea. Produktibitatea handitzea eta gaixotasunagatiko laneko hutsegiteak eta laneko lesioak gutxitzea. Jarduera fisikoa, lan-ingurunean. Lanlekuari dagokionez, jarduera fisikoa bultzatzeko ekimenak hobekuntzak ekar diezazkieke enplegatuei zein enplegu-emaileei. bideratzeak

A+D planean46, tokiko kirolari buruzko atalean, nabarmentzen denez, aldizka jarduera fisikoa egiteak era askotako onurak eta onura handiak ekar diezazkieke enpresei. Adibidez, hauek: - Langileen osasun-egoera eta bizi-kalitatea hobetzea. - Laneko absentismoa gutxitzea. - Erabakitzeko gaitasuna hobetzea. - Errendimendua eta produktibitatea hobetzea. - Giza taldeen harremanak hobetzea. - Langileen gogobetetasuna handitzea. - Enpresek aurreztea. - Langilearen ordainaren osagarri bat izatea. - Konpainia erantzukizun sozial korporatiboarekin lotutako alorretan nabarmentzea.

23

Lantokian jarduera fisikoa sustatzeak osasunean dituen eraginei buruzko metaanalisi batek47 ondorio positibo nabarmenak aurkitu zituen jarduera fisikoa egiteko jokabidea areagotzeari eta sasoi fisikoa, lipidoen maila, neurri antropometrikoak, laneko asistentzia eta laneko estresa hobetzeari, eta, neurri apalago batean, diabetesa izateko arriskua gutxitzeari dagokienez. Jarduera fisikoaren eta produktibitate-adierazleen arteko erlazioa oraindik ere erabakigarria ez izan arren, ebidentzia berriek adierazten dute jarduera fisikoak eragin positiboak dituela lan-errendimenduan eta absentismoaren eta gaixotasunagatiko bajen gutxitzean48. Bestalde, aurreikustekoa da jarduera fisikoaren esparrua, enplegu-iturritzat joa, profesionalizatu egingo dela, aintzat hartuta duela gutxi hasi direla kirol-lanbideak49 arautzen eta sektorea arautu beharra dagoela kontratazioari eta lan-baldintzei dagokienez.

INGURUMENERAKO ONURAK Ingurumenerako onuren zati handi bat herritarrek joan-etorrietarako garraio-sistema motorizatuak erabili ordez garraio-sistema ez-motorizatuak erabiliz bizimodua aldatzetik dator. Badakigu garraio motorizatuak eragina duela berotegi-efektuko gas-isurpenetan eta klima-aldaketan. Bestalde, garraio motorizatuak energia-kontsumo osoaren zati handi bat hartzen du EAEn, % 34, eta kontsumo horretatik % 95 errepideari dagokio50. Garraio-sistema ez-motorizatuak gehiago erabiltzeak inpaktu hori txikiagotzen lagundu dezake. Dena dela, kontuan izan behar da jarduera fisikoa maiztasun handiagoarekin egiteak ez duela, halabeharrez, loturarik izan beharrik garraio-sistema motorizatuak gutxiago erabiltzearekin. EAEko mugikortasunari buruzko azterketak nabarmentzen duenez51, 2003tik 2007ra bitarte, zertxobait egin zuen gora bizikletaren erabilerak, baina, horrekin batera, automobilaren erabilerak, are gehiago. Ikusi da Euskadin automobilaren erabilera nabarmen handitu dela, oinez eta garraio publikoan egindako joan-etorriak jaitsi egin direla eta joan-etorrietarako bizikleta zertxobait gehiago erabiltzen dela. Garraio aktiboa handitzetik datozen beste ondorio positibo garrantzitsu hauek ere deskribatu dira: zarata, poluzioa eta istripu-kopurua gutxitzea eta gizarte-kohesioa hobetzea52,53.

HERRITARREN BIZI-KALITATEA ETA ONGIZATEA

24

Jarduera fisikoa tresna oso eraginkorra izan daiteke jendearen ongizatea hobetzeko. Osasuna, gure organismoaren funtzionamendu fisikoarekin eta biologikoarekin ez ezik, kultura-alderdiekin eta bizi-baldintzekin ere lotuta dago. Espainian 2007an egindako Deporte, Salud y Calidad de Vida azterlana oso argigarria da horri dagokionez54. Azterlanak frogatzen du kirola eta ariketa fisikoa egin ohi dutenek beren osasuna eta bizi-kalitatea baldintza positiboagoetan balioesteko joera dutela. Horrez gain, ikerketaren emaitzek nabarmentzen dute kirola eta jarduera fisikoa gure ongizatearen osagai garrantzitsuak direla. Diruarekin, etxebizitzarekin, aisialdiarekin, lanarekin, osasunarekin edo gizarte-harremanekin batera, kirola / ariketa fisikoa egiteak asko laguntzen du gure bizi-kalitatea balioesten. Azterlanaren barruan egindako inkestak agerian jartzen du alde nabarmena dagoela kirola egiten dutenen eta egiten ez dutenen artean. Ongizate-pertzepzioa askoz handiagoa da kirol-motaren bat egiten dutenen artean, egiten ez dutenen artean baino.
5. Irudia. Ongizatearen mailak, egindako kirol-jardueraren arabera,konfiantza-tarteekin (% 95)
ONGIZATE-MAILAREN PUNTUAK

Ez du kirolik egiten

Noizean behin egiten du kirola

Astean bitan edo hirutan egiten du kirola

Egunero egiten du kirola KIROLA

Iturria: Ikerketa E0727 IESA-CSIC

Azterketa zientifikoek ongizatearekin, bizi-kalitatearekin eta aldartearekin55,56,57 ere lotu dute jarduera fisikoa.

25

JARDUERA FISIKOA EUSKADIN. DIAGNOSTIKOA ETA EGUNGO EGOERA.

Atal honetan, batetik, ikuspegi orokor bat jaso nahi da EAEko biztanleek jarduera fisikoa egiteko dituzten ohiturei buruz, eta, bestetik, jakin nahi da jarduera fisikoaren sustapenaren egoera zein den, hau da, Euskadin jarduera fisikoa nola sustatzen ari den. EAEko biztanleek egiten duten jarduera fisikoaren mailarekin lotuta, Eusko Jaurlaritzako Osasun Publikoko eta Kiroletako zuzendaritzek azterketa bat enkargatu zuten, Euskadin jarduera fisikoari eta kirolari buruz zeuden iturrietan oinarritutakoa (I. eranskinean gehitu dugu txostena). Hauek dira analisi horren ondorio nagusiak:

Populazio ez-aktiboaren sektore handi bat dago Euskadin, jarduera fisikoa sustatzeko ekintza estentsiboari onura atera liezaiokeena. Heldu-populazioan, jarduera fisikoari buruzko datu globalen (ohiko lanbidean + aisialdian) arabera, 15 urte baino gehiago dituzten EAEko biztanleen % 29,4 har daiteke herritar aktibotzat. Kirola egiteari dagokionez, % 46k dio azken hilabetean ez duela jarduera fisikorik egin, eta % 3k, berriz, astean gutxienez ere hiru egunetan egiten duela. Hobetzeko tarte handi bat dugu Europako herrialde nabarmenetako jarduera fisikoaren mailei dagokienez. Kirola egiteari buruzko datuak Estatuko batezbestekoaren gainetik daude, eta gai honetan aurreratuenak diren herrialdeetan jasotako datuen nabarmen azpitik. Suedian, Finlandian eta Danimarkan, adibidez, % 20 baino txikiagoa da jarduerarik ezaren tasa, eta erreferentzia interesgarriak izan daitezke. Haurrei eta gazteei dagozkien erregistroek adierazten dutenez, arduratzeko modukoa da jarduera fisikoaren maila; izan ere, hiru mutiletik bat eta bost neskatik bat jo daitezke aktibotzat haien denbora librean. EAEko 2005eko Nutrizio-inkestaren arabera, mutilen % 32,3 aktibotzat edo oso aktibotzat har daiteke aisialdiko bere jarduera fisikoaren mailari dagokionez. Horren aldean, nesken % 18,1 har daiteke soilik aktibotzat edo oso aktibotzat. Mutilak 15-18 urteko bitarte horretan dira aktiboen, eta, batez beste, egunean 31,9 minutu ematen dituzte jarduera gutxienez ere neurritsuak egiten. Nesken kasuan, 12-14 urte bitarteko adin-tartean dira aktiboen; egunean, batez beste, 19 minutu ematen dituzte.

26

Adineko pertsonen taldeak ere pertsona aktiboen maila txikiak ditu; adineko hiru gizonetik bat eta bost emakumetik bat jo daitezke aktibotzat. 65 urte baino gehiagoko EAEko biztanleen artean, gizonen % 35 eta emakumeen % 18 har daiteke aktibotzat, jarduera fisikoa maiztasunez egiteari dagokionez. Soilik bost pertsonatik batek ez du jarduera fisikoa egiteko interesik; hortaz, jarrera positiboa duten pertsona ez-aktiboen poltsa handiak aurki ditzakegu. Beren kirol-ohiturei buruz galdetu zaien EAEko biztanleen % 18k adierazi du kirolik ez duela egiten eta egiteko interesik ere ez duela; aurrekontenplaziozko egoera litzateke hori kirol-jarduerari dagokionez. EAEko emakumeak nabarmen ez-aktiboak dira gizonekin alderatuz, erabilitako neurria eta adina edozein direla ere. Adinari dagokionez, ikusten da bertan behera uzteko une garrantzitsu bat nerabezaroa dela; garai horretan hasten da uztea, eta gero bizi-ziklo osoan ez da geratzen, 65 urtetik aurrera zertxobait goraka hasten dela ikusten bada ere. EAEko populazioak kirola egiteko ematen dituen arrazoien artean lau nagusitzen dira batez ere: kirola egiteak berekin dakarren dibertimendua, lirain egotea, medikuaren aginduari jarraitzea / osasuna, jendearekin edo lagunekin egotea eta deskonektatzea eta entretenitzea. 15 urte baino gehiago dituzten EAEko biztanleek arrazoi hauek ematen dituzte kirolik ez egiteko: denbora falta, nekea eta kirola egiteko arrazoi berezirik ez izatea. Bestalde, instalazio falta, lotsa eta ordaindu behar den prezioa ez dira kirola ez egiteko arrazoi garrantzitsuak. Maila sozioekonomiko txikia izateak ez-aktibo izateko probabilitatea handitzen du Euskadin. Faktore sozioekonomikoa eragin handiko faktore gisa agertu da jarduera fisikoa egiteari dagokionez. Osasun Euskal Inkestako datuak bat datoz alde horretatik Europako, estatuko eta beste testuinguru batzuetako azterlanetako datuekin. Pertsona ekonomikoki ahulenek jarduera fisiko gutxiago egiten dute. Pertsona aktiboei dagokienez, ibiltzea, igeri egitea eta bizikletaz ibiltzea dira, jarduera aerobikoekin eta kirolekin batera, jarduera nagusiak. Jarduera fisikoa egiten dutenen artean, ibiltzea eta jarduera aerobikoak nagusitzen dira; adibidez, gimnasia eta aerobica. Igeriketa, futbola, txirrindularitza eta bizikleta edo mendiko bizikleta ere lehentasunezko jarduerak dira jarduera fisikoa egiten duten EAEko biztanleentzat. 4-18 urteko adin-tartean, jada aktibo direnen artean, talde-kirola, dantza, ibiltzea edo paseatzea eta bizikleta eta igeriketa nabarmentzen dira.

27

EAEko populazioaren gehiengo handi batek jarduera fisikoa bere kabuz eta aire zabalean egiten du. Gehienek nahiago dute kirol-jarduera beren aldetik egin (% 63), klub/gimnasio pribatu batean (% 21) edo udal-kiroldegi batean (% 9) jarduera gidatua egin baino. Egiten den lekuari dagokionez, aukerarik ohikoena aire zabalean da (% 36), sarbide mugatuko instalazio publikoen (% 24), klub/gimnasio pribatuen (%21) edo sarbide irekiko instalazio publikoen (% 12) aurretik. Azkenik, inkestako kirolarien % 48k dio kirola jendearekin egiten duela, eta % 32k bakarrik egiten duela. Populazioak instalazio-sare egoki bat dagoela irizten dio. Bere ingurune hurbileneko kirol-instalazioen eskaintza egokia dela irizten dio % 49k. Nolanahi ere, datozen urteetan eraiki beharreko lehentasunezko instalazioak igerilekuak, kiroldegiak, bidegorriak eta gimnasioak dira. Atzerritarrek bertakoek baino jarduera fisiko gutxiago egiten dute. EAEn, gizon atzerritarren % 19k eta emakume atzerritarren % 12k adierazi zuen gomendioetatik gertu dagoen asteko maiztasunarekin egiten dutela jarduera fisikoa. Gaur egun ez dago daturik minusbaliatuek egiten duten jarduera fisikoaren mailari buruz. Europako batezbestekoa baino gehiago ibiltzen gara oinez, baina bizikleta askoz gutxiago erabiltzen dugu. Ibilgailu partikularra gero eta gehiago erabiltzeko joera badago ere, EAEko biztanleek Europako herritarren batezbestekoak baino joera handiagoa dute joanetorrietarako garraio-sistema ez-motorizatuak erabiltzeko: garraio-sistema ezmotorizatuen bidezko joan-etorri erregistratuen % 42,3tik, % 41,4 oinez egiten da, eta % 0,9, bizikletaz. Europarrek, ordea, gehiago erabiltzen dute bizikleta joanetorrietarako (% 9). Jarduera fisikoari buruzko datu espezifikorik ez izan arren, ez behintzat Aktibilin eman zaion ikuspegiarekin, oro har esan, genezake Euskadin populazioaren ehuneko handi bat dagoela, ekimen honetan gomendatzen diren jarduera fisikoaren mailetara iristen ez dena, eta, beraz, etekin onuragarria atera diezaiokeena jarduera fisikoa egitea sustatzeko eta jokabide sedentarioa mugatzeko ekintza erabakigarri bati. Aktibiliri egindako ekarpenetan azpimarratzen da ekimenari diagnostiko zabalago bat gehitu behar zaiola, Aktibiliren zentzuarekin eta filosofiarekin bat etorriko dena. Aktibiliren erronketako bat da proposamen hori, hau da, haren xedearekin bat etorriko diren datuak ateratzeko ikerketan egin behar diren aldaketak egitea.

28

JARDUERA FISIKOAREN SUSTAPENAREN DIAGNOSTIKOA

Jarduera fisikoaren azpiatalari dagokion informazioa, 2002-2010 Osasun Plana. Euskadirako Osasun Politikak planaren ebaluazio-txostenean bildutakoa, jaso da atal honetan. Ebaluazio-txostena, Euskadiko zenbait eragilerekin elkarlanean egina, bi esparru hauei buruzkoa da: jarduera fisikoarekiko sentsibilizazioa eta haren sustapena eta jarduera fisikoa egitearen sustapena, eskola-eremuan.

Jarduera fisikoa egitearekiko sentsibilizazioa eta haren sustapena. Zer egin da? Biztanleria jarduera fisikoa egiteaz sentsibilizatzeko komunikazio edo marketin sozialeko ekimen espezifiko garrantzitsurik ez da detektatu EAEren esparruan. Tokiko ekintzak egin dira, puntualak; esaterako, hitzaldiak, jardunaldiak, kongresuak eta ekintza akademiko eta prestakuntzakoak osasunaren eta kirolaren alorreko profesionalentzat Nabarmendu behar dira Oinez Bizi programaren barruan Bilbon egindako herri-ibilaldiak, Donostian Zure Osasunagatik azokaren esparruan egindako ekintzak eta Irungo Sasoian kanpaina. Zenbait administraziok Kirola egiteko 25 arrazoi liburuxka argitaratzeak eta banatzeak ere osasunerako jarduera fisikoarekiko sentsibilizazio-ekintzak sortu zituen. Era berean, zerbitzuen eskaintzarekin (udalen kirol-eskaintza, eskola-kirola) bereziki lotutako komunikazio-ekintzak egin izan dira. Jarduera fisikoa eta kirola egitea sustatzeari dagokionez, aipatu beharra dago erakunde autonomikoetatik, EAEko gainerako administrazioekin elkarlanean, sustatu diren Kirolaren Euskal Planak (2003-2007) eta Bizitza Osasungarrirako Estrategiak (2008) eskaini duten esparru orokorra. 2010ean, Aktibili prestatzeko proiektuari ekin zitzaion. Lurralde mailan, eskola-kiroleko programak eskaintzea, kirol-ekipamenduak finantzatzea eta kirol federatuaren eta guztientzako kirolaren alorreko diru-laguntzen programen bidezko sustapena izan ditu ardatz nagusiki foru-aldundien ekintzak. Jarduera fisikoa eta osasuna lotzen dituzten programa espezifikoak detektatu dira: dibulgazio-ekintzak, gidak, doako mediku-azterketak (Bizkaia). Toki-erakundeei dagokienez, kirol-zerbitzuak eta -azpiegiturak eskaintzeko ahalegin berezia egin da udalerrietatik. Udalak kirol-eskaintza antolatuaz, batez ere, kanpainen bidez, eta kirol-esparruen eta -ekipamenduen eraikuntzaz eta kudeaketaz arduratu dira. Era berean, kirola sustatzeko bitarteko ekonomikoak bideratu dituzte, kirolklubentzako (gehientsuenak, federatuak) diru-laguntzak, kasu.

29

Osasun Sailak tokiko erakundeentzako diru-laguntzen lerro espezifiko bat ireki zuen 2010ean, jarduera fisikoa sustatzeko jarduerak egiteko. Gipuzkoako Osasun Publikoko Zuzendaritzak autonomia-erkidegorako zenbait programa garatu ditu, laneko ingurunean bizimodu aktiboa hedatzeko eta udaletako osasunaren sustapenaren diagnosia egiteko. Osasun Planaren helburuei dagokienez, 2002an Irunen abiarazitako osagai anitzeko Sasoian programa, osasunerako jarduera fisikoaren ikuspegi espezifikoa duena, aipatu behar da. Jarduera fisikoaren sustapenaren alorrean jakintza-alorren arteko elkarlana uztartzeko erreferente bat den Ohituraz aldatu erkidegoko programa jarri zen abian 2010ean. Bestalde, oinez eta bizikletaz ibiltzea errazteko ekimenak garatu dira. Hala, ibilbide batzuk ibilbide edo bide osasungarri gisara prestatu dira, eta bidegorrien sarea handitu da. Alor horretan, nabarmentzeko moduko ekimenak detektatu dira, batez ere, EAEko hiru hiriburuetan, oinarrizko azpiegiturez hornitzeko ekintzak ez ezik, araudiak, bizikletak uzteko tokiak, alokatzeko sistemak, behatokiak eta abar sortzeko ekintzak ere barne hartzen dituztenak. 2002tik 2010erako denboraldian, jarduera fisikoa sustatzeko beste ekimen batzuk ere erregistratu dira, osasun-zerbitzuak inplikatu dituztenak eta osasun-zerbitzuen erabiltzaileak jarduera fisikoa egiteko zerbitzuetara bideratzea barne hartzen dutenak, gehientsuenak. Nabarmentzekoak dira, halaber, Irunsasoi, Oinez bizi, Preskribatu Bizitza Osasungarria eta Gasteizko Udaleko Patologia Kronikoarentzako Arreta Zerbitzua. EAEko unibertsitateek kirol-zerbitzuak dituzte. Zerbitzu horiek ikasleei jarduera fisikoa egiten hasteko erraztasunak ematen dizkiete, bertako eskaintzaren bidez edo hirugarrenen bidez. Kirol-elkarteen ehunak, oro har, kirol federatuarekin eta publiko batez ere gaztearekin estu lotutako kirol-eskaintzari eusten dio. Nabarmendu behar da herri-probek lortutako eragina, pertsona asko jarri baitute jarduera fisikoa egiten. Programa zehatzen bidez jarduera fisikoa egiteko beharrei gertutik erantzuten dieten beste elkarte batzuk ere badaude: auzokoak, kultur elkarteak, gaixoenak, emakumeenak, minusbaliatuenak eta abarrenak. Aparteko aipamena merezi dute, bereziki sedentarioa den populazio-talde batean duten eraginagatik, zenbait udalerritan herri-lasterketen inguruan sortu diren emakume-taldeek. Kirol-zerbitzuetako enpresak euskal populazioaren sektore bati eskaintzen dizkiete zerbitzuak.

30

Erabilitako estrategiak Esparru-planak eta -estrategiak prestatzea. Autonomia-erkidegoko programak garatzea. Lan-ingurunean bizitza aktiboa hedatzea. Udalerrietan osasunaren sustapenaren diagnosia egitea Kirol-esparruak eta -ekipamenduak egitea eta hobetzea. Oinez eta bizikletaz ibiltzeko azpiegiturak egitea eta hobetzea. Diru-laguntzen bidez bitarteko ekonomikoak ematea. Kirol-zerbitzuen eskaintza. Marketin sozialeko kanpainak egitea. Prestakuntzako eta komunikazioko ekintzak garatzea. Eragileak Eusko Jaurlaritza. Foru-aldundiak. Udalak. Unibertsitateak. Kirol-klubak. Kirolaren alorrekoak ez diren beste elkarte batzuk. Kirol-zerbitzuen enpresak. Erakunde profesionalak Jardueraren ahuleziak eta mehatxuak Zailtasun terminologikoak (jarduera fisikoa/kirola). Jarraibide argirik gabeko diru-laguntzen deialdiak egitea, osasunerako jarduera fisikoaren helburuari dagokionez. Ekintzarako esparru orokor bat ez izatea. Ekimen bakartuak, komunitateko gainerako eragileekin koordinatu gabeak, izatea. Komunitateak sortzen dituen ekimenei sostengu eta babesik ez ematea. Programak zabaltasun handiagoz garatzeko behar besteko finantziaziorik ez izatea. Programek jarraitutasunik ez izatea, abiarazi eta bertan behera datozelako edo epe laburretik harago iraungitzen direlako. Mezuekiko harmen eta jarduera fisikoarekiko atxikimendua. Diru-laguntzak jasotzen dituzten elkarte edo erakundeek laguntza horiekiko menpekotasun handiegia izatea. Indarrak/aukerak Garraio aktiborako aukera gehiago. Ekimen berritzaileak sartzeko aukera izateko laguntza-deialdiak egitea. Antolatzeko, partaidetzako eta aliantzak egiteko era berriak sortzea ekimenak garatzeko. Administrazio batzuk aldatzeko prest egotea. A+D Plana eta Aktibili abian izatea. Departamentuen artean koordinatzeko aukera berriak izatea. 31

Osasun- eta lan-inguruneak jarrera irekia izatea bizimodu aktiboarekiko. Ekintzak ingurune hurbilenera egokitzea. Ekimenak koordinatzeko komunitateko solaskideak identifikatzea.

Jarduera fisikoa egitearen sustapena, eskola-eremuan. Zer egin da? Lehenbizi aipatu behar da Gorpuz Hezkuntzaren gutxieneko ordutegia eta erreferentziazko ordutegia murriztu direla Euskal Autonomia Erkidegoan, eta hori atzerapausoa izan dela. Osasun eta Hezkuntza sailen arteko erabakiari esker, urtero diru-laguntzak eman zaizkie osasunaren sustapenarekin eta heziketarekin lotuta unibertsitateaz kanpoko irakaskuntzako ikastetxeetan egindako proiektuei, eta, hala, hainbat proiektu espezifiko gauzatu dira, asko eta asko jarduera fisikoaren sustatzen dutenak. Azterketa-aldiaren azken urteetan, Hezkuntza Sailak Berritzeguneko Gorputz Hezkuntzako aholkulariaren figura sortu zuen; horren ondorioz, jarduera fisikoari buruzko mintegiak sortu dira, eta EAEko zenbait tokitako irakasleek parte hartu dute haietan. Bestalde, eskola-kirolaren euskal ereduak oraindik ere desberdintasun nabarmenak ditu lurralde batetik bestera, eskola-kirolari buruzko 125/2008 Dekretuaren bidez integraziorako ahalegin bat egin den arren. Nolanahi ere, foru-aldundiek eskolakiroleko urteko programak prestatu dituzte. Programa horiek lehiaketako prestakuntza- eta jolas-jarduerak, errendimendu-kirolaren hastapeneko jarduerak, jarduera erabilgarriak eta sustapenekoak barne hartzen dituzte, eta parte-hartzaile ugari izan dituzte. Arabako Foru Aldundiak eskola-garraioaren eta mediku-azterketen sistema antolatzen eta finantzatzen du, eta 2010ean, diagnosi-azterlan bat egin zuen, jarduteko helburuak zehazteko abiapuntu izan dena. Gipuzkoako Foru Aldundiak kirol anitzeko oinarrizko programari eutsi dio; aipatutako dekretua argitaratu eta gero, klubetako kirol-eskolek ematen dituzten irakaskuntzak erregulatzen dituzten arauak berraztertzen aritu da; eta programaren analisi-azterketa egin du. Bizkaiko Foru Aldundiak berrikuntzak sartu ditu jarduera ez-lehiakorren bidez, kluben esku egon ohi den eredu batean ikastetxeek parte-hartze handiagoa izatea bultzatu du, eta emakumeen parte-hartzearen aldeko diskriminazio positiboa egiten du ematen dituen laguntzetan. Gipuzkoako eta Bizkaiko foru-aldundiek, epealdi horretan, azterketak egin dituzte emakumeen parte-hartzearen baldintzatzaileei eta parte-hartzea areagotzeko balia daitezkeen estrategiei buruz. Gazteen artean (12-18 urte) kirola sustatzeko Gipuzkoako Foru Aldundiaren GKP plana denbora-tarte horretan jarri da martxan, eta ahalegin nagusiak kirol-modalitate zehatz batzuetako taldeen kopurua

32

handitzera bideratu ditu. Hiru aldundiek urtero ematen dituzte eskola-kiroleko programak garatzeko laguntzak. Eskola-kirola ez da guztiz integratu hezkuntza-ingurunean; hezkuntzako erakundeek kanpo-ekintzatzat hartzen dute. Donostiako Udalak ikastetxeentzako laguntza-programa bat abiarazi zuen 2010ean, ikastetxeetako kirol-proiektuak idazteko, eta dohainik lagatzen dizkie kirolinstalazioak talde bereziei. Gipuzkoako udal gehientsuenek bezala, eskola-kiroleko programarekin elkarlanean aritzen da igeri egiten ikasteko sustapen-kanpainan eta jarduerak egiteko instalazioen lagapenean. Gasteizko Udala Arabako Foru Aldundiarekin elkarlanean aritu da jarduera integratzaileagoak, ez soilik kirol-jarduerak, barne hartuko dituen eskola-kirolaren eredu berri bat abiarazteko. Proiektu hori proiektu pilotu gisa dago Kiroletako Kontseilu Gorenaren A+D Planean. Tokiko erakundeek sostengu ematen diete ikastetxeen curriculumeko eta curriculumetik kanpoko jarduerei instalazioak uztearen, kanpainen eta nagusiki kirolaren alorrekoak diren zerbitzu zehatz batzuen bidez. Eskola-adinean egiten den jarduera fisikoaren diagnostikoa osagai anitzeko estrategien bidez (komunikazioekintzak barne) egiteko eta hura hobetzeko tokiko proiektuak detektatu dira. Udal batzuek , halaber, kirol-teknikariak profesionalizatzea aukeratu dute irakaskuntzaren kalitatea hobetzeko neurritzat. Etxetik eskolara joateko garraio aktiboko proiektu bakan batzuk, non ikasleak eta gurasoak inplikatzeko ahalegina egin baita, sortu dituzte zenbait udal eta ikastetxek. Tokiko erakundeetan, udal, kirol-zerbitzuetako enpresa, kirol-klub eta beste elkarte batzuek eskola-adineko haur eta gazteentzako ariketa egiteko zerbitzuen eskaintzak detektatu dira. Kasu gutxitan konektatu da eskaintza hori ikastetxeekin. Gipuzkoako Osasun Publikoko Zuzendariordetzak jarduera fisiko ez-lehiakorra eta garraio aktiboa sustatzeko zenbait proiektu dinamizatu ditu ikastetxeekin elkarlanean. Zenbait elkartek (federazioak, klubak, fundazioak) kirol egokituaren sustapen-lanak egin dituzte ikastetxeekin elkarlanean.. Zuzenean edo hirugarrenen bidez lehiaketa- eta jolas-zerbitzuak eskaintzen dituzten kirol-zerbitzuak dituzte EAEko unibertsitateek. Euskadiko kirol-erakunde batzuek kirol-zerbitzuak kontratatzeko deskontuak eskaintzen dizkiote unibertsitatepopulazioari. Hezkuntza-esparruan ez da detektatu kirol-eremuak hornitzeko edo hobetzeko berariazko planik. 33

Erabilitako estrategiak Eskola-kiroleko urteko programak onartzea eta finantzatzea. Garraio aktiboa sustatzea. Diru-laguntzen bidez bitarteko ekonomikoak ematea. Eskolaz kanpoko ordutegian jarduera fisikoa eta kirola egiteko zerbitzuak eskaintzea. Eskola-ordutegian jarduera fisikoa eta kirola egiteko zerbitzuak eskaintzea. Prestakuntzako eta komunikazioko ekintzak garatzea. Diagnosi-azterketak egitea. Kirol-instalazioak erabiltzeko lagatzea. Ikastetxearen esparruan osagai anitzeko proiektuak garatzea. Laguntzak emateko diskriminazio positiboa egiteko faktore zuzentzaileak sartzea. Jarduera fisiko ez-lehiakorrak sustatzeko programak garatzea. Kirol egokitua sustatzeko ekimenak garatzea. Eragileak Eusko Jaurlaritza. Foru-aldundiak. Udalak. Ikastetxeak. Unibertsitateak. Kirol-federazioak eta -klubak. Kirol-zerbitzuen enpresak. Kirolaren alorrekoak ez diren beste elkarte batzuk. Guraso-elkarteak. Gorputz-hezkuntzako irakasleak. Eskola-kiroleko koordinatzaileak. Kirol-teknikariak. Jardueraren ahuleziak eta mehatxuak Jarduerak orokortzeko bitarteko ekonomiko mugatuak izatea. Osasun eta Hezkuntza sailen inplikazioa txikia izatea. Hezkuntza-komunitateak inplikazio txikia izatea, oro har. Laguntza ekonomikoek inpaktu mugatua izatea. Proiektuak desberdinak izatea kalitateari, kopuruari eta iraunaldiari dagokienez. Ikastetxe bakoitzean ari diren pertsonekiko menpekotasuna handiegia izatea. Eragile guztiak inplikatu behar izatea. Abiarazten diren proiektu berritzaileek jarraitutasunik ez izatea. Eskaintzaren ardatza jarduera lehiakorra izatea, eta jarduera ez-lehiakorretan parte hartzeko aukera gutxi eskaintzea. Eskola-kiroleko irakaskuntzaren egitura borondatezko lanean oinarrituta egotea. Hezkuntza Sailak Gorputz Hezkuntzari gero eta garrantzi txikiagoa ematea curriculumean. Indarrak/aukerak 34

Ikastetxeak osasuna sustatzen duten erakundetzat hartzea. Ikastetxeak Agenda 21en inplikatzea. Xede-populazioaren harmena. Eskola-adinean jarduera fisikoa egitea orokortzeko aukera izatea. Udalerrietako programetan sartzea. A+D Plana eta Aktibili abian izatea. Departamentuen artean koordinatzeko aukera berriak izatea. Aldundiak aldaketaren alde izatea. Jarduera fisikoa eta kirola sustatzean heziketa-etapak lehenesteari sostengu soziala ematea. Jarduera fisikoak eta kirolak pertsonen gizarteratzeari ekarpena egitea. Irekitako lerroetatik diru-laguntzak jasotzeko aukera izango duten ekimen berriak sartzeko aukera egotea. Eskola-koordinatzaileek eta talde bereziei laguntza emateko erakundeetako ordezkariek ilusioa izatea eta inplikatzea.

35

XEDEA, IKUSPEGIA ETA HELBURU OROKORRAK.

Xedea
Aktibili EAEko gizartearen ekimen bat da, jarduera fisiko erregularra areagotzeko eta pertsonek jarduera sedentarioetan igarotzen dugun denbora murrizteko, eta, hala, EAEko herritarren osasuna eta bizi-kalitatea hobetzeko xedea duena. Xede hori betetzeko, garrantzitsuak dira: Pertsonetan: Jarduera fisikoaren gomendioak ezagutzea, jarduera fisiko erregularra egiteko jarrerak hobetzea, nahikoa aktiboak diren herritarren kopurua areagotzea eta horri eustea, eta jarrera sedentarioetarako erabiltzen dugun denbora murriztea. Gizartean: Gizarte-mugatzaileak onartzea eta jarduera fisikoa egiteari eta jokabide sedentarioa mugatzeari sostengu soziala ematea, eta jarduera fisikoa egiteko aukerak sortzea, jarduera fisikoa egiten hasteko eta haren onuraz gozatzeko aukera-berdintasuna sustatzeko. Ingurune fisikoan: Jarduera fisikoa egitea errazten duten eremuak izatea hirian eta inguruetan, kirolinstalazioetarako sarbidea izatea, eta garraio aktiborako azpiegitura egokia izatea.

Ikuspegia
Euskadin lortu dugu egunero jarduera fisikoa egiteko aukera erraztea herritarrei. Europako herrialderik aktiboenen maila berekoa da Euskadiko populazio aktiboaren maila, eta pertsonak sedentario egoten diren denbora murriztea lortu dugu.

36

Helburu orokorrak

1. Populazio behar bezain aktiboaren ehunekoa handitzea (dokumentu honetan ezarritako jarduera fisikoaren gutxieneko gomendioak betez), 2022an gaurko mailekiko % 20ko gehikuntza lortzeraino. Hori lortzeko, jarduera fisikoaren aldeko jarrera adierazten duten pertsonen ehunekoa handitu beharko da, eta, halaber, jarduera fisikoa egiten hasteko oztopoen pertzepzioa gutxitu beharko da. Era berean, Aktibiliren ezarpena eta garapena monitorizatu eta ebaluatu beharko dira. 2. Populazioak egunean zehar jarduera sedentarioei eskaintzen dien denbora laburtzea eta jarduera sedentarioetan, esaterako eserita edo telebistaren, ordenagailuaren eta abarren aurrean, luze egotea saihestea (ezarritako gomendioen arabera). 3. Jarduera fisikoa egitea errazten eta sustatzen duen ingurune fisiko natural eta eraikia sortzea. 4. Jarduera fisikoa egitearen eta jarduera sedentarioak irautearen gizarteko mugatzaileen eraginaren ondoriozko desberdintasuna gutxitzea. 5. Jarduera fisikoaren aldeko sektorearteko ekintza sustatzea, integrazioan oinarrituta, hau da, Aktibili eta sektore guztiek egin beharreko esku-hartzeak batera definituta. Horretarako, ezinbestekoa da sektorearteko elkarlaneko mekanismoak garatzea, batez ere tokikoak. 6. Aktibiliren barruan garatzen diren proposamenetan eta esku-hartzeetan herritarrek, bizitzako etapa desberdinetan eta beren bizilekutik, lantokitik eta aisialditik, parte hartzea kontuan izatea. 7. Esku-hartze egonkorrak eta iraunkorrak, euskal populazioaren sektoreentzakoak, jarduera fisikoa egiteko aukerak sortuko dituztenak, arreta berezia pertsona ez-aktiboetan jarriko dutenak, diseinatzea eta gauzatzea.

37

PRINTZIPIO GIDARIAK
Zenbait erakundek jarduera fisikoaren planak abiarazteko gidak egin dituzte, ekintzarako printzipioak ezartzen laguntzeko bitartekoak eskaintzen dituztenak. Lan horietan ematen den informazioa oinarritzat hartu eta Euskadiren errealitatera egokitu dugu, Aktibili ekimena gidatuko duten jarraibideak finkatzeko. 1. Jarduera fisikoaren kontzeptua zentzu zabalean erabiltzea. 2. Jarduera fisikoaren banakako, gizarteko eta ingurune fisikoko mugatzaileak aztertzea. 3. Sarean lan egitea. 4. Generoen araberako kontua. 5. Zerbitzuak eta jasangarritasuna berriz orientatzea. 6. Oinarrian pertsonak dituena. 7. Pertsonak, beren ingurune hurbilean. 8. Ikerketaren eta sustapenaren artean segida egotea. 9. Egin daitekeen guztia baino gehiago, eraginkorra eta lehentasunezkoa dena. 10. Dagoen ebidentziarik onenean oinarritua eta euskal gizartearen ezaugarri berezietara egokitua.

1.

Jarduera fisikoaren kontzeptua zentzu zabalean erabiltzea.

Pertsonei beren bizimoduan jarduera fisikoa egiteko ohitura sartzeko aukerak identifikatzen laguntzen dien esku hartzeko estrategia bat da, berez, jarduera fisikoaren kontzeptua zentzu zabalean erabiltzea. Kasu honetan, Aktibilin gomendatzen diren gutxieneko mailak lortzen laguntzen duten jarduera fisiko mota guztiak aintzat hartuko dira, eta, bereziki, populazioaren sarbide unibertsala ahalbidetzen dutenak. Besteak beste, hauek: Mugikortasun aktiboa. Oinez, bizikletaz, mugikortasun aktiboko beste modu batzuk. Eguneroko bizitzako jarduera fisikoak. Jarduera fisikoa, hezkuntza-esparruan, eskola-orduetan eta eskola-orduez kanpo. Jarduera fisikoa, lan-esparruan. Jarduera fisikoa, aisialdian: bat-batekoa edo gidatua, egituratua edo librea, ariketa fisikoa eta kirol-jarduera. Jarduera fisikoa egiteko ingurune fisikoak eskaintzen dituen aukerak.

38

2.

Jarduera fisikoaren banakako, gizarteko eta ingurune fisikoko mugatzaileak aztertzea.

Jokabide aktiboa eta jarduera sedentarioa saihesten duena aldatzen eta iraunarazten zaila da, batez ere, aldaketa1 sustatzen edo errazten ez duten inguruneetan. Faktore eragileak eta mugatzaileak daude; horietako batzuk pertsonari egotz dakizkioke, baina beste batzuk gure ingurune fisiko eta sozialetik datoz. Ikuspegi horretatik, osasunaren alorrean2 eta jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren alor espezifikoan3,4 gero eta interesgarriagoa bilakatu den esparru teoriko egoki bat eskaintzen du eredu sozioekologikoak. Esparru kontzeptual hori beste teoria batzuen ekarpenekin, esate baterako eredu Transteorikoaren5, Kaosaren eta sistema dinamikoen teoriaren6 edo Bizitzaren ibilbidearen7 (Lifecourse) ereduaren ekarpenekin, osatzen da Aktibilin. Pertsonek jarduera fisikoarekiko dituzten jarrera eta jokabideetako etapak identifikatzea lagungarri izan daiteke Aktibili ezartzeko eta ebaluatzeko. Halaber, uste dugu gizabanakoaren eta inguruneko eragileen arteko harremana ez dela egoera estatikoan gertatzen, eta bilakaera ere ez dela lineala; hots, jarduera fisikoa edo jarduera sedentarioa alda dezaketen gertakariak eta inguruabarrak izaten direla. 3. Sarean lan egitea.

Jarduera fisikoa eraginkortasunez sustatzeko, honela lan egin behar dugu: - Zeharrean, jarduera fisikoarekin lotutako bizimodu osasuntsuak sustatu nahi dituzten alorrak eta sailak inplikatuz. - Bertikalean, mikro, meso eta makro mailetan lan eginez. - Erakunde artean, tokiko, lurraldeko eta autonomia-erkidegoko administrazioen lana koordinatuz. - Komunitarioan, pertsonen hurbileko inguruneetatik modu integralean esku hartuz. 4. Generoen araberako kontua.

Jarduera fisikoaren alorreko emakumeen eta gizonen arteko berdintasuna zeharkako elementu bat da Aktibiliren garapenean. Jarduera fisikoaren alorreko parte-hartze mailetan, jarduera fisikoa egiten hasteko baldintzetan eta jarraitutasunean emakumeen eta gizonen artean desberdintasunak daudela egiaztatu da. Aktibilik EAEko Emakumeen eta Gizonen Berdintasuna Sustatzeko V. Planarekin8 bat etortzea izan behar du xede, bai berdintasunaren aldeko gobernantza hobetzeko proposatutako zeharkako neurriekin, bai emakumeen jabekuntza eta balio-aldatzeari eta erantzunkidetasunezko antolakuntzari buruz ezarritako neurriekin. Horri dagokionez, neurriak hartu dira generoaren ikuspegia prozesu metodologikoan (landinamiken diseinua eta garapena) zein esku hartzeko etorkizuneko proposamenen edukian gehitzea bermatzeko. 39

5.

Zerbitzuak eta jasangarritasuna berriz orientatzea.

Torontoko9 Jarduera Fisikoaren Gutunaren jarraibideari segituz, komunitatean lehendik dauden bitartekoak birbideratzeko eta koordinatzeko ahalegin berezia egin nahi da, esku hartzeko lehentasunezko estrategia-lerro gisara. Gure ustez, jarduera fisikoaren alorreko eragileen, zerbitzuen eta aukeren joste-prozesu bat aurrerapauso handia izan daiteke: orientazio- eta laguntza-zerbitzuen konexioa, osasun-zerbitzuen eta jarduera fisikoaren alorreko zerbitzuen koordinazioa, minusbaliatuentzako arretazentroen eta jarduera fisikoaren alorreko zerbitzuen koordinazioa... Garrantzitsua da, halaber, Aktibilitik sustatzen diren proiektuak etorkizunean errepikatzeko edo berriz bideratzeko modukoak eta jasangarriak izatea. Proiektuak garatzeko esperientzia pilotuak abian jartzeak jakintza gehitzen du eta programak sartzen laguntzen du. Horrez gain, euskal populazio osora hedatzea hasieratik bertatik aintzat hartzea behar dugu, era horretara, esku-hartze estentsiboak egitera iristeko. Nazioarteko erakundeen iritziz, eraginkorrak izateko, lehendik dugun 9,10 jakintzatik abiatutako ekintza behar dugu. 6. Oinarrian pertsonak dituena.

Aktibilik pertsonak ditu ardatz. Biztanleek ekimenaren garapenean parte hartzea xede duten neurri metodologikoak hartu dira. Hala, profesional ospetsuen lankidetzari esker eta literatura zientifikoa berrikustearen bidez lortutako iritzi adituaren eta biztanleek beren esperientziari, oztopoen pertzepzioari eta hobetzeko aukerei buruz duten diskurtsoaren arteko bat-egiteari bidea eman nahi zaio. Pertsonek jarduera fisikoari buruz adierazten dituzten bizipenetatik gertu egon behar du gure gizartea eta gure ingurunea aldatzeko eta jarduera fisikoaren aldekoagoa egiteko ahaleginak. Bestela, erredukzionismoan eror gaitezke, eta indarrak jada aktiboak diren pertsonetara bideratu, edo ondoen ezagutzen dugunera edo egiten dakigunera bideratu11, adibidez. 7. Pertsonak, beren ingurune hurbilean.

Pertsonak beren hurbileko ingurunean ohi bezala moldatzea du xede Aktibilik proposatzen duen esku hartzeko ereduak, betiere haien egoerak ahalbidetzen badu. Pertsonak komunitatean lehendik dauden hurbileko bitartekoetara bideratzeko eragileen eta erakundeen arteko koordinazio-protokoloak lehenestea dakar horrek. Saihestu behar da zerbitzu berriak sortzea bitarteko hori badagoenean eta populazioarentzat irisgarri denean. Patologiari dagokionez, fase akutuan dauden edo ingurune hurbileko zerbitzuetan ez integratzea aholkatzen duen egoera batean dauden pertsonak zainketa eta errehabilitazioko zerbitzu espezifikoetara bideratzea lehenetsi behar da. Gainerakori dagokionez, beren herrian edo auzoan integratzea eta jarduera fisikoa egitera 40

berdintasunezko baldintzatan eta gainerako herritarren eskubide eta betebehar berberekin heltzea erraztu behar da. Horretarako, beharrezkoa izango da jarduera fisikoaren eskaintzaren ardura duten profesionalak eta boluntarioak osasunerako jarduera fisikoaren alorrean trebatzea. 8. Ikerketaren eta sustapenaren artean segida egotea.

Arrakastaren gako nagusietakotzat identifikatu da osasunerako jarduera fisikoa sustatzeko Finlandiako ereduan. Euskadin ireki beharreko prozesu bat dela deritzogu, eta alderdi hauek hartzen ditu: . Euskadin jarduera fisikoari buruz egiten den ikerketaren mapa diseinatzea. Zein ari den ikertzen, zertaz, zer sinergia-aukera dauden haien artean . Euskadin jarduera fisikoa sustatzen paper bat izan dezaketen eragileak jabetzea ohitura aktiboen sustapenean duten paperaz. . Ikertzaileen eta sustatzaileen arteko koordinazioa handitzea, jarduera fisikoari buruzko Euskadiko ezagupenak mugitzeko, betiere ikerketak jarduera fisikoaren sustatzaileen beharrekin eta haien eguneroko errealitatearekin konektatzeko eta funtsezko alderdiei buruzko adostasunak lortzeko. . Jakintzak aplikatzea, ekintzaren bidez pertsonentzako onurak sortzeko. 9. Egin daitekeen guztia baino gehiago, eraginkorra eta lehentasunezkoa dena.

Aktibiliren proposamenaren helburua ez da Euskadin jarduera fisikoaren alorrean egin daitekeen guztia jasotzea. Ez da soilik ideia-jasa bat. Aitzitik, Aktibiliren indarraldian (hamar urte) bideragarriak izan daitezkeen neurrietatik ohitura aktiboak hartzen eta haiei eusten eta jokabide sedentarioa saihesten eragin berezia izan dezaketenak lehenesteko fase bat proposatu nahi da. 10. Dagoen ebidentziarik onenean oinarritua eta euskal gizartearen ezaugarri berezietara egokitua. Jarduera fisikoa sustatzeko esku-hartze eraginkorrei buruz dagoen ebidentzia berri samarra da tabakoari edo nutrizioari buruz dagoenarekin alderatuta 4, baina eraginkorrak izan daitezkeen ekintzen gida bat osatzen hasi da behintzat. Gaur egun, jarduera fisikoari buruzko ebidentzia-iturriak ditugu eskura zenbait alorretan, esaterako osasunerako jarduera fisikoaren onuren, dosiaren eta erantzunaren arteko erlazioaren eta jarduera fisikoa egiteko gomendioen, jarduera fisikoaren mugatzaileen eta jarduera fisikoa sustatzeko estrategia eraginkorren alorretan. Jakintza hori alor horretan ikertzeko tradizio handia duten herrialdeetan sortu da, gehienbat; litekeena da herrialde horien ezaugarriak Euskadikoekin bat ez etortzea,

41

eta, horrexegatik, jardutean aintzat hartu beharko dira gure ingurunera egokitzeko beharrezko egokitzapenak. Beste alde batetik, esku hartzeko planen garapenaren alorreko gidetatik eta esperientzietatik datozen gomendioetan eta berrikuspenetan oinarritutako irizpideei erantzuten diete Aktibiliko Ekintzarako esparrua dokumentu honen diseinuak eta edukiak.

42

JARDUERA FISIKOAREN MUGATZAILEAK

ETA

JOKABIDE

SEDENTARIOAREN

Zergatik ez du jarduera fisikorik egiten pertsona batek? Jende gehienak osasunarentzat ona dela irizten dion arren, zergatik populazioaren erdiak ez du jarduera fisikorik egiten? Era berean, zer faktorek eragiten du pertsonak eserita luze egotea? Zein dira pantaila baten aurrean (telebista, ordenagailua, bideojokoak) horrenbeste denbora ematea eragiten duten faktoreak? Pentsa daiteke gaur egun dauden bitartekoak eta inguruneak eskaintzen dizkigun aukerak egonda Euskadin jarduera fisikorik egiten ez duenak nahi ez duelako dela. Pentsaezina da, halaber, populazio guztia iristea gomendatzen diren gutxienekoetara; pertsona askoren kasuan, jarduera fisikoa ez da haien bizitza-proiektuan sartzen. Pertsonei banakako faktoreen1 ikuspegitik arreta emateko ohituraren ondorio dira gogoeta horiek. Osasun Publikoak agerian utzi du osasuna, gaixotasuna eta hilkortasuna ere bizi-ohitura osasuntsuak, jakina argiro lotuta daudela, banakako faktoreekin ez ezik, gizarte-, ekonomia- eta egitura-faktoreekin ere1,2,3,4. Alferrik heziko ditugu pertsonak portaera osasungarriak hartzen, ingurunea lagungarria ez bada. Ikuspegi hori txertatzen ez badugu, litekeena da eragin erabakigarri batzuk ikusezin geratzea edo behar bezala kontuan ez hartzea. Jarduera fisikoa egiteko eta ez egiteko jokabideak faktore eragileen sare konplexu batek baldintzatzen ditu; faktore horiek mugatzen dute pertsona bat, talde bat edo komunitate bat fisikoki aktiboagoa izatera edo ez izatera5. Jarduera fisikoa sustatzeko eredu sozioekologikoa aplikatzearen ondorioz, azken bi hamarkadetan zenbait erreferentzia sortu dira, jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren6 baldintzatzaile gisa zer faktore eragiten ari diren zehazteko lagungarriak izan daitezkeenak.
6. Irudia. Jarduera fisikoaren mugatzaileak.

Ingurune fisikoa

Jarduera fisikoa eta bizitza aktiboa

Gizartea

Aldatu ezin diren faktoreak (genetika, adina, sexua, klima, geografia)

Iturria: Egokitua Dahlgren (61)

43

Aktibilin, eredu sozioekologikoaren zenbait aplikazio aztertu eta gero, hiru mugatzaile-mota hauek hartu ditugu erreferentziatzat: ingurune fisikoko eta gizarteko mugatzaileak eta mugatzaile indibidualak. Jarduera fisikoa eta/edo jokabide sedentarioa errazten duten edo zailtzen duten ingurune eraikiko eta ingurune naturaleko faktore eragileak dira ingurune fisikoko mugatzaileak. Haietan, osagai objektiboak eta subjektiboak (pertsonak ingurune fisikoaz duen pertzepzioa) daude. Jarduera fisikoa egiten hasteko aukera-berdintasunean eragiten duten faktore sozioekonomikoak dira gizarteko mugatzaileak. Hala, gizarte-sareen sostenguak edo haiekiko isolamenduak, komunitatearen arauek, aurrekari kulturalek edo komunitatearen maila sozioekonomikoak ere jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren inhibitzaile edo gehitzaile gisa joka dezakete. Pertsonak aktiboak edo sedentarioak izatean eragiten duten pertsonaren barruko eta pertsonen arteko elementuak dira banakoaren mugatzaileak. Eragile psikosozialak ere hor sartzen dira. Jokabide sedentarioak eta osasunarekin duen lotura independenteak ez du behar bezalako arreta bereganatu orain gutxi arte7 , eta ez dakigu, beraz, hura zer faktorek sustatzen edo inhibitzen duten. Bestalde, jarduera fisikoan eta jarduera fisikorik ez egitean eta jokabide sedentarioan eragiten duten faktoreak elementu dinamiko gisa eta bizitzako zenbait garaitan edo inguruabarretan (banakako, gizarteko eta ingurune fisikoko aldaketak) alda daitekeen elementu gisa hartu behar dira kontuan. Pertsonen eta haien inguruneen arteko harremanak dinamikoak dira. Ez dugu ahaztu behar hemen, Aktibiliren ondorioetarako, jokabide aktiboa hartzea interesatzen dela, baina, halaber, jokabide horri eustea ere; hortaz, aldian-aldian jarduera fisikoa egitea ere kontuan izan behar da banakako, gizarteko eta inguruneko faktoreen gaineko esku-hartzeetan. Era berean, baldintzatzaileak jokabide partikularretara eta populazio-taldeetara egokitu behar dira. Adibidez, nerabeek eta helduek jarduera fisiko desberdinak egiten dituzte eta ingurune desberdinetan egiten dituzte, eta, beraz, esku hartzeko estrategiak desberdinak izango dira populazio-sektore bakoitzerako. Esku-hartzeen diseinuan laguntzeko, populazio-talde bakoitzaren berezko mugatzaileen azterlan bat egingo da. Atal honetan, jarduera fisikoan eragiten duten mugatzaileei buruzko hurbilpen bat egin da. Informazioa batez ere iturri hauetatik atera dugu: berrikuspen zientifikoak8,9,10,11, Bizimodu Osasungarriaren aldeko Estrategia12, Be Active Australia plana13 eta, faktore psikosozialei dagokienez, jokabidean eta jokabide-aldaketan

44

eragiten duten faktoriei buruz AEBko Osasun Mentaleko Institutu Nazionalak14 ezarritako adostasuna. Jarduera fisikoari eta kirolari buruzko inkesten bidez EAEko biztanleek jarduera fisikoa egiteko aipatzen dituzten oztopo eta arrazoien sintesi batekin eta erreferentzia garrantzitsu batzuekin10,15,16 osatu dugu informazioa. * Jarduera fisikoa zerk mugatzen duen sakontzeko informazio garrantzitsua ekar dezake etorkizunean zientziaren inguruko jakintza handiagoa izateak genetikaren alorrean17,18. Dena dela, genetikak jarduera fisikoan duen eragina ezaguna bada ere, atal hori alde batera utziko da Aktibilin.

45

NORBANAKOEN MUGATZAILEAK
Adina Sexua Hezkuntza-maila Maila sozioekonomikoa Egoera zibila Gorputz-pisua Osasun-egoera Muga fisikoak Bizilekua Etnia/kultura

Faktore psikosozialak.
Asmo positibo sendoa. Ingurune-mugarik ez dago (oztopo ukigaiak/psikologikoak). - Denboraren pertzepzioa. - Osasunaren pertzepzioa. - Gorputz-irudiaren pertzepzioa. Gaitasuna. Behar diren trebetasunak ditu. Onura-itxaropena eta nabaritutako onurak. Jokabidea gauzatzearen abantailak desabantailak baino gehiago dira. Presio handiagoa nabaritzen du jokabidea gauzatzeko, jokabidea ez gauzatzeko baino. Jokabidea bat dator bere irudiarekin, eta ez ditu bere arauak urratzen. Jokabidea gauzatzearen erreakzio emozionala, negatiboa baino gehiago, positiboa da. Autoefikazia (uste du jokabidea egoera desberdinetan gauzatu dezakeela). Jarduerarekin gozatzea. Aldez aurreko esperientziak. Erresilientzia (kontrako inguruabarrei aurre egiteko gaitasuna).

46

GIZARTE-MUGATZAILEAK
Familia; hau da, gurasoen eta anai-arreben jarduera fisikoaren mailaren eragina eta familiaren laguntza. Ezkontide edo bikotekidea. Gurasoak. Haur-zaintza edo familia-erantzukizunak. Instituzioak eta erakundeak; adibidez, eskolak, enpresak eta elkarteak. Erreferentziazko ereduak. Gizarte-laguntzako sareetarako sarbidea, gizarte-isolamenduaren aldean. Parte hartzeko tokiei eta moduei buruzko informazioa eta orientazioa. Osasun-sistemaren eta beste profesional batzuen eragina (esate baterako, mediku, irakasle eta kirol-teknikariena). Publizitate-mezuak. Komunitatearen arauak. Kulturarteko komunikazioa. Aurrekari kulturalak. Komunitatearen maila sozioekonomikoa. Arriskuaren kudeaketa. Komunitatearen pertzepzioak, segurtasunaren errealitatearekin alderatuta. Kirola, fitnessa eta olgeta: aukerak eta zerbitzuak. Jarduera fisikoaren kostua eta erabiltzaileak horretarako dituen dirubaliabideak. Administrazioaren baliabide ekonomikoen banaketa. Politikak: adibidez, tokiko gobernuek, estatuko gobernuek edo gobernu federalek bideratutako lege-ekintzak eta ikastetxe edo lantokietako arau politiko ez-formalak. Hauek hartzen ditu barne: hiri-plangintzako politikak, garraio aktiboko politikak, hezkuntza-politikak (Gorputz Hezkuntzako eskoletarako denbora antolatzea, kasu), osasun-politikak, ingurumenpolitikak, lantokiko politikak edo finantziazio-politikak.

47

INGURUNE FISIKOKO MUGATZAILEAK.

Faktore naturalak; adibidez, klima eta geografia. Instalazioak (parkeak, haur-parkeak, kirol-eremuak, gimnasioak, oinez edo bizikletaz ibiltzeko pistak) egotea eta irisgarri egotea. Instalazioen edo ingurune naturalaren estetika, garbitasuna, argiztapena edo beste zenbait ezaugarri. Segurtasuna (delinkuentzia-tasak edo zirkulazioaren kantitatea eta abiadura). Segurtasunaren pertzepzioa. Biztanle-dentsitatea/sakabanatze urbanistikoa, lurraren erabilera mistoa. Hiri edo herriaren diseinua (kaleen konektibitatea, oinez ibiltzeko zoruaren ezaugarriak, espaloien eta kaleen zabalera, etxebizitza-dentsitatea edo lurzoruaren erabilera-dentsitatea).

48

ARRAZOIAK ETA OZTOPOAK

Jarduera fisikoa egitera bultzatzen duten elementu edo mugatzaile gisara jendeak aipatzen dituen motibazioak eta oztopoak zein diren jakitea lagungarria izan daiteke portaeren eta jarreren faktore baldintzatzaileen ikuspegia osatzeko. Zenbait iturri esanguratsutatik ateratako informazioaren laburpen bat egin dugu hemen.

Kirola egiteko arrazoiak.

Kirola egiteko arrazoi nagusiak hauek dira EAEn (2009ko Kirol Ohiturei buruzko Inkesta EAEn): Dibertimendua. Lirain egotea. Osasuna, medikuaren aginduz egitea. Deskonektatzea.

Dibertimendua da, alde handiarekin, kirola egitearen arrazoi nagusia. Horren atzetik datoz lirain egotea, eta, gero, medikuaren aginduz egitea eta osasuntsu egotea, eta egunerokotasunetik deskonektatzea. Hobetzeko grina eta kirolari-karrera egitea erantzunen % 4 bakarrik dira. Bestalde, sexuen arabera, batez ere lirain egoteagatik egiten dute kirola emakumeek (emakumeen % 36), eta, gero, dibertimenduagatik (% 26). Gizonek, ordea, dibertitzeagatik egiten dute gehienbat (% 50), eta, gero, lirain egoteagatik (% 17).

Jarduera fisikoa egiteko oztopoak.

Osasunaren Mundu Erakundearen Europako Bulegoak prestatutako Physical Activity and Health. Evidence for action (2006) dokumentuan, jarduera fisikoa egiteko oztopoei buruzko azterlan sistematikoaren emaitzak jasotzen dira. Hauek dira oztopoak: - Denbora falta - Kirolari-profila betetzen ez dela hautematea (bereziki, emakumeek). - Segurtasun pertsonalarekin lotutako alderdiak. - Oso nekatua sentitzea edo aisialdian atsedenean eta lasai egotea nahiago izatea. - Autopertzepzioak (jada nahiko aktiboa dela pentsatzea, adibidez). Helduek jarduera fisikoa egiteko dituzten oztopoei eta jarduera fisikoari buruzko berrikuspenetan (Bauman, 2007) jasotzen diren korrelatu nagusien artean, hauek nabarmentzen dira:

49

- Denbora falta. - Ahulezia (zaharrek). - Erortzeko beldurra (zaharrek). - Eguraldi txarra. - Instalaziorik ez izatea. - Ariketa egiteko lagunik ez izatea. - Jarrerak. - Ezaguerak. 2007ko Osasun Euskal Inkestan aipatzen diren oztopoak desberdinak dira sexuen arabera. Gizonezkoen artean, denbora falta nagusitu zen (% 40,9), eta, haren atzetik, gogo falta (% 33,7), osasun-arazoak (% 12,7), beste arrazoi batzuk (% 11,4), eta, azkenik, toki egokirik eza (% 1,4). Emakumeen artean, gogo falta (% 38,5) eta denbora falta (% 36,2) izan ziren lehenengo bi arrazoiak, eta, haien atzetik, osasun-arazoak (% 16,4) eta beste arrazoi batzuk (% 8,2). Denbora falta eta gogo falta izan ziren arrazoi nagusiak bi sexuetan. Gogo falta maizago aipatu zuten gazteek (16 urtetik 24 urtera bitarteko gizonen % 40 eta adin-tarte bereko emakumeen % 52). Denbora falta izan zen emandako arrazoia 25 urtetik 44 urtera bitartekoen artean. Adinekoek osasun-arazoak aipatu zituzten oztopo nagusitzat: 65 urtetik gorako gizonen % 50,3k eta emakumeen % 51,1ek. Gizarte-egoera onean dauden taldeetako pertsonen artean, denbora falta aipatu zen sarrien, eta egoera ahulenean daudenen artean, berriz, osasun-arazoak. Gainerako arrazoiek ez diote arau jakin bati jarraitzen. Euskaldunek oztopo nagusi hauek aipatzen dituzte kirola egiteko (2009ko Kirol Ohiturei buruzko Inkesta EAEn): Denbora falta. Arrazoi berezirik ez. Beste jarduera batzuek eragindako nekea (beste lehentasun batzuk). Osasun-arazoak, lesioak, minusbaliotasunak. Adina. Ez zait gustatzen; ez du ezertarako balio.

Kirol-jarduerarik ez egitearen arrazoi nagusia denbora falta da (denbora faltaren pertzepzioa), eta, horren ondoren, beste jarduera batzuek eragindako nekea eta "kirola egiteko arrazoi berezirik ez" izatea. Kirolik egiten ez duen jende gehienak zailtasunak ditu kirolari denbora eskaintzeko, edo beste lehentasun batzuk ditu (kontuan izan behar da arrazoitzat denbora falta ematen denean, gero, denbora baden ala ez aztertzean, denbora izan izaten dela).

50

JARDUERA FISIKOAREN EUSKAL EREDUA

Jarduera fisikoa eta jarduera fisikoan eragiten duten faktoreen portaera oso konplexuak dira. Jarduera fisikoan parte hartzea eragiten duten edo oztopatzen duten baldintzatzaileak ulertzeko esparru bat eskaintzen du ereduak, eta lagungarria izan liteke esku-hartze eraginkorragoak diseinatzeko. Aktibiliren kasuan, esparru integral bat eskaintzen du jarduera fisikoa eta jokabide sedentarioa ikertzen eta sustatzen duten eragileen ahaleginak oinarritzeko. Garrantzitsua da, beraz, jarduera fisikoaren alorreko eragileak proposamenarekin bat etortzea eta erreferentziatzat baliatzea haien jarduketa-eremuetan; bereziki, duen garrantziagatik, herrietan. Proposamenak eredu sozioekologikoa du oinarri. Eredu horrek jarduera fisikoan parte hartzea sustatzeko aukerak identifikatzen laguntzen du, pertsona baten portaeran eragiten duten askotariko faktoreak identifikatuz. Ildo beretik, iturri gehienek diote jokamoldeak aldatzeko ahaleginek arrakasta izateko aukera gehiago dagoela aldi berean zenbait eragin-mailatan jarduten denean1,2,3. Jokabide aktiboa eta sedentarioa hartzen eragiten duten hiru faktore-motak islatu ditugu ereduan: norbanakoen mugatzaileak, gizarte-mugatzaileak eta ingurune fisikoko mugatzaileak. Hiru atal horiek pertsonaren bizimodua baldintzatzen dutela erakusten da ereduan. Pertsonaren eta haren moldaeraren ikuspegi dinamikoa gehitu dugu Aktibilin. Pertsonak estadio desberdinetara eboluzionatzen du, eta eboluzio hori ez da etapa sekuentzialetan gertatzen, halabeharrez. Litekeena da pertsona batek jarduera fisiko bizia maiztasun handiz egitea, eta, biharamunean, zerbait gertatu zaiola eta, guztiz aldatzea, eta pertsona ez-aktiboa izatera igarotzea, tarteko etapetatik pasatu gabe. Era berean, bizitzako gertakari batzuek jarduera fisikoa4 egitea baldintzatzen dute. Osasunerako jokabide-aldaketari buruzko azterlanak (jarduera fisikoa eta nutrizioa barne) historikoki paradigma kognitibo-arrazionalari lotuta egon izan badira ere, eta aldaketa kontrol kontzientepeko prozesu linealtzat jo izan bada ere, Kaosaren Teoriaren eta Sistema Dinamiko Konplexuen ikuspuntuko gertakari kuantikotzat ere deskriba daitezke aldaketarako arrazoiak5. Izan ere, ezagupen-, jarrera- edo eraginkortasun-aldaketa txiki batzuek aldaketa handiak eragin ditzakete jendearen motibazio eta jokabideetan. Estimulua kanpotik etor daiteke (argaldu den bati entzutea, adibidez), edo barrutik, pentsamendu kontzienterik gabe. Ikuspegi hori ez da baztertzailea; portaera-aldaketari buruzko beste teoria batzuk erabiliz osa daiteke. Eredu transteorikoaren6 jarrera- eta jokabidealdaketako etapen proposamenean ere oinarritzen gara Aktibilin. Pertsonaren ikuspegi dinamiko hori aintzat hartuta, jarduera fisikoaren mailari dagokionez batetik bestera fluktuatu dezakeen pertsonaren eskema bat islatu da ereduaren epizentroan. 51

Kanpo-kanpoko geruza, gorriz dagoena, jarduera sedentarioari dagokio, eta saihestu beharreko jarrerekin lotzen du ekimenak. Aktibiliren ekarpen garrantzitsu bat da. Jokabide sedentarioa gutxitzera eta mugatzera ere bideratzen da ekintza. Geruza horian, pertsona ez da iristen gomendatzen diren gutxieneko mailetara, jarduerarik ezaren maila gainditzen duten jarduerak egiten diren arren. Pertsona gomendatzen diren mailetara iritsi ezin bada, garrantzitsua da gutxienez ere maila horri eustea edo gehiago egitea. Jarduera fisiko arinak gero eta garrantzi handiagoa hartu du, populazioaren7,8 morbilitatea eta heriotza saihesten duen eraginagatik. Kanpoko bi geruza horietan eredu transteorikoaren aurrekontenplazioaren, kontenplazioaren, prestatzearen eta berriz erortzearen etapak islatzen dira; horri esker, jarduerarik gabeko atalean ere, esku-hartze eraginkorragoa izaten lagundu dezaketen ibilbideak eta igarotzeak ikus daitezke. Gomendatutako gutxieneko mailen atalasea gaindituta, ereduaren eremu berdean barneratzen gara; eremu horretan, funtsezko onurak sortzen dira osasunarentzat. Gutxieneko baldintzak betetzen dituena pertsona aktibotzat jotzen da, eta hemen dago islatua. Jarduera fisikoaren espektro zabalaren barruan, eta gomendatutako gutxieneko mailen gainetik, hurrengo geruza dago, egoera fisikoaren hobekuntza edo fitnessa eragiten duen eta pisua kontrolatzen laguntzen duen jarduera fisikoa islatzen duena. Azkenik, kirol-errendimenduaren etapa islatzen da; etapa horretan, sasoi fisikoa kirolemaitza bat lortzeari lotuta dago, egoera fisikoaren eta mugitzeko trebeziaren aldetik gaitasun gehigarriak dituztenentzat gordetako kirol-emaitza lortzeari, alegia. Proposatzen den esparru horretan, populazio-taldeak txertatu dira, hau da, Aktibilik lehentasunezko xede dituen populazio-segmentuak. Horrek aukera ematen du, batetik, populazio osoa aztertzeko, eta, bestetik, segmentu zehatz batzuk, adina aldagaiaren arabera sailkatuak; jarduera fisikoaren9 sustapenerako gomendatzen dira alderdi horiek. Beste bi populazio-talde hauek ere gehitu dira: minusbaliotasuna duten pertsonak eta patologia kronikoa dutenak. Bi kasu horietan, jo dugu arreta berezia merezi dutela jarduera fisikoa egitea mugatzen duten faktoreen eraginak eta jarduerarik ezaren nagusitasunak. Populazio-talde espezifikoak sartzeak aukera emango du esku-hartzea populaziotalde bakoitzaren ezaugarrietara lotzeko eta bideratzeko. Estrategiei modu segmentatuan eta, beraz, bereziagoan ekiten laguntzen duen faktore unibertsal bat da adinaren aldagaia. Zuzentasun-ikuspegi zabalago bat ematen lagundu dezake, gainera. Hala, jardueraesparruak abiapuntutzat10,11,12 erabiltzea ohikoa den arren, mugak izaten dituzte askotan. Adibidez, eskola-eremuan, litekeena da eskolaren testuingurutik at esku 52

hartzeko aukerak ikusezin uztea umeentzat. Bestalde, proposamen batzuetan ikusten den ibilbide linealean (eskola-/unibertsitate-/lan-/adinekoen eremua), lehentasunezko talde batzuk (gazte ez-unibertsitarioak , enplegurik ez dutenak) kanpoan uzten dira agian. Horrexegatik proposatzen dugu Aktibilin esku-hartzeari populazio-taldeen ikuspegitik ekitea. Esku hartzeko eremuek esku-hartzeak ezarriko diren antolaketa-inguruneak ingurune fisikoak definitzen dituzte, baina zerikusi handiagoa dute helburua lortzeko jokoan jarriko diren bitartekoekin. Aktibilik sortutako esku hartzeko proiektuak ingurune fisiko eta sozial eta bitarteko zehatzekin identifikatu ahal izango diren esparru zehatzetara eramango dira. Ingurune hauek gehitu ditugu ereduan: komunitatea, hezkuntza, osasuna, lana, kirol-zerbitzuen eskaintza, familia, hirigintza, ikerketa eta komunikazioa. Horrek aukera ematen du, gainera, Kiroletako Kontseilu Gorenaren A+D planak11 proposatutako esparruarekin bat egiteko.

53

Jarduera fisikoaren Euskal Eredua

Populazio taldeak
Euskal populazioa Haur eta gazteak Helduak Adineko pertsonak Minusbaliotasu na duten pertsonak Patologia kronikoa duten pertsionak

Prestaketa Jokabide sedentarioa Kontemplazioa Aurrekontemplazioa Ekintza Jarduerarik eza JF arina Aktiboa Fitness Kirola Erorketa

Inguruneak

Komunitatea Hezkuntza Osasuna Lana

Atxikimendua

Kirol-zerbitzuen eskaintza Garraioa Familia

Gomendatutako gutxienekoak

Hirigintza Ikerketa Komunikazioa

54

EUSKALDUNEI JARDUERA FISIKOA GOMENDATUZ

Jarduera fisikoari buruzko gomendioak azken ebidentzietan oinarritutako eta osasunarentzako onura espezifikoak eta orokorrak lortzeko behar den jarduera fisikoaren dosietan adierazitako adierazpen labur gisa definitu dira1. Jarduera fisikoaren ikerketan eta sustapenean esku hartzen duten eragileentzat Euskadin erreferentzia argi bat kokatu nahi da gomendioak finkatuta, eta helburu hauek ditu: Jarduerek noiz eragin dezaketen mugatzeko jarraibideak ematea benetan inpaktu nabarmen bat osasunarentzako onurei dagokienez. Irismen desberdineko planetan, programetan eta ekintzetan (batez ere, tokikoetan) irizpideak txertatzea sustatzea. Euskadiko administrazioetan irizpide komunak txertatzea, koordinazioa hobetzeko. Jarduera fisikoa egitearen bidez osasuna zaintzera bideratzea pertsonak.

Kiroletako Kontseilu Gorenaren A+D2 planean adierazten denez, jarduera fisikoa egiteak osasunerako onuragarria izateko eduki behar dituen ezaugarriei buruzko gomendioak sartzen dituzte erakunde eta instituzio askok jarduera fisikoaren jarraibideetan. EEBBetako Osasuneko Zuzendari Nagusiaren Txostenak (1996)3, gaixotasuna kontrolatzeko eta prebenitzeko AEBko zentroen eta Kirol Medikuntzaren Elkartearen4 gomendioak batzen zituen dokumentuak, eragin handia izan zuen, eta osasunerako jarduera fisikoari buruzko lehenengo jarraibideak ezarri zituen. Horren atzetik, Europako Batasunak5, Estatu Batuetako Osasun Departamentuak6, Amerikako Kirol Medikuntzaren Elkarteak, Amerikako Bihotzaren Elkarteak7, Kanadako Ariketaren Fisiologiaren Sozietateak8, Australiako Osasun Departamentuak9 eta Britainia Handiko nazioetako osasundepartamentuek10 ebidentzian ongi bermatutako jarraibideak eman dituzte, eta erreferentziazkoak dira gai horretan. Osasunaren Mundu Erakundeak11 jarduera fisikoari buruz 2010ean argitaratutako gomendioak urrats garrantzitsu bat dira jarduera fisikoaren ezaugarrien eta hark osasunean duen eraginaren arteko erlazioari buruzko jakintzaren garapenean. OMEren gomendioak herritarrentzako gomendioen iturri nagusitzat jo behar dira une honetan, betiere testuinguru bakoitzaren baldintza espezifikoetara egokituz. Gomendio horien laburpen bat gehitu da eranskin gisa. Gipuzkoarrei12 jarduera fisikoa egiteko eta jarduera sedentarioa gutxitzeko gomendioak emateko Gipuzkoako Kirol Kontseiluak egin eta abiarazi duen lanarekin (onartzeke dago dokumentu hau prestatzeko unean) koordinatu da Altibili Ekintzarako Esparrua 1.0 bertsioa dokumentuan bildutako gomendioen garapena. Herritar guztientzat, oro har, emandako eta adin-taldeka aurkeztutako gomendioez gain, jarduera fisikorako jarraibideei buruzko informazioa, ebidentzian oinarritua, dago talde berezientzat: minusbaliatuak, haurdun dauden emakumeak, patologia kroniko edo

espezifikoren bat dutenak eta abar. Gomendio horiek ez ditugu atal honetan aztertuko; populazio-talde bereziei ekitean hartuko dira erreferentziatzat. OMEk emandako gomendioak oinarri hartuta, garrantzitsuak iruditu zaizkigun edo aurrerapenen bat egin berri den alderdiei buruzko informazioa gehitu dugu gomendio hauetan. Hona ohar horien oinarriak: Jokabide sedentarioaren aurka egitea Azken urteotan, korpus zientifiko garrantzitsua sortzen ari da jokabide sedentarioa jarduera fisikoarekin loturarik ez duen aldagaitzat hartzearen garrantziaz, dosiaren eta erantzunaren arteko erlazioari dagokionez oraindik ere jarraibide argirik ez egon arren 13,14. Frogatuta dago egunean zehar eserita egotea eta egonean egotetik gertu dauden jardueretan luze aritzeak zuzeneko eragina duela gehiegizko pisuan eta obesitatean eta, modu independentean, gaixotasun-arriskua areagotu dezake15,16,17. Hala, sedentario luze egoteak arriskua handitu dezake osasunaren zenbait adierazletan, gomendatzen diren jarduera fisikoaren mailara iristen diren pertsonetan ere. Haur eta gazteen talderako bakarrik ezarri ahal izan da dosi-erantzun irizpide bat pantailen aurrean (telebista, ordenagailua, bideojoko sedentarioak) ematen duten denborari dagokionez. Ikusten denez, talde horretan, osasunerako ondorio kaltegarriak areagotzen dira halako jardueretan18 egunean 2 ordu baino gehiago emanez gero. Dagoen informazioa ikusita, jokabide sedentarioetan8,9,10,19 ematen den denbora laburtzeari buruzko oharrak sartzen ari dira azken aldi honetan beren gomendioetan jarduera fisikoaren sustapenean inplikatutako gobernuak eta erakundeak. Esku-hartzea ariketa sustatzera eta aholkatzera bideratzeaz gain, pertsonak aldizkako jarduera fisiko arinaren maila bati eusteko (igogailua erabili ordez eskailerak igotzea, lan sedentarioan zenbait minutuko etenak egitea edo dendaraino kotxez joan ordez oinez joatea) motibatzera ere garamatza osasunean duen eragin handiaren ebidentziak. Bost urte baino gutxiago dituzten biztanleentzako gomendioak. o eta 5 urteko20 adin-tarterako gomendagarria den jarduera fisikoari dagokionez, lehendik erreferentziak bazeuden ere, duela gutxi prestatu dira ebidentzian oinarritutako lanak21. Haurtzaroan, txiki-txikitatik, jarduera fisiko gehiago egiteak eta jokabide sedentarioa gutxitzeak osasunerako, motrizitatea garatzeko eta ikasteko eta adin horietan 22,23,24,25 jada bermatzen ari daitezkeen ohitura osasungarrietan eragiteko duen garrantzia azpimarratu dute zenbait azterketak. Jarduera sedentarioek (telebista ikustea) adin goiztiarretan garapenean eta ikaskuntzan26,27,28 duten eragin kaltegarrien inguruko aurrerapenak dira garrantzitsuenak, behar bada. Adin horietan egiten den jarduera fisikoaren mailen lehenengo neurketa fidagarriek erakusten dute jarduera fisikoaren maila ez dela behar bestekoa eta jarduera sedentarioetan10,19,29 denbora gehiegi ematen dela.

56

Australiak eta Britainia Handiak, 2010etik aurrera, jarduera fisikoari buruzko gomendioak eman dizkiote populazioari, eta populazio-talde horrentzako jarraibideak jaso dituzte jada. Adin-talde horrentzako irizpide espezifikoak 2012an30 gehitzea aurreikusten du Kanadak. Ekarpen horiek ikusita, badirudi adostasuna sortzen ari dela gai hauen inguruan: Jarduera fisikoari dagokionez: Gomendioak bi azpimultzotan egituratzea: Urte bat bete arte (ibiltzen hasteko adina) eta 1 urtetik 5 urtera bitarte. Lehenengo urtea bete arte, jarduera fisikoa ingurune seguruetan egiteko beharra azpimarratzen da, jolasaren bidez; batez ere, lurrean egindako jarduera gainbegiratuen bidez. Urte batetik gora, egunean zehar banatutako hiru orduko jarduera fisikoa (intentsitatemaila edozein dela ere) gomendatzen da.

Jokabide sedentarioari dagokionez: Jarduera sedentarioetan denbora gutxiago ematea.

Bigarren atal honetan, dispertsio handiagoa dago. Britainia Handiak dagoen ebidentzia mugatuan oinarritutako irizpide ireki batez jokatzen du; Australiak, Kanadak edo AEBko National Association for Sport and Physical Education elkarteak eta American Academy of Pediatrics akademiak irizpide zehatzagoak proposatzen dituzte. Pantaila aurreko jarduerak (telebista ikustea, ordenagailua erabiltzea, bideojokoak) mugatzeko beharra azpimarratzen dute. Bi urte baino gutxiago dituzten haurrek horrelako jardueretan batere denborarik ez ematea eta, 2 urtetik 5 urtera bitarte, haien erabilpena mugatzea gomendatzen da. 0 urtetik 5 urtera bitarteko haurrak ordu bat baino gehiago jarraian egonean, atxikita edo lotuta ez egotea ere gomendatzen da. Ibiltarientzako gomendioak. Ibiltzea inkestetan sartzen denean, hura izaten da populazioaren jarduera gogokoenetako bat31,32,33. Aise egiteko moduko jarduera bat da populazioaren sektore zabalentzat, eta bide interesgarria izan daiteke, beraz, jarduera fisikoa egiteko aukera-berdintasuna areagotzeko. Duela gutxi azterlan espezifiko sakonak egin dira populazio-talde34,35,36 bakoitzerako gomendatzen diren jarduera fisikoaren gutxieneko mailetara iristeko eman beharreko pauso-kopuruari buruz. Ikerketa-lerro irekia bada eta, ezagutzan gehiago sakontzeko, segida behar badu ere, ibiltzea aukeratzen duten pertsonentzat lagungarriak izan daitezkeen lehenengo jarraibide batzuk lortu dira. Intentsitate ertainaren baliokide izan daitekeen kadentziari buruzko jarraibide orokor batzuk ere badaude. Podometroa erabiltzea esku-hartze eraginkorra dela frogatu da, jarduera fisikoa egiten hasteko motibazioari dagokionez, epe laburrean37,38 bederen; eta horrek berme hobea ematen dio pauso-kopuruari buruzko jarraibideak sartzeari.

57

Podometroak erabiliz jarduera fisikoa sustatzeko ekimen garrantzitsuenetako batzuk egunean 10.000 pauso39,40 ematea gomendatzeko jarraibide orokorrean oinarritu dira. Adierazle hori bat dator haurrentzat eta gazteentzat (azpitalderen batean berezitasunak dauden arren) ezarritako gutxieneko kopuruarekin, baina helduentzako eta adinekoentzako gutxieneko pauso-kopurua baino zorrotzagoa da. Nolanahi ere, 10.000 pausoen erreferentea sartzeak mezua barneratzen lagundu dezake, eta baliagarria izan daiteke zenbateko hori gomendio gisa hartu duten eta abian diren ekimenetara egokitzeko. Alderdi emozionala. Amaitzeko, uste dugu populazio osoarentzako gomendioek ezin dutela izan alderdi biologikoarekin lotutako laburpen arrazional hutsa. Dokumentatu da gozatzea garrantzitsua dela eta jarduera fisikoak ongizate emozionalarekin lotura duela, eta gozamena jarduera fisikoa egitearekiko atxikimenduari zuzenean lotutako faktoretzat hartu da.

58

Osasunerako jarduera fisikoari buruzko gomendioak EAEko biztanleentzat:

Lehen haurtzaroa (0-5 urte) 1. gomendioa. Jaiotzatik lehenengo urtera.- Jarduera fisikoa haurtzaroan jaiotzatik bertatik estimulatu behar litzateke, bereziki jolas gainbegiratuen bidez, ingurune seguruetan, lurrean eta/edo uretako jarduera egokien bidez. 2. gomendioa. Oinez ibiltzeko gauza diren urte 1etik 5 urtera bitarteko haurrek aktibo egon behar lukete gutxienez ere 3 orduz (intentsitate txikiko, ertaineko edo handiko jardueretan), egun osoan zehar banatuta. 3. gomendioa. 0 urtetik 5 urtera bitarteko haurrek ez lukete egon behar ordubete baino gehiago jarraian jokabide sedentarioan, lotuta edo geldirik, lotarako denboran salbu. 4. gomendioa. Bi urte baino gutxiagoko haurrek ez lukete batere denborarik eman behar telebista ikusten edo pantaila aurreko jardueretan (DVDak, ordenagailuak, bideojoko sedentarioak). 2 eta 5 urte bitarteko haurrek mugatua izan behar lukete jarduera horietan emateko denbora. 2. gomendioa. Saihestu egin behar litzateke bai aisialdian, bai lanean, geldirik (eserita edo jarduera sedentarioetan) luze egotea. 3. gomendioa. Gehienez ere egunean bi ordu eman behar lirateke aisialdian pantaila baten aurrean (ordenagailua, telebista, bideo-joko sedentarioak).

Helduak (19-64 urte) 1. gomendioa. 19 urtetik 64 urtera bitarteko helduek astean gutxienez ere 150 minutu eman behar lituzkete, astean hiru egunetan behintzat, jarduera fisiko aerobiko neurritsua egiten, edo 75 minutu, jarduera fisiko aerobiko bizia egiten, edo, bestela, jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat. 2. gomendioa. Osasunarentzat are onura handiagoak lortzeko, komeniko litzateke adin-talde horretako helduek astean 300 minutu bitarte handitzea, astean hiru egunetan behintzat, jarduera fisiko aerobiko neurritsua egiteko denbora, edo, bestela, astean 150 minutu bitarte, jarduera fisiko aerobiko bizia egiteko denbora, edo jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat. 3. gomendioa. Astean bitan edo gehiagotan, muskulu-talde nagusiak sendotzeko jarduerak ere egin behar lirateke. 4. gomendioa Saihestu egin behar litzateke bai aisialdian, bai lanean, geldirik (eserita edo jarduera sedentarioetan) luze egotea.

Haurtzaroa eta nerabezaroa (6-18 urte) 1. gomendioa. 5 urtetik 17 urtera bitarteko EAEko biztanleek egunean gutxienez ere 60 minutu eman behar lituzkete jarduera fisiko neurritsua edo bizia egiten. 60 minutu horietatik gehienak jarduera fisiko aerobikoa egiten eman behar lituzkete; horrez gain, komeniko litzateke astean hiru egunetan bereziki muskuluak eta hezurrak sendotzeko jarduera fisiko biziak egitea.

59

Adinekoak (65 urte baino gehiago) 1. gomendioa. 64 urtetik gorakoek astean gutxienez ere 150 minutu eman behar lituzkete, astean hiru egunetan behintzat, jarduera fisiko aerobiko neurritsua egiten, edo 75 minutu, jarduera fisiko aerobiko bizia egiten, edo, bestela, jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat. 2. gomendioa. Osasunarentzat are onura handiagoak lortzeko, komeniko litzateke adin-talde horretako helduek astean 300 minutu bitarte handitzea, astean hiru egunetan behintzat, jarduera fisiko aerobiko neurritsua egiteko denbora, edo, bestela, astean 150 minutu bitarte, jarduera fisiko aerobiko bizia egiteko denbora, edo jarduera neurritsuen eta bizien konbinazio baliokide bat. 3. gomendioa. Astean bitan edo gehiagotan, muskulu-talde nagusiak sendotzeko jarduerak ere egin behar lirateke. 4. gomendioa Saihestu egin behar litzateke bai aisialdian, bai lanean, geldirik (eserita edo jarduera sedentarioetan) luze egotea. 5. gomendioa. Mugikortasun urriko adinekoek oreka hobetzeko eta erortzea saihesteko jarduera fisikoak egin behar lituzkete, astean hiru egunetan edo gehiagotan. 6. gomendioa. Osasun-egoera dela-eta pertsona hauek gomendatutako jarduera fisikoa ezin badute egin, fisikoki aktibo mantendu behar dute beren egoerak uzten dien neurrian. 7. gomendioa. Adin horietan garrantzitsua da jarduera fisikoa gizarte-harremanak hobetzeko bitartekotzat baliatzen saiatzea.

60

Gomendio gehigarriak Gutxienez ere 10 minutu iraungo duten saioak metatzearen bidez lor daitezke gomendatutako mailak. Helduen eta adinekoen kasuan, jarduerak barne hartu behar lituzke astean gutxienez ere indar-ariketen 160 errepikapenen baliokidea eta 20 minutu bitarteko malgutasun-ariketak. Jarduera fisiko pixka bat egitea ezer ez egitea baino hobe da, eta gomendatzen diren gutxieneko mailak baino jarduera fisiko gehiago egitea hobe da. Eguneroko bizitzako eta ohiko jarduerek, esate baterako txakurra paseatzeak, dantza egiteak, pilotan aritzeak edo oinez, bizikletan edo patinetan ibiltzeak, jarduera areagotzen laguntzen dute eta dibertigarriak izan daitezke. Amaitzeko, jarduera fisikoak gozamena eta ongizatea eragin behar ditu, eta pertsonei zoriontsu izaten lagundu behar die.

Gomendioen laburpena: Egunean gutxienez ere 60 minutuko jarduera fisiko neurritsua edo bizia egitea gomendatzen da haur eta gazteentzat, eta astean gutxienez ere 150 minutuko jarduera fisiko neurritsua, astean hiru egunetan behintzat, heldu eta adinekoentzat. Intentsitate neurritsuko saioak (gutxienez 10 minutukoak) pilatuz lor daiteke helburua. Bizitzako lehen urtean, umeei mugimenduaren bidezko estimuluak eman behar zaizkie; bereziki, gainbegiratutako jolasen bidez, ingurune seguruetan, lurrean eta/edo uretako jarduera aproposen bidez. Urtebetetik 5 urtera bitartean, egunean 3 orduz gutxienez edozein intentsitatetako jarduerak egitea gomendatzen da. Betiere hobe izango da jarduera fisiko pixka bat egitea ezer ez egitea baino, eta oraindik hobe, gehiago egitea. Jarduera fisikoak gozamena eta ongizatea eragin behar ditu, eta pertsonei zoriontsu izaten lagundu behar die. Pauso-kopuruari buruzko gomendioak (oinez ibiltzea): Gomendatzen diren jarduera fisikoaren mailetara iristeko, oinez ibiltzen direnek jarraibide hauei segi diezaiekete: Haur eta gazteak: Egunean gutxienez ere 10.000 pauso ematea. * Pauso horietatik guztietatik egunean 6.000 pauso behintzat intentsitate ertain edo handiz (110 pauso/minutu) eman behar lirateke. Helduak eta adinekoak: Egunean gutxienez ere 7.000 pauso ematea, eta 10.000 pauso ematera iristen saiatzea. Pauso horietatik guztietatik astean 15.000 pauso behintzat intentsitate ertain edo handiz (110 pauso/minutu gutxienez) eman behar lirateke; adibidez, 3.000 pauso x 5 egun.

61

Norentzat dira gomendio horiek? Osasunerako jarduera fisikoari buruzko gomendioak EAEko herritarrentzat badira ere, iruditzen zaigu erreferente gisa baliagarriak izan daitezkeela eragile hauentzat, eta aintzat hartu behar lituzketela: Jarduera fisikoaren sustatzaile profesionalentzat (oro har: Gorputz Hezkuntzako irakasleentzat, administrazioko kirol-teknikarientzat, osasun-langileentzat, kirol-zerbitzuak ematen dituzten enpresetako zuzendaritzako langileentzat). Jarduera fisikoaren alorreko ikertzaileentzat. - Jarduera fisikoaren alorrean komunitateari zerbitzuak ematen dizkioten boluntarioentzat. Jarduera fisikoarekin zuzeneko lotura duten erakunde publiko eta pribatuentzat (administrazioko osasun- eta kirol-sailak, kirol-erakundeak eta beste batzuk). Jarduera fisikoa sustatzeko aliatutako erakunde publiko eta pribatuentzat (administrazioko beste sail batzuk, kirolaren alorrekoak ez diren elkarteak, enpresak eta lanaren esparruko erakundeak). Beste esparru eta jakintza-alor batzuetako profesional eta taldeentzat: Hirigintza, Hezkuntza, Garraioa, Osasuna, Ingurumena eta abar. Adinekoen eta haurren zaintzaileentzat. * Ekimen honetan jaso ez diren populazio-talde berezientzako (minusbaliotasun, patologia edo arrisku faktoreren bat duten pertsonak, haurdunak) gomendio espezifikoak etorkizuneko beste garapen batzuetan sartu ahal izango dira, gomendio orokorrak oinarri hartuta.

62

PROZESU METODOLOGIKOA

Aktibili garatzeko metodologiak garapen-eredu logiko bat du oinarri, jarduera fisikoa1,2 sustatzeko gidetan eta programetan proposatutako ereduak inspirazio-iturri hartu dituen eredua. Ikuspegi horrekin, hasieratik bertatik lotu nahi dira Aktibiliren esparruan zehaztutako helburuak eta garatutako ekimenak espero diren emaitzekin eta onurekin. Atal honetan, Aktibilirako proposatzen den eskema logikoa dago ikusgai; Aktibili prestatzen arituko diren jarduera fisikoaren alorreko profesionalak eta eragileak lan-metodologia batez hornitzeko eskema, hain zuzen ere. Aintzat hartu dira, halaber, parte-hartzearen bidezko demokrazia-prozesuen metodologiaren oinarrizko alderdi batzuk, bereziki, ekimenaren eragile sustatzaileak, jasotzaileak eta xedea3 esplizitu egiteari dagokionez. Hauek dira proposamenaren oinarriak: Lehenengo atalak Nork? Nork egiten ditu proposamenak? galderari erantzutea du xede. EAEko biztanleei proposamenak nork egingo dizkien zehazten da. Alde horretatik, komunitatearen inplikazio sendo batek hau da, administrazioaren, gizarte zibilaren (zientzia-elkarte, jarduera fisikoarekin lotutako elkarte, enpresa eta beste erakunde batzuk)4,5 eta herritarren konpromisoak duten garrantzia nabarmendu da. Bi konpromisomaila ezarri dira: sustatzailea eta dinamizatzailea. Administrazioaren barruan, garrantzitsua irizten zaio maila goreneko6 inplikazio politiko irmoa lortzeari. Bigarren atalean, Aktibili norentzat den, norentzat izan behar duen onuragarria azaltzen da. Aktibili EAEko biztanleentzat da. Nolanahi ere, proposatzen diren ekintzak populazio-talde desberdinentzat esanguratsuak izateko populazioa segmentatzea beharrezkoa dela aintzat hartuta, Aktibilik ardatz izango dituen populazio-taldeak zehazten dira koadro honetan: 1. EAEko populazioa. EAEko biztanle guztiak.

2. Haur eta gazteak (1-18 urte). Azpitalde hauek ditu: 2.1. Lehen haurtzaroa: 0-5 urte 2.2. Haurtzaroa: 6-12 urte 2.3. Nerabezaroa: 13-18 urte 3. Helduak (19-64 urte). Azpitalde hauek ditu: 3.1. 19 urtetik-30 urtera bitarteko adin-taldea 3.2. 31 urtetik-45 urtera bitarteko adin-taldea 3.3. 46 urtetik-64 urtera bitarteko adin-taldea 4. Adinekoak (65 urtetik gora).

63

5. 6.

Minusbaliotasuna dutenak. Patologia kronikoa dutenak.

Prozesu metodologikoa zehaztean, deskribatutako populazio-talde horiek hartuko dira abiapuntutzat. Hori lagungarria izango da pertsonen jarduera fisikoa zuzenean bideratzeko eta egituren, esparruen edo inguruneen baldintzak ez lehenesteko. Zertarako? Zer? eta Nola? Zer lortu nahi dugun, zer egingo dugun eta nola egingo dugun dira atal honetako edukiak. Hemen bi eremu bereizi dira argiro. Batetik, Ekintzarako Esparru bat garatzea, eta, bestetik, Jarduera Plana. Ekintzarako Esparruak Aktibili ekimenaren oinarriak eta norabide filosofikoa ezartzen ditu, eta Euskadin gai hauei buruzko gida adostua eskaintzen ahalegintzen da: Justifikazioa Eremua Onurak Diagnostikoa Xedea, ikuspegia, helburuak Printzipio gidariak Mugatzaileak Jarduera fisikoaren eredua Gomendioak Prozesu metodologikoa Ebaluazioa

Proposatutako helburuak lortzeko esku-hartzeak diseinatzeko eta gauzatzeko prestatutako prozesuak barne hartzen ditu Jarduera Planak. Pertsonen pertzepzioak (foku-taldeetatik abiatutako analisi kualitatiboa), jarduera fisikoaren eta jokabide sedentarioaren mugatzaileak eta eraginkorrak izan litezkeen estrategiei buruzko ebidentzia dira eskuhartze proposamenak eraikitzeko hiru iturriak. Euskadin jarduera fisikoa sustatzeko eta sedentarismoa saihesteko esku hartzeko politika-, estrategia- eta programa-proposamenak zehazteko diseinu metodologikoa dokumentua gehitu da eranskin gisa. Esku-hartzeak ezartzeko orduan, A+D planak erkidego mailan aurreikusten dituenekin bat etortzea zainduko da. Proposatzen diren esku-hartzeak zer esparru edo ingurunetan garatuko diren zehaztuko da. Esparru hauek zehaztu dira:

64

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Komunitatea (sektore artekoa, bereziki, tokikoa). Eskola. Osasuna. Lana. Jarduera fisikoaren alorreko zerbitzuak. Familia. Hirigintza. Ikerketa. Komunikazioa.

Aurreko etapak betetzeak emaitzen gaineko itxaropen bat sortzen du, eta kuantifikatu egin beharko da, itxaropenak zenbateraino bete diren balioztatzeko. Aktibilik lortu nahi dituen eta dagozkien ebaluazio-adierazleetan islatu diren helburuei egingo diete erreferentzia espero diren emaitzek. Litekeena da emaitzek epe luzera osasun-adierazleen hobekuntzan, ingurumen-adierazleen hobekuntzan, osasun-gastuen murrizpenean, jarduera fisikoaren sektoreko enpleguaren gehikuntzan eta beste adierazle batzuetan islatuko diren onurak ekartzea. Parte-hartzea eta ebaluazioa prozesuaren garapen osoan hartzen dira aintzat. Erreferentziazko eskema metodologiko horrekin egin beharreko lanak bost fasetan banatu dira: abiatzea, Aktibiliren oinarriak, esku-hartze proposamenak, esku hartzeko prestaketa eta martxan jartzea. Jarraian azaltzen diren eskemetan, Aktibili garatzeko prestatu den prozesu metodologikoa, ekimena kudeatzeko faseen deskribapena eta proposatzen den kronograma islatu dira.

65

Nork
AGENTE SUSTATZAILEAK
Plana bultzatu duten agenteak

Norentzat
BEHARRAK (Helburu diren kolektiboak)

Zertarako, zer, nola Zertarako, zer, nola

EKINTZARAKO EKINTZARAKO MARKUA MARKUA JARDUERA PLANA JARDUERA PLANA

Non
JARDUERA ESPARRUAK
Komunitateak (sektore artekoak, batez ere, herri mailakoak) Hezkuntza

Emaitzak
Pertsona aktiboak gehitu Jarrera sedentarioa murriztu Jarrerak hobetu Aukera gehiago Muga gutxiago

Onurak
Osasunari lotutako adierazleak hobetu Ingurugiroari lotutako adierazleak hobetu Osasun gastua murriztu Jarduera fisikoaren sektorean enplegua handitu

Populazioa Justifikazioa Justifikazioa Eremua Eremua Onurak Onurak Diagnosia Diagnosia Misioa, ikuspegia eta Misioa, ikuspegia eta helburuak helburuak Printzipio gidariak Printzipio gidariak Determinanteak Determinanteak Jarduera Fisiko eredua Jarduera Fisiko eredua Gomendioak Gomendioak Prozesu metodologikoa Prozesu metodologikoa Ebaluazioa Ebaluazioa

Eslu hartzea gauzatzea Eslu hartzea gauzatzea

-Lehen haurtzaroa: 0-5 urte -Haurtzaroa: 6-12 urte -Nerabezaroa: 12-18 urte

Esku hartzearen diseinua Esku hartzearen diseinua

Talde fokalak Talde fokalak

Determinanteak Determinanteak

Esku hartze proposamenak Esku hartze proposamenak

Haurrak eta gazteak

Osasuna Lan-esparrua Jarduera fisikoaren sektoreko zerbitzuak Familia Hirigintza Ikerketa Komunikazioa

Helduak
-18-30 urte -31-45 urte - 46-64 urteak

Adinekoak
(65 urtetik aurrera)

Esku hartze Esku hartze eraginkorrak eraginkorrak

Ezintasuna duten pertsonak Gaixotasun kronikoa duten pertsonak

Lan taldeak Lan taldeak

AGENTE DINAMIZATZAILE AK
Planarekin bat etorri diren eta bere garapen eta lanketan parte hartu duten agenteak

INTERESAK (Helburu diren kolektiboak. Bigarren mailakoak)

Instituzioak
-Maila guztiak -Eremu ugari

Erakunde pribatuak
-Irabazi asmorik gabeko erakundeak -Eskolak eta elkarteak -Enpresak

Ikerlariak Parte hartzea

Ebaluazioa

66

I FASEA IRTEERA

II FASEA PLANAREN OINARRIAK

III FASEA ESKU HARTZE PROPOSAMENAK

IV FASEA ESKU HARTZEEN PRESTAKETA

V FASEA ABIAN JARTZEA

Helburuak
-Proiektua abian jartzea -Testuinguru orokorraren definizioa -Instituzioen inplikazioa -Taldeak osatzea Dinamizatzaileak

Helburuak

Helburuak

Helburuak
JFEPa abian jartzeko eta haren kudeaketarako, komunikaziorako eta jarraipenerako beharrezkoak diren tresnak diseinatzea.

Helburuak

Planaren esku hartze esparrua adostea.

Estrategia eta esku hartzeak zehaztea

Planean aurreikusitako jarduerak garatzea

Ekintzak

Ekintzak
2.1. Aditu taldeak osatu. 2.2. Idazkaritza Teknikoa abian jarri. 2.3. JFEP ezagutzera ematea 2.4. JFEP-erako ekarpenak jasotzea 2.5. Erabiliko den terminologia zehaztea 2.6. Jarduera fisikoari lotutako gomendioak zehaztea 2.7. Jarduera fisikoaren onurei oinarria jartzea 2.8. Jarduera eta sedentarismoaren determinatzaileak finkatzea 2.9. Euskal gizartearen jardueraren diagnosia 2.10. Jarduera fisikoaren euskal eredua hartzea 2.11. Prozesu metodologikoa zehaztea 2.12. Proiektuaren ebaluazio prozesua 2.13. Ekintzarako v1.0 markoa idaztea. 2.14. Atxikimenduak jasotzea

Ekintzak

Ekintzak

Ekintzak

1.1. Koordinazio Batzordearen osaketa 1.2. JFEP-ren lan oinarriak finkatzea. 1.3. Pertsona adituak identifikatzea 1.4. Eragileak identifikatzea 1.5. Parte hartzeko mekanismoak diseinatzea 1.6. Marka tratamendua 1.7. Inplikazioa politikoaren adierazpena 1.8. Instituzio arteko aurkezpena

3.1. Populazio taldeak identifikatzea 3.2. Determinanteak analisia 3.3. Talde fokalak antolatzea 3.4. Talde fokalen bilerak egitea 3.5. Lar taldeak antolatzea 3.6. Lan taldeen bilerak egitea 3.7. Estrategia eta esku hartzeko proposamenak egitea 3.8. Estrategien sozializazioa 3.9. Proposamenen aukeraketa eta esleipena

4.1. Behar eta errekurtsoen balorazioa 4.2. Arduradunak eta epeak zehaztea 4.3. Azken dokumentuak egitea 4.4. Parte hartzeko tresnak diseinatzea 4.5. Komunikazioaren planifikazioa 4.6. Finantzazio iturriak bilatzea

5.1. Planean zehaztutako ekintzak jaso eta bermatu 5.2. Plana errekurtsoz hornitu eta hauek kudeatu 5.3. Koordinazio baliabideak garatu 5.4. JFEPren osagarri diren planak lagundu

Batzorde koordinatzailea osatu eta kudeatu Harreman instituzionalak zuzendu eta kudeatu. Sozializazioa Ekintzarako v 0.0 markoa Ekintzarako v 1.0 markoa Parte hartzearen dinamizazioa eta kudeaketa Komunikazioaren kudeaketa Ekintza plana. Estrategiak eta proiektuak Kudeaketa plana Komunikazioa eta Marketing planak Prozesuaren monitorizazioa eta ebaluazioa

67

68

EBALUAZIOA ETA ZAINTZA

Segimendua eta ebaluazioa prozesu sistematikoak dira planifikatutakoaren barruan abian diren jardueren aurrerapena neurtzeko eta desbideratzeak detektatzeko, desbideratze horiek zuzentzeko neurriak garaiz hartzeko eta lortu nahi den emaitza lortzeko programaren1 eraginkortasuna eta efizientzia neurtzeko. Aktibilik ebaluazioaren kultura bereganatu du, eta Euskadin jarduera fisikoaren sustapenean inplikatutako eragileei helarazi nahi die, , atal honetan egindako proposamena ekimenera gehitzen diren programetan uztartzeko eta, ahal den neurrian, ebaluazio-irizpide eta -adierazle berdinak erabiltzeko. Aktibili ebaluatzeari dagokionez, bi atal handi ezarri dira: prozesuaren ebaluazioa eta emaitzaren ebaluazioa. Prozesuaren ebaluazioa planaren abiatze- eta garatze-faseekin, fase horietako bakoitzean aurreikusitako helburuen eta produktuen lorpenarekin eta haien egokitasunarekin lotuta dago. Emaitzen segimendua eta ebaluazioa dagokion atalean deskribatu diren Aktibili helburuen lorpenarekin estu lotuta daude. Noten buletin bat Aktibili noten buletina, Active Healthy Kids Canada2 erakundeak prestatutakoaren eta gero beste erakunde eta eskualde batzuetara3,4,5 hedatutakoaren antzekoa, prestatzea proposatzen da. Horretarako, helburu bakoitzaren funtsezko adierazleak ezarriko dira. Helburuak zenbateraino lortu diren ebaluatzeko funtsezko adierazleen definizioa dokumentu osagarri batean aztertuko da. Han zehaztuko dira abiatze-balioak, erreferentziarik egonez gero, eta itxaroten diren balioak. Abiatze-balioen erreferentziarik ez badago, gutxi gorabeherako edo hurbileko beste batzuk erabiliko dira, edo balio horiek lortzeko beharrezko neurriak emango dira. Aktibili sustatzen duten eragileak arduratuko dira emaitzak ebaluatzeko bitartekoak eskaintzeaz. Bi urtean behin Aktibili noten buletina kaleratuko du. Urtean behin, Aktibiliri atxikitako programen bilakaerari buruzko txostena egingo da. Aktibilik konpromisoa hartzen du Euskadiko aldizkakotasunarekin jakinarazteko eta hedatzeko. neurketen emaitza ezarritako

Aktibiliko Batzorde Koordinatzailea arduratuko da ekimenaren abiatze- eta garatzeprozesuaren segimendua egiteaz, eta egindako aurrerapenen eta lortutako emaitzei buruzko txosten bat egingo du fase bakoitzerako aurreikusitako amaiera-datan. 69

Aktibilik izan dezakeen eraginaren ondoriozko onurei dagokienez, epe ertain eta luzera gauzatzea espero da. Hamar urteren buruan, Aktibiliri lotutako neurketa bat egingo da, eta segida eman ahal izango zaio etorkizuneko plan eta ekimenetan. Finlandiak horri buruzko eredu interesgarri bat eskaintzen du jarduera fisikoa egiteko programak6 abian jarri eta 10, 20 eta 30 urtera egindako neurketekin. Halere, aipatu behar da jarduera fisikoarekin eta jokabide sedentarioarekin zerikusirik ez duten beste faktore batzuek ere eragina dutela onura horien lorpenean. Osasunaren gaineko eraginaren ebaluazioa. Programa, politika edo proiektu batek populazioaren osasunean dituen ondorioak eta ondorio horiek populazioan7 nola banatzen diren ebaluatzeko prozeduren, metodoen eta tresnen konbinazioa da Osasunaren gaineko Eraginaren Ebaluazioa (OEE). Labur esateko, jarduera espezifiko batek populazioaren8 osasunean dituen ondorioen zenbatespena da OEEa. Osasunerako jarduera fisikoa hartu da Aktibiliaren ardatz nagusitzat. EAEko populazioaren osasunerako onuragarria izatea espero izan behar da, beraz. Aktibili garatu aurretik OEEa ezartzeak Osasunaren Gizarte Mugatzaileetan izango duen inpaktua zenbatestea dakar, eta, beraz, Osasunerako ondorioak zenbatestea ere bai. Aintzat hartu ez diren taldeak identifikatzeko eta neurri zuzentzaileak edo formulatutako esku-hartze alorrak indartzeko neurriak hartzeko balioko du. Hori guztia, Aktibili benetan onuragarria izan dadin populazioaren osasunerako. Aktibili Batzorde Koordinatzailearen eta Eusko Jaurlaritzako Osasun Publikoko Zuzendaritzaren ardurapean egingo da OEEa.

70

INFORMAZIO ITURRIAK.
ZERGATIK JARDUERA FISIKOAREN EKIMEN BAT EUSKADIRAKO?
1. Beristain I. El Envejecimiento de la poblacin vasca y sus consecuencias econmicas y sociales. Vitoria-Gasteiz, Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2005. 2. Bengoa, Rafael: Empantanados. RISAI 2008. Vol 1, Num 1. 3. Estrategia para afrontar el reto de la cronicidad http://cronicidad.blog.euskadi.net/descargas/plan/EstrategiaCronicidad.pdf en Euskadi.

4. Departamento de Empleo y Asuntos Sociales, Gobierno Vasco. Plan Estratgico de Servicios Sociales de la CAPV 2011-2014. Borrador mayo 2011 (en elaboracin). 5. Conclusiones de las XIX Jornadas FEAE. Hezi berri berrikuntzarako hezi / educar para la innovacin. 2008. 6. http://www.emakunde.euskadi.net/u7220010/es/contenidos/informacion/vplan_institucional/es_emakunde/adjuntos/vplan_igualdad_ definitivo_es.pdf 7. Gobierno Vasco. Estrategia de desarrollo sostenible de Euskadi 2020. 2011. (Disponible en Internet http://www.ecoeuskadi2020.net/pdf/es/EcoEuskadi-Estrategia.pdf Consulta: 19/09/2011) 8. http://www.globalpa.org.uk/pdf/torontocharter-spanish-20may2010.pdf 9. http://www.who.int/dietphysicalactivity/strategy/eb11344/strategy_spanish_web.pdf 10. http://ec.europa.eu/health/archive/ph_determinants/life_style/nutrition/documents/nutritio n_wp_en.pdf 11. http://ec.europa.eu/sport/library/doc/c1/pa_guidelines_4th_consolidated_draft_en.pdf 12. Daugbjerg S, Kahlmeier S, Racioppi F, Martin-Diener E, Martin B, Oja P, Bull, FC. Promotion of physical activity in the European region: Content analysis of 27 national policy documents. Journal of Physical Activity and Health, 2009; Vol 6, p. 905-917 13. Bull, F.C., Bellow, B., Schppe, S. and Bauman, A.E., ''Developments in National Physical Activity Policy: an international review and recommendations towards better practice'', Journal of Science and Medicine in Sport, 7(1), 1st April 2004, 93-104, 14. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0015/146220/e95150.pdf 15. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0006/147237/e95168.pdf 16. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1497635/ 17. http://www.usask.ca/archives/participaction/english/motivate/theearlyyears.html 18. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/14768744 19. http://ije.oxfordjournals.org/content/39/2/504.full

71

20. http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/documentos/ICD55_WEB.pdf 21. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/ArchivedReportCards/2010ActiveHealthyKidsCana daReportCard-longform.pdf 22. http://ec.europa.eu/health/ph_publication/eb_food_en.pdf 23. http://www.uic.edu/classes/psych/Health/Readings/French,%20obesity%20%20environmental,%20AnnRevPubHth,%202001.pdf 24. http://www.nyc.gov/html/ddc/html/design/active_design.shtml 25. http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_334_en.pdf 26. Moscoso D. y Moyano E.(coord.) Deporte, salud y calidad de vida. Coleccin de Estudios Sociales. Vol.26. Fundacin La Caixa .Pamplona, 2007 27. Departamento de Sanidad y Consumo, Gobierno Vasco. Diagnstico de la Actividad Fsica en Euskadi. 2010. 28. http://faculty.ksu.edu.sa/hazzaa/Resources/Global%20Alliance%20for%20Physical%20ActivityAdvocasy-%202006.pdf 29. http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/66/83&Lang=E 30. http://www.csd.gob.es/csd/instalaciones/pais_vasco.pdf 31. http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/encuesta-de-habitos-deportivos/encuesta-de-habitosdeportivos-2005/encuesta-de-habitos-deportivos/ 32. Leibar, FJ. .La participacin de los deportistas de la Comunidad Autnoma Vasca en los Juegos Olmpicos de verano de la Era Moderna. Tesis doctoral. 2011 33. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf

34. Brownson RC, Boehmer TK, Luke DA . Declining rates of physical activity in the United States:
what are the contributors? Annual Review of Public Health. 2005;26:p. 421443. 35. Departamento de Sanidad de Gobierno Vasco (2006). Encuesta de Nutricin de 2005. Hbitos Alimentarios y Estado de Salud de la Poblacin Vasca de 4 a 18 aos. Vitoria-Gasteiz: Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco. 36. Direccin de Planificacin y Servicios de Estudios e Investigacin Sanitaria (2008). Encuesta de Salud del Pas Vasco 2007. Vitoria-Gasteiz: Departamento de Sanidad de Gobierno Vasco. (Disponible en http://www.osanet.euskadi.net/r85escav/es/contenidos/informacion/encuesta_salud/es_escav/encuesta_salud.html. Consulta: 27/10/2010) 37. http://www.kirolarte.net/adminkirolarte/material/INFORMERESUMENITXASOcastellano.pdf 38. http://heapro.oxfordjournals.org/content/23/2/160.full.pdf 39. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/16968551. 40. World Health Organization. Obesity: preventing and managing the global epidemic. Report of a WHO Consultation. Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2000. (WHO technical report series 894).

72

41. Kahn EB, Ramsey LT, Brownson R, et al. The effectiveness of interventions to increase physical activity: a systematic review. [PDF - 3.14MB] Am J Prev Med 2002;22(4S):73-107. 42. World Health Organisation. Interventions on Diet and Physcial Activity: What Works? Summary Report Geneva, Switzerland: World Health Organization; 2009. 43. Global Advocacy for Physical Activity (GAPA) the Advocacy Council of the International Society for Physical Activity and Health (ISPAH). NCD Prevention: Investments that Work for Physical Activity. February 2011. Available from: www.globalpa.org.uk/investmentsthatwork. 44. Rich E, Evans J. Fat Ethics The Obesity Discourse and Body Politics. Social Theory Health. 2005. Volume: 3, Issue: 4, 341-358. 45. Bellew B., Bauman A., Martin B., Bull F., Matsudo V. Public policy actions needed to promote physical activity. Curr. Cardiovasc. Risk Rep. 5:340-349. 2011. 46. Varias admnistraciones de Euskadi. Documentos preparatorios de la Estrategia de Vida Saludable. 2008. 47. Consejo Superior de Deportes. Plan Integral para la actividad fsica y el deporte, 2010. 48. http://ec.europa.eu/sport/library/doc/c1/pa_guidelines_4th_consolidated_draft_es.pdf 49. Luca Artazcoz, Juan Oliva, Vicenta Escrib-Agir, scar Zurriaga Informe SESPAS 2010: La salud en todas las polticas, un reto para la salud pblica en Espaa. Gac Sanit.2010; 24(Supl.1) :1-6 50. Impacto econmico del Deporte en Euskadi. KPGM, 2002. 51. http://www.kirolbegi.net/docs/reports/Estudio_actividad_economica_deporte_Gipuzkoa.pdf 52. Penedo FJ, Dahn JR. Exercise and well-being: a review of mental and physical health benefits associated with physical activity. Curr Opin Psychiatry. 2005 Mar;18(2):189-93. 53. Fox K., The influence of physical activity on mental well-being. Public Health Nutrition: 2(3a), 411418. 54. Vicki S. Conn, Adam R. Hafdahl, Pamela S. Cooper, Lori M. Brown and Sally L. Lusk. MetaAnalysis of Workplace Physical Activity Interventions. American Journal of Preventive Medicine, Volume 37, Issue 4, October 2009, Pages 330-339

AKTIBILIREN ESPARRUA
1. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 2. http://www.globalpa.org.uk/pdf/torontocharter-eng-20may2010.pdf 3. http://www.truesportpur.ca/files/tsreport/TS_report_EN_webdownload.pdf 4. Pate., R.R. et al., (1995). Physical activity and public health: A recommendation from the Centre of Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. Journal of the American Medical Association, 273, 402-8 5. Brown WJ, Bauman AE, Owen N. Stand up, sit down, keep moving: turning circles in physical activity research? Br J Sports Med 2009;43:86-88.

73

6. Martnez-Gonzlez MA et al. Physical inactivity, sedentary lifestyle and obesity in the European Union. Int J Obes Relat Metab Disord 1999;23:192-201 7. Katzmarzyk PT, Church TS, Craig CL, Bouchard C. Sitting time and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer. Med Sci Sports Exerc. 2009 May;41(5):998-1005.

8. Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW.Role of low energy expenditure and sitting in obesity, metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007 Nov;56(11):2655-67. 9. http://sydney.edu.au/medicine/public-health/cpah/pdfs/2004_PA_Policy.pdf 10. Departamento de Sanidad y Consumo, Gobierno Vasco. Diagnstico de la Actividad Fsica en Euskadi. 2010. 11. Impacto econmico del Deporte en Euskadi. KPGM, 2002. 12. Flores RJ, Forrest, D, Sanz I., Tena J. Can Gobernments buy Olympic medals? 2008 Pendiente publicacin. 13. http://www.csd.gob.es/csd/instalaciones/pais_vasco.pdf 14. http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789241599979_eng.pdf 15. http://www.dh.gov.uk/prod_consum_dh/groups/dh_digitalassets/@dh/@en/documents/dig italasset/dh_4080981.pdf 16. http://www.health.gov/paguidelines/pdf/paguide.pdf 17. http://www.udc.es/inef/conferenciadeporte/arbol/borrador_anteproyecto_%20profesiones _deporte.pdf 18. Comit Scientifique de Kino-Qubec (CSKQ) - Pour une population plus active : Le milieu municipal peut faire la diffrence - Ministre des Affaires municipales, du Sport et du Loisir. Gouvernement du Qubec, 2004,

TERMINOLOGIARI BURUZKO ARGIBIDEAK:

1. http://whqlibdoc.who.int/hist/official_records/constitution.pdf 2. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 3. Bellew B, Bauman A, Martin B, Bull F, Matsudo V. Public policy Actions needed to promote physical activity. Curr Cardiovasc Risk Rep. 2011. 5:340-349. 4. Caspersen CJ, Powell KE, Christenson G. Physical activity, exercise and physical fitness: definitions and distinctions for health-related research. Public Health Reports. 1985;100(2):126131.

5. http://www.ana.org.nz/documents/SedentaryReviewFinal.pdf 6. Ekblom-Bak E., Hellnius ML, Ekblom B. Are we facing a new paradigm of inactivity
physiology? Br J Sports Med 2010;44:834-835.

74

7. Marshall S,Gyi Diane. Evidence of Health risks from occupational sitting. Where do we stand? Am J Prev Med 2010;39(4)389-391. 8. Pate, R.R.,. ONeill J.R, and Lobelo O F.. The evolving definition of sedentary. Exerc. Sport Sci. Rev., Vol. 36, No. 4,pp. 173-178, 2008. 9. Ainsworth, B. E et al. 2011 Compendium of Physical Activities: a second update of codes and MET values. Medicine and Science in Sports and Exercise, 2011. 43(8):1575-1581. 10. Plan vasco del deporte : 2003-2007.- 1. ed. Vitoria-Gasteiz : Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia = Servicio Central de Publicaciones del Gobierno Vasco, 2003. 11. Consejo de Europa. Carta Europea del Deporte: 7 Conferencia de Ministros europeos responsables del Deporte. Rodas.1992. 12. Garca Ferrando M., Posmodernidad y deporte: Entre la individualizacin y la masificacin. Encuesta hbitos deportivos de los espaoles 2005, Madrid, 2006.

ZER EGIN DEZAKE JARDUERA FISIKOAK EAE-KO BIZTANLEEN ALDE?

1. Global health risks: mortality and burden of disease attributable to selected major risks. Geneva, Organizacin Mundial de la Salud, 2009. 2. http://bjsm.bmj.com/content/43/1/1.full 3. Physical Activity Guidelines Advisory Committee (PAGAC). Physical Activity Guidelines Advisory Committee Report, 2008. Washington, DC, US Department of Health and Human Services, 2008. 4. Bengoa, Rafael: Empantanados. RISAI 2008. Vol 1, Num 1. 5. http://www.cesvasco.es/LinkClick.aspx?link=Estudios_Informes_ES%2FEIPDemografia_8_cast_conportada.pdf&tabid=104 6. http://www.osakidetza.euskadi.net/r85gkgnrl00/es/contenidos/informacion/encuesta_salud_publicaciones/es_escav/adjuntos/Encuest a%20salud%202007.pdf 7. http://cronicidad.blog.euskadi.net/descargas/plan/EstrategiaCronicidad.pdf 8. http://journals.lww.com/acsmmsse/fulltext/2009/07000/exercise_and_physical_activity_for_older_adults.20.aspx 9. http://www.juntadeandalucia.es/turismocomercioydeporte/opencms/publicaciones/informacio n-documentacion/publicacion_0009.html???%20documento[1]/documento[1]/rutadoc%20??? 10. http://www.biomedcentral.com/1472-6963/8/278/ 11. http://journals.lww.com/ajgponline/Abstract/2006/01000/Definitions_and_Predictors_of_Succ essful_Aging__A.4.aspx 12. http://www.dh.gov.uk/prod_consum_dh/groups/dh_digitalassets/documents/digitalasset/dh_1 28210.pdf

75

13. http://linkinghub.elsevier.com/retrieve/pii/S0213911108724191 14. http://www.revista-scientia.es/documentos/2007/3.pdf 15. http://www.osakidetza.euskadi.net/r85ckpubl02/es/contenidos/informacion/publicaciones_informes_estudio/es_pub/adjuntos/Encues taNutricion2005.pdf 16. Ekblom-Bak E., Hellnius ML, Ekblom B. Are we facing a new paradigm of inactivity physiology? Br J Sports Med 2010;44:834-835. 17. Sedentary Behaviour and Obesity Expert Working Group (2010) Sedentary Behaviour and Obesity: Review of the Current Scientific Evidence. London: Department of Health. 18. Levine JA. et al., Role of nonexercise activity thermogenesis in resistance to fat gain in humans. Science. 1999.Jan 8;283(5399):212-4. 19. Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW.Role of low energy expenditure and sitting in obesity, metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007 Nov;56(11):2655-67. 20. http://www.ergotron.com/portals/0/literature/other/english/ACSM_SittingTime.pdf 21. http://www.ijbnpa.org/content/8/1/98 22. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/97344/E93592.pdf 23. http://www.nrcresearchpress.com/doi/abs/10.1139/h04-008 24. http://www.plosmedicine.org/article/info%3Adoi%2F10.1371%2Fjournal.pmed.1000110 25. http://www.ijbnpa.org/content/8/1/99/abstract 26. http://www.foroganasalud.es/upload/documentos/iMPACTO_ECONOMICO.pdf 27. http://www.eric.ed.gov/ERICWebPortal/search/detailmini.jsp?_nfpb=true&_&ERICExtSearch_S earchValue_0=EJ743635&ERICExtSearch_SearchType_0=no&accno=EJ743635 28. http://www.truesportpur.ca/files/tsreport/TS_report_EN_webdownload.pdf 29. http://www.activelivingresearch.org/files/Active_Ed_Summer2009.pdf 30. http://www.ijbnpa.org/content/pdf/1479-5868-8-98.pdf 31. http://www.truesportpur.ca/files/tsreport/TS_report_EN_webdownload.pdf 32. http://www.sportengland.org/research/the_value_of_sport_monitor.aspx 33. http://www.laidlawfdn.org/sites/default/files/laidlaw_publications/working_papers_social_inc lusion/wpsosi_2002_december_the-role-of-recreation.pdf 34. http://www.uv.es/lisis/sofia/rev-psicol.pdf 35. http://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=2520046 36. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 37. http://scotland.gov.uk/Resource/Doc/156589/0042061.pdf

76

38. http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/plan-integral/inmigracion.pdf 39. http://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/02640410410001712430 40. http://www.csd.gob.es/csd/sociedad/encuesta-de-habitos-deportivos/encuesta-de-habitosdeportivos-2005/3-las-practicas-deportivas-de-la-poblacion-espanola-deportes-mas-practicados 41. KPMG Consulting. Impacto econmico del Deporte en el Pas Vasco. 2002 42. http://www.kirolbegi.net/docs/reports/Estudio_actividad_economica_deporte_Gipuzkoa.pdf 43. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0009/97344/E93592.pdf 44. Health effects of cycling. Results for Austria. Vienna:Federal Ministry of Agriculture, Forestry, Environmentand Water Management; 2009 45. http://injuryresearch.bc.ca/admin/DocUpload/3_20110302_130729ValueforMoneyAnEconomicA ssessmentofInvestmentinW.pdf 46. http://www.nzta.govt.nz/resources/research/reports/359/docs/359.pdf 47. http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/plan-integral/laboral.pdf 48. http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0749379709004139 49. http://www.activelivingresearch.org/files/15_PM2009_Pronk.pdf 50. LA LEY DEL EJERCICIO DE LAS PROFESIONES DEL DEPORTE DE CATALUA. UN MODELO PARA EUSKADI. http://maspub.bizkaia.net/Home2/Archivos/DPTO4/Temas/area%201.pdf 51. http://www.eve.es/web/Eve/files/ad/adde9662-24c3-48f7-b21f-c51b62715bf5.pdf 52. http://www.garraioak.ejgv.euskadi.net/r413441/es/contenidos/informe_estudio/estudio_movilidad_2007/es_def/estudio_movilidad_2007. html 53. http://www.publichealth.ie/files/file/Active%20travel/Active%20travel%20%20healthy%20lives.pdf 54. http://urbact.eu/fileadmin/Projects/Active_Travel_Network/outputs_media/Baseline_Study_A ctive_Travel_Network.pdf 55. http://multimedia.lacaixa.es/lacaixa/ondemand/obrasocial/pdf/estudiossociales/vol26_sencer _es.pdf 56. http://www.cdphe.state.co.us/hs/pubs/physicalactivity.pdf 57. Berger BG, Motl RW. Exercise and mood: a selective review and synthesis of research employing the profile of mood states. J Appl Sport Psychol. 2000;12:6992 58. http://www.scielo.br/scielo.php?pid=S1807-59322005000100012&script=sci_arttext

77

PRINTZIPIO GIDARIAK
1. Participaction Advisory Groups. Active Canada 20/20. A Physical Activity and Change Agenda for Canada. Consultation Draft. 2011. 2. Kelly MP et al. The social determinants of health: Developing an evidence base for political action. Final report to World Health Organization. Commission on the Social Determinants of Health. 2007. 3. Sallis JF et al. An ecological approach to creating active living communities. Annu Rev Public Health. 2006;27:297-322. 4. Cavill N. et al. Physical activity and health in Europe : evidence for action. Oficina Regional de la OMS para Europa. 2006. 5. Hutchison, AJ; Breckon, JD; Johnston, LH. Physical activity behavior change interventions based on the Transtheoretical Model: a systematic review. Health Educ Behav 2008. 6. Resnicow K, Vaughan R. A chaotic view of behavior change : a quantum leap for health promotion. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2006, 3 :25. 7. Suominen H, Heikkinen E. A life course approach to physical activity, health, and aging. Eur Rev Aging Phys Act (2011) 8:56. 8. Emakunde. V Plan para la Igualdad de Mujeres y Hombres en la CAE. 2010. 9. Global Advocacy Council for Physical Activity,International Society for Physical Activity and Health. La Carta de Toronto para la Actividad Fsica: Un Llamado Global para la Accin. 2008. 10. Bauman A, Craig C. The place of physical activity in the WHO Global Strategy on Diet and Physical Activity. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2005, 2:10. 11. Iturrioz I. Jornada Reflexin sobre la oferta municipal de actividades deportivas Documento de sntesis. Kirolarte. Diputacin Foral de Gipuzkoa. 2009.

JARDUERA FISIKOAREN MUGATZAILEAK

ETA

JOKABIDE

SEDENTARIOAREN

1. http://www.who.int/social_determinants/resources/mekn_final_report_102007.pdf 2. Bacigalupe de la Hera A, Martin Roncero U. Desigualdades sociales en la salud de la poblacion de la Comunidad Autonoma del Pais Vasco. Vitoria-Gasteiz: Ararteko, 2007. 3. Avanzando hacia la equidad. Propuesta de polticas e intervenciones para reducir las desigualdades sociales en salud en Espaa. Comision para Reducir las Desigualdades en Salud en Espana. Direccion General de Salud Publica y Sanidad Exterior. Ministerio de Sanidad y Politica Social.2010. 4. World Health Organization. Ottawa Charter for HealthPromotion. Geneva, Switzerland: WHO, 1986 5. Sallis J, Cervero R, Ascher W, Henderson K, Kraft M, Kerr J. An ecological approach to creating more physically active communities. Annual Review of Public Health. 2006(27):297322.

78

6. Richard L et al. Ecological models revisited : their uses an evolution in Health Promotion over two decades. Annu Rev Public Health. 2011. 7. Ekblom-Bak E., Hellnius ML, Ekblom B. Are we facing a new paradigm of inactivity physiology? Br J Sports Med 2010;44:834-835 8. Oliveira-Brochado A. et al. Effects of personal, social and environmental factors on physical activity behavior among adults Rev. Port. Sau. Pub. v.28 n.1 Lisboa 2010 9. Uijtdewilligen L et al. Determinants of physical activity and sedentary behaviour in young people: a review and quality synthesis of prospective studies. Br J Sports Med 2011;45:896905. 10. Bauman, A.E., and F.C. Bull. Environmental Correlates of Physical Activity and Walking in Adults and Children: A Review of Reviews. London: National Institute of Health and Clinical Excellence. 2007. 11. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/21767727 12. Varias admnistraciones de Euskadi. Documentos preparatorios de la Estrategia de Vida Saludable. 2008. 13. http://www.nphp.gov.au/publications/documents/nphp_baa_aug_05_no_cover.pdf 14. Fishbein, M. et al. Factors Influencing Behavior and Behavior Change. In Handbook of Health. Psychology edited by A. Baum, T. Revenson, and J. Singer. New Jersey: Lawrence Erlbaum. Associates, 2001. 15. http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0011/87545/E89490.pdf 16. Lightfoot t. Current understanding of the genetic basis for physical activity.The Journal of nutrition. 03/2011; 141(3):526-30. 17. Warden H, Fisler. GeneNutrient and GenePhysical Activity SummaryGenetics Viewpoint. J. Obesity (2008) 16, S55S59; doi:10.1038/oby.2008.519.

JARDUERA FISIKOAREN EUSKAL EREDUA

1. Kahn E. et al., Task Force on Community Preventive Services. The effectiveness of interventions to increase physical activity: A systematic review. American Journal Preventive Medicine, 2002, 22(4S), 73-107. 2. World Health Organitation. Interventions on diet and physical activity: what works: summary report. 2009. 3. Van Sluijs EMF, McMinn AM, Griffin SJ: Effectiveness of interventions to promote physical activity in children and adolescents: systematic review of controlled trials. BMJ 2007, 335:703-707. 4. Allender S. et al. Life-change events and participation in physical activity: a systematic review. Health Promotion International, Vol. 23 No. 2 5. Resnicow K, Vaughan R. A chaotic view of behavior change: a quantum leap for health promotion. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2006, 3:25

79

6.

Prochaska, JO; Velicer, WF. The transtheoretical model of health behavior change. Am J Health Promot 1997 SepOct;12(1):3848.

7. Levine JA, Eberhardt NL, Jensen MD. Role of nonexercise activity thermogenesis in resistance to fat gain in humans Science. 1999 Jan 8;283(5399):212-4. 8. Woodcock J et al. Non-vigorous physical activity and all-cause mortality: systematic review and meta-analysis of cohort studies Int. J. Epidemiol. (2011) 40 (1): 121-138. 9. http://www.who.int/dietphysicalactivity/physical-activity-promotion-2007.pdf 10. http://ec.europa.eu/sport/library/doc/c1/pa_guidelines_4th_consolidated_draft_es.pdf 11. http://www.planamasd.es/sites/default/files/recursos/libro-plan-a%2Bd.pdf 12. http://www.physicalactivityplan.org/NationalPhysicalActivityPlan.pdf

EUSKALDUNEI JARDUERA FISIKOA GOMENDATUZ

1. Oja et al., Physical activity recommendations for health: what should Europe do? BMC Public Health 2010, 10:10 (Disponible en Internet http://www.biomedcentral.com/14712458/10/10 Consulta: 04/04/2011). 2. Consejo Superior de Deportes. Plan integral para la Actividad Fsica y el Deporte, Versin 1. Consejo Superior de Deportes. Madrid , 2010. (Disponible en Internet http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/plan-integral/LIBRO-PLAN-AD.pdf Consulta: 04/04/2011). 3. US Department of Health and Human Services. Physical activity and health: A report of the Surgeon General. Atlanta, Georgia: US Department of Health and Human Services, Public Health Service, CDC, National Center for Chronic Disease Prevention and Health Promotion, 1996. 4. Pate RR el al., Physical Activity and Public health. A recommendation from the Centers for Disease Control and Prevention and the American College of Sports Medicine. JAMA 1995, 273:402-407. 5. Grupo de Trabajo de la UE "Deporte y salud". Directrices de actividad fsica de la UE. Actuaciones recomendadas para apoyar la actividad fsica que promueva la salud. Consejo Superior de Deportes. 2010.(Disponible en http://www.csd.gob.es/csd/estaticos/depsalud/Directrices-Actividad-Fisica-UE-web.pdf. Consulta: 10/02/2011).

6. US Department of Health and Human Services. 2008 Physical Activity Guidelines for American. (Disponible en Internet http://www.health.gov/PAGUIDELINES Consulta: 04/04/2011). 7. Haskell, W. et al. Physical activity and public health: updated recommendation for adults from the American College of Sports Medicine and the American Heart Association. Medicine & Science in Sports & Exercise (2007) Volume: 39, Issue: 8, Publisher: Am Heart Assoc. 8. Canadian Society for Exercise Physiology. Canadian Physical Activity Guidelines. Clinical Practice Guideline Development Report. Canadian Society for Exercise Physiology. 2011.(Disponible en http://www.csep.ca/english/view.asp?x=804. Consulta: 10/02/2011)

80

9. Australian Government, Department of Health & Ageing Web site. Physical Activity Guidelines. 2010.(Disponible en http://www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-pubhlth-strategphys-act-guidelines. Consulta: 09/08/2011) 10. Chief Medical Officers of England, Scotland, Wales, and Northern Ireland. Start Active, Stay Active: a report on physical activity for health from the four home countries Chief Medical Officers. 2011.(Disponible en http://www.dh.gov.uk/prod_consum_dh/groups/dh_digitalassets/documents/digitalasset/d h_128210.pdf. Consulta: 03/08/2011). 11. Organizacin Mundial de la Salud. Recomendaciones mundiales sobre actividad fsica para la salud. Organizacin Mundial de la Salud. 2010.(Disponible en internet http://whqlibdoc.who.int/publications/2010/9789243599977_spa.pdf. Consulta: 10/02/2011) 12. Consejo Guipuzcoano del Deporte, Comisin Especial de Actividad Fsica y Salud. Ponencia: Cundo hablamos de actividad fsica para la salud? Recomendaciones a los agentes de la actividad fsica y el deporte para ayudar a las personas a ser suficientemente activas. (Acuerdo de creacin, sesin de la CEAFS del 14.03.11). No publicado. 13. Van Uffelen, J. et al. Ocupational sitting and health risks. A systematic review. Am. J. Prev. Med. 2010; 39(4): 379-88. 14. Katzmarzyk, P. et al., Sitting time and mortality from all causes, cardiovascular disease and Cancer. Medicine & Science in Sport & Exercise. Vol 41, No 5 pp 998-1005. 2009. 15. Martnez-Gonzlez MA et al. Physical inactivity, sedentary lifestyle and obesity in the European Union. Int J Obes Relat Metab Disord 1999;23:192-201 16. Levine JA. et al., Role of nonexercise activity thermogenesis in resistance to fat humans. Science. 1999.Jan 8;283(5399):212-4.

gain in

17. Hamilton MT, Hamilton DG, Zderic TW.Role of low energy expenditure and sitting in obesity, metabolic syndrome, type 2 diabetes, and cardiovascular disease. Diabetes. 2007 Nov;56(11):2655-67. 18. Tremblay MS et al. Canadian sedentary behaviour guidelines for children and youth. Appl. Physiol. Nutr. Metab. 36: 5964 (2011) 19. The Active Healthy Kids Canada. Report Card on Physical Activity for children and Youth. The Active Healthy Kids Canada. 2010.(Disponible en Internet http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/ArchivedReportCards/2010ActiveHealthyKidsC anadaReportCard-longform.pdf Consulta: 04/04/2011). 20. National Association for Sport and Physical Education. Active Start: A Statement of Physical Activity Guidelines for Children From Birth to Age 5. 2 edicin. 2009. 21. Reilly JJ. Physical activity in early childhood: Topic commentary. En: Tremblay RE, Barr RG, Peters RDeV, Boivin M, eds. Encyclopedia on Early Childhood Development [online]. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Childhood Development; 2011:1-4. (Disponible en Internet http://www.child-encyclopedia.com/documents/ReillyANGxp1.pdf. Consulta: 05/08/2011). 22. Timmons BW, Naylor PJ, Pfeiffer KA Physical activity for preschool children how much and how? Canadian Journal of Public Health (Suppl 2). 2007. S122S134.

81

23. Hinkley T, Crawford D, Salmon J, Okely A, Hesketh K. Preschool children and physical activity a review of correlates. Am J Prev Med. 2008;34:435-441. 24. Barnett L, van Beurden E, Morgan P, Brooks L, Beard J. Childhood motor skill proficiency as a predictor of adolescent physical activity. J Adolesc Health. 2009;44:252-259. 25. Hall, J., Sylva, K., Melhuish, E., et al. The role of pre-school quality in promoting resilience in the cognitive development of young children. Oxford Review of Education. 2009, 35, 331. 26. Okely AD y Jones RA. Sedentary behaviour recommendations for early childhood. En: Tremblay RE, Barr RG, Peters RDeV, Boivin M, eds. Encyclopedia on Early Childhood Development [online]. Montreal, Quebec: Centre of Excellence for Early Childhood Development; 2011:1-4. (Disponible en Internet http://www.childencyclopedia.com/documents/Okely-JonesANGxp1.pdf. Consulta: 05/08/2011). 27. American Academy of Pediatrics, Committee on Public Education. Children, adolescents, and television. Pediatrics.2001;107 :423 426 (Disponible en Internet http://pediatrics.aappublications.org/content/107/2/423.full.pdf+html Consulta: 04/04/2011). 28. Zimmerman F. et al., Television and DVD/video viewing in children younger than 2 years. Archives of Pediatrics & Adolescent Medicine. 2007;161:473-479. 29. Tucker, P, The physical activity levels of preschool-aged children: A systematic review. Early Childhood Research Quarterly, Volume 23, Issue 4, 4th Quarter 2008, Pages 547-558 30. Canadian Society for Exercise Physiology. Noticia en pgina web. 2011.(Disponible en http://www.csep.ca/english/view.asp?x=804 Consulta: 10/08/2011) 31. Diagnstico de la Actividad Fsica en Euskadi 2011. 32. http://www.kirolan.org/Documentos%20Observatorio/Habitos%20deportivos%20de%20la%20p oblacion%20de%20Bizkaia%202008-Goio%20Calderon.pdfxxx 33. http://www.kirolbegi.net/docs/reports/Estudio_fase2_PAFYD2010.pdf 34. Tudor-Locke C et al. How many steps/are enough? For Children and adolescents. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2011;8:78 35. Tudor-Locke C et al. How many steps/are enough? For Children and adolescents. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2011;8:79

36. Tudor-Locke C et al. How many steps/are enough? For Children and adolescents. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity. 2011;8: 08

37. Bravata D et al. Using Pedometers to Increase Physical Activity and Improve Health. A Systematic Review. JAMA. 2007;298(19):2296-2304

38. Oinez bizi. Programa con podometros para aumentar los niveles de actividad fisica. Congreso de Estudios Vascos. Eusko Ikaskuntza. 2009. No publicado.

82

39. Brown, W. J., Mummery, K., Eakin, E., & Schofield, G. (2006). 10,000 Steps Rockhampton: Evaluation of a whole of community approach to improving population levels of physical activity. Journal of Physical Activity Health, 3(1), 1-14. 40. America's walking. http://www.pbs.org/americaswalking/health/health20percentboost.html 41. Dishman RK, et al., Enjoyment mediates effects of a school-based physical-activity intervention. Med Sci Sports Exerc. 2005 Mar;37(3):478-87. 42. Wankel LM., The importance of enjoyment to adherence and psychological benefits from physical activity. International Journal of Sport Psychology, Vol 24(2), Apr-Jun 1993, 151169. 43. Salmon, Jo et al., Physical activity and sedentary behavior: A population-based study of barriers, enjoyment, and preference. Health Psychology, Vol 22(2), Mar 2003, 178-188.

PROZESU METODOLOGIKOA
1. Huhman M, Heitzler C, Wong F: The VERB campaign logic model: a tool for planning and evaluation. Prev Chronic Dis 2004, 1:A11. 2. http://www.cdc.gov/nccdphp/dnpa/physical/handbook/pdf/handbook.pdf 3. VILLASANTE, Toms R.: Historias y enfoques de una articulacin metodolgica participativa, Cuadernos CIMAS-Observatorio Internacional de Ciudadana y Medio Ambiente Sostenible. 2010. 4. Consejo Global para la Defensa de la Actividad Fsica, Sociedad Internacional para la Actividad Fsica y la Salud. El Manifiesto de Toronto por la actividad fsica: un llamamiento global a la accin. www.globalpa.org.uk.2010. 5. Edwards P, Tsouros. A healthy city is an active city. World Health Organization. 2008. 6. World Health Organization. A guide for population-based approaches to increasing levels of physical activity : implementation of the WHO global strategy on diet, physical activity and health. 2007.

EBALUAZIOA ETA ZAINTZA

1. World Health Organization. Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health: A framework to monitor and evaluate implementation. 2006. 2. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/ReportCard2011/AHKCReportCard20110429FINAL. pdf 3. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/2010GetActiveTorontoReportonPhysical20Activity .pdf 4. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/Resources/SouthAfricaRC.pdfx 5. http://www.activehealthykids.ca/ecms.ashx/Resources/2009LAReportCardFullReport_final.pdf

83

6. http://www.thl.fi/thl-client/pdfs/731beafd-b544-42b2-b853-baa87db6a046 7. WHO European Centre for Health Policy. Health impact assessment. Main concepts and suggested approach. Gothenburg Consensus Paper. Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 1999. [ Links ] 8. Scout-Samuel S. Health impact assessment: theory into practice. J Epidemiol Comm Health. 1998;52:74-5.

84