1

A. MC CH, YU CU 1. Mc ch: Chng trnh Trit hc dng cho hc vin cao hc v nghin cu sinh khng thuc chuyn ngnh Trit hc nhm nng cao tnh khoa hc v tnh hin i ca l lun, gn l lun vi nhng vn ca thi i v ca t nc, c bit l nng cao nng lc vn dng l lun vo thc tin, vo lnh vc khoa hc chuyn mn ca hc vin cao hc v nghin cu sinh. 2. Yu cu: thc hin c mc ch trn, chng trnh trit hc dng cho hc vin cao hc v nghin cu sinh khng thuc chuyn ngnh trit hc cn t c cc yu cu sau: - Th nht: K tha nhng kin thc c trnh o to i hc v pht trin su thm nhng ni dung c bn trong lch s trit hc v trong trit hc Mc-Lnin. - Th hai: Trn c s nhng ni dung c bn v lch s trit hc, trit hc Mc-Lnin, chng trnh c b sung, pht trin nhm nng cao tnh hin i gn lin vi cc thnh tu mi ca khoa hc v cng ngh, vi nhng vn ca thi i v ca t nc ang t ra. - Th ba: Nng cao nng lc cho hc vin cao hc v nghin cu sinh trong vic vn dng cc nguyn l ca ch ngha Mc Lnin, T tng H Ch Minh vo nhng vn thc tin t nc ang t ra cng nh trong hc tp, nghin cu v trong lnh vc cng tc ca mnh.

B. PHN B THI GIAN Chng trnh trit hc dng cho hc vin cao hc v nghin cu sinh khng thuc chuyn ngnh Trit hc vi thi lng 6 n v hc trnh (90 tit). Chng trnh c phn b nh sau: Th t Chng I Chng II Chng III Chng IV Chng V Chng VI Chng VII Chng VIII Chng IX Chng X Chng XI Ni dung Trit hc v vai tr ca n i vi i sng x hi Khi lc lch s trit hc Phng ng Khi lc lch s trit hc Phng Ty trc Mc Khi lc hnh thnh v pht trin trit hc Mc Ch ngha duy vt bin chng - c s l lun ca th gii quan khoa hc Php bin chng duy vt - phng php nhn thc khoa hc v thc tin cch mng Nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin trong trit hc Mc-Lnin L lun Hnh thi kinh t-x hi vi s nhn thc con ng i ln ch ngha x hi nc ta hin nay Giai cp v u tranh giai cp. Bin chng gia li ch giai cp, li ch dn tc v li ch nhn loi L lun v nh nc php quyn v nh nc php quyn x hi ch ngha Vit Nam Quan im mcxt v con ngi v vn xy dng con ngi Vit Nam hin nay S tit 2 10 10 14 8 10 6 10 6 7 7

C. NI DUNG CHI TIT Chng 1: TRIT HC V VAI TR CA N I VI I SNG X HI I.KHI NIM TRIT HC V I TNG NGHIN CU CA TRIT HC

1. Khi nim trit hc Trit hc l mt hnh thi thc x hi ra i t rt sm, t khong th k VII VI tr.CN, c phng ng v phng Ty. Thut ng trit, theo ting Hn ngha l tr, s hiu bit v mt o l, s nhn thc su rng...Trong ting Hy Lp c, thut ng phylosophy cng c ngha l yu mn s thng thi...Ni chung trit hc lc u c hiu theo ngha kh rng. V sau, do khoa hc ngy cng pht trin nn cch hiu cng nh i tng nghin cu ca trit hc cng ngy cng c thu hp dn, ch cp n nhng vn c bn ca tn ti v nhn thc i vi tn ti y. Theo quan im ca trit hc mc-xt, trit hc l mt hnh thi thc x hi, l h thng l lun chung nht v th gii, v mi quan h gia con ngi vi th gii cng nh vai tr v v tr ca con ngi trong th gii . 2. i tng nghin cu ca trit hc Trong qu trnh pht trin, i tng ca trit hc thay i theo tng giai on lch s. Ngay t khi mi ra i, trit hc c xem l hnh thi cao nht ca tri thc, bao hm trong n tri thc v tt c cc lnh vc khng c i tng ring. y l nguyn nhn su xa lm ny sinh quan nim cho rng, trit hc l khoa hc ca mi khoa hc, c bit l trit hc t nhin ca Hy Lp c i. Thi k ny, trit hc t c nhiu thnh tu rc r m nh hng ca n cn in m i vi s pht trin ca t tng trit hc Ty u. Thi k trung c, Ty u khi quyn lc ca Gio hi bao trm mi lnh vc i sng x hi th trit hc tr thnh n l ca thn hc. Nn trit hc t nhin b thay bng nn trit hc kinh vin. Trit hc lc ny pht trin mt cch chm chp trong mi trng cht hp ca m trng trung c. S pht trin mnh m ca khoa hc vo th k XV, XVI to mt c s tri thc vng chc cho s phc hng trit hc. p ng yu cu ca thc tin, c bit yu cu ca sn xut cng nghip, cc b mn khoa hc chuyn ngnh nht l cc khoa hc thc nghim ra i vi tnh cch l nhng khoa hc c lp. S pht trin x hi c thc y bi s hnh thnh v cng c quan h sn xut t bn ch ngha, bi nhng pht hin ln v a l v thin vn cng nhng thnh tu khc ca c khoa hc t nhin v khoa hc nhn vn m ra mt thi k mi cho s pht trin trit hc. Trit hc duy vt ch ngha da trn c s tri thc ca khoa hc thc nghim pht trin nhanh chng trong cuc u tranh vi ch ngha duy tm v tn gio v t ti nh cao mi trong ch ngha duy vt th k XVII - XVIII Anh, Php, H Lan, vi nhng i biu tiu biu nh Ph.Bcn, T.Hpx (Anh), ir, Henvtiut (Php), Xpinda (H Lan)... V.I.Lnin c bit nh gi cao cng lao ca cc nh duy vt Php thi k ny i vi s pht trin ch ngha duy vt trong lch s trit hc trc Mc. "Trong sut c lch s hin i ca chu u v nht l vo cui th k XVIII, nc Php, ni din ra mt cuc quyt chin chng tt c nhng rc ri ca thi trung c, chng

ch phong kin trong cc thit ch v t tng, ch c ch ngha duy vt l trit hc duy nht trit , trung thnh vi tt c mi hc thuyt ca khoa hc t nhin, th ch vi m tn, vi thi o c gi, v.v.". Mt khc, t duy trit hc cng c pht trin trong cc hc thuyt trit hc duy tm m nh cao l trit hc Hghen, i biu xut sc ca trit hc c in c. S pht trin ca cc b mn khoa hc c lp chuyn ngnh cng tng bc lm ph sn tham vng ca trit hc mun ng vai tr "khoa hc ca cc khoa hc". Trit hc Hghen l hc thuyt trit hc cui cng mang tham vng . Hghen t coi trit hc ca mnh l mt h thng ph bin ca s nhn thc, trong nhng ngnh khoa hc ring bit ch l nhng mt khu ph thuc vo trit hc. Hon cnh kinh t - x hi v s pht trin mnh m ca khoa hc vo u th k XIX dn n s ra i ca trit hc Mc. on tuyt trit vi quan nim "khoa hc ca cc khoa hc", trit hc mcxt xc nh i tng nghin cu ca mnh l tip tc gii quyt mi quan h gia vt cht v thc trn lp trng duy vt trit v nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy. Trit hc nghin cu th gii bng phng php ca ring mnh khc vi mi khoa hc c th. N xem xt th gii nh mt chnh th v tm cch a ra mt h thng cc quan nim v chnh th . iu ch c th thc hin c bng cch tng kt ton b lch s ca khoa hc v lch s ca bn thn t tng trit hc. Trit hc l s din t th gii quan bng l lun. Chnh v tnh c th nh vy ca i tng trit hc m vn t cch khoa hc ca trit hc v i tng ca n gy ra nhng cuc tranh lun ko di cho n hin nay. Nhiu hc thuyt trit hc hin i phng Ty mun t b quan nim truyn thng v trit hc, xc nh i tng nghin cu ring cho mnh nh m t nhng hin tng tinh thn, phn tch ng ngha, ch gii vn bn... Mc d vy, ci chung trong cc hc thuyt trit hc l nghin cu nhng vn chung nht ca gii t nhin, ca x hi v con ngi, mi quan h ca con ngi ni chung, ca t duy con ngi ni ring vi th gii xung quanh. Trit hc Mc-Lnin cho rng: i tng nghin cu ca trit hc trong thi i ngy nay l tip tc gii quyt mi quan h gia vt cht v thc, nghin cu cc quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy. II. TNH QUY LUT V S HNH THNH V PHT TRIN CA TRIT HC - S hnh thnh, pht trin ca trit hc c tnh quy lut ca n. Trong , cc tnh quy lut chung l: s hnh thnh, pht trin ca trit hc gn lin vi iu kin kinh t-x hi, vi cuc u tranh gia cc giai cp, cc lc lng x hi; vi cc thnh tu khoa hc t nhin v khoa hc x hi; vi cc thnh tu khoa hc t nhin v khoa hc x hi; vi s xm nhp, u tranh gia cc trng phi trit hc khc nhau. - L mt hnh thi thc x hi, s hnh thnh, pht trin ca trit hc gn lin vi cc iu kin kinh t-x hi, vi cuc u tranh ca cc giai cp, cc lc lng x hi. Mi

giai on pht trin khc nhau s xy dng nn cc h thng trit hc khc nhau. S pht trin v thay th ln nhau gia cc h thng trit hc trong lch s l s phn nh s bin i v thay th ln nhau gia cc ch x hi, phn nh cuc u tranh gia cc giai cp v cc lc lng x hi - L mt hnh thi thc x hi c tnh khi qut, s pht trin ca trit hc khng tch ri cc thnh tu ca khoa hc t nhin v khoa hc x hi - Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm l xu hng xuyn sut trong lch s trit hc bn cnh cc tro lu trit hc cnh tranh quyt lit vi nhau. - S pht trin trit hc khng ch din ra qu trnh thay th ln nhau gia cc hc thuyt trit hc m cn bao hm s k tha v thay th ln nhau gia chng. Cc hc thuyt trit hc sau thng k tha nhng t tng hp l t cc hc thuyt trit hc giai on trc . - S pht trin cc trng phi, cc hc thuyt trit hc cng khng th khng mang du n ca mi quc gia, dn tc trong qu trnh pht trin - Trong qu trnh pht trin, khng ch c cc t tng trit hc thm nhp ln nhau m cn c s thm nhp ln nhau gia cc hnh thi thc trong c hnh thi thc trit hc.. Do cn ng trn quan im ton din nghin cu xem xt lch s trit hc. III. VAI TR CA TRIT HC TRONG I SNG X HI 1. Vai tr th gii quan v phng php lun ca trit hc Trit hc c nhiu chc nng khc nhau trong c chc nng th gii quan v chc nng phng php lun a) V chc nng th gii quan (s trnh by k chng 5) b) V chc nng phng php lun. Cng vi chc nng th gii quan, trit hc cn c chc nng phng php lun. Phng php lun l l lun v phng php; l h thng cc quan im ch o vic tm ti, xy dng, la chn v vn dng cc phng php. Xt phm vi tc dng ca n, phng php lun c th chia thnh ba cp : Phng php lun ngnh, phng php lun chung v phng php lun chung nht. - Phng php lun ngnh (cn gi l phng php lun b mn) l phng php lun ca mt ngnh khoa hc c th no . - Phng php lun chung l phng php lun c s dng cho mt s ngnh khoa hc. - Phng php lun chung nht l phng php lun c dng lm im xut pht

cho vic xc nh cc phng php lun chung, cc phng php lun ngnh v cc phng php hot ng khc ca con ngi. Vi t cch l h thng tri thc chung nht ca con ngi v th gii v vai tr ca con ngi trong th gii ; vi vic nghin cu nhng quy lut chung nht ca t nhin, x hi v t duy, trit hc thc hin chc nng phng php lun chung nht. 2. Vai tr ca trit hc i vi cc khoa hc c th v t duy l lun S hnh thnh v pht trin ca trit hc khng th tch ri s pht trin ca khoa hc c th, qua khi qut cc thnh tu ca khoa hc c th. Tuy nhin, trit hc li c vai tr to ln i vi s pht trin ca cc khoa hc c th, n l th gii quan, phng php lun cho khoa hc c th, l c s l lun cho khoa hc c th trong vic nh gi cc thnh tu t c, cng nh vch ra cc phng hng, phng php cho qu trnh nghin cu khoa hc c th. - Trong lch s trit hc, ch ngha duy vt bin chng ng vai tr tch cc i vi s pht trin ca cc khoa hc; ngc li ch ngha duy tm thng c s dng lm cng c bin h cho tn gio v cn tr khoa hc pht trin. - S ra i v pht trin ca ch ngha duy vt bin chng lun gn vi cc thnh tu ca khoa hc hin i, l s khi qut cc thnh tu ca khoa hc mang li; ng thi, n li ng vai tr to ln i vi pht trin ca khoa hc hin i. Ch ngha duy vt bin chng l th gii quan, phng php lun tht s cho cc khoa hc c th nh gi cc thnh tu t c cng nh xc nh phng php trong nghin cu. c bit trong giai on hin nay, khi cuc cch mng khoa hc v cng ngh v ang t c nhng thnh tu to ln lm thay i su sc mi mt ca i sng x hi, tnh hnh th gii ng i ang c s bin chuyn theo chiu hng a dng v phc tp nn vic i hi phi ng vng trn lp trng th gii quan duy vt bin chng, duy vt lch s v phng php khoa hc cng tr nn cn thit hn bao gi ht. - Trit hc khng ch c vai tr to ln i vi s pht trin ca cc khoa hc c th, m cn c vai tr to ln trong vic rn luyn nng lc t duy con ngi. Ph.ngghen ch r: "mt dn tc mun ng vng trn nh coa ca khoa hc th khng th khng c t duy l lun"1 v hon thin nng lc t duy l lun, khng c cch no khc l tch cc hc tp, nghin cu v rn luyn t duy trit hc nht l t duy trit hc hin i.

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, Nxb. CTQG, H Ni 1994, tp 20, tr. 489.

Chng 2: KHI LC LCH S TRIT HC PHNG NG I. LCH S TRIT HC N C, TRUNG I 1. iu kin ra i v c im a) iu kin ra i - iu kin t nhin: n l l mt QG ln nm pha nam bn o Chu vi iu kin i l a dng v phc tp - iu kin kinh t - x hi: ra i pht trin v tn ti kh lu m hnh kinh t x hi Cng x nng thn (c trng cho phng thc sn xut chu) - iu kin v vn ho: du n su m v tn ngng tn gio v vn ho tm linh Ba thi k trong pht trin vn ho n c i + Thi k Vn minh sng n: th k XXV - XV tr.CN: vn ho nguyn thu n + Thi k Vn minh Vda: th k XV - VIII tr.CN: vn ho tin c i + Thi k hnh thnh v pht trin nn vn ho c i (th k VIII - th k II tr.CN): gio lu vn ho n - u, nn vn ho n pht trin n cc thnh T khong th k II tr.CN, vn ho n bt u suy tn S xut hin cc trng phi trit hc tn gio n (th k VII - VI tr. CN), chia thnh 2 phi: Phi chnh thng (6 h thng): - Smkhuya - Mimnsa - Vednta - Yoga - Nyanya v Vaissika Phi khng chnh thng (3 h thng): - Jaina gio - Lokayta - Budhha (Pht gio) b. c im:

1. Nn trit hc n c trung, i chu nh hng su sc bi cc t tng ca tn gio, gia cc t tng trit hc v cc gio l tn gio thng ho ln vo nhau rt kh phn bit. 2. Cc nh trit hc n thng k tc m khng gt b cc t tng cng nh cc h thng trit hc c trc 3. Khi bn n vn bn th lun, mt s hc phi trit hc thng xoay quanh vic gii quyt cc phm tr tnh khng, em i lp khng vi hu, quy ci hu v ci khng, th hin mt trnh t duy tru tng kh cao 2. Nhng t tng c bn ca mt s trng phi a. H thng Samkhuya: Thi k s k, h thng ny ng trn lp trng duy vt, tha nhn vt cht l nguyn nhn to ra th gii. Thi k hu k quan im trit hc ca trng phi ny c khuynh hng nh nguyn b. H thng Mimansa: l h thng trit hc chnh thng, thi k s k c quan im v thn. Thi k hu k, chuyn sang lp trng duy tm thn b c. H thng Vednta: Vednta c ngha l kt thc Vda. y l h thng trit hc duy tm thn b, tuyn truyn cho s tn ti ca Brtman, tc thc thun tu u tin to ra th gii d. Nyya v Vaissika: y l hai h thng trit hc khc nhau nhng li c nhng quan im trit hc tng i ging nhau ch h u l tc gi ca l thuyt nguyn t. Trong l lun nhn thc, h c ng gp quan trng trong vic pht trin cc t tng v lgc hnh thc, vi hnh thc bin lun v qu trnh nhn thc theo 5 bc (gi l ng on lun) ni ting. e. Pht gio Pht gio l mt tro lu trit hc tn gio xut hin t khong th k VI tr. cng nguyn. Pht gio ra i l ln sng phn i s ng tr ca o Blamn v ch ng cp, l gii cn nguyn ni au kh v tm con ng gii thot con ngi thot khi ni kh trin min, nng trong x hi n c, trung i. Ngi sng lp ra o Pht l Thch ca Mu ni c tn tht l Siddhattha (Tt t a) l con vua Tnh Phn (Suddhodana). Pht Thch ca sinh ngy 8 thng 4 nm 563 v mt nm 483 tr. cng nguyn. T nguyn tu luyn t nm 29 tui, sau 6 nm mi c o, khi ngi va ng 35 tui. T tng trit l ban u ca Pht ban u ch truyn ming sau c vit thnh vn, th hin trong khi lng Kinh in rt ln, gi l Tam tng gm 3 b phn gm: Tng kinh - ghi li Pht dy, Tng lut, gm cc gii lut ca o Pht, Tng lun, gm cc bi kinh, cc tc phm lun gii, bnh ch v gio php ca cc cao tng, hc gi v sau. T tng trit hc ca Pht gio c th chia thnh hai ni dung chnh sau:

1. V v tr quan, tri vi Vda, kinh Upanishad, o Blamn v cc mn phi trit hc ng thi tha nhn s tn ti ca mt thc th siu t nhin ti cao, sng to v chi phi v tr (Brahaman), o Pht cho rng v tr l v thu, v chung, vn vt trong th gii ch l dng bin ho v thng, v nh khng do mt v thn thnh no sng to nn c. V th, th gii lun l dng bin o v thng, nn khng c ci g gi l bn ng, khng c thc th; tt c theo lut nhn qu c bin i khng ngng, khng ngh theo qu trnh sinh, tr, d, dit hay thnh, tr, hoi, khng v ch c s bin ho y l thng hu. Tt c cc s vt, hin tng tn ti trong v tr, theo trit hc Pht gio, t ci v cng nh n ci v cng ln, u khng thot ra khi s chi phi ca lut nhn duyn. Ci nhn (hetu) nh c ci duyn (pratitya) mi sinh ra, t to nn ci qu. Qu li do ci duyn m thnh ra qu mi... C th ni tip nhau v cng tn, vn vt mun loi c sinh ra bin ho mi mi. Con ngi cng do nhn duyn kt hp c m to tm ra bi hai thnh phn: th xc v tinh thn. Hai thnh phn y l s kt hp tan ca ng un hay lc i m thnh. (Ng un: a, thu, ho, phong, khng, thc; lc i: sc, th tng, hnh, thc). Bn thn cc yu t ca ng un cng lun bin ho theo quy lut nhn qu khng ngng, khng ngh nn vn vt l lun bin i. Kinh Tng nht A hm vit: Php t sinh, php php t dit, php php t ng, php php t ngh... php c th sinh ra php... Nh th ht thy ci thuc v khng: khng ta, khng ngi, khng mnh, khng s, khng phu, khng hnh, khng tng, khng nam, khng n 2. V nhn sinh quan, Pht gio cho rng, con ngi do khng nhn thc c ci bin o, v tng, v nh, khng nhn thc c ci ti ch tn ti tm thi nn sinh ra dc vng ham mun t gy nn nghip bo (karma) mc vo b kh trm lun (sam sara), chu s chi phi ca quy lut nhn duyn qu bo m sinh ra kip lun hi. Chnh v vy, cuc sng ca con ngi l b kh. Mun thot khi b kh Pht gio cho rng cn phi nhn thc y v T diu , tc hc thuyt v bn chn l ca nh Pht. T diu bao gm: - Kh : Pht gio cho rng i l b kh, c nhiu kiu kh, trong ch yu vn l tm ni kh (bt kh) trm lun bt tn m ai cung phi tri qua: Sinh, Lo, bnh, t, Th bit ly, S cu bt c, Ng th un kh. - Nhn : bao gm 12 nguyn nhn (thp nh nhn duyn) to ra ni kh: 1.V minh; 2. Hnh; 3. Thc; 4. Danh Sc; 5. Lc nhp; 6. Xc; 7. Th; 8. i; 9. Th; 10. Hu; 11. Sinh; 12. Lo T, trong nguyn nhn do v minhl nguyn nhn u tin v quan trng nht. - Dit : Mi ni kh u c th b tiu dit. - o : Con ng dit kh t ti s gii thot, l con ng tu o hon thin o c c nhn, bao gm tm nguyn tc (bt chnh o): 1. Chnh kin (hiu bit ng n s tht nhn sinh).

10

2. Chnh t duy (suy ngh ng n). 3. Chnh ng (gi li ni phi). 4. Chnh nghip (gi ng trung nghip). 5. Chnh mnh (gi ngn dc vng). 6. Chnh tinh tin (rn luyn khng mt mi). 7. Chnh nim (tin vo s gii thot). 8. Chnh nh (an inh t tc). Tm nguyn tc ny c th tm tt vo ba iu hc tp, rn luyn l : Gii - nh Tu. Thc hin tt nhng nguyn tc ny c th thot khi ni kh trm lun, t ti ci Nit bn. Quan nim v Nit bn (Nivara), c nhiu cch quan nim khc nhau: Pht: Nit bn l ni m u tnh lng (Nit bn tch tnh) Phi i tha (Thn T): Nit bn l ni c tht trng khng gian v thi gian Phi Tiu tha (Hu Nng): Nit bn tn ti trong chnh bn thn m i ngi Sau khi Buddha mt, Pht gio c chia thnh hai tng phi chnh l Thng to b (ch trng duy tr gio l cng cch hnh o thi c Pht ti th) v i chng b (vi t tng ci cch gio l v hnh o cho ph hp vi thc t). n th k II tr. CN, n xut hin hai phi Pht gio l Nht thit hu bv Kinh lng b Khong u cng nguyn, xut hin hai phi i tha (ch trng mang tnh x hi rng m l : t gic, t tha - t mnh gic ng cho mnh v gip ngi khc cng gic ng ging mnh) v Tiu tha (ch trng gic ng c tnh cht ca nhn). V mt trit hc, phi i tha cn c hai trng phi t tng ln c nh hng ln trong gii tr thc mi v sau, l phi Yogacara (Du gi s) vi thuyt Duy thc v phi Madkyamika (Trung lun) vi thuyt Tnh khng ni ting. Nhn chung, trong nhng giai on u, vi v tr quan nhn duyn, o Pht c yu t duy vt v t tng bin chng t pht. V lnh vc chnh tr - x hi, o Pht l ting ni phn khng ch ng cp khc nghit, t co ch x hi bt cng, i t do t tng v bnh ng x hi, nu ln c c vng gii thot con ngi khi ni kh bi kch ca cuc i, khuyn ngi ta sng o c, t bi, bc i. l nh\ng u im trit l ca Pht gio. Tuy nhin, trong lun thuyt v nhn sinh trn con ng gii thot, t tng Pht gio vn cn hn ch, mang nng tnh bi quan, ym th v cuc sng, ch trng xut th, siu thot c tnh cht duy tm, khng tng v vn x hi. 3. Mt s nhn nh v trit hc n c, trung i

11

- Bc u t ra v gii quyt nhiu vn ca trit hc: nhn thc lun, bn th lun, nhn sinh quan, t tng bin chng t pht.. - Gii quyt nhng vn nhn sinh di gc tm linh tn gio vi xu hng hng ni, i tm ci Tiu ng trong ci i ng ca thc th c nhn - Phn tnh nhn sinh.. xu hng i t hu thn n v thn, t t nhiu duy vt n duy tm hay nh nguyn phn nh trng thi tr tr ca phng thc sn xut A chu n vo t duy trit hc v n lt mnh, trit hc li tr thnh mt trong nhng nguyn nhn cho trng thi tr tr . II - LCH S TRIT HC TRUNG HOA C, TRUNG I 1. Hon cnh ra i v c im Thi k c i: t nm 221 tr.CN tr v trc : l thi k hnh thnh nn vn ho Trung Hoa c i. Thi k c i cng c chia thnh 2 giai on: - Giai on s c (t th k XXV - VIII tr.CN): gi l Tam Hong - Ng - H Thng - Chu (Ty Chu)1: thi k hnh thnh nn vn ho tin c i ca Trung Hoa. - Giai on c i: gi l Xun Thu - Chin Quc (th k VIII - 221 tr.CN): thi k hnh thnh v pht trin nn vn ho c i Trung Hoa. Thi k trung i (t 221 tr.CN - 1911 SCN): thi k cng c v pht trin nn vn ho Trung Hoa. Nn trit hc Trung Hoa ch yu c hnh thnh v pht trin trong thi k c i, c 6 hc phi c bn: Nho, ao, m dng, Danh gia, Mc va Phap gia. c im: - Nhn mnh trit hc chnh tr - x hi v nhn vn, t coi trng trit hc t nhin. - cao cc gi tr thc tin o c. - Nhn mnh s hi ho thng nht. - Phng thc t duy trc gic. 2. Mt s hc thuyt tiu biu a) m dng gia (Thuyt m dng - ng hnh) T tng trit hc v m dng - Khi nim m dng: m: l phm tr rt rng, phn nh khi qut nhng thuc tnh ph bin ca vn vt, nh: nhu, thun, ti, m, pha di, pha phi, s chn v.v..
1

Tam Hoang: Thin Hoang, ia Hoang, Nhn Hoang; Ngu : Thn Nng, Hoang , Chuyn Huc, ng Ngu, Nghiu Thun

12

Dng: l phm tr i lp vi m, cng phn nh khi qut cc tnh cht ph bin, nh: cng, nghch, sng, kh, pha trn, bn tri, s l v.v.. - Quan h bin chng m dng: + m dng tuy i lp, nhng h cn: + Trong m c dng, trong dng c m v ngc li + Dng thnh th m suy, m thnh th dng suy v ngc li + m dng thng nht trong hnh thi cc, c biu th bng vng trn m dng. - m dng vi Kinh Dch: L lun v m dng c pht trin ti mc tr thnh mt h thng hon chnh c th hin trong Kinh Dch: + Trong Kinh Dch, m dng biu hin thnh 64 qu kp, 384 ho; trong , mi qu, mi ho l mt ng thi, mt thi ca vn vt v nhn sinh, x hi. + V vy, Kinh Dch tr thnh tp i thnh ca s ch gii, bao hm nhng t tng trit hc v m dng ht sc phong ph v su sc T tng trit hc v ng hnh - Khi nim: t tng trit hc v ng hnh c xu hng phn tch cu trc ca vn vt v quy n v nhng yu t khi nguyn, vi nhng tnh cht khc nhau nhng c s tng tc vi nhau. l nm yu t: kim, mc, thu, ho, th - V lch s: xut hin cc quan nim v ng hnh ln u tin di dng thnh vn trong Kinh Th, thin Hng phm - Quan h ng hnh: + Ng hnh tng sinh: mc sinh ho, ho sinh th, th sinh kim, kim sinh thu, thu sinh mc.. + Ng hnh tng khc: mc khc th, th khc thu, thu khc ho, ho khc kim, kim khc mc.. - Bng phn loi ng hnh. Phn loai Kim Mc Thuy Ngu phng Ty ng Bc Ngu sc Can Chi Trng xanh en Thn du Dn Mao Hi Ty Ngu tang Ph-ai trng Can-m Thn Bang quan Ngu chi Nhu nhc Kin nghi Trm tinh Ngu dich Nc mui Nc mt Nc tiu

13

Hoa Th

Nam TW

o vang

Ty Ngo Thin-TutSu-Mui

Tm-Tiu trng Ty-Vy

Nong nay Nhanh nhen

M hi Nc ming

m dng kt hp vi ng hnh - Vo cui i Chin Quc: thuyt m dng c kt hp vi thuyt ng hnh thnh Thuyt m dng - ng hnh vi i din l Tru Din - Vn dng vo cc lnh vc t nhin, x hi v con ngi vi mu sc duy tm thn b - Thuyt m dng ng hnh cn nh hng to ln n ngy nay Trung Quc v phng ng trong c Vit Nam 2.2 Nho gia. - Ngi sng lp: Khng T (551 - 479 tr.CN) - Nhng ngi k tha v pht trin: Mnh T (Mnh Kha) (327 - 289 TCN); Tun T (Tun Khanh, Tun Hung) (313 - 238 TCN) - Kinh in: T th, Ng kinh - Mt s ni dung t tng trit hc ch yu ca Nho gia: + V v tr v gii t nhin: Nho gia ni v vn ny khng nhiu. Tuy nhin, trong qu trnh cp n vn ny t tng ca h i khi ri vo mu thun + V o c: Nho gia thng ni v cc chun mc o c: tam cng, ng lun, ng thng... + V chnh tr: Nho gia a ra cc thuyt Nhn - L v Chnh danh, ch trng qun l x hi bng c tr + V gio dc: Nho gia l trng phi trit hc u tin ca Trung Quc c i nu ln nhng quan im tin b v gio dc - Anh hng cua Nho giao trong lich s + Pham vi anh hng: Trung Quc, Nht Ban, Triu tin, Han Quc, Vit Nam + Tich cc + Tiu cc + Tai Vit Nam 2.3 o gia (Lo gia)

14

- Ngi sng lp: Lo T (Lo am) (khong th k IV tr.CN), ngi k tc v tip tc pht trin l Trang T (Trang Chu) (396 - 286 TCN) - Kinh in ch yu: o c kinh ca Lo T v Nam hoa kinh ca Trang T - Nhng t tng trit hc ch yu: Trong quan im v t nhin: o gia a ra hc thuyt v o: con ng, quy lut, bn nguyn ca vn vt... V nhn thc lun: a ra cc quan nim v mt i lp, mu thun gia cc mt i lp (php bin chng t pht) V x hi: ch trng xut th vi ch thuyt V vi (v vi nhi tr), sng v hot ng thun theo t nhin (o php t nhin) o kh o phi thng o Danh kh danh phi thng danh V danh vn vt chi thu Hu danh vn vt chi mu 2.4 Mc gia - Ngi sng lp: Mc T (Mc ch) (khong 479 - 381TCN) - Tc phm kinh in: l cun Mc T, gm 53 chng - Nhng t tng trit hc ch yu: V t nhin, Mc gia c xu hng duy vt t pht khi bc b thuyt Thin mnh ca Nho gia V nhn thc lun, Mc gia theo quan im kinh nghim lun V chnh tr x hi, Mc gia a ra cc thuyt Kim i, Phi cng, Thng hin Nhn chung, t tng ca Mc gia i din cho tng lp trung lu, tiu nng trong x hi Trung Quc ng thi 2.5 Php gia - Ngi sng lp: Hn Phi T (khong 280 - 233 TCN) - Cc nh t tng tin bi: Thn o, Thn Bt Hi, Thng ng V mt trit hc, Php gia ch yu bn n cc vn chnh tr - x hi: Quan nim ng lc thc y s vn ng ca x hi l s thay i dn s Ch thuyt v tnh c a ra thuyt php tr da trn 3 t tng: Php, Thut, Th

15

Php (php lut) c tnh cht khch quan v l trung tm; thut v th l iu kin tt yu m bo thi hnh php lut 3. S pht trin ca trit hc Trung Hoa thi k trung i Bc sang thi k trung i (k t sau khi nh Tn sp nm 207 trc cng nguyn, cho n khi kt thc triu i phong kin Mn Thanh 1911), s pht trin nn trit hc Trung Hoa mang mt s c im sau: Tip tc k tha v pht trin cc hc thuyt trit hc truyn thng Cc hc thuyt trit hc c xu hng dung hp ln nhau to ra nhng ni dung mi cho ph hp vi iu kin ca thi i mi Nhiu hc thuyt trit hc tr thnh c s l lun cho vic hnh thnh thc h ca giai cp phong kin Trung Hoa 4. Mt s nhn nh v trit hc Trung Hoa c i - Ra i vo thi k qu t chim hu n l ln phong kin, nn mi quan tm hng u ca cc nh trit hc Trung Hoa l cc vn thuc v cc lnh vc t tng v chnh tr, thc tin o c ca x hi. Nhng quan tm v s kin gii c ngha rt ln cho vic xy dng m hnh x hi phong kin sau ny - Bn cnh cc gi tr v t tng v mt php bin dch mang mu sc Trung Hoa cng c ngha quan trng trong vic to ra nt c th trong cu trc t duy ca ngi Trung Hoa ni ring v phng ng ni chung III. MT S VN V LCH S T TNG TRIT HC VIT NAM 1. Khi nim v lch s t tng trit hc Vit Nam Khai nim: Vit Nam l mt nc c nn vn hin lu, c lch s ca nn t duy l lun C nhiu quan im khc nhau v lch s t tng trit hc Vit Nam. Song,.. chng ta c th khng nh: Vit Nam trong lch s c t tng trit hc ring ca mnh Lch s t tng trit hc Vit Nam l lch s cc t tng v trit hc v v cc vn chnh tr x hi. N cp nhiu vn v th gii quan v nhn sinh quan ca ngi Vit Nam trong qu trnh u tranh dng nc v gi nc Mt s nt c th: Lch s pht trin cc t tng trit hc Vit Nam chu nh hng su sc ca hai nn vn ho n v Trung Quc Tinh thn yu nc v thc dn tc v mt ct cch vn ho Vit Nam cng l nt c th trong t duy trit hc Vit Nam

16

Phong cch t duy gn lin vi i sng thc tin i thng Phn ln cc nh t tng u l nhng nh hot ng chnh tr - x hi 2. Mt s ni dung c bn ca lch s t tng trit hc Vit Nam a. Vn duy vt v duy tm - V tnh cht, cuc u tranh gia CNDV v CNDT trong lch s t tng trit hc Vit Nam thi k phong kin l mt hnh thi u tranh t tng c bit... - V tng quan, cuc u tranh gia h thng, b th lu i vi yu t kinh nghim - V ni dung, thng din ra xung quanh vic gii quyt cc quan nim v cc vn nh: Tm - vt, linh hn - th xc, l - kh v.v.. - Vn v nguyn nhn, ngun gc, ng lc ca s thay i x hi, thay i cc triu i v.v.. CNDT v tn gio thng bin h cho s thng tr, ch p ln nguyn vng ca con ngi.. CNDV tm cch phn bc, chng i tng lun im mt Nhn chung do iu kin KH- KT cha pht trin, nn ni dung u tranh thng n iu, lp li b) Ch ngha yu nc Mt la, nhn thc v dn tc v dn tc c lp: Quan nim v dn tc Vit Nam Vn quc hiu (tn nc) Vn hiu (tn kinh ) Vn nin hiu (tn cc triu vua) Qua khng nh kh phch t tn dn tc Nh vy, ngay t thi k u c lp, Vit Nam mt quc gia phong kin, mt dn tc c lp v mt chnh th, t quc hiu, hiu n nin hu, kinh v.v... u c nhn thc y v , mi tn gi l mt ngha ca s t lp, t cng Hai l, nhn thc v quc gia c ch quyn Vit Nam, quan nim v dn tc c hnh thnh trn c s u tranh gi nc v dng nc, ng thi n li l c s xy dng nn l lun v dn tc c lp v quc gia c ch quyn L Thng Kit: c lp ch quyn quc gia l tt yu v ghi sch tri

17

Trn Quc Tun: phi ui gic i ra nhc cho nc, bo v quyn li cho quc gia, dn tc (Hch tng s) Nguyn Tri: nc Vit Nam phi sch bng qun th, v Vit Nam vn l mt nc vn hin, v s tn c ca gic ngoi xm, v cu nc trc ht l cu dn, v bit nh v bit thng (i co bnh Ng) v.v.. Nh vy, s trng thnh khng ngng ca dn tc l c s cho l lun v dn tc pht trin khng ngng Ba l, nhn thc v ngun gc v ng lc ca cuc chin tranh gi nc: Th nht, phi coi trng sc mnh ca cng ng, on kt cng ng, on kt ton dn l nhn t quyt nh dn ti thng li ca cuc chin tranh v quc Th hai, phi coi trng vai tr ca dn Th ba, cao trch nhim ca ngi lnh o trc dn Nhng t tng l c s cho mt ng li chnh tr nhn ngha, l c s to ra lc lng cch mng khi t nc c s bin cch mng c. Nhng quan nim v o lm ngi Mt trong nhng vn c cc nh t tng Vit Nam trong lch s quan tm ht sc l "o(c khi gi l "o tri", "o ngi") H phi quan tm v l c s hnh ng chnh tr, i nhn, x th. Trong ba o truyn thng th ngi ta dc bit hng v o Nho Nho gio vi cc nguyn l chnh tr v o c ca n p ng c cc nhu cu ng thi, nh cc l thuyt tam cng, ng thng Tuy nhin, ngay trong quan nim v o lm ngi kiu Nho gia Vit Nam qua cc triu i phong kin cng c khc nhau, thm ch i lp nhau. Khi vo i, cc nh t tng u khng nh o Nho, u ly o Nho lm l tng sng ca mnh, song thc tin cuc sng khin cho h khng th kin tr mt mnh o Nho. Cho nn, y ngoi o Nho ra cn bao hm c o Pht v o Lo -Trang T khi thc dn Php xm lc nc ta, "o"c coi l quc hn, quc tu, c bin thnh biu tng ca truyn thng yu nc, thng ni. Yu o c xem l yu nc. c bit bao nhiu tm gng "t v o", tc l hy sinh bo v c lp cho t nc Tuy nhin, do o l th gii quan c khng gip g nhiu cho xu th thi i, khng ch ra c con ng cu nc thnh ra i lc yu o bao nhiu li nh phi ngm ngi by nhiu. Vn t ra l phi c mt o khc ngang tm vi thi i ch o. l iu kin ch ngha Mc - Lnin du nhp vo Vit Nam.

18

Kt lun: - Nghin cu ni dung lch s t tng trit hc Vit Nam chng ta thy n khng ch n thun cp ti vic gii quyt vn c bn ca trit hc, m cn cp ti nhiu vn v quc k, dn sinh khc. - Khc vi nn t tng trit hc ca cc dn tc khc, ni dung lch s t tng trit hc Vit Nam l c mt ho qun, an xen nhiu vn t tng khc nhau, thm ch mu thun nhau, song hnh nh li thng nht trn nn tng ch ngha yu nc, ch t lc, t cng, tn vinh bn sc Vit Nam trc cc th lc hng mnh. cng l nt c sc trong ni dung pht trin xuyn sut ca lch s t tng Vit Nam

19

Chng 3: KHI LC LCH S TRIT HC PHNG TY TRC MC I. TRIT HC HY LP C I 1. Nhng iu kin lch s - c s hnh thnh v pht trin trit hc Hy lp c i - Hy Lp c i l mt vng t rng ln. T th k XV - IX tr.CN, ch cng sn nguyn thu Hy Lp c i tan r v hnh thnh ch chim hu n l. Vo th k V tr.CN, xy ra cuc chin tranh Hy Lp - Ba T m kt thc phn thng thuc v ngi Hy Lp c i. Tuy vy, sau Hy Lp li tri qua nhiu cuc ni chin lin min nn vng t ny li ri vo tay quc Maxoan do vua Philp v sau ny l Alxanr i cai tr. Vo th k II tr.CN, quc ny tan r v Hy Lp c i li b quc La M chinh phc v c st nhp thnh vng quc Hy Lp - La M c i. Qu trnh lch s gn lin vi s hnh thnh v pht trin kinh t - x hi v t tng ca trit hc Hy Lp c i. - Trit hc Hy Lp c i pht trin vo khong th k VI tr.CN da trn c s kinh t, chnh tr - x hi, vn ho v khoa hc k thut. + V kinh t, l khi xut hin ch t hu, buc mi ngi t ch ho tan, gi y bt u c thc v mnh hn. + V x hi, x hi bt u c s phn chia gia cp, phn cng lao ng thnh lao ng tr c v lao ng chn tay to iu kin cho mt s nh tr thc chuyn nghin cu trit hc - khoa hc. + V khoa hc, vi s pht trin kh sm cc mn khoa hc nhm p ng gii quyt cc nhu cu thc tin l c s hnh thnh nn cc h thng trit hc gn lin vi khoa hc t nhin xut hin (do khoa hc lc cha phn ngnh nn cc nh trit hc cng ng thi l cc nh ton hc, vt l , thin vn..). - Mt s c im: 1) Trit hc Hy Lp c i phn nh cuc u tranh gia cp gia ch n v n l. Ni dung c bn ca s pht trin ca trit hc Hy Lp c a l cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, phn nh cuc u tranh gia tng lp ch n dn ch tin b trong nhng iu kin lch s thi vi tng lp ch n qu tc. Qu trnh hnh thnh v pht trin ca trit hc Hy Lp c i cng phn nh cuc u tranh gia tr thc, khoa hc v m tn. 2) T tng trit hc Hy Lp c i c s lin h mt thit v chu nh hng ca trit hc Phng ng c i. 3) Mc d xut hin trong iu kin cc tri thc khoa hc cn s khai, song trit hc Hy Lp cp ti nhng vn v th gii quan theo ngha hin i, tuy cn trng thi mm mng. 4) Nhn chung, trit hc Hy Lp mang tnh cht duy vt t pht v php bin chng s khai. 2. Cc h thng trit hc Hy Lp c i a). Ch ngha duy vt v nhng tro lu duy tm u tin Hy Lp c i

20

Trng phi trit hc Mil - Talt (642- 547 tr.CN): ng c coi l nh ton hc u tin, nh thin vn hc u tin ng thi l nh trit hc u tin. Trit hc ca ng c xy dng trn lp trng duy vt. ng cho rng, nc l bn nguyn u tin ca th gii. Mi vt u c sinh ra t nc v mt i tr li vi bn nguyn nc. Quan nim trit hc ca ng tuy cn th s, mc mc, nhng c ngha v thn, chng li th gii quan tn gio lc by gi. - Anaximngr (610-546 tr.CN): L nh trit hc duy vt, bn ca Talt. ng cho rng, c s to ra th gii l mt dng vt cht n nht, v nh v c ng gi l Apyrn. Nh vy, ng tin xa hn so vi Talt trong vic khi qut phm tr vt cht. - Anaximen (585-525 tr.CN): L hc tr k tc s nghip ca Anaximngr v thuyt a tm. Tuy vy, ng cng l nh duy vt khi cho rng bn nguyn ca th gii l khng kh. Lin minh Pitago Lin minh Pitago do Pitago (571 - 477 tr.CN) sng lp. y l trng phi trit hc duy tm. Trng phi ny gn lin trit hc ca h vi tn gio v ra sc bo v thn hc. V mt trit hc, phi Pitago c bit quan tm ti vn bn nguyn ca th gii v cho rng bn nguyn ca th gii l s tn ti ca cc con s. Tong khi lun gi v nhng con s, phi Pitago thn thnh ho chng. H cng c nhng quan nim bin chng v v mi quan h gia s chn v s l, hu hn v v hn, gia tnh thng nht v tnh nhiu v, gia vn ng v ng im. Nhn chung phi Pitago l mt trong nhng trng phi trit hc mang tnh duy tm khch quan, bao cha yu t t duykhoa hc, pha trn vi o tng tn gio. Nh vy, cc nh trit hc thuc trng phi Mil u l nhng nh duy vt. Mc d nhng quan im duy vt ny u mc mc, th s, nhng quan nim ca h u t nn mng cho s pht trin cc t tng trit hc duy vt v sau. b) Ch ngha duy vt v php bin chng ca Hraclt(540-480 tr.CN) Sinh ra thnh phed, l nh trit hc ni ting trong trit hc Hy Lp c i. Theo nh gi ca cc nh kinh in Mc - Lnin, Hraclt l ngi sng lp ra php bin chng; hn na, ng li l ngi xy dng php bin chng trn lp trng duy vt. L mt nh duy vt, Hraclt cho rng bn nguyn ca th gii l la. La to ra vt cht, la cng to ra c linh hn. V tr khng phi do thn thnh no to ra. Hraclt l ngi sng lp ra php bin chng cht phc v ngy th c i. Php bin chng ca ng c trnh by di dng mt h thng cc lun im khoa hc v tp trung vo cc t tng sau: - Quan nim v s vn ng vnh vin ca vt cht. - T tng v s tn ti ph bin cc mu thun trong cc s vt.

21

- S vn ng v pht trin ca th gii do cc quy lut khch quan (logos) quy nh v chi phi. c) Trng phi trit hc l (cui th k VI u th k V tr.CN) Trng phi trit hc l xut hin nh mt dng th gii quan mi c hnh thnh, n ch ti nhng vn trit hc theo ngha hp ca danh t ny. - Xnphan (khong 570 -478 tr.CN): l ngi sng lp ra phi l, t tng trit hc ca ng c nhng yu t duy vt. ng a ra quan nim th gii nh mt khi duy nht, th gii khng do thn thnh to ra. Tuy vy, do hn ch bi lch s nn tnh cht duy vt trong trit hc ca ng khng trit , ng ng trn quan im phim thn khi thn thnh ho gii t nhin. - Pcmnt (cui th k VI u th k V tr.CN): l hc tr ca Xnphan song trit hc ca ng li c xy dng trn lp trng duy tm. Khi nim trung tm trong trit hc ca Pcmnt l Tn ti m theo nh gi ca Hghen l im xut pht thc s ca trit hc. Tuy nhin, hc thuyt v Tn ti trong trit hc ca Pcmnt bc l hn ch khi ng ng nht gia t duy vi tn ti v mang tnh cht siu hnh khi cho rng tn ti l bt bin. V nhn thc lun ng cng mc phi sai lm khi cho rng khng th nhn thc tn ti c bng cc gic quan. - Dnn (khong 490-430 tr.CN): l hc tr ca Pcmnt, trit hc ca ng cng c xy dng trn lp trng duy tm. Dnn ni ting vi cc Apria (cc nghch l lgic), nh: Asin v con ra, Mi tn bay, Ht k v ng ht kv.v.. - Mlix (khong th k V tr.CN): l hc tr ca Pcmnt nv l i biu cui cng ca phi l. Khc vi Pcmnt, Mlix cho rng tn ti l v hn, th gii khng g ht ngoi tn ti. ng tha nhn tnh v hn ca c khng gian v thi gian nhng li phn i quan im cho rng, s hn hp ca mt s yu t vt cht l ngun gc ca tnh a dng ca gii t nhin. d) Ch ngha duy vt Hy Lp (th k th V tr.CN) Trit hc ca phi l nu ln t tng v tnh thng nht ca th gii, coi c s ca s thng nht l tn ti v tn ti l duy nht, bt bin, khng c vn ng, ph nhn s a dng ca th gii. Quan im tuy c vai tr tch cc nhng n li tri vi mt thc t m ngi ta lun chng kin s a dng ca th gii. Hn ch t ra cho cc nh duy vt th k V tr.CN c mt cch nhn mi v th gii. - Empcl (490-430tr.CN) l nh trit hc duy vt ni ting th k V tr.CN. ng cho rng khi nguyn ca th gii l bn yu t vt cht, gm t, la, nc v khng kh. Ngoi ra, ng cn c cch gii thch s hnh thnh v tr theo quan nim duy vt th s, c ngha v thn, chng quan nim hoang ng tn gio v v tr. V l lun nhn thc, ng thy c mi quan h cht ch gia nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh, nhng ng cha phn bit c s khc nhau v nguyn tc gia hai loi nhn thc . ng sai lm khi cho rng mu l mt gic quan, v theo ng mu l mt yu t t ti

22

mc hon ho nht trong vic kt hp bn yu t, n li gn tim nn n c kh nng c bit v tri gic. - Annaxago (khong 500-428 tr.CN):cng l nh trit hc duy vt xut sc th k V tr.CN, ng c cch gii thch ng n v hin tng nht thc v nguyt thc. V mt trit hc, Annaxago cho rng ci to ra th gii l nhng ht ging vt cht c s ng nht v cht v khc bit v lng. ng trn lp trng duy vt cht phc, ng a ra quan nim v cht Nux tr tu gii thch v nguyn nhn s vn ng ca th gii. e) Thuyt nguyn t (th k V- III tr.CN) ca Lxp, mcrt v piquya. - Lxp (khong 500-440 tr.CN): L ngi u tin Hy Lp nu ln hc thuyt nguyn t v l tin bi ca nh trit hc ni ting sau ny. - mcrt (460-370 tr.CN): L nh t tng xut sc trn nhiu lnh vc. Theo nh gi ca C. Mc v Ph. ngghen trong H t tng c th mcrt l b c bch khoa u tin trong s nhng ngi Hy Lp c i. V trit hc, mcrt pht trin thuyt nguyn t ca Lxp ln mt trnh mi. Quan im ca mcrt v vn ng, gn lin vi vt cht l mt phng on c gi tr c bit. Tuy nhin, ng khng l gii c ngun gc ca vn ng. L mt nh duy vt, ng tha nhn s tn ti khch quan ca quy lut (lut nhn qu). V s sng con ngi, mcrt ph phn quan nim cho rng s sng l do thn thnh to ra. Theo ng, s sng l kt qu ca qu trnh bin i ca bn thn t nhin. V ngun gc ca linh hn, theo ng c to ra t nguyn t. ng bc b quan nim ca tn gio cho rng c s tn ti ca linh hn bt t. mcrt c cng a l lun nhn thc ca ch ngha duy vt ln mt bc mi. ng chia nhn thc thnh hai giai on, nhn thc cm tnh v nhn thc l tnh. C hai giai on nhn thc trn c quan h cht ch vi nhau. Tuy nhin, ng cha thy ht c vai tr ca nhn thc cm tnh m ch coi l giai on nhn thc m ti. ng cng l ngi c cng trong vic t nn mng cho lgic hc. Chnh Aristt ni mrtt l tin bi ca mnh v lgic hc. Trit hc ca mcrtt ng vai tr quan trng trong ch ngha v thn. ng cho rng s d ngi ta c quan nim sai lm cho l c thn v ngi ta chu nh hng bi nhngx hin tng khng khip ca gii t nhin. Quan nim v thn ca mcrtt b Platn chng li mt cch quyt lit. Mc d Platn c ph phn, bc b, song quan nim v thn ca mcrt c tc dng rt ln trong vic chng li ch ngha duy tm, c ngha tin b v vai tr lch s to ln. V chnh tr -x hi, quan nim ca mcrt ng trn lp trng ca tng lp ch n dn ch, u tranh chng li bn ch n qu tc bo v ch dn ch ch n m quyn li gn lin vi thng mi v cng nghip, ca ngi tinh thn nhn i, tnh n ho, ca ngi quyn li chung ca cng dn t do. Do xut thn t tng lp ch n, nn ng ch mi quan tm ti quyn li ca gia cp ch n m cha thy c quyn li ca gia cp lao ng, c bit l tng lp nhng ngi n l. Trong lnh vc o c hc, mrct cng c nhng ng gp nht nh. ng nu ln nh ngha ni ting v con ngi. Theo ng, con ngi l con vt c o c.

23

Vi nhng thnh tu trit hc ca mnh, mcrt a ch ngha duy vt Hy Lp ln n nh cao mi, mc d trit hc ca ng cn mang tnh th s, cht phc. - piquya(341-279tr.CN): ng l nh duy vt xut sc trong trit hc Hy Lp c i sau mcrt. ng kin quyt bc b hc thuyt duy tm v l lun thn hc, bo v ch ngha duy vt v thuyt v thn ca mcrt. L nh trit hc duy vt ng khng nhng k tha xut sc hc thuyt nguyn t ca mcrt m cn c nhng ng gp mi. f) Trit hc Xcrt v Platn - Xcrt(469-399 tr.CN): L nh trit hc duy tm v l tin bi ca nh trit hc Platn ni ting sau ny. Khc vi nhiu nh trit hc khc, ng khng hng trit hc ca mnh vo vic nghin cu gii t nhin m hng trit hc ca mnh vo nghin cu cc vn v nhn bn hc. Theo ng nhim v ca trit hc khng phi khm ph ra cc quy lut ca t nhin m nghin cu con ngi. ng ni: Con ngi hy nhn thc chnh mnh. Tuy nhin, trit hc ca Xcrt ch yu bn v con ngi di gc o c. Xcrt cng bn v bn th lun song cc t tng ca ng v vn ny c th hin di lp trng duy tm. Sau khi ng qua i, cc hc tr ca ng pht trin t tng ca ng theo nhiu xu hng khc nhau, trong c xu hng duy tm m Platn l ngi i din. - Platn(427-347 tr.CN) : ng l nh duy tm ni ting nht trong trit hc Hy Lp c i. Trit hc ca Platn l trit hc duy tm khch quan. ng cho rng: c s tn ti ca th gii cc s vt cm tnh (th gii hin thc m chng ta ang sng) l th gii nim(khi nim)(th gii tn ti chn thc, bt bin, vnh vin tuyt i). ng a ra v d v nhng chic bng chiu trn vch hang ng chng minh cho hc thuyt duy tm ni trn. Mc d Platn ng trn lp trng duy tm khch quan trong quan nim v th gii, coi s vt ch l ci bng ca th gii nim, nhng lch s ghi nhn, trit hc ca Platn ng vai tr quan trng trong vic nghin cu bn cht ca khi nim cng nh trong vic pht trin t duy l lun. ng thc hin c mt bc tin quan trng trong vic chuyn trit hc t t duy n d ti t duy khi nim, ngha l gii thch mt hin tng phi tm hiu n mc khi nim , mc t duy l lun. L lun nhn thc v thuyt linh hn bt t ca Platn c xy dng trn c s bn th lun duy tm khch quan m ct li l hc thuyt v tn ti ( nim),v hc thuyt v s c lp ca linh hn bt t. Tuy vy, trong l lun nhn thc ca Platn cng cha ng nhiu t tng v php bin chng. Vn con ngi l t tng c bn xuyn sut ton b hc thuyt trit hc ca Platn. Theo ng th xc con ngi c cu thnh t la, nc, khng kh v t cho nn khng bt dit. Cn linh hn bt dit v linh hn l sn phm ca linh hn v tr c to ra t lu bi Thng . Vn o c cng c Platn quan nim trn c s thuyt v linh hn. Theo ng, do linh hn c nhiu loi khc nhau nn con ngi cng c nhiu loi khc nhau v o c ca tng ngi cng khc nhau. Trong hc thuyt v nh nc l tng, ng chia x hi ca nh nc l tng thnh 3 ng cp da theo c trng o c ca tng ng cp. Quan nim chnh tr - x hi ca Platn cng cha ng nhiu mu thun. Mt mt, ng i xo b ch s hu t nhn, mt khc ng li mun duy tr ch phn bit ng cp.

24

Tm li, Platn l nh trit hc duy tm khch quan c i, l ngi u tin nu ln mt cch c h thng nhng quan im trit hc. Mc d xn nhiu hn ch, song Platn c cng ln trong vic nghin cu cc vn v thc x hi, bc u t nn tng cho vic xy dng cc khi nim, phm tr v t duy l lun. g) Trit hc ca Aristt Aristt (384-322tr.CN), l nh trit hc ln nht, b c bch khoa ca Hy Lp c i. V mt trit hc, ng l nh trit hc nh nguyn, c s ng nghing gia duy vt v duy tm. - ng ph phn trit hc duy tm ca Platn i vi thuyt nim. T , ng nu ln thuyt v 4 nguyn nhn tn ti ca th gii. Tuy nhin, trong khi trnh by hc thuyt ny, aristt th hin s dao ng ng nghing gia lp trng duy vt v lp trng duy tm. - Bn v linh hn, ng ng trn lp trng duy vt khi cho rng khng c linh hn bt t. V vi con mt trc quan ca ngi c i, ng cho rng linh hn c tr trong tri tim ca con ngi. - Thnh tu ni bt nht ca Aristt trong l lun nhn thc l ch ng coi nhn thc l mt qu trnh: t cm tnh n l tnh, cng l i t cm gic n l, ngu nhin n t duy tru tng, t khi nim n phm tr, quy lut. ng cng nu ln mi quan h bin chng gia nhn cm tnh v nhn thc l tnh. ng tha nhn i tng khch quan ca nhn thc v cng ng thi coi c s ca nhn thc chnh l cm gic. Tuy vy, hn ch ca ng trong l lun nhn thc l ch ng cao vai tr ca nhn thc l tnh. - Aristt l ngi u tin t nn mng v hnh thnh c c bn khoa hc v lgic hc. Aristt c coi l cha ca lgic hnh thc vi vic khm ph ra cc quy lut c bn ca t duy lgic nh quy lut ng nht, quy lut cm mu thun trong t duy v quy lut loi tr ci th ba. - Trong quan im v x hi, Aristt cng c nhng nt c sc i vi cc vn v nh nc, v o c hc, ngh thut hc v.v... Ni tm li, Aristt nh C. Mc nh gi l ngi khng l v t tng, t tng thm thu ca Aristt vch ra nhng vn tru tng t nh nht mt cch ng ngc nhin... Tuy nhin, do hn ch lch s v l nh t tng ca giai cp ch n Hy Lp, cho nn, v mt trit hc, ng tr tr gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm (nh nguyn lun); v mt chnh tr, ng bo v li ch ca tng lp trung lu trong giai cp ch n, khinh mit n l. 3. Kt lun v trit hc Hy Lp c i Nt ni bt v trit hc Hy Lp c i l t ra hu ht cc vn trit hc cn bn m sau ny cc hc thuyt trit hc s tng bc gii quyt theo ni dung ca thi i mnh, n bao hm mm mng ca tt c cc th gii quan v sau ny.

25

Cuc u tranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm, gia bin chng v siu hnh ca trit hc Hy Lp l kh r nt, c bit l cuc u tranh gia ng li mcrt v ng li Platn. Nhng thnh qu quan trng nht ca trit hc Hy Lp c i l thuyt nguyn t t c s cho s pht trin ca khoa hc t nhin; php bin chng cht phc v lgic hc hnh thc ca Aristt. II. T TNG TRIT HC TY U THI K TRUNG C 1. iu kin v hon cnh x hi Ty u th k V-XV Trit hc thi k trung c phong kin Ty u xut hin v bt u pht trin t khong th k V n th k XBV vi nhng c im kinh t - x hi ni bt: - S sp ca ch Chim hu n l v s thay th n bng ch phong kin. - V mt tinh thn, thi k trung c Ty u l lc bt u C c gio v sau l Thin cha gio l h t tng thng tr. - Sau thi k sp , x hi Ty u bt u c s pht trin c v vn ho vt cht ln tinh thn. 2. Khi qut v s pht trin trit hc thi trung c a) Cc hc thuyt trit hc thi trung c t th k II - IV - Tctuling (160-230): L nh trit hc v thn hc La M. T tng c bn trong l thuyt ca Tctuling l h thp tr tu, ca ngi lng tin m qung vo nhng iu phi l. - gutstanh (354-430): T tng c bn ca gutstanh l ton b th gii do Thng sng to ra v c nhn thc bi Thng . b) Ch ngha Kinh vin trung c Ty u - Nhng c im chung: + L khuynh hng trit hc xa ri thc tin. + Cuc u tranh gia hai phi duy thc v duy danh t nhiu th hin cuc u trranh gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. - Mt s i biu: + Gingxct gienn (810-877), l nh trit hc ngi Ailen, ng thi l ngi theo ch ngha duy thc trit . +Pie Abla (1079-1142), l ngi Php theo ch ngha duy danh. Trong vic gii quyt mi quan h gia l tr vi lng tin, ng c bit cao l tr. - Mt s i biu ca trit hc Kinh vin giai on hng thnh

26

+ T.acanh(1225-1274), l nh thn hc, nh trit hc kinh vin ni ting. Trit hc ca ng c s dung ho gia ch ngha duy thc v ch ngha duy danh. ng cho rng, i tng ca trit hc l nghin cu chn l ca l tri, cn thn hc nghin cu chn l ca nim tin tn gio. Thng l khch th cui cng ca c trit hc v thn hc. Gio hi coi trit hc ca ng l trit hc tuyt i ng. + un Xct (1265-1308), l nh duy danh ln nht th k XIII. - Mt s i biu giai on suy thoi + Rgi Bcn (1214-1294): l nh t tng ngi Anh i tin phong trong khoa hc thc nghim ca thi i mi. ng a ra mt quan nim mi v i tng ca trit hc (siu hnh hc). Trit hc ca Bcn bc l nhng xu hng duy vt, tuy vy ng cng khng thot khi nhng hn ch bi thi i mnh khi ng tuyn b s ph thuc ca trit hc vo lng tin. + Guym ccam (1300-1350): l nh duy danh ch ngha c khuynh hng duy vt. Ch ngha duy danh ca ccam thc y s tan r ca ch ngha kinh vin v dn ng pht trin khoa hc t nhin. c) Mt s nhn xt: - Ch ngha kinh vin l trit hc chnh thng ca x hi phong kin Ty u trung c. c im ch yu nht ca khuynh hng trit hc ny l phc tng thn hc; theo ch ngha duy tm, phng php lun hnh thc cht cng, ch ngha tn ngng i lp vi t tng khoa hc, vi tri thc kinh nghim v t tng trit hc t do. - Tuy nhin, trong s thng tr khc nghit ca tn gio v thn hc, thi k ny cng xut hin cuc u tranh ca xu hng duy vt trong trit hc v trong cc phong tro t gio chng ch ngha ngu dn ca nh th. - Lch s trit hc trong thi i phong kin l mt qu trnh phc tp y mu thun, nhng vn cha ng nhng nhn t chun b cho s phc hi hc thuyt trit hc duy vt thi c i v sau ny. III. TRIT HC TY U THI K PHC HNG V CN I 1. Trit hc thi k phc hng th k XV-XVI a) iu kin kinh t - x hi, khoa hc v c im * Thi k phc hng Ty u din ra trong hai th k XV- XVI, phc hng c hiu vi ngha khi phc li cc gi tr vn ho c Hy Lp, chun b cho mt nn vn ho mi- vn ho t sn s khai hnh thnh. - Thi k ny cc quan h sn xut t bn ang manh nha hnh thnh trong lng ch phong kin. - Thi k din ra cc pht kin a l.

27

- Thi k din ra s u tranh mnh m ca gia cp nng dn v th th cng dng ln khp chu u chng li mt cch ton din ch phong kin. - Thi k c s pht trin v phn ngnh mnh m ca cc mn khoa hc t nhin, v l c s to ra phng php t duy siu hnh. * c im trit hc thi k phc hng l: nhng yu t duy vt v duy tm an xen nhau, xu hng v thn c biu hin di v phim thn. Cuc u tranh ca ch ngha duy vt chng ch ngha duy tm thng c th hin di hnh thc c th: u tranh bnh vc khoa hc phi tn gio, chng cc hc thuyt tn gio, i lp tri thc thc nghim vi ch ngha kinh vin. Vn quan h gia con ngi v th gii tr thnh trung tm cc vn ca trit hc. Trit hc thi k ny chng minh sc mnh ca con ngi, u tranh cho s gii phng con ngi v nhng t tng nhn o c pht trin. b) Mt s i biu tiu biu - N. Kuzan (1401-1464) : l ngi c v l hng y gio ch ca gio hi La M. ng l ngi u tin dm ph phn mnh m cc gio l trung c, m u cho trit hc thi k phc hng. L nh truyn gio, trit hc ca N.Kuzan li c tnh cht phim thn, cho rng Thng khng phi l mt bn nguyn phi nhn cch m l ho ln vi gii t nhin.Tuy nhin, phim thn lun ca N.Kuzan l l lun duy tm mun iu ho khoa hc vi tn gio (khc vi phim thn ca Spinza biu hin quan nim duy vt). - N. Cpcnic (1473-1543, ngi Ba Lan. Ton b hot ng ca khoa hc ca ng u nhm chng minh trung tm ca hnh tinh chng ta khng phi l tri t m l mt tri. Hc thuyt v mt tri l trung tm v tr ca Cpcnic c ngha to ln i vi trit hc v khoa hc thi k ny. - G.Brun (1548-1600), l ngi . Trit hc phim thn lun ca ng l nh cao ca s pht trin t tng duy vt thi k phc hng. ng tip thu hc thuyt mt tri l trung tm ca Cpcnic, ng thi k tha t tng duy vt v v thn ca cc nh duy vt c i, xy dng quan nim duy vt mi v v tr. Brun cng c vai tr quan trng trong vic pht trin php bin chng. L lun nhn thc ca Brun cng c ngha to ln i vi s pht trin ca trit hc. Chnh v trit hc duy vt ca Brun chng ch ngha kinh vin v chng nhng ngi ng u gio hi nn ng b Gio hi thiu sng. - G. Galil (1564-1642), l nh khoa hc v i ngi , gi vai tr quan trng trong s pht trin ca tr thc khoa hc v ca ch ngha duy vt. Trit hc ca Galil gi vai tr quan trng trong cuc u tranh chng th gii quan thn hc, chng ch ngha kinh vin, pht trin ch ngha duy vt thi k phc hng. Tuy vy, Galil cng chu nh hng ca chn l hai mt vn thnh hnh thi . Galil l mt nh bc hc c nhiu pht minh v i. Nhng pht minh ca ng ng vai tr to ln trong s pht trin ca khoa hc v trit hc, nhng n li l mi nguy him cho ch ngha kinh vin v Gio hi c c gio lc by gi. V vy, gio hong La m ra lnh truy t v b t ng, to n tn gio qun thc ng mt cch nghim ngt cho ti khi ng qua i. 2. Trit hc Ty u thi k cn i th k XVII-XVIII

28

a) Tin kinh t chnh tr, x hi v c im c bn ca trit hc Ty u th k XVII-XVIII - Vo th k XVII, phng thc sn xut t bn ch ngha nhiu nc Ty u hnh thnh hu ht trong lng ch phong kin. - Xt v ton b v suy cho n cng th s xut hin ca phng thc sn xut t bn ch ngha dn ti nhng h qu tt yu v mt x hi v s pht trin ca khoa hc trn nhng nt c bn di y: Mt l, phng thc sn xut t bn ch ngha khng tho mn vi nhng kin thc ca khoa hc t nhin hin c v l c s cho cc ngnh khoa hc t nhin thi k ny c bc pht trin mi: khoa hc c s phn ngnh mnh m; khoa hc c xu hng i su vo phn tch cc s vt, hin tng... T xut hin mt phng php mi trong khoa hc t nhin- phng php thc nghim hin i. Trn mc nht nh, vo th k XVIIXVIII, phng php thc nghim hin i nh hng ti lnh v trit hc. T lm xut hin s thng tr ca phng php t duy siu hnh. Hai l, vi s pht trin ca phng thc sn xut t bn ch ngha ngay trong lng x hi phong kin dn ti mu thun gia gia cp t sn cng h t tng t sn vi gia cp a ch v phong kin v h thng t tng C c gio ngy cng su sc. Ba l, th k XVII-XVIII l th k thng li ca ch ngha duy vt i vi ch ngha duy tm, ca phng thc t duy siu hnh i vi phng php t duy tru tng duy l thi trung c; v sau l thng li ca ch ngha v thn i vi ch ngha hu thn lun. Tuy nhin, cng thy s xut hin v khng c, i lp ca ch ngha duy tm v hu thn lun - l ch ngha duy tm ch quan ca Bccli, mt bc pht trin ca ch ngha duy tm trong iu kin mi. b) Trit hc duy vt Anh th k XVII v trit hc duy tm ca Bccli cui th k XVII u th k XVIII - Bt u th k XVII, cc quan h kinh t t bn ch ngha pht trin chn mui ti nc Anh bo hiu mt cuc cch mng t sn sp din ra ti quc gia ny. - Trit hc duy vt Anh th k XVII l ngn c t tng ca gia cp t sn Anh trc v sau cuc cch mng t sn (1642-1648). - c trng ca trit hc Anh trong thi k ny l mang tnh cht duy vt duy cm. ng thi do tnh cht khng trit ca cuc cch mng Anh v nh hng ca cc th lc tn gio nn th gii quan ca cc nh trit hc Anh thi k ny cng thiu trit . Mt s i din ch yu l: + Ph. Bcn (1561-1626): l ngi sng lp ra ch ngha duy vt Anh v khoa hc thc nghim hin i. V vai tr v nhim v ca trit hc, Bcn cho rng s pht trin ca trit hc v khoa hc l nn tng l lun cho s canh tn t nc. Theo Bcn, nhim v va trit hc l phi t ra c s l lun cho vic xy dng mt qu trnh nhn thc mi, c bit l trong lnh vc nhn thc khoa hc. Do , trit hc cng phi gn vi thc

29

nghim, thc tin. V bn th lun, Bcn ng trn lp trng duy vt, tha nhn vt cht tn ti khch quan v s tn ti ca vt cht gn lin vi vn ng. ng chia vn ng ca vt cht thnh 19 hnh thc vn ng khc nhau.Tuy nhin, ng cha ch ra c c s ca s phn chia cc hnh thc vn ng . Quan nim duy vt ca ng c m rng sang lnh vc nghin cu linh hn ( thc). Tuy nhin, quan nim v thc ca ng l quan nim duy vt tm thng, khng vt xa hn quan nim ca cc nh duy vt c i. V l lun nhn thc, ng c nhiu ng gp ln. ng l ngi u tin xy dng phng php quy np thnh mt h thng c gi tr trong nghin cu khoa hc. L lun nhn thc ca ng nu ln v gii quyt cc vn di y: 1. Khng c tri thc bm sinh. Mi tri thc bt u t kinh nghim. 2. Mun nhn thc c gii t nhin mt cch khoa hc, ng n th ngi ta phi t b cc o tng (c 4 loi o tng (ngu tng): chng tc, hang ng, cng cng v rp ht). i kin vi vic t b cc o tng phi p dng phng php nhn thc mi, l phng php quy np. Phng php quy np - loi tr do Bcn khm ph c tc dng tin b ln trong s pht trin ca tri thc thc nghim v v gii t nhin. 3. Trong l lun nhn thc ca mnh, Bcn khng ng vng trn lp trng v thn m tha nhn c chn l hai mt: khoa hc v thn hc. V lnh vc chnh tr v x hi, Bcn ch trng xy dng nh nc php quyn. ng mon mun xy dng mt x hi pht trin bng con ng gio dc v k thut pht trin. ng mun nc Anh lm b ch th gii v n dch cc dn tc khc. - T. Hpx (1588-1679): l ngi tip tc truyn thng duy vt ca Bcn cng ng thi l i biu trit hc duy vt ni ting Anh th k XVII. Khi quan nim v i tng ca trit hc, theo C. Mc, Hpx l ngi h thng ho ch ngha duy vt ca Bcn, ng mong mun xy dng trit hc tr thnh mt h thng bao trm c th chng li cc quan nim ca thn hc; chng li hc thuyt v chn l hai mt, bi tr thn hc v ch ngha kinh vin. V bn th lun trit hc, ng ng trn quan im duy vt my mc khi quan nim v th gii. V nhn thc lun, Hpx pht trin kinh nghim lun ca Bcn, kt hp vi mt s yu t duy l lun. L lun v nh nc v x hi l mt phn rt quan trng trong hc thuyt ca Hpx. Trong , ng nu ln quan nim v nh nc x hi v c bit l v bn cht tnh c ca con ngi. Hpx l ngi v thn, mi lc lng siu t nhin u b loi tr khi trit hc ca ng. Tuy nhin, mt mt ng khng tin vo kh nng cu vt ca tn gio, mt khc ng cng cho rng s tn ti ca tn gio trong x hi l cn thit cho nh nc, l cng c gip nh nc khuyn rn mi ngi tun th theo cc chun mc ca nh nc. Nhng nh th phi phc tng nh nc ch khng phi ngc li. - J. Lcc (1632-1704): l ngi tip tc pht trin kinh nghim lun ca Bcn, c bit trong lnh v nhn thc lun. Hc thuyt ca ng c tnh cht khng trit - c s giao ng gia ch ngha duy vt v ch ngha duy tm , nn hc thuyt ca ng sau ny l xut pht im cho c hai trng phi duy vt Php th k XVII (ir, Henvtiut v Hn bch) v phi duy tm ch quan ca Bccli. L lun nhn thc ca J.Lcc c tnh cht c bit, bao gm cc ni dung sau: 1.Tip tc kinh nghim lun ca Bcn, song c b sung thm (th hin lp trng duy vt). 2. Bc b t tng bm sinh ca cct. 3.Khnng nh kt qu ca s tp hp cc kinh nghim lm xut hin i sng tm l, i sng t tng con ngi. 4.Lcc a ra kin v c tnh c trc v c tnh c sau (quan im trit hc khng trit ).

30

- J.Bccli (1685-1753): l i biu in hnh ca ch ngha duy tm ch quan. C th khi qut ni dung chnh trit hc ca Bccli nh sau: 1.Ph nhn s tn ti khch quan ca th gii. ng a ra mnh ni ting: s vt l phc hp ca cc cm gic. V sau, ng chuyn dn t lp trng duy tm ch quan sang duy tm khch quan. 2. Khng c chn l khch quan (chn l th hin tnh r rng ca cm gic, l s ph hp ca tri thc vi thc v tun theo Cha). Trit hc ca Bccli v sau c .Hium, Makh v cc mn ca Makh pht trin. c) Trit hc duy vt H Lan th k XVII - B. Spinda Bart Xpinda (1632-1677): l nh t tng duy vt xut sc ngi H Lan. Trong quan im v th gii ng th hin quan im duy vt. ng tha nhn th gii vt cht tn ti khch quan v t vn ng theo quy lut. Hc thuyt th gii l mt thc th duy nht ca ng khng nh lp trng nht nguyn v th gii (khc phc nh nguyn lun ca cct). Nhn thc lun ca Spinda c 4 ni dung chnh: 1.ng tha nhn kh nng nhn thc ca con ngi l v hn. 2. ng khng tha nhan t tng bm sinh v cho rng, nhim v nhn thc ca con ngi l t ti tri thc. 3. ng chia qu trnh nhn thc ca con ngi thnh nhn thc cm gic v nhn thc gic tnh (nhn thc l tnh). Tuy nhin, ng cha ch ra c mi quan h gia nhn thc cm gic v nhn thc l tnh. Nn xt n cng trong vn ny, ng vn l mt nh trit hc vt siu hnh. 4. Xpinda nu ra v gii quyt mt cch duy vt vn quan h gia t do v tt yu. ng cho rng , tt yu v t do khng loi tr nhau m ph thuc ln nhau - mun c t do phinhn thc v hnh ng theo ci tt yu. Trong quan im v x hi v nhn bn, Xpinda cho rng, con ngi l mt dng thc ca thc th, l sn phm ca t nhin, mi hot ng ca n phi tun theo cc quy lut ca t nhin. Th xc v linh hn ca con ngi l th hinh tnh hai mt ca thc th: qung tnh v t duy. Trong quan im v nh nc, ng ng quan im vi Hpx v vn ny. Khi cp ti vn v tn gio ng th hin mnh l nh v thn trit . d) Trit hc Php th k XVII-XVIII - R. cct (1596-1650): l i biu xut sc nht ca trit hc Php, cng ng thi l mt nh siu hnh hc in hnh th k VXVII. V bn cht ca trit hc, ng cho rng, s pht trin ca trit hc l thc o s pht trin ca mi quc gia, dn tc. T , ng ra nhim v ca trit hc l xy dng nhng nguyn l, phng php lun c bn lm c s cho khoa hc khm ph ra chn l. Mun vy, cn phi xy dng mt h thng trit hc duy l. im xut pht trong trit hc ca cct l quan im Ti suy ngh vy ti tn ti . T ng ra nguyn tc nghi ng l nguyn tc xuyn sut trong h thng trit hc ca mnh. Trong quan nim v th gii, cct ngs trn quan im nh nguyn. V phng php lun, nu Bcn a ra phng php quy np th cct a ra phng php suy l din dch, l phng php c bn ca qu trnh nhn thc chn l.Phng php ca cct gm c bn nguyn tc:1. Nghi ng; 2.Chia nh i tng nhn thc; 3. Nhn thc i tng theo nguyn tc i t nh n ln; 4. Xem xt i tng mt cch ton din. Tuy nhin, do qu cao t duy l tnh, xem nh trc quan cm tnh nn cc t i n cho rng c t tng bm sinh.

31

g) Ch ngha duy vt Php th k XVIII - Trit hc ca Giulen phr La mtri: l nh trit hc tiu biu ca trit hc Php th k XVIII. V bn th lun, nhn thc lun ng l nh duy vt kh trit v c t nhiu t tng bin chng. Tuy vy, nhn chung ng cha vt qua c ranh gii ca ch ngha duy vt siu hnh thi k ny. Trong quan im v x hi, ng ch trng thc hin quyn s hu t sn, ch trng xy dng mt nh nc php quyn. Tuy nhin, ng ln ln v t do v t hu vi t do v con ngi. ng cho rng, ngi ngho khng cn t do, ci h cn l tn gio. L ngi c t tng khai sng, ng ch trng thng qua gio dc, truyn b t tng tin tin cho mi ngi. - ni ir(1713-1784), l i biu trit hc ca phi Khai sng. V bn th lun, ng ng trn lp trng duy vt trit v mt t nhin. V l lun nhn thc, ng xy dng l lun nhn thc trn lp trng duy vt. V quan im chnh tr- x hi, ng i thc hin cai tr theo kiu dn ch t sn, cao gio dc, xy dng nh nc php quyn. - Pn Hngri Hn Bch(1723-1789), cng l i biu ni ting ca phi Khai sng. Khi quan nim v bn th lun, nhn thc lun ng ng trn lp trng duy vt v c phn m mc. Khi quan nim v x hi ng li ng trn lp trng duy tm. ng coi s pht trin ca x hi nh mt qu trnh b nh mnh chi phi. - Ging Gicc Rtx (1712-1778), l nh Khai sng li lc Php. Trong quan im v trit hc ng l ngi theo thuyt t nhin thn lun, tha nhn c thn v linh hn bt t. ng cng l nh nh nguyn lun khi cho rng vt cht v tinh thn l hai bn nguyn tn ti t xa t nay. V nhn thc lun, ng ch trng cm gic lun v th nhn o c c tnh cht bm sinh. Trong quan im v x hi, ng ng trn quan im cp tin, cha ng nhiu quan im bin chng so vi cc nh t tng cng thi. G. Rutx l tc gi ca tc phm Kh c x hi ni ting. Tc phm trnh by v m hnh nh nc l tng xy dng trn c s hip thng gia mi ngi, v tha nhn dn c quyn nm chnh quyn. ng cng l ngi coi trng cng tc gio dc v coi l gii php thc y s tin b x hi. IV. TRIT HC C IN C 1 - iu kin kinh t, chnh tr, x hi, khoa hc v c im trit hc c in c a) iu kin v kinh t, chnh tr, x hi v khoa hc - Nc c vo cui th k XVIII u th k XIX vn l mt nc lc hu v kinh t v chnh tr so vi nhiu nc chu u nh Anh v Php. - Trong khi , ch ngha t bn c thit lp mt s nc Ty u nh Italia, Php, Anh...em li mt sc sn xut cha tng c trong lch s. - Tm gng cc nc Ty u thc tnh tinh thn phn khng cch mng ca gia cp t sn c v nhng b phn tin b khc ca x hi c. Tuy nhin, do iu kin lch s giai cp t sn c khng th tin hnh cch mng t sn trong thc tin, m tin

32

hnh cuc cch mng trong t tng. Cc tc phm ca Gt, Sinle, Hain...u tot ln tinh thn . - Thi k ny xut hin nhiu thnh tu khoa hc gn lin vi cc pht minh, cng cc tc gi ni ting, nh Lvenhc vi vic pht hin ra t bo, nh lut bo ton v chuyn ho nng lng ca Lmanxp, Cant vi thuyt Tinh vn nguyn thu v.v... - Bi cnh chnh tr -x hi v s pht trin ca khoa hc Ty u v nc c lc chng t s bt lc ca phng php t duy siu hnh... N i hi cn phi c cch l gii mi v bn cht ca cc hin tng t nhin v lch s nhan loi, cng nh cn c quan nim mi v kh nng v vai tr ca con ngi. Trit hc c in c ra i l nhm p ng yu cu . b) c im ca trit hc c in c - Trit hc c in c l th gii quan v thc h ca giai cp t sn c na cui th k XVIII v u th k XIX mun th hin r tnh cch mng trong vic lt giai cp phong kin song li khng dm tin hnh cuc cch mng t sn trong hin thc. Chnh v vy, trit hc c in c cha ng mt ni dung cch mng (php bin chng), nhng hnh thc ca n li cc k ri rm v c tnh cht bo th (ch ngha duy tm v h thng siu hnh). - Trit hc c in c cao vai tr tch cc ca hot ng ca con ngi, coi con ngi l mt thc th hot ng, l nn tng v im xut pht ca mi vn trit hc. - Trit hc c in c xy dng php bin chng tr thnh phng php lun trit hc i lp vi phng php siu hnh trong vic nghin cu cc hin tng t nhin x hi. - Hu ht cc nh trit hc c in c u c tham vng mun xy dng trit hc ca mnh tr thnh mt h thng m trong c th bao qut ton b tri thc ca nhn loi t c t trc ti nay. 2. Nhng i biu tiu biu trong trit hc c in c * Imanuen Cant (Kant. I)(1724-1804) ng l ngi sng lp ra trit hc c in c. Tc phm trit hc gm: Ph phn l tnh thun tu (1781), Ph phn l tnh thc tin (1788), Ph phn nng lc phn on (1891). Trit hc ca ng c chia lm hai thi k: - Thi k trc ph phn (trc 1770): Thi k ny, t tng ca ng c th hin trn lp trng duy vt v bin chng t pht ca mt nh khoa hc t nhin; coi th gii c ngun gc vt cht, s tn ti ca vt cht gn vi vn ng; ph phn quan im siu hnh (ph phn Niutn - coi trit hc ca Niutn l mt th trit hc ti nghip); quan nim bin chng v sc ht sc y. Thi k ny ng c hai pht minh quan trng: 1) Gi thuyt khoa hc v s hnh thnh v tr t nhng ht bi v tr. 2) Gi thuyt v s ln xung ca thu triu do nh hng ca lc hp dn gia tri t vi mt trng (Trong tc phm Bin chng t nhin, Ph. ngghen nh gi rt cao nhng pht minh ny).

33

- Thi k ph phn: Thi k ny, Cant chu nh hng nhiu t tng trit hc ca Hium v Vnph. + V nhim v ca trit hc, Cant cho rng nhim v ca trit hc l phi xc nh c bn cht ca con ngi. Vi quan nim v nhim v ca trit hc nh vy th hin tnh nhn o trong t tng ca Cant. + Trong quan nim v bn th lun, ng ng trn lp trng nh nguyn khi ng t ra quan nim v Tri thc tin nghim v Vt t n. Theo Cant, th gii l tn ti khch quan, nhng quy lut chi phi cc s vt, hin tng trong th gii li l sn phm ca thc. + V nhn thc lun, ng ng trn lp trng duy tm tin nghim v bt kh tri lun. ng chia tri thc ca con ngi ra lm hai loai: tri thc kinh nghim cm gic v tri thc tin nghim (tri thc c sn); ng chia nhn thc ca con ngi lm ba giai on: trc quan cm tnh, Gic tnh phn tch v L tnh. Nhn thc ca con ngi cjh gii hn trong th gii hin tng thng qua hai giai on u ca qa trnh nhn thc. Khi bn v nhn thc giai on ny, Cant c cng trong vic h thng ho cc t tng v php bin chng c t trc . ng cng c cng trong vic t nn mng cho vic ra i mn lgic bin chng , mc d trn lp trng duy tm tin nghim. Bc sang giai on L tnh, theo Cant nhn thc ca con ngi lun vp phi cc mu thun (cc Antinmi - do v nguyn tc con ngi khng th nhn thc c Vt t n) (bt kh tri lun). + Trong o c hc, Cant ng trn lp trng duy l. Theo ng ch c l tnh l ngun gc duynht sinh ra cc nguyn l v chun mc o c. ng a ra nguyn l c bn ca o c , gi l mnh lnh tuyt i. Theo ng tun theo mnh lnh tuyt i th tt c mi ngi u bnh ng trc cc quy lut v tiu chun ca o c. + Trong quan im v chnh tr - x hi, ng th hin mt l tng nhn o, cao c, mong mun mi dn tc, quc gia c sng trong mt th gii ho bnh. + Hc thuyt ca Cant v thm m cng c nhng gi tr nht nh. ng c quan im bin chng khi quan nim v ci p (phm tr trung tm ca thm m hc). * G. W.F Hghen (1770-1831) Hghen l nh bin chng li lc, trit hc ca ng l tp i thnh ca trit hc c in c - mt tin l lun ca trit hc mcxt. Trit hc ca Hghen b quy nh bi tnh cht nhu nhc ca giai cp t sn c hi cn lc hu, khn g sc hon thnh cuc cch mng trong thc tin, v hon thnh cuc cch mng trong s tru tng ca trit hc. - Trit hc ca Hghen xt theo h thng l trit hc duy tm khch quan + nim tuyt i l im xut pht, l nn tng ca trit hc Hghen: nim tuyt i l thc th sinh ra mi ci trn th gii k c con ngi. + ng trn lp trng duy tm khch quan Hghen ph phn ch ngha ch quan v nh nguyn lun ca Cant. T , Hghen kt hp gia tn ti vi t duy lm mt

34

v cho rng mi ngn ngun xut pht, thc th u tin ca th gii chnh l t duy, thc. +Trit hc duy tm khch quan ca Hghen cng c th hin trong h thng trit hc ca ng. H thng bao gm ba phn: 1. Lgic hc; 2.Trit hc t hin; 3. Trit hc tinh thn. Mi phn li c chia lm ba b phn, mi b phn nh li c chia thnh ba b phn nh hn... Lgic pht trin b ba c tm tt nh sau: nim tuyt i (Thc th tinh thn khch quan) t pht trin y Tha ho Gii t nhin (Th gii hin thc vt cht) Tha ho Tinh thn tuyt i ( thc c nhn mi ngi). Hghen cho rng, giai on cao nht l lc nim tuyt i kt thc qu trnh t nhn thc ca n di hnh thc tn gio, ngh thut v trit hc. + T khi qut trn cho thy trit hc ca Hghen l trit hc c xy dng trn lp trng duy tm khch quan v ckt cu trong mt h thng siu hnh. - php bin chng duy tm ca Hghen - mt thnh tu v i ca trit hc c in c +Thnh tu ln nht trong trit hc ca Hgen chnh l php bin chng m ht nhn ca n l hc thuyt v s pht trin. Tuy nhin, php bin chng ca ng l php bin chng duy tm, php bin chng ca cc khi nim. + Lun im xuyn sut ton b php bin chng trong trit hc ca Hghen l: Tt c nhng ci g hin thc u hp l, v tt c ci g hp l u hin thc. + Hghen c cng trong vic ph phn t duy siuhnh v ng l ngi u tin trnh byton b gii t nhin, lch s v t duy di dng mt qa trnh, ngha l c s vn ng, bin i v pht trin khng ngng. cng chnh l ngha tht s v tnh cht cch mng trong trit hc ca Hghen (C. Mc). + Bin chng ca cc khi nim trong trit hc ca Hghen bao gm nhng im tng qut nh sau: 1. Mi khi nim u c s lin h, tc ng qua li ln nhau. 2. Nhng khi nim khng ch khc nhau m cn c kh nng lm trung gii cho nhau. 3. mi khi nim u tri qua mt qu trnh pht trin, v phi tun theo cc nguyn tc: Lng - cht tc ng qua li ln nhau vi t cch l cch thc ca s pht trin; Thng nht v u tranh cc mt i lp vi t cch l ngun gc ca s pht trin; Ph nh ca ph nh vi t cch l khuynh hng ca s pht trin. - Quan im v x hi ca Hghen: Khi trnh by v lch s, ng c nhiu t tng bin chng; Khi quan nim v cc vn x hi, ng bc l nhiu t tng bo th v phn ng. * Lutvch Phbch (1804-1872)

35

Ph bch l i din cui cng trong trit hc c in c, l nh duy vt ni ting u tin trong hanhg ng nhng nh duy vt nhng nm 40 ca th k XIX, bc tin bi ca trit hc Mc. Trong cuc i ca mnh, Ph bch hon thnh vic chng minh cc quan im duy vt ca mnh, qua ng lm sng li ch ngha duy vt cui th k XVIII u th k XIX. - Trit hc duy vt ca Ph bch c tnh cht nhn bn. + Ph bch thc hin vic ph phn trit hc duy tm khch quan ca Hghen, tc trit hc coi thng con ngi sng, khng bit cm gic l ngun gc ca nhn thc. Ngc li, Ph bch ly con ngi sng, con ngi c cm gic lm im xut pht trong trit hc duy vt ca mnh. chnh l quan im nhn bn hc ca Ph bch. Theo ng, nhim v ca trit hc l em li cho con ngi mt quan nim mi v bn thn mnh. + Ph bch quan nim v con ngi nh mt thc th sinh vt c cm gic, bit t duy...l mt b phn ca gii t nhin, v xt theo bn cht ca n l tnh yu thng. Tuy nhin, ng khng thy c phng din x hi ca con ngi . Con ngi m ng quan nin l con ngi tru tng, b tch khi cc vn kinh t -x hi v lch s. V vy, khi nghin cu nhng vn v i sng x hi, ng ri vo lp trng duy tm, siu hnh. - Xut pht t l lun nhn bn, Ph bch xy dng v l lun duy vt v bn th, v nhn thc v v x hi. + Tron quan nim v t nhin, Ph bch l nh duy vt trit : bc b cc quan im nh nguyn, duy tm c tnh cht thn hc ca Cant, Hghen; th hin quan im nht nguyn v duy vt trit trong vic gii quyt vn c bn ca trit hc. +L lun nhn thc ca Ph bch cng c xy dng trn lp trng duy vt. Tuy nhin, l lun nhn thc ca Ph bch nh cc nh kinh in mcxt khng nh l c tnh cht tnh quan, khng hiu c vai tr ca thc tin i vi nhn thc. ng ph phn ch ngha duy tm ca Hghen, song li bc b mt php bin chng ca Hghen. Cho nn, ch ngha duy vt ca Ph bch v c bn vn nm trong khun kh ca phng php t duy siuhnh. + Trong quan im v x hi v tn gio, ng th hin mnh l mt nh duy tm. Sau khi bc b tn gio hu thn, Phbch ch trng xy dng mt th tn gio mi khng c Cha - tn gio tnh yu. Nh vy, Ph bch h thp vai tr ca thn hc xung trnh nhn bn v nng nhn bn hc trnh thn hc. ng khng nh, cc thi i lch s khc nhau l do thay i cc hnh thc tn gio: mun lm cho x hi tin ln phi thay th tn gio c bng hnh thc tn gio mi - tn gio tn th tnh yu thng nhn loi. ng khng thy c vai tr ca thc tin sn xut vt cht quyt nh s vn ng v pht trin ca x hi loi ngi.

36

Chng 4: KHI LC LCH S HNH THNH V PHT TRIN TRIT HC MC I. NHNG IU KIN, TIN CHO S HNH THNH V PHT TRIN TRIT HC MC 1. Tin kinh t-x hi Vo cui th k XVIII n gia th k XIX, cuc cch mng cng nghip din ra nc Anh, sau mau chng lan rng ra cc nc ty u tin tin. Cuc cch mng khng nhng nh du bc chuyn t sn xut th cng sang sn xut cng nghip, lm cho phng thc sn xut t bn ch ngha tr thnh h thng kinh t thng tr, tnh hn hn ca ch t bn so vi ch phong kin th hin r nt, m cn lm thay i su sc cc din x hi m trc ht l s hnh thnh v pht trin ca giai cp v sn. - ng thi vi s pht trin , mu thun vn c, ni ti nm trong phng thc sn xut t bn ch ngha ngy cng th hin su sc v gay gt hn. l mu thun gia tnh x hi ca qu trnh sn xut v trnh pht trin ngy cng cao ca lc lng sn xut vi hnh thc s hu t liu sn xut t nhn v phn chia sn phm x hi bt bnh ng. Sn phm x hi tng ln nhng l tng t do, bnh ng, bc i khng c thc hin. Bt cng x hi tng, i khng x hi thm su sc m tiu biu l cuc khng hong kinh t nm 1825; ngi lao ng b bn cng ho v b bc lt. Mu thun gia v sn vi t sn, vn mang tnh i khng, biu hin thnh u tranh giai cp. Khi ngun l cuc khi ngha ca th dt Lyng (1831, 1834) vch ra mt iu b mt quan trng- l cuc u tranh din ra bn trong x hi, gia giai cp nhng ngi c ca v giai cp nhng k khng c g ht; phong tro Hin chng Anh (1830-1840) l phong tro cch mng v sn to ln u tin, tht s c tnh cht qun chng v c hnh thc chnh tr. S pht trin nhanh chng ca giai cp v sn v cuc u tranh ca th dt Xildi nm 1844 c mang tnh giai cp t pht dn n s ra i ng minh nhng ngi chnh ngha- mt t chc v sn cch mng. n nhng nm 40 ca th k XIX, giai cp v sn xut hin vi t cch l mt lc lng chnh tr-x hi c lp v thc c nhng li ch c bn ca mnh tin hnh u tranh t gic chng giai cp t sn. Nhng vn ca thi i do s pht trin ca ch ngha t bn ny sinh c phn nh t nhng lp trng giai cp khc nhau, hnh thnh nn nhng hc thuyt trit hc, kinh t v chnh tr-x hi khc nhau l gii v nhng khuyt tt ca x hi t bn ng thi, s cn thit phi thay th n bng x hi hin thc c t do, bnh ng, bc i theo nhng lp trng khc nhau sn sinh ra nhiu hnh thc l lun v ch ngha x hi nh ch ngha x hi phong kin, ch ngha x hi t sn, ch ngha x hi tiu t sn v.v. Thc tin x hi nh vy ny sinh yu cu khch quan l nhng vn m thi i t ra phi c soi sng v gii p v mt l lun trn lp trng ca giai cp v sn. Phi tr li r rng nhng vn m mi giai cp trong x hi quan tm l s phn ca loi ngi s ra sao; lc lng no ng vai tr ch yu trong cuc u tranh cho tng lai ca nhn loi. l iu kin kinh t-x hi cho s xut hin ca ch ngha Mc v ch ngha Mc xut hin vi t cch l h t tng khoa hc ca giai cp v sn- phong tro cng nhn bc sang giai on pht trin mi v cht v c l lun khoa hc v cch mng dn ng. 2. Tin l lun

37

Theo V.I.Lnin, ton b thin ti ca C.Mc chnh l ch hc thuyt ca ng ra i l s tha k thng v trc tip nhng hc thuyt ca cc i biu xut sc nht trong trit hc, trong kinh t chnh tr hc v trong ch ngha x hi. Trit hc c in c l ngun gc l lun trc tip ca trit hc Mc (c bit l php bin chng duy tm ca Hghen v t tng duy vt v nhng vn c bn ca trit hc ca Phoibc). Php bin chng duy tm ca Hghen ph phn php siu hnh; xy dng php bin chng t phm tr nim tuyt i, coi pht trin l nguyn l c bn nht ca php bin chng vi phm tr trung tm l tha ho v khng nh tha ho din ra mi ni, mi lc trong c t nhin, x hi v tinh thn. C.Mc v Ph.ngghen k tha Hghen bng cch duy vt ha nhng ht nhn hp l ca php bin chng xy dng nn php bin chng duy vt. Nhng quan im duy vt v gii t nhin ca Phoibc chng minh th gii l th gii vt cht; c s tn ti ca gii t nhin chnh l gii t nhin khng do ai sng to ra v tn ti c lp vi thc. Tuy nhin, trong lnh vc x hi, Phoibc li coi s pht trin ca x hi l s pht trin ca tn gio. C.Mc v Ph.ngghen k tha ch ngha duy vt c bng cch loi b tnh siu hnh v m rng hc thuyt y t ch ch nhn thc gii t nhin sang nhn thc c x hi loi ngi, lm cho ch ngha duy vt tr nn hon b v trit . Kinh t chnh tr hc Anh m c bit l cc quan im kinh t ca Aam Smt v evt Ricc l yu t khng th thiu trong s hnh thnh quan nim duy vt v lch s ca trit hc Mc. Aam Smt cho rng ch ngha t bn tn ti theo cc quy lut kinh t khch quan; l lun v kinh t hng ha, c bit l hc thuyt gi tr thng d l c s ca h thng kinh t t bn ch ngha to cho C.Mc cch nhn ng v ch ngha t bn. evt Ricc tha nhn cc quy lut khch quan ca i sng kinh t x hi, t quy lut gi tr lm c s cho ton b h thng kinh t v rng, do ch ngha t bn l vnh cu. Ch ngha x hi khng tng Php vi nhng ph phn x hi t bn v nhng d bo thin ti ca Xanh Ximng, Phuri m trc ht l lch s loi ngi l mt qu trnh tin ha khng ngng, ch sau tin b hn ch trc; cc ng cho rng s xut hin cc giai cp i khng trong x hi t bn l kt qu ca s chim ot; ng thi ph phn ch ngha t bn l con ngi b bc lt v la bp, chnh ph khng quan tm ti dn ngho. V mt s c im ca x hi x hi ch ngha tng lai, cc ng khng nh l x hi cng nghip m trong , cng nng nghip u c khuyn khch, a s ngi lao ng c bo m nhng iu kin vt cht cho cuc sng v.v l c s ch ngha Mc pht trin thnh l lun ci to x hi. Tin khoa hc t nhin. Trong nhng thp k u th k XIX, khoa hc t nhin pht trin mnh vi nhiu pht minh quan trng, cung cp c s tri thc khoa hc t duy bin chng vt ln tnh t pht ca t duy bin chng c i, thot khi tnh thn b ca php bin chng duy tm v tr thnh khoa hc. nh lut bo ton v chuyn ho nng lng ca cc nh khoa hc t nhin nh Lmnxp, Lenx (Nga), Maye (c), Grp, Giuln (Anh) v Cninhg (an Mch) chng t lc c hc, nhit, nh sng, in t, cc qu trnh ho hc khng tch ri nhau, m lin h vi nhau v hn th na, trong nhng iu kin nht nh, chng chuyn ho cho nhau m khng mt i, ch c s chuyn ho khng ngng ca nng lng t dng ny sang dng

38

khc. nh lut ny dn n kt lun trit hc l s pht trin ca vt cht l mt qu trnh v tn ca s chuyn ho nhng hnh thc vn ng ca chng. Thuyt t bo (ra i trong nhng nm 30 ca th k XIX) ca Svann (sinh hc) v Slyen (thc vt hc) c xy dng nh cc cng trnh nghin cu trc ca Hc (1665), Vonph, Griannhinp (t nhin hc), Pckin (sinh hc). Thuyt ny chng minh rng t bo l c s ca kt cu v s pht trin chung ca thc vt v ng vt; bn cht s pht trin ca chng u nm trong s hnh thnh v pht trin ca t bo. Nh vy, thuyt t bo xc nh s thng nht v mt ngun gc v hnh thc gia ng vt v thc vt; gii thch qu trnh pht trin ca chng; t c s cho s pht trin ca ton b nn sinh hc; bc b quan nim siu hnh v ngun gc v hnh thc gia thc vt vi ng vt. Thuyt tin ho ca cuyn (nh sinh vt hc ngi Anh), gii thch duy vt v ngun gc v s pht trin ca cc loi thc vt v ng vt (1859). Cc loi thc vt v ng vt bin i, cc loi ang tn ti c sinh ra t cc loi khc bng con ng chn lc t nhin v chn lc nhn to. Pht minh ny khc phc c quan im cho rng gia thc vt v ng vt khng c s lin h; l bt bin; do Thng to ra v em li cho sinh hc c s khoa hc, xc nh tnh bin d v di truyn gia cc loi. nh gi v ngha ca nhng pht minh trong khoa hc t nhin thi y, Ph. ngghen vit "Quan nim mi v gii t nhin c hon thnh trn nhng nt c bn: tt c ci g cng nhc u b tan ra, tt c ci g l c nh u bin thnh my khi, v tt c nhng g c bit m ngi ta cho l tn ti vnh cu th tr thnh nht thi; v ngi ta chng minh rng ton b gii t nhin u vn ng theo mt dng v mt tun hon vnh cu"1. II. CC GIAI ON HNH THNH V PHT TRIN TRIT HC MC * Gii thiu s lc v C.Mc v Ph.ngghen. C.Mc l con mt nh qu phi, Ph.ngghen l con mt nh t bn, nhng hai ng hon ton dng mnh cho cch mng v tr thnh nhng ngi sng lp ch ngha cng sn2. Tn y ca C.Mc l Karl Henrix Marx, sinh ngy 5 thng 5 nm 1818 ti Tria, tnh Ranh, nc c trong mt gia nh lut s ngi Do thi c t tng khai sng v t do; t trn ngy 14 thng 3 nm 1883, an tng ti ngha trang Khaight, Lun n, Anh. Ph.ngghen sinh ngy 28 thng 11 nm 1820 ti Bcmen, tnh Ranh, nc c trong mt gia nh t bn cng nghip dt bo th v t tng; t trn ngy mng 5 thng 8 nm 1895 ti Lun n, Anh. Theo nguyn vng ca Ph.ngghen, sau khi ho tng, tro thi hi c th xung eo bin gn Ixtbrn, pha Nam b nc Anh. 1. C.Mc, Ph.ngghen vi qu trnh hnh thnh trit hc Mc (1842-1848) Thi k 1842-1843, nhng bi vit ca C.Mc ng trn bo Sng Ranh nhm bo v li ch ca nhng ngi lao ng ngho kh, u tranh v t do v dn ch; nh du s hnh thnh t tng v vai tr lch s ca giai cp v sn ca ng. Thc tin u tranh thng qua bo ch lm cho t tng dn ch cch mng c ni dung r rng hn v s chuyn bin v th gii
1 2

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.20, tr.471 H Ch Minh: Ton tp, 2002, t.8, tr.140

39

quan C.Mc din ra tng bc. Khi ph phn chnh quyn nh nc ng thi, ng thy ci khch quan quy nh hot ng ca nh nc khng phi l hin thn ca nim tuyt i nh Hghen chng minh, m l nhng li ch; cn chnh quyn nh nc l c quan i din ng cp ca nhng li ch t nhn. Trong thi gian Croixnc (thng 5 n thng 10 nm 1843), C.Mc vit tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen ph phn nhng quan nim duy tm ca Hghen v x hi v i ti kt lun, khng phi nh nc quy nh x hi cng dn1, m ngc li, x hi cng dn quy nh nh nc. C th coi y l im xut pht ca nhn thc duy vt v lch s ca C.Mc trong tng lai. Thng 12 nm 1843, C.Mc vit tc phm Gp phn ph phn trit hc php quyn ca Hghen. Li ni u. Tuy nhin, s chuyn bin t tng trong thi gian ng sng Pari th hin trong Li ni u ny, khin n vt khi tnh cht ca mt li ni u. ng trn quan nim duy vt v lch s ang hnh thnh, C.Mc phn tch ngha to ln v c mt hn ch ca cuc cch mng t sn m ng gi l "cuc cch mng b phn", cn cuc cch mng v sn c gi l "cuc cch mng trit " v khng nh "ci kh nng tch cc" ca cuc cch mng thc hin s gii phng con ngi chnh l giai cp v sn. C.Mc cng nhn mnh ngha to ln ca l lun cch mng trong s gn b vi phong tro cch mng, nhm ci bin x hi v cn bn, D nhin, v kh ph phn khng th thay th cho s ph phn bng v kh, sc mnh vt cht phi c lt bng chnh ngay sc mnh vt cht; nhng l lun cng tr thnh mt sc mnh vt cht khi n thm nhp vo qun chng v Ging nh trit hc thy giai cp v sn l v kh vt cht ca mnh, giai cp v sn cng thy trit hc l v kh tinh thn ca mnh2. S hnh thnh trit hc Mc c nh du bng nhng tc phm kinh in bt h nh Bn tho kinh t-trit hc nm 1844, Gia nh thn thnh (1845), Lun cng v Phoibc (1845), H t tng c (1845-1846) v.v; th hin r nt vic C.Mc v Ph.ngghen k tha tinh hoa quan im duy vt v php bin chng ca cc nh t tng trong lch s trit hc xy dng cc quan im ch ngha duy vt bin chng. Bn tho kinh t-trit hc nm 1844 l tc phm u tin ca thi k hnh thnh nhng nguyn l trit hc Mc vi mc ch ph phn kinh t chnh tr hc ng thi3 v ch t hu rt ra nhng vn c ngha trit hc v nhn vn su sc. Xut pht t vic nghin cu kinh t-chnh tr hc Anh, C.Mc phn tch bn cht ca x hi t bn t cc phm tr c th nh tin cng, li nhun, t bn, a t, sc lao ng ch ra s i khng gia ngi cng nhn vi nh t bn. C.Mc l gii mi quan h qua li gia ch t hu, tnh t li, cnh tranh, gi tr sc lao ng v gi c ca n v.v lun chng cho tnh tt yu ca ch ngha cng sn trong s pht trin x hi. T gc trit hc, C.Mc nhn thc ch ngha cng sn l nc thang lch s cao hn ch ngha t bn, bi n ch ngha t bn th lao ng b tha ha ti pht trin cao nht khin cho s ph nh ch ngha t bn tr nn tt yu vi nhng tin do chnh ch ngha t bn to ra. H t tng c (1845-1846) l tc phm nh du mt mc quan trng, mt bc tin mi trong vic pht trin ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s cng nh ch ngha x hi khoa hc. khng ch l tc phm c quy m ln nht trong giai on ny, m cn c th c coi l tc phm chn mui u tin ca ch ngha Mc. Thng qua
1

Khi nim x hi cng dn thi c hiu l nhng lnh vc li ch t nhn, trc ht l nhng li ch vt cht v nhng quan h x hi gn lin vi chng 2 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.1, tr.589 3 Cho rng, phng thc sn xut t bn ch ngha l bnh thng, hp l v vnh cu

40

vic ph phn trit hc mi ca c (i din l Phoibc, Bau, Sticn) v ch ngha x hi chn chnh c, C.Mc v Ph. ngghen trnh by h thng quan nim duy vt lch s v a ra nhiu nguyn l c bn ca ch ngha cng sn khoa hc nh nhng h qu ca quan nim . Xut pht t hin thc lch s, C.Mc v Ph.ngghen vit "Tin u tin ca mi s tn ti ca con ngi, v do l tin ca mi lch s, l ngi ta phi c kh nng sng ri mi c th lm ra lch s"1. Tuy nhin, mun sng c th trc ht cn c thc n, thc ung (...) nn hnh vi lch s u tin ca con ngi l sn xut ra bn thn i sng vt cht tha mn nhng nhu cu y. Trong H t tng c, C.Mc v Ph. ngghen cn trnh by qu trnh pht trin ca lch s di dng vn tt m ht nhn ca n l s hu v t liu sn xut. Thc cht, l biu hin ca quy lut v s ph hp ca quan h sn xut vi trnh pht trin ca lc lng sn xut, quy lut c ngha ph bin trong s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi. Cc tc phm S khn cng ca trit hc (1847) v Tuyn ngn ca ng Cng sn (1848) trnh by ch ngha Mc trong h thng cc quan im nn tng vi ba b phn l lun cu thnh. Trong tc phm S khn cng ca trit hc, C.Mc phn tch-ph phn phng php ci lng, tha hip ca Prung v u tranh giai cp, m thc cht l s vn dng phng php Hghen b tc b tinh thn bin chng. T , gn vi cuc u tranh chng t tng kinh t phn ng ca Prung, C.Mc pht trin thm nhng nguyn l ca trit hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Tc phm S khn cng ca trit hc tip tc xut cc nguyn l trit hc, ch ngha cng sn khoa hc v c bit l nghin cu v gi tr s dng v gi tr trao i; gi tr cu thnh hay gi tr tng hp; tin t; s d tha do lao ng mang li; phn cng lao ng v my mc; cnh tranh v c quyn v.v nh chnh C.Mc ni, tc phm cha ng nhng mm mng ca hc thuyt c trnh by trong b T bn sau hai mi nm tri lao ng. S khn cng ca trit hc l tc phm biu hin s chn mui trong nhn thc ca C.Mc nhng t tung v ch ngha x hi khoa hc v s vn dng t tng vo thc tin u tranh ca giai cp v sn v x hi tng lai. Tuyn ngn ca ng Cng sn l vn kin c tnh cng lnh u tin ca ch ngha Mc; l tc phm nh du s trng thnh ca ch ngha Mc v c ba phng din trit hc, kinh t chnh tr hc v ch ngha x hi khoa hc. Theo V.I.Lnin, tc phm ny trnh by sng sa v r rng th gii quan mi, ch ngha duy vt trit - ch ngha duy vt ny bao qut c lnh vc sinh hot x hi; php bin chng vi t cch l hc thuyt ton din nht v su sc nht v s pht trin; l lun u tranh giai cp v vai tr cch mng- trong lch s ton th gii- ca giai cp v sn, tc l giai cp sng to ra mt x hi mi, x hi cng sn. V quan nim duy vt v lch s, hai ng trnh by quan im ch o l sn xut vt cht, xt n cng, l yu t quy nh i sng chnh tr v t tng ca mi x hi, mi thi i lch s. Chnh sn xut vt cht, c tin hnh trong khun kh mt phng thc sn xut nht nh, mt trnh nht nh ca lc lng sn xut v vi mt quan h sn xut ph hp, l c s khch quan ca tt c nhng s bin trong lnh vc chnh tr, t tng, tc l trong lnh vc kin trc thng tng v cc hnh thi thc x hi. C.Mc v Ph.ngghen vn dng t tng ny vo xem xt xu hng vn ng ca x hi t sn v ch ra rng do s pht trin ca bn thn lc lng sn xut ca phng thc sn xut t bn ch ngha ang vt qu khun kh ch s hu t nhn t bn ch ngha m nn sn xut y ang lm vo nhng cuc khng hong c tnh cht chu k v ngy cng trm trng. Biu hin chnh tr ca cuc khng hong l nhng cuc
1

C.Mc v Ph.nghen: Ton tp, 2004, t.3, tr.38

41

u tranh ngy cng c tnh cht chnh tr, ngy cng t gic ca giai cp v sn. Cc ng cn ch r php quyn t sn chng qua l ch ca giai cp t sn c ln thnh lut- ci ch m ni dung b quy nh bi iu kin sinh hot vt cht ca giai cp y; sn xut vt cht quyt nh sn xut tinh thn, t tng thng tr trong mt thi i l t tng ca giai cp thng tr v kinh t. V l lun u tranh giai cp, cng trong Li ta trn, Ph.ng ghen vit, do (t khi ch cng hu rung t nguyn thu tan r), ton b lch s l lch s cc cuc u tranh giai cp, u tranh gia nhng giai cp b bc lt v nhng giai cp i bc lt, gia nhng giai cp b tr v nhng giai cp thng tr. Nguyn nhn kinh t ca hin tng l ch t hu v t liu sn xut. Ch lm cho x hi, vn khng c khc bit giai cp, phn chia thnh nhng giai cp khc nhau, trong nhng giai cp nm c t liu sn xut, iu hnh nn sn xut x hi thng tr, bc lt nhng giai cp khc. Vn dng quan im ny vo xem xt x hi t bn, hai ng ch ra rng cuc u tranh giai cp hin thi, gia giai cp v sn v giai cp t sn, pht trin ti mc l, giai cp v sn s khng th lt giai cp t sn, khng th t gii phng cho mnh nu khng p ton b ch t hu,- m biu hin trc tip v cao nht chnh l ch t hu t nhn t bn ch ngha- xo b ton b cc giai cp, gii phng ton x hi. Cc ng d on rng, cuc u tranh ca giai cp v sn tt yu s dn ti cuc cch mng v sn trn quy m ton th gii v nhng yu t ph sp nn tng ca giai cp t sn l nn sn xut i cng nghip v s ln mnh v lc lng cng nh thc chnh tr ca giai cp v sn hin i dn n s sp ca giai cp t sn v thng li ca giai cp v sn u tt yu nh nhau. Phn l lun ca tc phm kt thc vi nh ngha kinh in v bn cht ca x hi cng sn tng lai "Thay cho x hi t sn c vi nhng giai cp v nhng s i khng giai cp ca n, s xut hin mt lin hp, trong s pht trin t do ca mi ngi l iu kin cho s pht trin t do ca tt c mi ngi"1. Kt lun ny xc nh mc ch cui cng ca x hi cng sn v l nguyn tc nhn o nht ca ch ngha cng sn. C.Mc, Ph.ngghen vi qu trnh pht trin ch ngha Mc 1849-1895. Sau thng 2 nm 1948, trit hc Mc tip tc c b sung v pht trin trong s gn b gia t tng vi thc tin cch mng ca C.Mc v Ph.ngghen. T kinh nghim thc tin cch mng, bng t duy l lun su sc, C.Mc v Ph.ngghen vit nhng tc phm c s cho nhng nguyn l c bn ca ch ngha duy vt lch s; a phong tro cng nhn t t pht ln t gic v pht trin ngy cng mnh m v chnh trong qu trnh , hc thuyt ca cc ng cng khng ngng c pht trin. Cc tc phm ch yu ca C.Mc nh u tranh giai cp Php, Ngy 18 thng Sng M ca Lui Bnapact, Ph phn Cng lnh Gta v.v cho thy vic tng kt thc tin v cc thnh tu khoa hc c vai tr c bit quan trng trong s pht trin l lun. Nhiu vn , c bit nhng vn phng php lun duy vt bin chng v duy vt lch s c C.Mc pht trin trong cc tc phm nghin cu kinh t-chnh tr, tiu biu l b T bn. T bn (1843-1883) l cng trnh s2 b sung, pht trin ch ngha Mc ni chung; l hnh mu ca s phn tch khoa hc v hnh thi x hi phc tp nht, l tc phm kinh tchnh tr, trit hc v lch s v i nht ca C.Mc. Nghin cu phng thc sn xut t bn ch ngha, T bn ch ra quy lut vn ng kinh t ca x hi t bn, to c s l lun kinh t thit lp x hi cng sn. Ni dung c bn nht ca T bn l xut pht t s vn ng ca kinh t t bn ch ngha, C.Mc trnh by nhng nguyn l trit hc, kinh t chnh tr hc,
1 2

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.4. tr.628 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004. Cc tp 23, 24, 25 (2 phn), 26 (3 phn)

42

ch ngha x hi khoa hc trn tinh thn bin chng ca s pht trin lch s-x hi. C th khi qut ni dung T bn t gc trit hc hai vn ch yu l quan nim duy vt lch s v php bin chng. Quan nim duy vt v lch s. Xut pht t phng thc sn xut, tc t hai mt ca mt qu trnh sn xut vt cht trong i sng x hi l lc lng sn xut v quan h sn xut, C.Mc khng nh s pht trin ca cc hnh thi kinh t-x hi l mt qu trnh lch s-t nhin1. C th khi qut rng, ton b quan nim duy vt lch s ca C.Mc trong tc phm th hin phm tr hnh thi kinh t-x hi. Bn cht ca phm tr ny nm quy lut vn ng, pht trin ca lch s x hi loi ngi b quy nh bi cc yu t c bn l lc lng sn xut, quan h sn xut v kin trc thng tng; cc yu t khc trong lch s x hi cng c vai tr chi phi tc ng, nhng trn c s cc yu t c bn . Tnh lch s-t nhin ca s pht trin x hi c chng minh bi s pht trin va tun t va nhy vt, va a dng phong ph, phc tp va th hin nhng quy lut ph bin c ngha xuyn sut ton b tin trnh lch s x hi loi ngi. Mt vn khc, ni bt, ng thi l kt qu ca s vn ng ni ti ca ni dung tc phm- l php bin chng duy vt. Xut pht t vic nghin cu hng ha vi t cch l t bo kinh t ca ch ngha t bn, C.Mc tng bc th hin bn cht ca ch ngha t bn thng qua phng php lch s-lgc, tru tng-c th. Qu trnh vn ng v pht trin ca nn sn xut t bn ch ngha biu hin lch s ca n vi tnh a dng, phong ph, phc tp ca mt h thng, mt phng thc sn xut. Cho nn, lch s l bn thn qu trnh sn xut; lgc l bn cht ca nn sn xut t bn ch ngha; l bc lt gi tr thng d. C.Mc cng phn tch r mi quan h bin chng gia ci tru tng vi ci c th; theo , ci tru tng ch l s phn nh mt mt, mt yu t ca qu trnh nhn thc i tng, ci c th l tnh, v bn cht, l s phn nh khi qut cc thuc tnh ca i tng trong t duy. Bi vy, nn sn xut x hi biu hin t sn xut, phn phi, trao i, tiu dng n bn cht ca nn kinh t t bn ch ngha cng chnh l con ng i t tru tung n c th trong t duy. Cc quy lut ca phng php bin chng duy vt nh quy lut mu thun, quy lut lng cht, quy lut ph nh ca ph nh, u c C.Mc vn dng vo qu trnh phn tch bn cht ch t bn ch ngha. Phng php bin chng ca C.Mc l mt biu hin s thng nht gia ni dung vi phng php; l phng php nhn thc thng qua s vn ng ca ni dung. T bn l mt trong nhng cng hin v i ca C.Mc. Bng phng php bin chng duy vt, C.Mc lm r quy lut vn ng, pht trin ca lch s x hi loi ngi thng qua vic phn tch nn kinh t t bn ch ngha; ng vch ra iu b mt quan trng nht ca phng thc sn xut t bn ch ngha, ch ra tnh hai mt ca hng ho; sc lao ng l hng ho; phn chia tin vn thng xuyn v tin vn tm thi v.v v l nhng c s ca hc thuyt v gi tr thng d, cng vi quan nim duy vt v lch s v s mnh lch s ca giai cp cng nhn l cc pht minh v i v quan trng nht ca ch ngha Mc. Nm 1875, C.Mc vit Ph phn Cng lnh Gta2, y l tc phm l lun quan trng nht sau Tuyn ngn ca ng Cng sn v b T bn. Trong tc phm, C.Mc lm su sc v phong ph thm hc thuyt v hnh thi kinh t-x hi (nu v vn dng cc khi nim t liu lao ng, thi gian lao ng, thu nhp lao ng, tng sn phm x hi v.v). ng cng pht trin thm hc thuyt v nh nc v cch mng Gia x hi t bn ch ngha v x hi cng sn ch ngha l mt thi k ci bin cch mng t x hi n sang x hi kia. Thch ng vi
1 2

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.23, tr.21 C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.19

43

thi k y l mt thi k qu chnh tr, v nh nc ca thi k y khng th l ci g khc hn l nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn3. Trong khi , Ph.ngghen pht trin ch ngha Mc thng qua vic khi qut cc thnh tu khoa hc v ph phn cc l lun trit hc duy tm, siu hnh v c nhng quan nim duy vt tm thng nhng ngi t nhn l ngi mcxt nhng li khng hiu ng thc cht ch ngha Mc. Vi nhng tc phm ca mnh, Ph.ngghen trnh by ch ngha Mc trong mt h thng l lun; nhng kin b sung, gii thch ca Ph. ngghen sau khi C.Mc qua i i vi mt s lun im ca cc ng trc y cng c ngha rt quan trng trong vic pht trin ch ngha Mc. 2. Thc cht v ngha ca cuc cch mng trong lnh vc trit hc do C.Mc v Ph.ngghen thc hin Thc cht: - Trit hc Mc khc phc c c s tch ri gia th gii quan duy vt v php bin chng trong s pht trin ca trit hc trc - Vic pht hin v xy dng nn ch ngha duy vt lch s l mt thnh tu v i trong lch s trit hc Mc ni ring v lch s pht trin cc khoa hc ni chung - Trit hc Mc l trit hc thc tin, khng ch gii thch th gii m cn ci to th gii ngha: - Trit hc Mc l c s l lun cho th gii quan ca giai cp cng nhn ..., k t khi ra i nh s kt hp gia ch ngha Mc vi phong tro cng nhn to nn bc chuyn bin v cht trong phong tro cng nhn, chuyn hot ng ca phong tro ny t t pht ln t gic - Trit hc Mc l c s l lun khoa hc cho chin lc v sch lc cho cc ng cng sn, l v kh l lun u tranh chng t tng ca giai cp t sn, t tng c hi gio iu - Vi s ra i ca trit hc Mc, vai tr x hi ca trit hc cng nh v tr ca trit hc trong h thng cc khoa hc c s thay i - Nh s khi qut cc thnh tu chung ca cc khoa hc m trit hc Mc tr thnh th gii quan khoa hc, phng php lun chung cn thit cho cc khoa hc tip tc pht trin. III. VI.LNIN TIP TC BO V V PHT TRIN TRIT HC MC TRONG IU KIN MI 1. Bi cnh ra i Ch ngha Lnin
3

C.Mc v Ph.ngghen: Ton tp, 2004, t.19, tr.47

44

Sau khi C.Mc v Ph.ngghen qua i, V.I.Lnin l ngi bo v, b sung, pht trin v vn dng sng to ch ngha Mc. Ch ngha Lnin hnh thnh v pht trin trong cuc u tranh chng ch ngha duy tm, xt li v gio iu; l s tip tc v l giai on mi trong lch s ch ngha Mc gii quyt nhng vn cch mng v sn trong giai on ch ngha quc v bc u xy dng ch ngha x hi. Nhng nm cui th k XIX, u th k XX, ch ngha t bn bc sang giai on ch ngha quc. Bn cht ca ch ngha t bn th hin tinh vi, tn bo hn; mu thun c th vn c ca ch ngha t bn ngy cng bc l su sc m in hnh l mu thun gia giai cp t sn v giai cp v sn. Ti cc nc thuc a, phong tro u tranh chng ch ngha quc vi tnh thng nht gia cch mng gii phng dn tc vi cch mng v sn, gia nhn dn cc nc thuc a vi giai cp cng nhn chnh quc. Nc Nga l trung tm ca phong tro ny; giai cp cng nhn v nhn dn lao ng Nga di s lnh o ca ng Bsvch l ngn c u ca phong tro cch mng th gii. Nhng nm cui ca th k XIX, bc sang th k XX, c nhng pht minh vt l mang tnh vch thi i, lm o ln cn bn quan nim ngn i v vt cht. y l c s ch ngha Makh- mt th ch ngha duy tm ch quan- tn cng ch ngha Mc; mt s nh khoa hc t nhin ri vo tnh trng khng hong v th gii quan, gy nh hng trc tip n nhn thc v hnh ng ca phong tro cch mng. ng thi, tuy ch ngha Mc c truyn b vo nc Nga; nhng bo v a v v li ch ca giai cp t sn, nhng tro lu t tng nh ch ngha kinh nghim ph phn, ch ngha thc dng, ch ngha xt li v.v nhn danh i mi ch ngha Mc xuyn tc v ph nhn ch ngha . Trong bi cnh , nhu cu khch quan v vic khi qut nhng thnh tu khoa hc t nhin rt ra nhng kt lun v th gii quan v phng php lun trit hc cho cc khoa hc chuyn ngnh; u tranh chng li nhng tro lu t tng phn ng v pht trin ch ngha Mc c thc tin nc Nga t ra. Hot ng l lun ca V.I.Lnin nhm p ng nhu cu lch s . 2. Nhng ng gp ca Lnin trong vic bo v b sung v pht trin trit hc Mc trong iu kin mi. Qu trnh V.I.Lnin bo v v pht trin trit hc Mc c chia thnh ba thi k, tng ng vi ba nhu cu khch quan ca thc tin nc Nga. Trong thi k 1893-1907, V.I.Lnin dng l lun chng li phi dn ty1 th hin r nt trong cc tc phm Nhng ngi bn dn l th no v h u tranh chng nhng ngi dn ch-x hi ra sao? (1894) v tc phm Lm g? (1902). Trong tc phm th nht, V.I.Lnin ph phn tnh duy tm ca phi dn ty v nhng vn lch s-x hi v ch ra rng, thng qua vic xa nha ranh gii gia php bin chng duy vt vi php bin chng duy tm ca Hghen, phi dn ty xuyn tc trit hc Mc. ng thi, tc phm cng a ra nhiu t tng v vai tr quan trng ca l lun, thc tin v mi quan h bin chng gia hai phm tr ny. Trong tc phm Lm g?, V.I.Lnin pht trin quan im ca trit hc Mc v cc hnh thc u tranh giai cp ca
1

L phi theo h t tng t sn duy tm m i din tiu biu l Mikhailpxki, Bakumin v Plkhnp. Quan im chnh ca phi ny l tuyt i ha vai tr c nhn, ly cng x nng thn lm ht nhn ca ch ngha x hi; nng dn di s lnh o ca tr thc l ng lc chnh ca cch mng v ch trng dng khng b c nhn u tranh

45

giai cp v sn trc khi ginh c chnh quyn; trong cc vn v u tranh kinh t, chnh tr, t tng c cp r nt; c bit, V.I.Lnin nhn mnh qu trnh hnh thnh h t tng ca giai cp v sn. Trc thm cch mng Nga 1905-1907, V.I.Lnin tp trung vit v c s thc tin ca cuc cch mng c coi l cuc tng din tp cho cch mng Thng Mi (Nga) nm 1917. Tc phm Hai sch lc ca ng Dn ch-X hi trong cch mng dn ch (1905) pht trin trit hc Mc v nhng vn nh phng php; nhn t ch quan v yu t khch quan; vai tr ca qun chng nhn dn; ca cc ng chnh tr v.v trong cch mng giai on quc ch ngha. Trong thi k 1907-1917, V.I.Lnin vit tc phm Ch ngha duy vt v ch ngha kinh nghim ph phn (1909). Tc phm khi qut t gc trit hc nhng thnh tu mi nht ca khoa hc t nhin. ng thi bo v v tip tc pht trin trit hc Mc; ph phn trit hc duy tm ch quan (c bit l ca Makh v Avnarit) ang chng li ch ngha duy vt ni chung v ch ngha duy vt bin chng ni ring vi mc ch lm sng li ch ngha duy tm, thuyt khng th bit ca Bccli v Hium. Trong tc phm, vn c bn ca trit hc v phm tr vt cht c ngha h t tng v phng php lun ht sc to ln. "Nu cho rng ci th nht l gii t nhin, l vt cht, l vt th, l th gii bn ngoi v cho rng ci th hai l thc, l cm gic, l tinh thn, tm l v.v, (th) l vn ci r, vn trn thc t tip tc phn chia cc nh trit hc thnh hai trng phi ln"1. ng thi, khi ch ra s bin chng gia tnh tuyt i vi tnh tng i trong s i lp gia vt cht vi thc, V.I.Lnin cho rng "s i lp gia vt cht vi thc c ngha tuyt i trong nhng phm vi ht sc hn ch: trong trng hp ny, ch gii hn trong vn nhn thc lun c bn l tha nhn ci g l ci c trc v ci g l ci c sau? Ngoi gii hn , th khng cn nghi ng g na rng s i lp l tng i"2. Trong tc phm, V.I.Lnin cn vn dng php bin chng vo xy dng hc thuyt phn nh. l nhng vn nh chn l, tnh khch quan v tnh c th ca chn l; bin chng gia chn l tuyt i vi chn l tng i. ng thi V.I.Lnin cng lm phong ph thm trit hc Mc v thc tin, ng nhn mnh "Quan im ca cuc sng, ca thc tin cn phi tr thnh quan im u tin v quan im c s ca l lun nhn thc"3. Bo v v pht trin trit hc Mc v nhn thc, V.I.Lnin cng ch ra s thng nht bn trong, khng tch ri gia ch ngha duy vt bin chng vi ch ngha duy vt lch s; s thng nht ca nhng lun gii duy vt v t nhin, v x hi, v con ngi v t duy ca n. Nm 1913, V.I.Lnin vit tc phm Ba ngun gc v ba b phn cu thnh trit hc Mc; tc phm nu ngun gc lch s, bn cht v kt cu ca trit hc Mc. Tc phm Bt k trit hc (1914-1916) l nhng tm tt mt s tc phm trit hc, Nhng bi ging v lch s trit hc v Nhng bi ging v trit hc lch s ca Hghen; nhng tc phm ca Phoibc v Lcxan; Siu hnh hc ca Artxtt v mt lot nhng tc phm khc theo chuyn ngnh trit hc v khoa hc t nhin. Trong tc phm, V.I.Lnin tip tc khai thc "ht nhn hp l" ca trit hc Hghen lm phong ph thm php bin chng duy vt, c bit l l lun v s thng nht ca cc mt i lp. Nm 1917, V.I.Lnin vit tc phm Nh nc v cch mng; trong tc phm ny vn nh nc chuyn chnh v sn, bo lc cch mng v vai tr ca ng cng nhn v con ng xy dng ch ngha x hi c cp r nt. Khi bit tin v cuc cch mng Thng Hai nm 1917, V.I.Lnin lp tc quay v T quc; ng vit cho bo S Tht
1 2

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.356 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.173 3 V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.18, tr.145

46

Nhng bc th gi t xa, trong ni v tnh tt yu s chuyn ho ca cch mng dn ch t sn vo cch mng x hi ch ngha v nhng vn v b my nh nc ca giai cp v sn. Ngy 4 thng 4 nm 1917, V.I.Lnin vit Lun cng Thng T, trong khng nh con ng i n thng li ca cch mng x hi ch ngha; a ra t tng v nh nc Xvit, coi l hnh thc ca chuyn chnh v sn; vch ra nhng nhim v chnh tr v kinh t m nh nc phi thc hin v ch ra nhng ngun gc vt cht ca ch ngha x hi c to ra do s pht trin ca ch ngha t bn. Trong tc phm Nhng ngi Bnsvch c th gi vng c chnh quyn nh nc hay khng? (10-1917), V.I.Lnin bo v v pht trin trit hc Mc v cch mng; v chuyn chnh v sn; v nhng con ng ca s nghip xy dng x hi khng c giai cp v cc giai on pht trin ca n. Thi k 1917-1924. Thng li ca cch mng x hi ch ngha Thng Mi (Nga) nm 1917 m ra thi i qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi. S kin ny lm ny sinh nhng nhu cu mi v l lun m sinh thi C.Mc v Ph.ng ghen cha th hin; V.I.Lnin tip tc tng kt thc tin p ng nhu cu bng cc tc phm nh Nhim v tip theo ca chnh quyn Xvit (1918); Bnh u tr t khuynh trong phong tro cng sn (1920); Li bn v cng on, v tnh hnh trc mt v v nhng sai lm ca cc ng ch Trtxki v Bukharin (1921) v.v. ng cho rng vic thc hin kim tra, kim sot ton dn; t chc thi ua x hi ch ngha l nhng iu kin cn thit chuyn sang xy dng "ch ngha x hi k hoch". V.I. Lnin cng nhn mnh tnh lu di ca thi k qu , khng th trnh khi phi i qua nhng nc thang trn con ng . Trong giai on xy dng ch ngha x hi thi bnh, V.I.Lnin tin on c s nguy him ca vic p dng nhng chnh sch kinh t thi chin. ng vit tc phm V chnh sch kinh t mi (1921); trong , khng nh vai tr kinh t hng ha trong iu kin nn sn xut hng ho nh ang chim u th trong cng cuc xy dng ch ngha x hi. Trong nhng tc phm cui i nh V tp th ho nng nghip; V cuc cch mng ca chng ta; Th t m tt, Cng lnh ca chng ta v.v, V.I.Lnin nhn thy s quan liu bt u xut hin trong nh nc cng nng non tr nn ngh nhng ngi cng sn cn thng xuyn chng ba k th chnh l s kiu ngo, t hc v tham nhng. V.I.Lnin cng ch n vic chng ch ngha gio iu khi vn dng trit hc, "Chng ta khng h coi l lun ca Mc nh l mt ci g xong xui hn v bt kh xm phm, tri li, chng ta tin rng l lun ch t nn mng cho mn khoa hc m nhng ngi x hi ch ngha cn phi pht trin hn na v mi mt nu h khng mun tr thnh lc hu i vi cuc sng"1. Di sn kinh in ca V.I.Lnin tr thnh c s cho vic nghin cu nhng vn l lun v thc tin ca cc ng cng sn. Thin ti v l lun v thc tin ca ng trong vic k tha, bo v v pht trin sng to trit hc Mc c nhng ngi cng sn nh gi cao. H t tn cho hc thuyt ca mnh l trit hc Mc-Lnin. IV. TRIT HC MC-LNIN TRONG THI I NGY NAY 1. Nhng bin i ca thi i - Thi i ngy nay - thi i loi ngi qu t ch ngha t bn ln ch ngha x hi c xc nh t Cch mng thng Mi Nga 1917 n nay. Thi i ngy nay ang din ra nhng ni dung bin i ln lao trn tt c cc phng din: t kinh t, chnh tr n i sng vn ha tinh thn x hi.
1

V.I.Lnin: Ton tp, 2005, t.4, tr..232

47

- S xut hin h thng cc nc x hi ch ngha sau Chin tranh th gii ln th II do Lin X ng u, nh Lin X, Trung Quc, Ba Lan, Tip Khc, CHDC c v.v.. cng vi nhng thnh tu v kinh t, chnh tr v vn ha ca n to ra mt s thay i ln trong th gii hin i. - Tuy nhin, do nhiu nguyn nhn khc nhau dn n s khng hong v sp h thng cc nc x hi ch ngha, trong c Lin X c coi l thnh tr ca ch ngha x hi cng lm cho nhn loi c lng tri khng th khng trn tr v suy ngh. - Na cui th k XX u th k XXI, nhn loi chng kin s tri dy v bin i ln lao ca ch ngha t bn theo nhiu chiu hng tin b, nht l s pht trin ca ch ngha t bn ti mt s quc gia Phng Ty. Tuy nhin, nhn loi hin nay cng ang chng kin v phi i mt vi nhng vn "ton cu" ht sc nguy him v phc tp, nh vn dn s, mi trng, v kh hy dit, cc bnh dch kh kim sot, cc xung t sc tc-tn gio, chin tranh cc b, t phm khng b xuyn quc gia v.v.. - Thi i ngy nay ang b tc ng mnh m bi s bng n v nhng hiu ng vi tc rt nhanh ca cuc cch mng khoa hc- k thut v cng ngh trn th gii m ra nhiu c hi v thch thc i vi nhiu quc gia trn th gii. - ng Cng sn Vit Nam nhn nh v thi i ngy nay: "Th k XXI tip tc c nhiu bin i. Khoa hc v cng ngh c bc tin nhy vt. Kinh t tri thc ngy cng c vai tr to ln trong pht trin lc lng sn xut. Ton cu ha kinh t l mt xu hng kinh t khch quan, li cun nhiu nc tham gia va c mt tch cc va c mt tiu cc, va c hp tc, va c u tranh. Cc mu thun c bn trn th gii biu hin di cc hnh thc v mc khc nhau vn tn ti v pht trin c phn su sc hn" - Thi i ngy nay ang chng kin s thay i v cng to ln trn nn tng s pht trin ca lc lng sn xut trong x hi pht trin ngy cng cao. S tc ng ca hai qu trnh cch mng v x hi v v khoa hc k thut, cng ngh to ra s bin i nhanh chng v phc tp ca mi mt ca i sng x hi. l mt trong nhng thch thc ang t ra i vi Ch ngha Mc-Lnin ni chung v trit hc Mc-Lnin ni ring nhm chng minh vai tr ca l lun khoa hc v cch mng trong iu kin lch s - x hi mi. 2. Vai tr th gii quan v phng php lun ca trit hc Mc-Lnin trong thi i ngy nay - Trong iu kin thi i mi cn khng nh hn na vai tr ca trit hc McLnin. Vai tr ca trit hc Mc-Lnin th hin trong nh hng nhn thc v thc tin mc tiu ca lch s x hi loi ngi. - Vn dng sng to ni dung l lun, th gii quan v phng php lun trit hc mc xt l c s gii quyt ng quy lut nhng vn t ra ca thi i hin nay nh quan h gia cc quc gia, dn tc, nhng ni d ung c tnh ton cu v cc mt kinh t, chnh tr, vn ha, kha hc k thut v con ngi. Ch c da trn nhng nguyn l c bn ca trit hc Mc-Lnin mi c th gii quyt nhng vn cn bn nht ca thi i ngy nay, thc y lch s x hi loi ngi pht trin theo xu th tin b ph hp vi quy lut.

48

- ng Cng sn Vit Nam v ang tng bc vn dng sng to Ch ngha McLnin, T tng H Ch Minh vo cng cuc i mi vi s khng nh: "Ly Ch ngha Mc-Lnin, T tng H Ch Minh lm nn tng t tng, kim ch nam cho hnh ng l bc pht trin quan trng cho nhn thc v t duy l lun ca ng ta", "lm cho Ch ngha Mc-Lnin, T tng H Ch Minh gi vai tr ch o trong i sng tinh thn ca nhn dn"1

ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. Nxb. CTQG, H Ni, 2001, tr.84,88.

49

Chng 5: CH NGHA DUY VT BIN CHNG C S L LUN CA TH GII QUAN KHOA HC I. CHC NNG TH GII QUAN CA TRIT HC 1. Th gii quan v vai tr ca n trong i sng con ngi a)Khi nim th gii quan Trit hc c nhiu chc nng khc nhau, trong chc nng hng u vn l th gii quan. Trong cuc sng hng ngy, con ngi phi tip xc vi hng lot cc s vt, hin tng i vi th gii xung quanh, t ny sinh ra nhu cu mun tm hiu, nhn thc chng. Hng lot cc vn m con ngi v ang t ra v tm cho c cu tr li v mt bn cht nh: Bn cht ca th gii l g? Th gii tn ti thc hay ch l o nh? Cn bn thn con ngi th sao? Vai tr ca con ngi i vi th gii nh th no? ngha ca cuc sng con ngi l g? ... Khi tr li cho cc cu hi , bn thn mi ngi hnh thnh nn h thng cc quan nim, quan im v th gii cng nh v tr, vai tr ca con ngi trong th gii . Nhng h thng cc quan nim, quan im ca mi ngi c gi l th gii quan. Vy, Th gii quan l h thng nhng quan im, quan nim v th gii, v vai tr, v tr ca con ngi trong th gii nhm gii p nhng vn v mc ch, ngha ca cuc sng ca con ngi ang t ra. Trong th gii quan bao gi cng c s thng nht gia cc yu t nh: tri thc, nim tin, l tr (tr tu) v tnh cm con ngi. Trong : - Tri thc l s hiu bit ca con ngi v th gii. Do c tri thc v t nhin, tri thc v x hi v tri thc v con ngi. - Nim tin l dng tri thc chuyn thnh c s nh hng cho hat ng ca mi ngi. Nu khng c tri thc s khng c nim tin ng n. - L tr l kh nng nhn bit ca mi ngi mt cch sng sut c phn tch, c la chn tu vo tng mc ch hot ng ca mnh. - Tnh cm - tm l l s phn nh mi quan h gia ngi vi ngi. Nh c tnh cm m cc tri thc con ngi t c mi c chiu su, mi c thm sc mnh. Tt c cc yu t trn to ra cho th gii quan ca mi ngi c s phn nh a dng, phong ph. Ni cch khc, c th coi th gii quan l mt lng knh qua con ngi xem xt, nhn nhn th gii t nh hng cho cc hot ng nhn thc cng nh cc hot ng thc tin ca mnh. S hnh thnh v pht trin ca th gii quan l mt trong nhng ch tiu quan trng trong qu trnh hnh thnh v pht trin nhn cch ca mi ngi. b) Cc hnh thc th gii quan

50

Trong lch s, th gii quan c biu hin di nhiu hnh thc khc nhau. Trong , ch yu vn l cc hnh thc thn thoi, tn gio v trit hc. - Thn thoi l th gii quan c trng cho nhn thc ca ngi nguyn thu trong giai on s khai ca hnh thc pht trin ca x hi loi ngi. - Tn gio l th gii quan duy tm, l s phn nh hoang ng v th gii hin thc. - Trit hc khc hn v cht so vi hai hnh thc th gii quan k trn. N din t th gii quan khng phi bng nhng cu chuyn thn thoi hay nim tin tn gio m bng h thng cc khi nim, phm tr l lun. Chnh v vy, ngay t khi mi ra i trit hc tn ti nh mt h thng nhng quan im l lun chung nht v th gii cng nh v vai tr, v tr ca con ngi trong th gii . Nhn thc ca con ngi cng pht trin th vai tr hng dn ch ng ca trit hc trong nhn thc ngy cng khng th thiu c. y, trit hc ng vai tr l c s l lun l ht nhn ca th gii quan. Gi l ht nhn v bn cnh nhng tri thc trit hc, th gii quan cn c xy dng bi nhiu tri thc khc na nh chnh tr, kinh t, o c, thm m v.v.. Tuy nhin, s tn ti ca cc tri thc xt n cng cng phi da trn c s l lun chung l trit hc. 2. Vn c bn ca th gii quan cng l vn c bn ca trit hc Vn c bn ca th gii quan l mi quan h gia t duy vi tn ti, cng l vn c bn ca trit hc - mn hc v th gii quan. Theo Ph.ngghen: Vn c bn ca trit hc nht l trit hc hin i l vn quan h gia t duy v tn ti(1) S d mi quan h gia t duy v tn ti tr thnh vn c bn ca trit hc v cc trng phi trit hc d theo lp trng no, phng php xem xt ra sao cui cng cng quay li i vi vn vt cht - thc. Tuy nhin, theo V.I.Lnin khng nn cng iu ho, khuych i qu ng s i lp , bi v theo V.I.Lnin s i lp gia vt cht v thc va c tnh tuyt i va c tnh tng i. Vn c bn ca trit hc gm c hai mt: - Mt th nht l gii quyt mi quan h gia vt cht v thc, ci no c trc, ci no c sau, ci no quyt nh ci no. T m chia thnh ch ngha duy vt v ch ngha duy tm. i vi ch ngha duy tm (c khch quan v ch quan) trong trit hc cn lu : + Ch ngha duy tm v c bn l mt th trit hc sai lm, song khng phi v th m c thi ph bng i vi ch ngha duy tm v cc nh trit hc duy tm. trong thc t, c nhiu nh duy tm rt thin ti (nh Hghen chng hn). + Ngun gc dn n sai lm ca ch ngha duy tm: Ngun gc nhn thc - thi phng, cng iu mt tinh thn; Ngun gc x hi - l bn ng hnh (l lun) vi tn gio, i din cho h t tng ca giai cp thng tr phn ng.
(1)

C.Mc - Ph.ngghen, Tuyn tp. Nxb ST. H., 1984. Tp VI, tr. 372.

51

- Mt th hai ca vn c bn ca trit hc: xc nh xem thc con ngi c kh nng phn nh v phn nh y th gii khch quan hay khng? T m hnh thnh nn cc hc thuyt kh tri v bt kh tri (khng th bit). Bn cht trit hc ca thuyt khng th bit l ph nhn mt th hai ca vn c bn ca trit hc. V mt nhn thc, thuyt khng th bit u c vo bn tnh bin chng ca qu trnh nhn thc ca con ngi, tch ri bin chng ch quan vi bin chng khch quan, cng iu s hoi nghi vn l yu t cn thit chng ch ngha gio iu, bo th trong nhn thc. V mt x hi, hc thuyt ny thng phn nh tm trng bi quan ca nhng lc lng x hi li thi v tr thnh lc km hm nng lc sng to trong nhn thc cng nh trong hot ng thc tin ca con ngi. Ni tm li, vn c bn ca th gii quan thc cht cng l vn c bn ca trit hc. Mt th gii quan ng n, phi xut pht t lp trng duy vt bin chng. Cn nu sa vo ch ngha duy tm, tn gio hoc thuyt khng th bit th th gii quan v bn cht l mt th gii quan sai lm, t c gi tr ch o trong hot ng thc tin. II. BN CHT CA CH NGHA DUY VT MC XT- C S L LUN CA TH GII QUAN KHOA HC Nhn thc ca con ngi ngy cng pht trin th nhng quan im trit hc ca mi ngi s tr thnh ht nhn xy dng nn th gii quan ca ngi . Tuy nhin, khng phi quan im trit hc no cng tr thnh c s l lun cho mt th gii quan ng n. T lch s pht trin ca qu trnh nhn thc t tng ca con ngi cho thy, trong thi i ngy nay ch khi ng trn lp trng duy vt bin chng v duy vt lch s th mi c th to ra cho con ngi mt th gii quan ng n. Ni cch khc, ch ngha duy vt mcxt vi bn cht khoa hc ca mnh tr thnh c s l lun cho vic xy dng mt th gi quan khoa hc. iu c th hin mt s im sau y: 1. Ch ngha duy vt mcxt gii quyt ng n vn c bn trit hc t quan im thc tin - Ch ngha duy vt trc C.Mc do khng tha nhn hoc khng bit ti yu t thc tin nn trit hc ca h khng trit , siu hnh, my mc. Theo C.Mc, l khuyt im ch yu nht ca ch ngha duy vt trc Mc. - Trit hc Mc xut pht t quan im thc tin khc phc c sai lm ca ch ngha duy vt c, ph phn tnh thiu trit trong trit hc c v thuyt khng th bit. - Trit hc mcxt gii quyt ng n vn c bn ca trit hc xut pht t quan im thc tin. Cng chnh t quan im ny, chng ta pht hin ra sai lm, s thi phng, bm cng thi qu mt pha i vi yu t tinh thn ca ch ngha duy tm, tn gio. 2. Thng nht gia th gii quan duy vt v php bin chng - Trc Mc, gia ch ngha duy vt v php bin chng thng b tch ri.

52

- Trit hc Mc to nn s thng nht hu c gia ch ngha duy vt v php bin chng. Ch ngha duy vt gi y l ch ngha duy vt bin chng, cn php bin chng gi y l php bin chng duy vt. Duy vt v bin chng l hai yu t khng kht, l hai c trng trong trit hc mcxt. 3. Ch ngha duy vt trit , quan nim duy vt lch s l mt cng hin v i ca Mc - Mt thiu st ln ca ch ngha duy vt trc Mc l duy vt khng trit , duy vt trong t nhin nhng duy tm trong x hi. khc phc nhng thiu st trn y, lm cho ch ngha duy vt tr thnh trit , Mc sng to ra ch ngha duy vt lch s. - Ch ngha duy vt lch s khng ch n thun vn dng Ch ngha duy vt bin chng vo lnh vc x hi. c Ch ngha duy vt lch s, Mc phi tin hnh tng kt lch s, k tha c ph phn trn c s tin hnh tng kt lch s, k tha c ph phn ton b t tng x hi trn c s khi qut thc tin mi. Vi quan nim duy vt v lch s ca Mc, loi ngi tin b c mt cng c v i trong nhn thc v ci to th gii. 4. Th hin th gii quan ca giai cp v sn cch mng, to nn s thng nht tnh cch mng vi tnh khoa hc, thng nht h t tng vi l lun khoa hc trong trit hc Mc - Trit hc Mc l th gii quan ca giai cp cng nhn - giai cp tin b v cch mng ca thi i. Li ch ca giai cp cng nhn ph hp vi li ch ca nhn dn lao ng. Cho nn, vi trit hc Mc ra i ln u tin trong lch s, nhn dn lao ng c th gii quan thc s ca mnh. l th gii quan khoa hc v cch mng, l v kh t tng trong cuc u tranh ca giai cp cng nhn, nhn dn lao ng v ton th nhn loi khi mi p bc v bc lt. - Trit hc Mc l h t tng ca giai cp cng nhn, mt h t tng c lun chng bng l lun khoa hc, phn nh nhng quy lut pht trin khch quan ca lch s. V vy, n l h t tng khoa hc cha ng s thng nht gia tnh ng v tnh khoa hc, gia tnh thc tin v tnh l lun. Nh , trit hc Mc mang sc mnh ci to th gii bng cch mng v khng i tri chung vi ch ngha ch quan duy ch cng nh ch ngha gio iu, bo th. III. BI DNG TH GII QUAN KHOA HC, CHNG CH NGHA CH QUAN 1. Tm quan trng v tnh phc tp ca vn u tranh chng ch ngha ch quan c mt th gii quan khoa hc i hi phi c mt qu trnh nhn thc, tch lu v rn luyn cng phu. Tuy nhin, mt khu then cht l phi chng cho c ch ngha ch quan trong nhn thc cng nh hnh ng ca mi ngi. Nhng hiu th no l ch ngha ch quan, cc biu hin ca n nh th no th li l vn khng n gin.

53

V mt trit hc, ch ngha ch quan l khuynh hng tuyt i ho ch th trong quan nim, cng nh trong hnh ng; ch ngha ch quan ph nhn hon ton hay phn no bn cht v tnh quy lut ca th gii vt cht, ca hin thc khch quan. V mt nhn thc, ch ngha ch quan dn n phn on mt chiu khng c c s, cho cc quan nim v xu - p, thin - c, ng - sai u ph thuc vo quan im c nhn (v mt ny, ch ngha ch quan gn vi ch ngha tng i). V mt thc tin, ch ngha ch quan thng dn ti ch lun. Ch ngha ch quan l mt hnh thc ca ch ngha duy tm, cho nn v ngun gc nhn thc n cng khng thot khi ngun gc nhn thc chung ca ch ngha duy tm. Chng ta bit rng, thc l s phn nh hin thc khch quan vo b c con ngi mt cch sng to. Phn nh v sng to l hai mt thuc v bn cht ca thc. Tuy nhin, tnh sng to ca thc l sng to trn c s phn nh v ph thuc vo khun kh ca s phn nh ca vt cht ni chung. V vy, nu tch ri sng to khi phn nh, cng iu tnh sng to ca thc s ri vo ch ngha ch quan, ch ngha duy tm. Trong i sng x hi, ci vt cht, ci tinh thn, ci khch quan ci ch quan thng quyn cht vi nhau, chuyn ho ln nhau, ranh gii gia chng ch l tng i. iu d dn n gy ln ln gia ci vt cht v ci tinh thn, ci khch quan vi ci ch quan, d ly ci ch quan thay th cho ci khch quan. Ngha l, trong bt k trng hp no, nu chng ta khng tun th theo phng php xem xt ca Ch ngha duy vt bin chng th d ri vo nguy c ca ch ngha ch quan, bnh ch quan duy ch. 2. Cc phng php ngn nga bnh ch quan, bi dng th gii quan khoa hc Xy dng ch ngha x hi l mt s nghip y mi m, y kh khn, phc tp i hi phi c mt th i gian ch th cch mng bit pht huy vai tr ca nhn t ch quan. Nhng khi vai tr ca nhn t ch quan cng ln th nguy c mc bnh ch quan cng ln. Sai lm ch quan duy ch l mt sai lm c tnh cht ph bin trong cc nc x hi ch ngha trc y, do gy ra nhng hu qu v cng nghim trng. Ngy nay, trong cng cuc i mi t nc, i i vi vic i mi cch ngh cch lm th iu quan trng l mi chng ta phi kin quyt t u tranh vi chnh mnh trnh ri vo khuynh hng ch quan nhm to cho mnh trc ht mt th gii quan ng n. Mun vy, cn phi coi trng mt s yu t sau y: - Tun th trit nguyn tc khch quan trong vic xem xt. Nguyn tc ny l h qu tt yu ca quan im duy vt mcxt khi gii quyt mi quan h gia vt cht v thc, gia ci khch quan v ci ch quan... Nguyn tc ny i hi chng ta phi nhn thc v hnh ng xut pht t bn thn s vt, t thc t khch quan, phn nh mt cch trung thnh nh n vn c, khng c xut pht t mun ch quan ca mnh a ra cc quyt nh, khng ly ch p t cho thc t, phi tn trng s tht, trnh thi ch quan nng vi, nh kin , khng trung thc.

54

Mt yu cu khc ca nguyn tc ny i hi chng ta phi hnh ng theo quy lut khch quan. chnh l mt trong nhng bi hc m i hi VII rt ra: Mi ng li, ch trng ca ng ph xut pht t thc t khch quan(1) - Pht huy tnh nng ng, sng to ca thc, pht huy vai tr ca nhn t con ngi. Nguyn tc khch quan khng ph nhn m tri li cn i hi pht huy tnh nng ng ch quan, s sng to ca thc. thc hin tt nguyn tc ny cn chng thi th ng, li, bo th, tr tr. Phi coi trng vai tr ca thc, coi trng cng tc gio dc t tng, coi trng vic gio dc ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh. Thc hin nguyn tc khch quan, pht huy tnh nng ng ch quan ca con ngi cn phi bit vn dng ng n quan im li ch. V nh V.I.Lnin ni: Nhng li ch thc y i sng ca cc dn tc v cc c nhn(2). Tuy nhin, cn phi bit vn dng ng n cc quan im v li ch, phi bit kt hp cc loi li ch khc nhau, c li ch thuc v kinh t, c li ch thuc v chnh tr, c li ch thuc v vt cht, c li ch thuc v tinh thn, c li ch thuc v c nhn, c li ch thuc v tp th, x hi v.v.. Phi c ng c trong sng, phi c thi thc s khch quan, khng v li. - Kin quyt khc phc ngn nga bnh ch quan duy ch. Bnh ch quan duy ch, nh trn ni l mt cn bnh tng i ph bin trong cc nc x hi ch ngha trong nhng nm trc y. N l mt trong nhng nguyn nhn ng tic dn ti s sp h thng cc nc x hi ch ngha. nc ta trc khi i mi, bnh ch quan duy ch cng l mt tomng nhng nguyn nhn dn ti s nghip xy dng ch ngha x hi nc ta gp bit bao kh khn. Thm ch a chng ta n nhng sai lm nh i hi VI ch ra: nhng sai lm v chnh sch kinh t l bnh ch quan duy ch, li suy ngh, hnh ng gin n, nng vi theo nguyn vng ch quan... (1) Bnh sai lm ch quan duy ch nc ta khng ch c nguyn nhn v mt nhn thc ni chung m cn c nguyn nhn v mt lch s, x hi v giai cp (cc quan im t khuynh trong cch mng dn tc, dn ch v trong xy dng ch ngha x hi Min Bc trc y). Bnh ch quan duy ch nc ta c nguyn nhn ch yu l do thiu kin thc, km l lun, s lc hu ca nhn thc l lun v ch ngha x hi, t kinh nghim v hot ng thc tin v.v.. (c khc so vi mt s nc khc l do sai lm t khuynh ch khng phi do sai lm ca ch ngha c hi chi phi) Trong cng cuc i mi hin nay, mun khc phc c ch ngha ch quan duy ch cn phi tin hnh ng b nhiu bin php sau
(1)

ng Cng sn Vit Nam, Vn kin i hi VII - Cng lnh xy dng t nc. Nxb ST, H Ni, 1991, tr. 5 -6 . V.I.Lnin, Ton tp. Nxb Tin b, Mtxcva, 1981, tp 29, tr. 98. (1) ng Cng sn Vit Nam, Sd, tr. 26.
(2)

55

+ Trc ht phi i mi t duy l lun, nht l t duy l lun v ch ngha x hi, v con ng i ln ch ngha x hi nc ta. + Tip tc i mi c ch qun l kinh t, khc phc c ch tp trung quan liu bao cp, chuyn sang nn kinh t th trng t di s qun l ca NH nc theo nh hng x hi ch ngha. + i mi phng thc hot ng ca h thng chnh tr, c bit l i mi phng thc lnh o ca ng bng cch nng cao trnh l lun ca ng. Thc hin dn ch ho ni b ca ng v dn ch ho x hi. + y mnh cuc u tranh chng cc t tng bo th, tr tr, bnh quan liu giy t. + Tng cng gio dc ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh, pht huy vai tr nhn t con ngi, tnh nng ng ch quan, ng thi cng thy c nguyn tc khch quan trong xem xt, tn trng cc quy lut khch quan.

56

Chng 6: PHP BIN CHNG DUY VT- PHNG PHP NHN THC KHOA HC V THC TIN CCH MNG I. PHNG PHP V PHNG PHP LUN 1. Phng php Thut ng phng php bt ngun t ting Hy Lp l methodos, ngha l cch thc, th on ch th s dng t nhng mc tiu nht nh. Theo ngha khoa hc, phng php l h thng nhng nguyn tc c rt ra t tri thc v cc quy lut khch quan iu chnh cc hot ng ca nhn thc v thc tin nhm t nhng mc ch nht nh. Khi bn n ngun gc ca phng php, ch ngha duy tm cho rng: phng php c ngun gc ch quan, l nhng nguyn tc do l tr con ngi t t ra tin cho vic nhn thc v hnh ng. Tri li, ch ngha duy vt bin chng khng nh rng: phng php bt ngun t thc tin, phn nh nhng quy lut khch quan ca i tng nghin cu. Sc mnh ca phng php l, trong khi phn nh ng n nhng quy lut khch quan, n em li cho khoa hc v thc tin mt cng c hiu qu nghin cu v ci to th gii. Tu vo chc nng, phm vi ng dng m ngi ta chia phng php ra lm nhiu loi khc nhau, nh: phng php ring, chung, ph bin; phng php nhn thc, thc tin v.v.. Tuy vy, vic phn loi nh trn ch c ngha tng i. Tnh tng i ca cc phng php phn nh mt tnh hnh thc t l trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin, cc loi phng php c th c phi hp an xen v b sung cho nhau. 2. Phng php lun Trong thc tin, con ngi c th p dng nhiu phng php khc nhau gii quyt cng vic nh. Qu trnh la chn phng php c th ng hoc sai. Vy lm th no la chn phng php ng n khoa hc? T xut hin nhu cu tri thc khoa hc v phng php v cng chnh l l do khoa hc v phng php ra ddi chnh l phng php lun. Vy, phng php lun l l lun v phng php, l khoa hc v phng php. Phng php lun gii quyt nhng vn nh: phng php l g? Bn cht, ni dung, hnh thc vn ng ca phng php nh th no? Phn loi phng php ra sao? Vai tr ca phng php trong hot ng nhn thc v hot ng thc tin nh th no?... Do , c th ni c th hn, phng php lun l h thng nhng quan im, nhng nguyn tc xut pht ch o ch th trong vic xc nh phng php cng nh trong vic xc nh phm vi, kh nng p dng chng mt cch hp l, c hiu qu ti a. Gia phng php v phng php lun c s khc nhau. Phng php lun l l lun v phng php, cn phng php l cch thc, th on hot ng c th ca ch th. Ni cch khc, nu phng php l con ng dn n mc tiu nh th phng php lun l nhng tm bin ch ng i n mc tiu . Ci th nht l thun tu l

57

lun, ci th hai l l lun thc tin. Chnh v vy khng nn nhm ln gia phng php v phng php lun. Phng php lun cng c nhiu cp khc nhau: phng php lun b mn, phng php lun khoa hc chung v phng php lun chung nht - phng php lun trit hc. Cc phng php lun b mn, phng php lun khoa hc chung, phng php lun chung nht hp thnh mt h thng khoa hc v phng php ch o ch th nhm xc nh cc phng php c th mt cch ng n. Cc loi phng php ny va c lp tng i vi nhau, va b sung cho nhau, thm nhp vo nhau mc d khng th thay th cho nhau. Do chng ta phi bit vn dng tng hp cc loi phng php lun, trong php bin chng duy vt l phng php lun chung nht ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng. II. VAI TR CA PHNG PHP LUN CA PHP BIN CHNG DUY VT 1. Bin chng v siu hnh l hai mt i lp trong phng php chung nht ca t duy Lch s trit hc l lch s pht trin ca t duy trit hc, trong gn lin vi cuc u tranh gia hai phng php nhn thc: phng php bin chng v phng php siu hnh. Bin chng v siu hnh l hai mt i lp trong phng php ca t duy. Chnh cuc u tranh lu di ca hai phng php ny y t duy trit hc pht trin v c hon thin dn vi t duy bin chng duy vt. T duy siu hnh l phng php xem xt s vt trong gii hn ht sc cht hp. Theo Ph.ngghen: Nhng ngi mc phi phng php t duy siu hnh thng ni c l c, khng l khng. Ci g vt ra ngoi khun kh y th chng c gi tr g ht. i vi h th s vt hoc tn ti, hoc khng tn ti. Mt s vt khng th no va l chnh n li va l ci khc. Ci khng nh v ci ph nh tuyt i bi tr ln nhau; nguyn nhn v kt qu cng i lp vi nhau mt cch cng nhc nh vy. Ph.ngghen cn nhn xt thm rng: Phng php t duy y... nu c quanh qun trong cc lnh vc tm thng gia bn bc tng ca n th l mt cng c ht sc ng knh; song nu n liu lnh xng vo th gii bao la ca s nghin cu... th sm hay mun n cng vp phi mt hng ro m vt ra khi hng ro th tr thnh phin din, cht hp, tru tng v sa vo nhng mu thun khng th no gii quyt c Trong lch s trit hc, thut ng siu hnh c ngun gc t ch mtaphysique c nh bc hc aristt dng ch nhng hot ng nghin cu khoa hc sau vt l hc ca mnh. T na cui th k XV, thc nghim khoa hc mi thc s bt u pht trin. y l thi k khoa hc t nhin i su vo phn tch, chia nh gii t nhin ra thnh nhng b phn ring bit, c nh nghin cu, T cng to ra thi quen xem xt s vt trong trng thi c lp, tch ri, bt bin, tc l phng php siu hnh.T khi Bcn v Lcc a cch xem xt t khoa hc t nhin sang trit hc th n lm cho phng php siu hnh tr thnh phng php thng tr. Phng php ny ch thc s ht vai tr ca mnh vo nhng nm cui th k XIX u th k XX.

58

Ngc li vi phng php t duy siu hnh l phng php t duy bin chng. T duy bin chng khng ch thy c nhng s vt c bit m cn thy c mi lin h v s tc ng qua li gia chng. Cng nh thut ng siu hnh, thut ng bin chng c hnh thnh thi k c Hy Lp, gn lin vi php bin chng duy tm ca Xcrt v Platn. Khi php bin chng c hiu l ngh thut tranh lun nhm tm ra chn l bng cch pht hin ra cc mu thun trong lp lun ca i phng v tm cch gii quyt mu thun y. Nhng trc Xcrt c php bin chng gn lin vi tn tui ca Hraclt... Php bin chng c i phi li bc trc php bin chng duy tm ca Xcrt v Platn bi v, v c bn tuy php bin chng y l ng, ch mi l kt qu ca nhng trc bin (phng on) ch cha phi l s nghin cu khoa hc nghim chnh. n lt mmh, php bin chng duy tm ca Xcrt v Platn li b php siu hnh (th k XVII - XVIII) ph nh. Sau php bin chng duy tm c (ca Cant v Hghen) li ph nh php siu hnh. Cui th k XVIII, u th k XIX, cng vi s pht trin ca khoa hc v nhn thc thi i th chnh tnh cht duy tm trong php bin chng ca Cant v Hghen l ci cn phi b gt b. C. Mc v Ph.ngghen ci to n bng cch chng minh rng, nhng nim trong u c ca chng ta chng qua ch l s phn nh ca cc s vt hin thc. C. Mc v Ph.ngghen ci to php bin chng y t duy tm thnh duy vt v sng to ra php bin chng duy vt - mt giai on pht trin cao nht ca php bin chng. Nh vy, php bin chng v php siu hnh l hai phng php nhn thc i lp nhau v tri qua mt qu trnh pht trin trong lch s. C th so snh hai phng php nhn thc trit hc ny bng nhng c im nh sau: Phng php siu hnh Phng php bin chng

- S vt c xem xt mt cch c lp, - S vt c xem xt trong mi lin h vi s vt tch ri vi s vt khc khc - S vt c xem xt mt cch ngng - S vt c xem xt trong s vn ng, khng ng, khng vn ng, khng bin i, ngng bin i vnh vin, c nh - S pht trin ch c coi l s tng gim n thun v lng m khng c s - Bn cht ca qu trnh pht trin khng ch l s tng gim v cht, m cn l s thay i v cht thay i v cht - Ngun gc ca s pht trin nm bn - Ngun gc ca s pht trin nm bn trong s vt ngoi s vt - T duy mm, linh hot quan nim cc phn c - T duy cng nhc, ch da trn nhng th dung nhau phn tuyt i khng th dung nhau

2. S thng nht gia l lun v phng php trong php bin chng duy vt

59

Php bin chng duy vt l s thng nht hu c gia l lun v phng php. H thng cc quy lut, phm tr ca n khng ch phn nh ng n th gii khch quan m cn ch ra nhng cch thc nh hng cho con ngi trong nhn thc v ci to th gii. Php bin chng duy vt khng ch khi qut cc thnh tu ca tt c cc khoa hc c th m cn kt tinh nhng tinh hoa trong qu trnh pht trin t tng trit hc ca nhn loi. Php bin chng duy vt bao gm hai nguyn l c bn, nhng cp phm tr v nhng quy lut c bn. Trong php bin chng duy vt c s thng nht gia l lun v phng php: l l lun ca ch ngha duy vt c xem xt mt cch bin chng. Php bin chng duy vt cn c s thng nht gia l lun nhn thc v lgc hc. i su vo tng nguyn l, quy lut v phm tr chng ta cng thy r s thng nht cht ch gia l lun v phng php. Chnh s thng nht ny m php bin chng duy vt tr thnh l lun chung nht ca nhn thc khoa hc v thc tin cch mng. C th l: - Nguyn l mi lin h ph bin ca php bin chng duy vt khi qut bc tranh ton cnh chng cht nhngx mi lin h ca th gii. Trong cho thy mi lin h ph bin l c trng ph qut nht ca th gii. T nguyn l ny, php bin chng duy vt khi qut thnh quan im ton din khi xem xt v th gii. Qun trit quan im ny, chng ta cn phi tun th cht ch 3 nguyn tc sau y: * Phi xem xt ton din cc mi lin h. * Trong cc mi lin h phi rt ra c mi lin h bn cht ch yu hiu bn cht s vt. * T mi lin h bn cht ca s vt phi quay li hiu r s vt trn c s c tnh n cc mi lin h khc. Quan im ton din i lp vi mi suy ngh phin din, chit trung, siu hnh. - Nguyn l v s pht trin ca php bin chng duy vt phn nh xu hng vn ng c trng bin chng v ph qut ca th gii. l: mi s vt, hin tng trong th gii lun lun vn ng v lun lun c xu hng pht trin. Nguyn l pht trin ca php bin chng duy vt to nn mt nguyn tc ca s xem xt: nguyn tc pht trin. Qun trit nguyn tc ny, yu cu phi xem xt s vt trong s vn ng v pht trin. T duy khi xem xt s vt cn phi nng ng, linh hot, mm do; phi nhn thc c ci mi, ng h v to iu kin cho ci mi pht trin. - L lun v cc cp phm tr v cc quy lut c bn ca php bin chng duy vt l s c th ho thm hai nguyn l mi lin h ph bin v s pht trin. y cn phn bit hai nguyn l vi cc cp phm tr, cc quy lut c bn trong php bin chng duy vt. Cc nguyn l ca php bin chng duy vt l quan nim bao qut v bin chng ca th gii, cn cc cp phm tr v cc quy lut c bn l s th hin hai nguyn l trn trong cc lnh vc, cc qu trnh c th. Khi xem xt cc cp phm tr cn phi thy c rng: nu cc cp phm tr ci ring, ci chung, tt nhin v ngu nhin, bn cht v hin tng l c s phng php lun trc tip ca cc phng php nh: phn tch v tng hp, din dch v quy np; khi qut

60

ho, tru tng ho gip chng ta rt ra c mi lin h bn cht, t hiu c ton b cc mi lin h theo mt h thng nht nh, th cc cp phm tr nguyn nhn v kt qu, kh nng v hin thc li l c s phng php lun ch r trnh t k tip nhau ca cc mi lin h v s pht trin l mt qu trnh t nhin. Cn cc cp phm tr ni dung v hnh thc li l c s phng php lun xy dng cc hnh thc tn ti trong s ph thuc vo ni dung, phn nh tnh a dng ca cc phng php nhn thc v hot ng thc tin. Kh nng s dng nhiu phng php khc nhau t mc ch xut pht t quan nim cho rng: cng mt ni dung c th c th hin bng nhiu hnh thc khc nhau, vn l phi tun theo mi lin h ni ti ca cc yu t cu thnh ni dung ch khng tu tin... Tng t nh vy, ba quy lut c bn ca php bin chng duy vt cng c ngha phng php lun ch o mi hot ng ca con ngi thc hin quan im ton din, quan im pht trin v quan im lch s - c th v phng din vch ra ngun gc, ng lc, cch thc v xu hng pht trin tin ln ca s vt, hin tng trong th gii. Trong : - Quy lut mu thun l ht nhn ca php bin chng. Quy lut ny vch ra ngun gc, ng lc ca s pht trin phn nh qu trnh u tranh gii quyt mu thun bn trong ca s vt. T phi vn dng nguyn tc mu thun m yu cu c bn ca n l phi nhn thc ng n mu thun ca s vt m trc ht l mu thun c bn v mu thun ch yu, phi phn tch mu thun v qu trnh u tranh gii quyt mu thun. Tuy nhin, hnh thc u tranh rt a dng, linh hot tu vo mu thun c th v hon cnh lch s c th. y, quy lut mu thun l c s phng php lun ch o mi phng php u tranh c th ca con ngi vi t nhin v x hi, l c s ca ngh thut vn dng mu thun c li cho cch mng, cho ho bnh v tin b x hi. Quy lut t nhng thay i v lng dn n s thay i v cht v ngc li phn nh c ch, cch thc ca mi qu trnh pht trin. l c s phng php lun chung cho mi c ch pht trin vi cc yu cu c[banr nh: * Thng xuyn tng cng tch lu lng to iu kin cho s thay i v cht. Chng t tng nn nng, t chy giai on. * Khi lng tch lu n cn mnh dn chuyn bc nhy vt c tnh cch mng. Chng t tng bo th, tr tr. * Vn dng linh hot cc hnh thc bc nhy y nhanh qu trnh pht trin. - Quy lut ph nh ca ph nh khi qut khuynh hng vn ng, pht trin tin ln theo hnh thc xoy trn c, ng thi th hin tnh cht chu k trong s pht trin. l nguyn tc ca s ph nh bin chng ch o mi phng php nhn thc v hot ng ca con ngi. Phng php ph nh ci ph nh i hi c k tha ci c song c chn lc, c ph phn, khn k tha nguyn xi, my mc, ng thi, cng trnh khuynh hng ph nh sch trn. Ni tm li, vn dng php bin chng duy vt vi t cch l phng php lun ci to hin thc i hi phi vn dng sng to trong nhng iu kin hon cnh lch s c

61

th. Cn phi coi n nh l kim ch nam phng php lun bit tn dng n vi t cch l mt ngh thut vn dng cc nguyn l ca ch ngha duy vt lch s vo trong nhn thc v ci to cch mng. III. TNH CCH MNG CA PHP BIN CHNG DUY VT V NGHA CA N TRONG THC TIN CCH MNG NGY NAY Vi t cch l mt hc thuyt trit hc, php bin chng duy vt mang tnh khoa hc v tnh cch mng su sc. Hai yu t ny lun lun thng nht vi nhau bi v php bin chng duy vt l hc thuyt v s pht trin di hnh thc hon b nht, su sc nht v khng phin din nht (1) Php bin chng bin chng v bn cht c tnh ph phn v tnh cch mng. N cho rng: khng c g l ti hu l tuyt i v thing ling c. N ch ra tnh cht qu ca mi vt v i vi n khng c g tn ti ngoi qu trnh khng ngng ca s tin trin v cng v tn t thp ln cao(2). Bn cht cch mng ca php bin chng duy vt th hin ch trong khi a ra quan nim v tnh hp l ca ci hin tn th ng thi trong quan nim v s dit vong tt yu ca ci hin tn . T , n c c kh nng chng li t tng bo th, tr tr. Tnh khoa hc v tnh cch mng ca php bin chng duy vt cn c th hin trong cc nguyn l, cc cp phm tr v cc quy lut, t vch ra bin chng ca qu trnh pht trin. N l c s phng php lun ch o cho cc hot ng ca con ngi nhm xc lp cho mnh nhng phng php khoa hc ng n trong nhn thc cng nh trong hot ng thc tin. Thc tin my chc nm qua ca cch mng Vit Nam cho thy rng: nh bit vn dng ng n v sng to nhng t tng trong php bin chng duy vt m ng ta a cch mng Vit Nam nh thng nhiu tn quc sng s. Tuy nhin, trong nhng nm u xy dng t nc chng ta mc phi nhng sai lm dn n nhng kh khn khng ng c cho cng cuc xy dng , cc bnh quan liu, ch quan, hp hi, my mc tr thnh nhng vt cn trong con ng tin ln ca cch mng m mt trong nhng nguyn nhn ch yu l cha nm vng mt cch thu o bn cht ca php bin chng duy vt. Chnh v, vy khc phc s tr tr ny cn phi i mi cch ngh cch lm chng cc t tng quan liu, tr tr, bo th, siu hnh hoc t tng nn nng, bnh ch quan duy ch.

(1) (2)

V.I.Lnin, Ton tp, Nxb, T, M, 1980, tr.53. C.Mc - Ph.ngghen, Ton tp, Nxb S tht, H Ni, 1984, tr. 364.

62

Chng 7: NGUYN TC THNG NHT GIA L LUN V THC TIN TRONG TRIT HC MC-LNIN I. QUAN IM MC XT V THC TIN, MI QUAN H GIA L LUN V THC TIN 1. Phm tr thc tin a) Phm tr thc tin Cc nh duy vt trc Mc c cng lao to ln trong vic pht trin th gii quan duy vt v u tranh chng ch ngha duy tm, tn gio v thuyt khng th bit. Tuy nhin, l lun ca h cn nhiu khuyt im, trong khuyt im ln nht l khng thy c vai tr ca hot ng thc tin, mt hot ng c tnh lch s - x hi i vi nhn thc, do ch ngha duy vt mang tnh trc quan. C.Mc: Khuyt im ch yu, t trc cho ti nay ca ch ngha duy vt k c ch ngha duy vt ca Feurbach) l khng thy c vai tr ca thc tin(1) - Cc nh duy tm tuy thy c mt nng ng sng to trong hot ng ca con ngi nhng li pht trin ln mt cch tru tng thi qu. V vy, ch ngha duy tm ch hiu thc tin nh hot ng tinh thn ch khng hiu n nh l hot ng vt cht cm tnh ca con ngi. - K tha nhng yu t hp l v khc phc nhng thiu st trong quan im ca cc nh trit hc trc mnh v thc tin, C.Mc, Ph.ngghen em li mt quan nim ng n v thc tin Vi vic a phm tr thc tin vo l lun nhn thc ca mnh, C.Mc, Ph.ngghen thc hin mt bc chuyn bin cch mng trong l lun ni chung v l lun nhn thc ni ring. V.I.Lnin nhn xt rng: Quan im v i sng, v thc tin phi l quan im th nht v c bn ca l lun nhn thc(2) y cn phi khng nh rng, phm tr thc tin khng ch l phm tr ca l lun nhn thc mcxt, m cn l phm tr xuyn sut ca trit hc mcxt, ca ton b l lun ca ch ngha Mc ni chung. Vy thc l nhng hot ng vt cht cm tnh c mc ch, c tnh lch s - x hi ca con ngi nhm ci to t nhin x hi. y cn phi hiu: Th nht, hot ng thc tin l hot ng vt cht ca con ngi phn bit vi hot ng tinh thn , hot ng t duy l lun. C.Mc gi l hot ng vt cht cm tnh; Th hai, hot ng thc tin l hot ng c tnh nng ng sng to, l hot ng i tng ho ca con ngi nhm chuyn ci tinh thn thnh ci vt cht (l qu trnh din ra mi quan h tc ng bin chng ln nhau gia ch th v khch th nhn thc). Chnh v vy hot ng thc tin tr thnh mt khu trung gian ni lin
(1) (2)

C.Mc - Ph.ngghen: Tuyn tp, Nxb ST, H, 1980. T.1, tr.252. V.I.Lnin, Ton tp, Nxb T. M. T.18,tr.167.

63

gia thc con ngi vi th gii bn ngoi; Th ba, hat ng thc tin l hot ng mang bn cht ca con ngi (khc vi hot ng ca con vt) Thc tin l phng thc tn ti c bn ca con ngi vi x hi, l mi quan h u tin v ch yu ca mi quan h ca con ngi vi th gii; Th t, hot ng thc tin l hot ng c bn v c tnh lch s - x hi. Thc tin c kt cu phc tp, bao gm nhiu yu t v nhiu dng hot ng, trong c nhng dng c bn v dng khng c bn. - Dng c bn u tin l hot ng sn xut vt cht. - Mt dng c bn khc l hot ng chnh tr - x hi nhm ci to, bin i x hi, pht trin cc quan h x hi, ch x hi. - Ngoi ra cn c hot ng thc nghim khoa hc. Bn cnh cc dng c bn, cn c mt s dng khng c bn khc ca thc tin cng c hnh thnh nh cc hot ng trong lnh vc o c, ngh thut, gio dc, tn gio v.v.. Gi l khng c bn v n c hnh tnh t dng c bn, cng cn gi l dng phi sinh. b) S thng nht gia l lun v thc tin Mi quan h gia l lun v thc tin l mt trong nhng vn c bn ca ch ngha Mc - Lnin ni chung v ca l lun nhn thc mcxt ni ring. Qun trit mi quan h c ngha quan trng i vi hot ng nhn thc khoa hc v thc tin cch mng. Theo quan im ca ch ngha duy vt bin chng, nhn thc l mt qu trnh con ngi (trc tip l b c ngi) phn nh mt cch bin chng th gii khch quan trn c s thc tin lch s - x hi. Qu trnh nhn thc ca con ngi khng ch n gin mt chiu, th ng m l qu trnh phn nh nng ng sng to t cha bit n bit, t bit t n bit nhiu, t khng chnh xc tr thnh chnh xc hn, t bn cht cp I n bn cht cp II... Qu trnh nhn thc tri qua hai giai on t nhn thc cm tnh (vi 3 hnh thc phn nh: cm gic, tri gic, biu tng) n nhn thc l tnh (vi 3 hnh thc phn nh: khi nim, phn on, suy lun). Hai giai on ny th hin chu trnh tin ln ca qu trnh nhn thc. S pht trin ca nhn thc ca loi ngi tt yu dn n vic xut hin l lun. L lun l sn phm ca nhn thc, ng thi n cng th hin trnh cao ca nhn thc. H Ch Minh: L lun l s tng kt nhng kinh nghim ca loi ngi, l s tng hp tri thc v t nhin, x hi tch lu li trong qu trnh lch s(1) V bn cht, l lun l h thng tri thc c khi qut t thc tin, phn nh nhng mi lin h bn cht, nhng tnh quy lut ca th gii khch quan. L lun c hnh thnh khng phi bn ngoi thc tin m nm trong mi lin h vi thc tin. Gia thc tin v l lun c mi lin h qua li v tc ng bin chng ln nhau. Trong :
(1)

H Ch Minh, Ton tp, Nxb ST, 1987, tp 7, tr. 789.

64

- Thc tin l c s, l ng lc, l mc ch ca nhn thc. V.I.Lnin: Thc tin cao hn nhn thc (l lun) v n c u im khng nhng c tnh ph bin m c tnh hin thc trc tip (2) .Ph.ngghen: T trc ti nay, khoa hc t nhin cng nh trit hc hon ton coi thng nh hng ca hot ng ca con ngi i vi t duy ca h. Hai mn hc y mt mt ch bit c t nhin, mt khc ch bit c t tng. Nhng chnh vic ngi ta bin i t nhin, ch khng phi mt mnh gii t nhin vi t cch l gii t nhin l c s ch yu nht ca t duy con ngi v tr tu con ngi pht trin song song trong vic ngi ta hc ci bin gii t nhin(1) . - Thc tin l tiu chun kim tra nhn thc, l lun. C.Mc: Vn tm hiu xem t duy con ngi c t ti chn l khch quan hay khng khng phi l vn l lun m l vn thc tin. Chnh trong thc tin, con ngi phi chng minh chn l(2). y cn lu : nn hiu tiu chun thc tin mt cch bin chng. Tiu chun ny va c tnh tuyt i (tnh xc nh), va c tnh tng i (tnh khng xc nh). Tuyt i: bi thc tin l tiu chun khch quan duy nht kim tra chn l. Thc tin mi giai on lch s c th xc nh chn l. Tng i v thc tin khng ng nguyn mt ch, n lun lun bin i v pht trin ; v thc tin l hot ng ca con ngi nn t nhiu n cng mang tnh ch quan. Qun trit quan im ny, chng ta c th trnh c nhng cc oan sai lm, gio iu, bo th, ch ngha ch quan hay ch ngha tng i... T s phn tch trn y i hi chng ta qun trit quan im thc tin. Quan im ny yu cu: vic nhn thc phi xut pht t thc tin, da trn c s thc tin, i su, i st thc tin, coi trng tng kt thc tin, nghin cu l lun phi gn lin vi thc tin, hc i i vi hnh. Nu xa ri thc tin s dn n cc bnh sai lm ch quan, gio iu my mc, quan liu, ch ngha xt li... - L lun c vai tr to ln i vi thc tin, tc ng ngc tr li i vi thc tin, gp phn lm bin i thc tin thng qua hot ng ca con ngi. Vic coi trng thc tin khng c ngha khng c ngha l coi nh vai tr ca l lun. Khng nn nn dng li tri thc kinh nghim m phi nng n ln tr thnh tri thc l lun. Kinh nghim v l lun l hai trnh khc nhau ca ca nhn thc, nhng ng thi li thng nht vi nhau, b sung, gi nh v chuyn hoad ln nhau. Tri thc kinh nghim l loi tri thc thu c ch yu t quan st v th nghim. C hai loi kinh nghim: kinh nghim thng thng (tin khoa hc) v kinh nghim khoa hc. C hai loi ny u c vai tr quan trng trong i sng thc tin v nhn thc. N cng c kh nng iu chnh thc tin v l c s chng ta kim tra, sa i v b sung l lun c, tng kt thnh l lun mi. Tuy vy, tri thc kinh nghim cng c nhng hn ch, n mi ch em li s hiu bit mt cch ring r, m cha thy c mi lin h c tnh tt yu, bn cht ca s vt v hin tng.

(2) (1)

V.I.Lnin, Ton tp, Nxb. Tin b, Mtxcva, 1981, tp 29, tr.230. Ph.ngghen: Bin chng t nhin, Nxb ST, H,. 1963, tr.367. (2) C.Mc - Ph.ngghen, Ton tp, Nxb ST, H, 1986, tp3, tr.19 - 20.

65

V vy, mt mt khng nn coi thng tri thc kinh nghim nhng mt kh li khng nn cng iu ho n, khng nn dng li kinh nghim m phi tin hnh tng kt nng ln thnh l lun. L lun l trnh cao hn v cht so vi kinh nghim. Tri thc l lun l tri thc c khi qut t tri thc kinh nghim, n tn ti di cc hnh thc nh khi nim, phm tr, quy lut... ca l lun ni chung. Tuy c hnh thnh trn c s kinh nghim, song bn thn l lun cng c tnh c lp tng i. So vi kinh nghim th kh nng phn nh ca l lun thng c tnh cht khi qut cao v c th hin di dng bn cht, dng quy lut. Do , theo C.Mc, nhim v ca nhn thc l lun l: em quy s vn ng b ngoi ch biu hin trong hin tng v s vn ng bn trong thc s(1). Vi nhng u im trn m l lun c vai tr thc s to ln i vi thc tin. L lun l kim ch nam cho hnh ng, soi ng, dn dt thc tin. V.I.Lnin vit: Khng c l lun cch mng th khng c phong tro cch mng(2) do ch l lun mt khi xm nhp vo phong tro qun chng s bin thnh lc lng vt cht v cng to ln, l lun c th d kin c s vn ng v pht trin ca s vt trong tng lai, ch ra c nhng phng hng mi cho s pht trin ca thc tin. nh c l lun khoa hc mi lm cho hnh ng ca con ngi tr nn ch ng, t gic, hn ch s m mm t pht. Tuy nhin, cn phi lu rng: do tnh phn nh gin tip, tnh phn nh tru tng cao i vi hin thc cho nn nhiu khi l lun hay xa ri thc tin v tr thnh o tng, gio iu. Kh nng y li cng tng ln khi b chi phi bi mt h t tng khng khoa hc, phn ng, hoc c thi c quyn chn l. V vy, va phi coi trng l lun nhng khng cng iu ho vai tr ca l lun m coi thng thc tin. Mun vy, phi qun trit nguyn trit nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin trong nhn thc cng nh trong hot ng thc tin. Ch tch H Ch Minh: Thng nht gia l lun v thc tin l nguyn tc cn bn ca ch ngha Mc - Lnin. Thc tin khng c l lun l thc tin m qung, l lun khng lin h vi thc tin l l lun sung(1) (Lin h vn dng l lun v thc tin trong thc tin cch mng Vit Nam v th gii hin nay). 2. Ph phn bnh kinh nghim v bnh gio iu a) Bnh kinh nghim v bnh gio iu cn b ta, nguyn nhn v phng hng khc phc Vic vi phm nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin thng dn n hai sai lm cc oan trong nhn thc: l nhn thc ch ch yu da vo kinh nghim v nhn
(1)

C.Mc - Ph.ngghen : Ton tp, t. 25, phn 1, Nxb Nvximbic, Mtxcva 1980, tr. 343 (Ting Nga). V.I.Lnin, Ton tp, t. 6, Nxb T,.Mtxcva 1976, tr. 30. (1) H Ch Minh: Ton tp, tp 7, Nxb ST, H,. 1987, tr. 778.
(2)

66

thc mt cch gio iu. T thng dn n vic ny sinh ra hai cn bnh ch yu trong cn b ta l bnh l bnh gio iu (gio iu ch ngha) v bnh kinh nghim (kinh nghim ch ngha). - Biu hin: Biu hin trc tin ca bnh gio iu l bnh sch v, nm l lun ch dng li cu ch theo kiu: tm chng trch c. Do khng hiu thu o bn cht ca l lun khoa hc nn d bin thnh tn iu, p dng rp khun, xa ri thc tin. y, bnh gio iu biu hin thnh gio iu kinh nghim. Bnh kinh nghim l khuynh hng nhn thc v hot ng bng cch tuyt i ho kinh nghim, coi thng l lun khoa hc, khuch i vai tr ca thc tin (thc cht l nhng hot ng vt cht tm thng); nhng ngi mc bnh kinh nghim thng tho mn vi kinh nghim bn thn, coi thng l lun, coi thng khoa hc k thut, coi thng gii tr thc, thiu nhn xa trng rng, bo th tr tr v.v.. i vi mt s nc c nn sn xut cn trnh sn xut nh l ph bin, li chu nh hng nng n bi mt s yu t tiu cc ca Nho gio phong kin nh nc ta l min t tt cho bnh kinh nghim v gio iu ny sinh v pht trin. - Nguyn nhn: + Trc tin do yu km v mt l lun s dn n bnh kinh nghim, thm ch dn ti c s gio iu (y l nhc im ln nht ca cn b, ng vin). + Mt nguyn nhn khc khng km phn quan trng l nn tng v kh nng tip thu tri thc ca cn b ta (trnh thp, khoong chu hc hi, c bit l i vi cc kin thc khoa hc k thut v.v..) + Do iu kin hon cnh khch quan (chin tranh, c s vt cht ...) lm cho cn b ta cha c iu kin hc tp mt cch thu o. - Khc phc: + Cn khc phc trc tin nhng yu km v mt l lun, coi l nhng phng hng quan trng khc phc c bnh kinh nghim v bnh gio iu trong cn b ta. Mun vy, phi coi trng l lun v cng tc i vi l lun, trc ht l i mi cng tc l lun ca ng da trn nn tng ca ch ngha Mc - Lnin, t tng H Ch Minh. Qun trit cc ch th, ngh quyt ca ng v vic khc phc, i mi v nng cao cng tc gio dc l lun. + Tip tc i mi t duy, trong c t duy l lun, khc phc s lc hu v l lun. Thu hp khong cch ti a gia l lun v thc tin. i mi phng php nghin cu l lun, thng xuyn i chiu, iu chnh l lun bng cch da vo thc tin. + Coi trng cng tc tng kt thc tin v coi l phng php cn bn v hu hiu trong hot ng l lun. b) Vai tr ca l lun trong thi i ngy nay

67

Lch s pht trin ca cc khoa hc ch ra rng: vai tr ca l lun khoa hc ngy cng tng ln. i vi s pht trin ca x hi, xu hng th hin trong qu trnh pht trin t tri thc tin khoa hc n tri thc khoa hc, t kinh t khoa hc thc nghim n khoa hc l thuyt, t khoa hc t nhin n khoa hc x hi. Trong thi i ngy nay vai tr ca l lun ngy cng tr nn quan trng. Bi ch c t duy l lun mi c th gii thch c ht c tnh cht phc tp v y bin ng ang din ra trn th gii. i vi nc ta, trong thi k i mi hin nay vai tr ca l lun li cng tr nn quan trng bi v: + Mun i mi thnh cng th ng ta cn phi i mi v t chnh n, trc ht l phi nng cao trnh tr tu, trnh l lun ca ng. + L lun phi tr thnh c s khoa hc cho vic hoch nh ng li, chnh sch ca ng; phi cung cp ni dung khoa hc cho cng cuc i mi, phi gp phn vo cng tc t tng ca ng nh ch tch H Ch Minh tng ni: Ch c ng no c l lun tin phong hng dn th mi c kh nng lm trn vai tr chin s tin phong (H Ch Minh, ton tp, t.6)

68

Chng 8: L LUN HNH THI KINH T - X HI VI S NHN THC CON NG I LN CH NGHA X HI NC TA HIN NAY I. HC THUYT MC-LNIN V HNH THI KINH T-X HI Ch ngha duy vt lch s vi ni dung ch yu l nhn thc x hi trong mt chnh th v pht hin nhng quy lut vn ng v pht trin ph bin ca lch s. l nhng cng hin v i ca trit hc Mc v cng l mt bc pht trin mi, l mt bc ngot cch mng ca lch s trit hc. 1. Nhng c s xut pht phn tch i sng x hi Trc C.Mc, qu trnh hnh thnh v pht trin lch s x hi thng b cc nh t tng hiu v din t mt cch sai lch. Sau ny, trit hc Mc hiu v gii thch lch s x hi mt cch khoa hc t hnh thnh nn ch ngha duy vt lch s. Xy dng quan nim duy vt lch s, C.Mc v Ph.ngghen xut pht t nhng tin sau y: - Tin u tin ca lch s nhn loi d nhin l s tn ti ca nhng c nhn con ngi sng. Ln u tin, C.Mc vch ra phng thc tn ti ca con ngi chnh l hot ng sng ca h. Ci quy nh hnh vi lch s u tin cng chnh l hnh ng thc y con ngi hot ng trong sut tin trnh lch s ca mnh chnh l cc nhu cu v li ch. chnh l ng lc thc y hot ng ca con ngi, suy rng ra l ton b x hi loi ngi. - i sng x hi v thc cht l c tnh thc tin. tn ti v pht trin, con ngi phi thc hin qa trnh sn xut vt cht sn xut ra: + Bn thn con ngi. + Ca ci vt cht. + Cc quan h sn xut. + nng lc tinh thn, tr tu. - Nn tng x hi l mt th thng nht bao gm nhiu mt, nhiu mi lin h, trong ni ln hai mi quan h c bn: + Quan h kinh t - k thut (quan h hnh thnh nn LLSX). + Quan h kinh t - x hi (QHSX). Tron , s tc ng qua li gi LLSX v QHSX to ra s pht trin ca mt phng thc sn xut x hi nht nh. - Tn ti x hi quyt nh thc x hi. Tuy vy, thc x hi cng c vai tr tc ng tr li i vi tn ti x hi.

69

- X hi loi ngi l mt b phn c th ca th gii vt cht vn ng pht trin theo quy lut khch quan. Quy lut x hi v c bn l c tnh c th hn so vi quy lut t nhin. Tm li, ch ngha duy vt lch s khng ph nhn s tc ng ca cc hot ng c mc ch ca con ngi i vi tin trnh lch s m cn i hi phi gii thch n mt cch khoa hc. Ch ngha duy vt lch s cho rng: im xut pht ca vic nh ra mc ch l nhng iu kin khch quan. Qu trnh vn ng ca lch s l s thng nht gia nhn t khch quan v nhn t ch quan, trong nhn t khch quan c vai tr ngy cng ln. l xu hng c tnh quy lut. 2. Cu trc x hi - phm tr hnh thi kinh t - x hi Quan nim ca ch ngha duy vt lch s xem xt x hi vi t cch l mt h thng bao gm trong bn lnh vc c bn: a) Lnh vc kinh t ca i sng x hi (tc l cc QHSX, quan h kinh t gi vai tr l quan h ban u, c bn v quyt nh i vi cc quan h khc). b) Lnh vc x hi (quan h gia cc giai cp, cc tng lp ... trong x hi) [a,b l nhm cc quan h vt cht ca i sng x hi]. c) Lnh vc chnh tr ca i sng x hi (tc l cc t chc, cc thit ch quyn lc, h thng lut php, t tng chnh tr ...). d) Lnh vc tinh thn ca i sng x hi [c,d l nhm cc quan h tinh thn ca i sng x hi]. C.Mc trnh by c ng v cu trc x hi nh sau: Trong s sn xut x hi ra i sng ca mnh, con ngi ta c nhiu quan h nht nh, tt yu khng ph thuc vo mun ca h, tc l nhng quan h sn xut, nhng quan h ny li ph hp vi mt trnh nht nh vi lc lng sn xut vt cht ca h. Ton b hin thc, trn xy dng nn mt kin trc thng tng php l v chnh tr tng ng vi c s thc ti th c nhng hnh thi thc x hi nht nh. Phng thc sn xut ra i sng vt cht quyt nh cc qu trnh sinh hot x hi, chnh tr v tinh thn ni chung. (1) Quan nim tng qut trn y c C.Mc phn tch, trin khai bng h thng cc phm tr, quy lut ca ch ngha duy vt lch s nh: LLSX, QHSX, CSHT, KKTT, giai cp, u tranh giai cp, tn ti x hi, thc x hi v.v .. Tm li, hnh thi kinh t - x hi l mt phm tr ca ch ngha duy vt lch s ch mt kiu h thng x hi mt giai on pht trin nht nh ca lch s c tnh xc nh v cht, l s thng nht gia cc yu t, mt c cu hon chnh lun lun vn ng thng qua s tc ng bin chng gia LLSX v QHSX, gia CSHT v KTTT. Phm tr hnh thi kinh t - x hi t c s nguyn tc phng php lun khoa hc nghin cu tt c cc mt ca x hi. Chng nhng n ch r bn cht ca mt x hi c
(1)

C.Mc - Ph.ngghen: Tuyn tp, Nxb ST, H, 1981, t.II, tr.637.

70

th, c th phn bit c s khc bit gia ch ny vi ch khc, m cn thy c tnh lp li, tnh lin tc ca mi quan h gia ngi vi ngi trong qu trnh pht trin sn xut v sinh hot x hi khc nhau, xem xt c s vn hnh ca x hi mt giai on nht nh, ng thi c qu trnh vn ng chung tin ln ca x hi trong qu trnh pht trin chung ca lch s. 3. Vai tr phng php lun ca phm tr hnh thi kinh t - x hi. L lun v thc t. Lgc v lch s Phm tr hnh thi kinh t - x hi em li nhng nguyn tc phng php lun xut pht nghin cu x hi, loi b ci b ngoi, ci ngu nhin m khng i su vo cc chi tit vt ra khi kinh nghim, hoc x hi hc m t, i su vch ra ci bn cht n nh t ci phong ph ca hin tng, vch ra ci lgc bn trong ca tnh nhiu v ca lch s. ( V phm tr hnh thi kinh t - x hi l m hnh (s ) l lun v x hi v nh mi m hnh, n khng bao qut tt c tnh a dng ca cc hin tng trong i sng x hi. V vy hin thc x hi v s l thuyt v x hi l khng ng nht vi nhau). Do vy, khi nghin cu phm tr hnh thi kinh t - x hi cn phi c quan im bin chng. Cn phi coi l thuyt ny trong mi quan h vi s vn ng v pht trin ca cc ch x hi trong nhng giai on lch s cng nh cng ging nh mi quan h gia ci chung vi ci ring, ci bn cht vi ci hin tng, ci lgc vi ci lch s. II. QU LN CH NGHA X HI - CON NG TT YU CA NGI VIT NAM 1. Nhn thc li v ch ngha x hi v v thi k qu . Trc y, trong cc tc phm ca mnh, C.Mc, Ph.ngghen lun ch ra rng: CNCS khng phi l mt trng thi cn phi sng to ra, khng phi l mt l tng m hin thc phi khun theo. Chng ta gi CNCS l mt phong tro hin thc, n xo b trng thi hin nay. Nhng iu kin ca phong tro y l kt qu ca nhng iu kin ang tn ti(1). Cn V.I Lnin cng ch ra rng: Chng ta khng h coi l lun ca C.Mc nh mt ci g xong xui hn v bt kh xm phm; tri li, chng ta tin rng, l lun ch t nn mng cho mt mn khoa hc m nhng ngi x hi ch ngha phi pht trin hn na v mi mt, nu h khng mun tr thnh lc hu vi cuc sng(1) ng tic l trong nhiu nm qua, i vi chng ta l lun v ch ngha x hi khng c b sung, pht trin cho ph hp vi thc tin m li c hiu v vn dng mt cch my mc, gio iu lm cho ch ngha x hi hin thc nhiu nc b bin dng, dn ti khng hong v tan r. V nguyn nhn c nhiu song ch yu vn l do chng ta mc nhiu sai lm ch quan, duy ch, khng tn trng vai tr ca cc quy lut khch quan. Thc tin cuc sng i hi chng ta phi nhn thc li ch ngha x hi, phi tin hnh mt cch ton din, su sc c v l lun v thc tin ca ch ngha x hi. Lch s chng minh rng: khng phi nc no cng tun t tri qua cc hnh thi kinh t - x hi trong lch s. Vic b qua mt hnh thi no ngoi vic do cc yu t
(1) (1)

C.Mc - Ph.ngghen: Tuyn tp, Nxb ST, H, 1980, t.I, tr. 297. V.I Lnin: Ton tp, Nxb, Tin b, Mtxcva, t.4, tr.232.

71

bn trong quyt nh, cn phi tu thuc vo iu kin khch quan bn ngoi na. Trong thi i ngy nay th iu kin khch quan chnh l s pht trin ca cuc cch mng khoa hc v cng ngh qua to ra nhiu thi c v thch thc mi. Ring nc ta, iu kin khch quan cn cho php chng ta tn dng nhiu thi c m tin ln ch ngha x hi khng thng qua giai on pht trin t bn ch ngha. Song bc i nh th no? ng ta ch r: Nc ta qu ln ch ngha x hi b qua ch t bn ch ngha t mt nc vn l thuc a na phong kin, LLSX cn rt thp (2). c im ny th hin hai c trng c bn: mt l, LLSX rt thp quy nh tnh tt yu kinh t - x hi ca nc ta cha y , cha chn mui trong s pht trin t nhin ni ti ca n. Hai l, cn tn ng nhiu tn d quan h x hi; thc, t tng, tm l do ch thc dn phong kin c li. y l nhng tr ngi chnh trong bc chuyn tip lch s t mt x hi km pht trin sang mt x hi hin i, pht trin. iu cn lu y l: c th b qua ch t bn qu ln ch ngha x hi, nhng khng th b qua vic chun b tin cn thit, nht l tin v kinh t cho s qu y. Do , trong giai on ny, vic pht trin nht nh cc nhn t t bn ch ngha trong thi k qu l mt tt yu khch quan. 2. Nhng quan im phng php lun xut pht xy dng ch ngha x hi nc ta - Coi trng vai tr, bn cht ca nh nc Vit Nam x hi ch ngha, th hin y quyn lc v nguyn vng ca nhn dn. Thit lp nn dn ch x hi ch ngha, quyn lc ca nhn dn c khng nh v c th hin bng lut php mang tnh cng khai, bnh ng, dn ch, tin b. - Thc hin nhng bin i mang tnh cch mng trn c ba lnh vc: LLSX, QHSX v KTTT, trong vic pht trin LLSX phi c coi l yu t then cht, quyt nh i vi cc lnh vc cn li... - Ph hp vi LLSX phi tng bc thit lp QHSX x hi ch ngha t thp ln cao. Cn ch ti vic a dng cc hnh thc s hu. Thc hin nhiu hnh thc phn phi, trong ly phn phi theo lao ng v hiu qu kinh t l ch yu. - Tin hnh cuc cch mng x hi ch ngha trn lnh vc vn ho, t tng, trong cn lu yu t con ngi. Phi coi con ngi va l mc tiu, va l ng lc xy dng x hi mi. Nh vy, nhng nguyn tc v phng php lun ni trn l tng hp nhng quan im c bn nhm xy dng m hnh ch ngha x hi nc ta. Trong cn ch i
(2)

ng Cng sn Vit Nam: Cng lnh xy dng t nc trong thi k qu ln ch ngha x hi. Nxb ST, H., 1991, tr.8.

72

vi c ba mt: LLSX, QHSX v KTTT nhng b phn cu thnh ca mt hnh thi kinh t x hi mi.

73

Chng 9: GIAI CP V U TRANH GIAI CP, BIN CHNG GIA LI CH GIAI CP, LI CH DN TC V LI CH NHN LOI TRONG THI I NGY NAY I. CH NGHA MC-LNIN VI VN GIAI CP V U TRANH GIAI CP 1. Vn giai cp v u tranh giai cp trong cuc u trang t tng u tranh t tng l mt trong ba lnh vc ca cuc u tranh giai cp (t tng, chnh tr, kinh t). L lun v giai cp v u tranh giai cp ca ch ngha Mc - Lnin vch ra tnh tt yu ca cuc u tranh giai cp gia giai cp t sn v giai cp v sn v tnh tt yu ca chuyn chnh v sn. V vy, ngay t khi mi ra i n lun b cc hc gi ca giai cp t sn bc b. C th chia thnh bn khuynh hng ch yu: - Mt s hc gi t sn ph nhn hon ton hc thuyt giai cp v u tranh giai cp. H cho rng: Mc qu nhn mnh ti s i lp gia giai cp t sn v giai cp v sn khi ra hc thuyt ny. H khng nh rng: quy lut m C.Mc gi l u tranh giai cp khng phi l quy lut ph bin, do n khng th p dng cho ton b x hi t bn. H a ra nhiu lun c nh: + Cho rng ngy nay cc giai cp xch li gn nhau. + S phn chia giai cp da trn c s mu da, sc tc... + S phn chia giai cp da vo tm l, ngh nghip, thu nhp v.v.. Nhn chung, lun c h a ra ht sc tu tin nhm phn bc l lun v giai cp v u tranh giai cp ca Mc. - Khuynh hng phn ly quan im thnh t v hu trong phong tro cng sn v cng nhn quc t v giai cp v u tranh giai cp ca Mc, trong : + Quan im hu khuynh thng a ra nhng li l ci lng. + Quan im t khuynh li nhn thc mt cch th thin, dn ti cc oan. - Trong thi i ngy nay th cuc u tranh t tng li cng tr nn phc tp v nhng bin i ln lao v mt thi i v phng din quc t. Trong : + Cuc cch mng khoa hc v cng ngh vi nhng bc nhy vt lm thay i ti c cu ca LLSX v ton b i sng x hi. + S ny sinh nhng vn ton cu (dn s, chin tranh ht nhn, mi trng, bnh dch nguy him...). + S thay i v ch mt s quc gia ng u v Lin X c. T t ra vn : mu thun gia t sn v v sn c cn l mu thun c bn trong th gii t bn hay

74

khng? Giai cp v sn c th tin hnh thng li s nghip xy dng x hi mi hay khng? Thm ch ch ngha t bn cn c kh nng b thay th na hay khng? Nu tt c tr li l: khng! th l lun ca Mc v giai cp v u tranh giai cp tr thnh v ngha. - Vit Nam, sau gn na th k xy dng ch ngha x hi, cng vi nhng thnh cng th i lin vi n li l nhng sai lm, nht l quan im x l giai cp lc nghing v pha Trung Quc, lc nghing v pha Lin X ca chng ta dn n nhng bi hc t gi (nh ci cch rung t nm 1955). c bit, nhng nm gn y, trc s sp ca Lin X v mt s nc x hi ch ngha ng u c mt s quan im t nghi ng n chng i mt cch cng khai trong ni b ng (Trn Xun Bch), trong nhn dn (Bi Tn, Trn ... ) lm cho cuc u tranh t tng tr nn phc tp v cp thit hn bao gi ht. Ti sao hc thuyt Mc - Lnin v giai cp v u tranh giai cp li b tn cng nhiu nh vy? Thc cht ca vn y l g? l nhng vn m chng ta phi c trch nhim nghin cu v tr li mt cch khoa hc. 2. Quan im mcxt v giai cp v u tranh giai cp a) Nhng quan im v giai cp trong lch s Quan nim v giai cp hnh thnh kh sm trong lch s. - Trung Quc, ngay t th k IV - III trc cng nguyn, trong cun: Qun T lun, tc gi (Qun Trng) tha nhn x hi phn chia thnh giai cp v ch r: s, nng, cng, thng l c s ca nh nc. Hy Lp c i, nh trit hc Platn cng cho rng: s c quyn qu ln v ca ci trong tay giai cp qu tc l nguy him v mt chnh tr v n ra nhng mu thun ht sc su sc. - Nhng quan im v x hi phn chia ng cp, phn ho giu ngho, v s giu c bt chnh, ku gi s quan tm ti ngi ngho ... u thy phn nh trong sch bo ca cc thi i, trong c c sch bo ca cc tn gio. - Khi ch ngha t bn hnh thnh th chnh cuc u tranh giai cp gia giai cp t sn v giai cp a ch qu tc lm cho quan nim v giai cp v u tranh giai cp cng tr nn r rt. - Cc quan im ca T. Mre (1478 - 1535), T. Campnela (1568 - 1639), J.Rutseux (1712 - 1778) u cho rng:ch t hu l nguyn nhn ny sinh s phn chia giai cp v p bc giai cp. - Xanhximng (1760 -1825) cn i xa hn khi cho rng: u tranh giai cp l c trng cho bt c mt x hi no c p bc bt cng. Tuy nhin, cng lao pht hin ra vn giai cp v u tranh giai cp gn lin vi mt lot tn tui ca cc nh s hc Php trong nhng nm ca th k XIX nh:G. Phrngxoa Ghi (1778- 1874), . Chiery (1795 -1956) v Phrngxoa Minh (1796 -1884). Cc ng a ra cc suy on su sc v vic phn chia x hi thnh giai cp v coi u

75

tranh giai cp l mt trong nhng ni dung ch yu ca lch s, mc d bn thn h cha hiu mt cch khoa hc v giai cp v u tranh giai cp. Cc quan im trn y c C.Mc v Ph.ngghen nh gi rt cao, c bit l quan dim v giai cp v u tranh giai cp ca cc nh s hc Php. Tuy nhin, c C.Mc v Ph.ngghen u khng ng tnh vi cch gii quyt mu thun giai cp mt cch duy tm ca h. Mt khc, C.Mc v Ph.ngghen cng khng nh rng: vic pht hin ra giai cp v u tranh giai cp khng phi l cng lao ca cc ng m trc ht l thuc v cc nh x hi hc trong x hi t bn c t trc . V.I Lnin sau ny cng lun nhn mnh: Thuyt u tranh giai cp khng phi do C.Mc, m do cc nh x hi h t sn trc C.Mc sng to ra.(1) b) Quan im ca ch ngha Mc - Lnin v giai cp v u tranh giai cp Cng hin to ln ca C.Mc, Ph.ngghen, V.I Lnin vo l lun giai cp v u tranh giai cp l ch: - Trc ht, C.Mc a li mt quan nim khoa hc v giai cp, xem xt vn giai cp trn c s quan im duy vt lch s (khc hn vi cc quan im trc y). Trong bc th gi Annencp, C.Mc vit: 1. S tn ti giai cp ch gn lin vi nhng giai on pht trin lch s nht nh. 2. Cuc u tranh giai cp nht nh s dn n chuyn chnh v sn. 3. Bn thn nn chuyn chnh y ch l bc qu th tiu tt c mi giai cp v tin ti mt x hi khng c giai cp.(2) Trong tt c cc tc phm ca mnh, C.Mc v Ph.ngghen ch r, giai cp ch xut hin trn c s pht trin LLSX n mt trnh nht nh (Ph.ngghen trnh by vn ny mt cch t m trong tc phm: Ngun gc gia nh, ch t hu v nh nc). Theo , s pht trin ca LLSX phn cng lao ng nng sut lao ng tng => ca ci di d => ra i ch t hu, lm c s cho vic phn x hi thnh nhng giai cp i lp. V.I Lnin cng ch ra nm c trng ca giai cp: l nhng tp on ngi to ln khc nhau v a v, v quan h trong phn phi v cch thc hng th sn phm v.v.. trong nh ngha v giai cp ni ting ca ng. Xut pht t quan im duy vt v giai cp nh trn, C.Mc, Ph.ngghen, V.I Lnin phn tch ton b s pht sinh, pht trin ca giai cp trong cc giai on ht sc khc nhau v cho rng: thc cht mi quan h gia chng: ch n v n l, a ch qu tc v nng n, t sn v v sn l quan h bc lt v b bc lt. Trong b T bn, C.Mc tp trung phn tch mi quan h gia t sn v v sn, vch ra s mu thun i khng khng th iu ho gia hai giai cp ny v ch ra xu th tt yu phi thay th x hi t bn bng ch mi tt p hn: ch x hi ch ngha v Cng sn ch ngha.
(1) (2)

V.I Lnin: Ton tp, Nxb Tin b, Mtxcva, 1977, tp 33, tr.42. C.Mc - Ph.ngghen:Tuyn tp, Nxb. ST,H,1981, tp II, tr.662.

76

Vic pht hin ra quy lut gi tr thng d trong x hi t bn l l mt pht hin ln, vch r bn cht quan h t bn ch ngha. Da trn quan im duy vt, C.Mc, Ph.ngghen v V.I Lnin cn phn tch kt cu giai cp ca nhiu nc t bn khc nhau, vch ra nhng giai cp c bn v khng c bn, giai cp i khng v khng i khng; ng thi cng ch ra v xc nh r vai tr, v tr ca cc giai cp, tng lp trung gian trong x hi c giai cp. T nhng quan im ng n v giai cp, C.Mc, Ph.ngghen phn tch nhng cuc u tranh giai cp trong qu trnh lch s. Cc ng cho rng, lch s x hi loi ngi t khi xut hin cc giai cp i khng l lch s u tranh giai cp. u tranh gia cc giai cp i khng nhau trong lch s lm cho lch s vn ng pht trin t thp ln cao. Nhng cuc u tranh giai cp khng phi l nhng cuc to phn, lt m l nhng cuc u tranh c ngha cch mng nhm xo b nhng ch x hi li thi, thay i QHSX, to iu kin cho LLSX pht trin. Vi ngha quan im mcxt cho rng, u tranh giai cp l ng lc pht trin ca lch s. T tng c chng minh bng ton b s pht trin ca lch s t trc n nay. Tuy nhin, quan im mcxt cng cho rng, giai cp khng tn ti mi mi. Nu nguyn nhn kinh t lm ny sinh giai cp th n mt lc no , vi s pht trin rt cao ca sn xut cng s to nhng tin th tiu giai cp. Cuc u tranh giai cp gia giai cp t sn v giai cp v sn l cuc u tranh cui cng trong lch s. Ti sao vy? V chnh CNTB vi mt LLSX khng l v ang to ra c s vt cht i n mt x hi vi trnh pht trin cao hn v mi mt - x hi khng cn giai cp. Qu trnh y din ra nh th no? u tranh ca giai cp v sn tt yu dn n nn chuyn chnh cch mng ca giai cp v sn (cn gi l chuyn chnh v sn). Chuyn chnh v sn khng phi l mc tiu cui cng ca giai cp v sn, m l mt hnh thc ca nh nc qu tip tc hon thin c s vt cht tin ti mt x hi khng c giai cp: x hi cng sn. Nhng xo b giai cp l mt qu trnh lu di. Mun xo giai cp trc ht phi th tiu ch t hu. Trong Tuyn ngn ng cng sn, C.Mc, Ph.ngghen tuyn b rng: Nhng ngi Cng sn c th tm tt l lun ca mnh thnh cng thc duy nht l: xo b ch t hu(1).. Nhng liu c th xa b ch t hu ngay lp tc c khng? Ph.ngghen tr li: Khng, khng th c, cng y nh khng th lm cho LLSX hin c tng ln ngay lp tc n mc cn thit xy dng mt nn kinh t cng hu. Cho nn, cuc cch mng ca giai cp v sn ang c tt c cc triu chng sp n ra, s ch c th ci to x hi hin nay mt cch dn dn, v ch khi no to nn mt khi lng t liu sn xut cn thit cho vic ci to th khi y mi th tiu c ch t hu(2) . Nh vy, iu kin c bn cho vic xa b ch t hu l s pht trin cao ca LLSX. c c iu kin y tt yu phi tri qua mt thi k lch s kh di, khng ch pht trin LLSX m cn phi ch cho nhn t con ngi pht trin n mt nht nh, xo b s phn chia gia lao ng tr c v lao ng chn tay, xo b nhng khc bit v i sng vt cht cng nh tinh thn gia nng thn v thnh th.
(1) (2)

C.Mc - Ph.ngghen: Tuyn tp, Nxb ST, H, 1980, t.I, tr.559. C.Mc - Ph.ngghen: Sd, tr.455.

77

y cng cn phi nhn mnh rng, ch ngha Mc lun khng nh vic xut hin, u trang v xo b giai cp u l nhng tt yu khch quan, n khng ph thuc vo ch quan ca bt c giai cp hay c nhn no, v chng no cc iu kin khch quan cha cho php th khng c mt giai cp no c th thc hin c nhng mc tiu ca mnh. II. BIN CHNG GIA LI CH TON NHN LOI VI LI CH GIAI CP V LI CH DN TC 1. Li ch ton nhn loi v li ch giai cp Nh trnh by, th gii ngy nay ang c xu hng lin kt con ngi li vi nhau trc ht c th hin thnh nhng vn ton cu (dn s, mi trng, chin tranh ht nhn, cc loi bnh dch nguy him ...). l nhng vn c lin quan n li ch ton nhn loi. Li ch ton nhn loi l nhng iu kin tt yu khch quan m bo cho s tn ti v pht trin mt cch bnh thng ca ton th loi ngi, khng phn bit cc quc gia dn tc, giai cp, tn gio v.v.. Mi quan h gia li ch ton nhn loi vi li ch giai cp l mi quan h gia ci chung vi ci ring. Mi quan h va c s thng nht va c tnh mu thun (thng nht khi giai cp cm quyn l giai cp tin b v mu thun khi giai cp ny tr nn lc hu, thm ch phn ng). V vy, gii quyt cc vn nhn loi mt cch trit th khng th khng th gii quyt vn giai cp. chnh l l do C.Mc i t vn nhn loi (C.Mc: cc tc phm u tay) n vn giai cp (C.Mc: cc tc phm giai on trng thnh). ng nhin, iu khng c ngha l phi gii quyt vn giai cp trit xong ri mi gii quyt ti nhng vn ca nhn loi. Tri li, chng c th tng bc c gii quyt trong mi quan h tc ng ln nhau. 2, Li ch giai cp v li ch dn tc gii quyt vn li ch giai cp khng th khng tnh ti gii quyt vn li ch dn tc. Li ch dn tc l li ch ca mi giai cp, v mi tng lp x hi trong mt cng ng dn tc. Nu xem li ch ton nhn loi l ci chung th li ch giai cp v li ch dn tc l ci ring v ci c th. Trong mi dn tc li bao gm nhiu giai cp khc nhau, giai cp i din cho phng thc sn xut thng tr v do thng tr cc giai cp khc trong cng ng dn tc th giai cp l i biu ca dn tc. Giai cp y cng to nn c trng c bn ca dn tc, i din cho xu hng pht trin ca dn tc v, quan h vi cc dn tc khc v gia cc dn tc vi nhau.

78

Cng cn lu : li ch dn tc v li ch giai cp thng tr khng bao gi ng nht tuyt i. Mi dn tc do cc iu kin c th ca lch s to nn thng mang bn sc ring, cho nn giai cp thng tr mun tr thnh i din cho dn tc th trc ht phi tr thnh dn tc. y, vic gii quyt cc li ch giai cp l c s cho vic gii quyt cc vn ca dn tc. Chnh v vy ch ngha Mc - Lnin cho rng: chng no x hi cn giai cp i khng th vic gii quyt cc vn dn tc u c gii quyt thng qua vn giai cp. 3. Li ch ca giai cp cng nhn thng nht vi li ch dn tc v ton nhn loi c im quan trng trong hc thuyt v giai cp v u tranh giai cp ca ch ngha Mc - Lnin l pht hin ra v xc nh c s mnh lch s ca giai cp cng nhn. Nu cc nh s hc hay nhng ngi theo thuyt ch ngha x hi khng tng ch nhn thy giai cp v sn l giai cp ng thng cn phi cu vt, quan tm th ch ngha Mc nhn thy giai cp v sn l giai cp c s mnh lch s gii phng nhn loi khi mi p bc v bc lt. Trong Tuyn ngn ng cng sn, C.Mc vit: Trong tt c cc giai cp hin nay ang i lp vi giai cp t sn th ch c giai cp v sn l thc s c tnh cch mng, cc giai cp khc u suy tn v tiu vong cng vi cuc cch mng i cng nghip, giai cp v sn th tri li l sn phm ca bn thn nn i cng nghip(1) . Ni mt cch khc, giai cp v sn c t cch ng ra lnh o cch mng nhm lt giai cp t sn xy dng mt x hi mi, x hi y khng ch mang lsij li ch cho bn thn giai cp v sn m cho ton th cc giai cp khc, cho ton th dn tc, v suy rng ra l cho li ch chn chnh ca on th nhn loi. 4. S pht trin l lun ca ch ngha Mc - Lnin v mi qun h bin chng gia giai cp, dn tc v nhn loi trong t tng H Ch Minh S thng nht gia vn giai cp, vn dn tc v nhn loi l thuc tnh bn trong vn c ca H Ch Minh. Tuy nhin, s thng nht c xem xt v gii quyt vi nhng ni dung v mc khc nhau p ng yu cu t ra cho tng thi k lch s. Th nht, H Ch Minh l ngi vn dng sng to l lun ca ch ngha Mc Lnin vo iu kin thc tin cch mng Vit Nam. - H Ch Minh vch ra xu th tt yu khch quan ca s pht trin ca x hi trong iu kin th k XX: phong tro gii phng dn tc c vai tr to ln, l nhn t cu thnh cch mng th gii. Nu nh trc y C.Mc ch ra: xo b bc lt l iu kin c bn xo b p bc dn tc, th trong iu kin th k XX s nghip gii phng dn tc l tin cho s gii phng giai cp. Hn na, cn l b phaank khng kht ca cch mng v sn ton th gii (cng vi s gip ca giai cp cng nhn chnh quc). - H Ch Minh nhn thy s c kt gia giai cp a ch phong kin vi giai cp t sn quc, va nhn thy giai cp t sn cc nc quc l k th chung ca c giai
(1)

C.Mc - Ph.ngghen, Tuyn tp, Nxb ST, H, 1980, t.I, tr.554.

79

cp v sn ti chnh quc ln giai cp v sn ti cc nc thuc a. Ngi ni: CNQ l con a hai vi ... Nu ngi ta ct mt vi thi th ci vi cn li vn tip tc ht mu ca giai cp v sn, con vt vn tip tc sng v ci vi b ct s mc li (1). T , Ngi khng nh: cuc u tranh cch mng ca giai cp v sn ti cc nc thuc a v cuc u tranh cch mng ca giai cp v sn ti cc nc quc c mi quan h khng kht. Th hai, i vi cch mng Vit Nam, H Ch Minh khng nh: ch c giai cp cng nhn lin minh vi giai cp nng dn mi c kh nng lnh o thng li cch mng Vit Nam (t tng lin minh cng - nng). Th ba, H Ch Minh ch trng chm lo cng tc xy dng mt trn, Ngi lun ku gi s on kt rng ri, chng khuynh hng c c, hp hi, ng thi cng chng c s on kt xui chiu. R rng, l cch nhn v vn dng l lun Mc - Lnin mt cch bin chng, trong c vn giai cp, dn tc v nhn loi trong t tng H Ch Minh. cng l nhng nhn t c bn m bo cho cch mng Vit Nam ginh thng li nhng giai on lch s khc nhau. iii - vn dng quan im mcxt v giai cp v u tranh giai cp trong giai on cch mng hin nay nc ta Trc ht phi xc nh, do s bin ng bi thi i v quc t cho nn, cuc u tranh giai cp hin nay nc ta ht sc phc tp (nht l sau thi k mt s nc x hi ch ngha ng u sp , bn thn nc nh cng c s i mi, c s giao lu kinh t, chnh tr v vn ho quc t). Trn thc t, pht sinh ra nhng quan im sai lch v tri ngc nhau trong vn giai cp v u tranh giai cp. Trong ni ln: - Quan im hu khuynh cho rng: CNTB bin i v cht; nc ta khng c mu thun giai cp v u tranh giai cp, do hc thuyt Mc - Lnin v vn ny tr thnh li thi. Thc t khng phi nh vy. Cn phi trnh c m mu din bin ho bnh, khng c m h o tng v giai cp v u tranh giai cp. - Quan im t khuynh: trc din bin phc tp ca thi i, nhiu ngi cng nhc lo s ch trng ng ca, b quan to cng hoc lun c thi th ch vi ci mi, ci cha hiu r. Thc t y cng l mt ro cn i vi cng cuc i mi. Ring i vi vn giai cp th h lun thi phng cng nhc, thm ch gy tm l cng thng. Do cng cn phi trnh t tng ny. y, chng ta cn chng ta phi nhn thc tt mt s vn sau: Th nht, cn phi nhn nhn mt cch khoa hc i vi thi k qu i ln ch ngha x hi nc ta hin nay. y chng ta cn lu : chng ta ang thc hin thi k qu ln ch ngha x hi khng qua giai on pht trin ch ngha t bn ch khng phi t ch ngha t bn ln ch ngha x hi. Do , giai on hin nay cn phi chp nhn nhiu bc qu : nh chp nhn cc thnh phn kinh t r nhn TBCN, chp nhn nn kinh t th trng c s cnh tranh, tuy rng mc c th chp nhn c
(1)

H Ch Minh, Tuyn tp, NXB ST, H, tp I, tr.206.

80

(chng ta khng qun vai tr nh hng ca nh nc chuyn chnh v sn theo mc tiu x hi ch ngha). Th hai, cn phi xc nh c mc tiu ca chng ta hin nay l u tranh chng khuynh hng t pht t bn ch ngha. S l o tng khi cho rng x hi ta hin nay khng cn s khc bit giai cp, khng cn mu thun giai cp. Nhng cng s l sai lm nu li thi phng khi chia cc tng lp x hi khc nhau thnh cc giai cp i lp. Tm li, trong khi thc r rng rng: c im ni bt trong giai on hin nay ca thi i l cuc u tranh giai cp v dn tc gay go, phc tp ca nhn dn cc nc v ho bnh, c lp dn tc v ch ngha x hi(1). Chng ta vn vn dng quan im giai cp v u tranh giai cp mt cch ht sc sng to vo hon cnh nc ta. C nh vy mi trnh c nhng khuynh hng cc oan sai lm, quan imhu khuynh m h, hoc quan im t khuynhgio iu v giai cp v u tranh giai cp.

( (1)

ng Cng sn Vit Nam, Cng lnh xy dng t nc trong thi k qa ln ch ngha x hi, Nxb ST, H, 1991, tr. 7 - 8.

81

Chng 10: LY LUN V NHA NC PHAP QUYN VA NHA NC PHAP QUYN XA HI CHU NGHIA VIT NAM Thc tin chng minh rng, khng xy dng v pht trin nn dn ch, h thng chnh tr trong c nh nc XHCN th khng th thc hin quyn lc, quyn dn ch v mi li ch ca nhn dn lao ng trn thc t cc lnh vc ca i sng x hi trong x hi ch ngha. I - VN NH NC V NH NC PHP QUYN 1. Khi nim, ngun gc v bn cht ca nh nc a) Nh nc l g? Theo quan im mcxt: nh nc l mt t chc chnh tr ca x hi, mt b my chuyn chnh ca giai cp nm chnh quyn thng tr v mt kinh t (nhm bo v ch kinh t hin c v n p s phn khng ca cc giai cp khc b) Nguyn nhn ra i nha nc - C mt thi k di trong lch s cha c nh nc. - Theo Ph.ngghen nha nc ra i la do cac nguyn nhn sau: + Do s pht trin cua LLSX cui thi ky nguyn thuy + Giai cp xut hin + Chin tranh gia cac b tc cang lam tng thm mu thun x hi + Cac t chc lanh ao thi tc t ch la cng cu cua nhn dn n ch tr thanh i lp vi nhn dn - Theo V.I Lnin: Nh nc l sn phm v biu hin ca nhng mu thun giai cp khng th iu ho c.... c) Bn cht ca nh nc - Theo quan im ca CNDVLS, th nh nc v bn cht chng qua ch l b my ca mt giai cp ny dng trn p mt giai cp khc, l mt c quan quyn lc ca mt giai cp i vi ton x hi. Nh nc chnh l mt b my do giai cp thng tr v mt kinh t lp ra nhm hp php ho v cng c s p bc ca chng i vi qun chng lao ng. - Khng c nh nc ng trn mi giai cp. Nh nc theo nguyn ngha l nh nc ca giai cp bc lt. Theo bn cht , nh nc l mt b my quan trng ca KTTT trong x hi c giai cp. Tt c cc hot ng chnh tr, vn ho, x hi do nh nc tin hnh, xt n cng u xut pht t li ch ca giai cp thng tr; cng xt n cng mi nh nc trong x hi c giai cp i khng cng u l cng c bo v cho li ch ca giai cp thng tr.

82

- Tuy nhin, cng c nhng trng hp, nh nc gi c mt mc c lp no i vi c hai giai cp i ch. l khi cuc u tranh ca hai giai cp ny t ti th cn bng nht nh; hoc nh nc cng c th thc hin nhng tho hip v quyn li tm thi gia nhng giai cp chng li mot giai cp khc. Nhng ch l tm thi v l ngoi l. Xu th chung tt yu trong s pht trin kinh t x hi th s tp trung quyn lc li s ri vo tay mt giai cp nht nh. 2. c trng c bn ca nh nc Bt k nh nc no cng c ba c trng c bn sau: a) Nh nc qun l dn c trn mt vng lnh th nht nh. b) Nh nc c mt b my quyn lc chuyn nghip mang tnh cng ch i vi mi thnh vin trong x hi . c) Nh nc hnh thnh mt h thng thu kho duy tr v tng cng b my thng tr. 3. Chc nng c bn ca nh nc - Bn cht ca nh nc cn c th hin chc nng ca n. Tu theo gc khc nhau m chc nng ca nh nc c phn chia khc nhau. Trong : - Di gc tnh cht quyn lc ca chnh tr: nh nc c chc nng thng tr chnh tr giai cp v chc nng x hi. Trong , chc nng thng tr chnh tr quyt nh chc nng x hi. - Di gc phm vi tc ng ca quyn lc, nh nc c chc nng i ni v chc nng i ngoi. Trong , chc nng i ni quyt nh chc nng i ngoi. 4. Cc kiu v hnh thc ca nh nc a) Khi nim Kiu nh nc l khi nim dng ch b my thng tr thuc v giai cp no, tn ti trn c s ch no, tng ng vi hnh thi kinh t - x hi no. Hnh thc nh nc l khi nim dng ch cch t chc v phng thc thc hin quyn lc nh nc. Ni cch khc, l hnh thc cm quyn ca giai cp thng tr. b) Cc kiu v hnh thc nh nc trong lch s - Tng ng vi ba hnh thi kinh t - x hi c trong lch s l ba kiu nh nc: chim hu n l, phong kin v t sn. - Tu theo mi hnh thi kinh t - x hi c th ca mi quc gia m mi kiu nh nc li c t chc theo nhiu hnh thc khc nhau. II - NH NC PHP QUYN V NH NC PHP QUYN X HI CH NGHA

83

1. Nh nc php quyn a) Khi nim Thut ng php quyn c 2 ni dung c bn. l: - Php quyn l quyn lc ca php lut, tc l sc mnh ca php lut, l s bt buc thc hin ca php lut vi ton x hi. T xa xa cng c nhng quan im hoc hc thuyt cao vai tr ca php lut trong x hi, chng hn nh thuyt php tr ca Hn Phi T v c mt s quc gia nhng giai on nht nh cng cao sc mnh, vai tr ca php lut. Nhng nu ch dng li ni dung ny th thut ng php quyn cha phn nh c s pht trin mnh m ca x hi hin nay. Do vy, n cng c ni dung quan trng th hai, l: - Php quyn l php lut v quyn. y l vn ct li ca php quyn. y, vn trc nht v trung tm l quyn con ngi, quyn cng dn. Tt nhin, cng khng th thiu quyn ca nh nc ni chung, quyn ca cc c quan lp php, hnh php v t php ni ring. Song, khi thc hin nhng quyn ny cng cn phi v quyn ca con ngi, quyn ca cng dn. Ti sao quyn con ngi, quyn cng dn li c coi l vn trc nht v trung tm khi ni n php lut v quyn? Trn bnh din quc t cng nh bnh din quc gia, khi x hi cng pht trin th quyn ca con ngi, quyn ca cng dn cng c cao v tn trng. Trong bn Tuyn ngn c lp bt h ngy 2/9/1945, Ch tch H Ch Minh khng nh nhng quyn thit thn ca con ngi m trong bn Tuyn ngn c lp nm 1776 ca nc M khng nh, l: Tt c mi ngi sinh ra u c quyn bnh ng. To ha cho h nhng quyn khng ai c th xm phm c; trong nhng quyn y, c quyn c sng, quyn t do v quyn mu cu hnh phc. Trong bn Tuyn ngn nhn quyn v dn quyn ca Cch mng Php nm 1791 cng khng nh ni dung ny. T hai gc ca thut ng php quyn, chng ta c th xc nh c nhng c im c trng v gn lin ca nh nc php quyn. Vy: Nha nc Phap quyn la mt hinh thc t chc nha nc c bit ma o co s ng tri cao nht cua phap lut vi ni dung thc hin quyn lc cua nhn dn. b) c im ca nh nc php quyn Mt l, cao vai tr ca php lut c ngha l, nh nc qun l x hi bng php lut, cc c quan, t chc v mi cng dn u phi nghim chnh thc hin cc quy nh ca php lut, nu vi phm php lut th u b x l. c im ny th hin quyn lc ca php lut v cng t quyn lc ca php lut m quyn ca con ngi, quyn ca cng dn c bo m thc hin tt hn. Trong trng hp ny, php lut l chun mc cho hot ng ca cc c quan, t chc v mi cng dn, ng thi l chun mc php l cho vic phn x hnh ng ca cc i tng ny. xng ng vi v tr trn th h thng php lut phi c hon chnh c v ni dung ln hnh thc. Trong h thng php lut , Hin php v cc o lut ca Quc hi gi v tr cao nht, l cng c ch yu iu chnh cc quan h x hi v qun l x hi. V vy, cn phi hn ch vic ban hnh vn bn di lut khi cc o lut ca Quc hi thc hin c vai tr ny.

84

Hai l, quyn con ngi, quyn cng dn c cao v tn trng. Ghi nhn v bo v cc quyn con ngi, quyn cng dn l mt ni dung rt quan trng ca php lut trong x hi hin nay v cng l mt ni dung khng th thiu ca thut ng php quyn. c im ny lm cho t tng v nh nc php quyn ngy nay khc vi t tng v nh nc php quyn trc y, l: ch cao vai tr, sc mnh ca php lut, cn quyn con ngi b coi nh. Quyn con ngi, quyn cng dn c cao v tn trng lm cho nh nc php quyn trong thi i ngy nay mang m tnh nhn vn v nhn o, hng ti v con ngi v phc v con ngi. Chng hn nh trc kia, s trng pht ca php lut i vi ngi phm ti ch yu l mang tnh hnh h v th xc, nhng hin nay, s trng pht ca php lut i vi mt ngi l trng pht hnh vi phm ti ca ngi , khng hnh h v th xc, thm ch cn gio dc, ci to v p dng cc nguyn tc khoan hng ca php lut. Ba l, bo m v thc hin mi quan h trch nhim qua li gia nh nc v cng dn. c im ny cng gn lin vi kha cnh php lut v quyn ca thut ng php quyn. C th l: - Nh nc phi c trch nhim i vi cng dn. Trch nhim ca nh nc i vi cng dn ngy cng ln do quyn ca cng dn ngy cng c cao v tn trng. Tuy nhin, d php lut quy nh nhng khng c ch th bo m thc hin th cc quyn cng ch tn ti trn giy m thi. Do vy, nh nc va l ch th lm ra php lut, va phi c trch nhim bo m cho php lut c thc thi trn thc t. - Cng dn khng ch c quyn m cn phi c trch nhim i vi nh nc. Trch nhim ca cng dn i vi nh nc l bo m quyn ca nh nc. Hn na, khi tng cng dn thc hin trch nhim vi nh nc cng l to iu kin thun li nh nc bo m cho quyn ca nhng cng dn khc c thc hin. Bn l, ta n phi c c lp v ch tun theo php lut. Do nhiu nguyn nhn khc nhau m trong thc tin lun c hin tng vi phm php lut, xm phm n vai tr ca php lut, xm hi n quyn li ca cng dn, ngha l nh hng n c hai kha cnh ca php quyn, lm cho php quyn mt i ni dung, ngha ca n. Do vy, ta n l thit ch khng th thiu bo v s nguyn vn ca php quyn. Mun thc hin c iu th khi xt x, to n khng c chu s tc ng ca bt k c nhn, c quan, t chc no; ng thi ta n ch tun theo nhng g php lut quy nh. l nhng nt c trng chung ca nh nc php quyn. Tuy nhin, mi nh nc u c iu kin lch s, chnh tr, kinh t, vn ho, x hi khc nhau nn bn cnh nhng c im c trng chung th cng c nhng c im c trng ring. Nh vy, vn c bn nht ca nh nc php quyn l php quyn trn nh nc. Trong Nh nc ca php quyn , phi c t chc theo nguyn tc tam quyn phn lp" kim tra nhau, c quan nh nc v cng chc ch lm c nhng iu lut php cho php cng dn th c php lm tt c nhng iu g m lut php khng cm, v m bo dn u quyn m khng mt quyn th cng vic ca nh nc v cc c

85

quan cng quyn phi cng khai v minh bch trc dn, dn c quyn tham gia vo vic hoch nh php lut, gim st v kim sot 2. Nh nc php quyn x hi ch ngha v c im ca n - Hc thuyt v Nh nc php quyn ra i t th k XIX vi mt qu trnh thng trm, thm ch c lc b qun lng trong mt thi gian di. nhng nc theo CNXH, ngi ta khng ni n nh nc php quyn m ch ni n nh nc chuyn chnh v sn, cho n 1988, vi "Perestroika, Lin X mi bt u ni n khi nim "Nh nc php quyn XHCN" m ngy nay chng ta ang dng! gip xc nh tnh cht ca Nh nc php quyn XHCN ny do dn lm ch, ngi ta thm vo cm t "ca dn, do dn v v dn. V c im ca Nh nc php quyn x hi ch ngha: 1. C nh nc php lut hon chnh, ph hp vi ch, nguyn vng ca nhn dn 2. Php lut c tn trng 3. Quyn lc nh nc c t chc theo nguyn tc thng nht song c s phn cng, phn cp 4. Thc hin quyn t do dn ch ca nhn dn 5. T chc thc thi y cc gi tr ca nn dn ch x hi ch ngha m bo nh nc thc s l ca dn do dn v dn. 3. Vn xy dng nh nc Vit Nam php quyn x hi ch ngha + Nh nc CHXHCNVN l tr ct ca h thng chnh tr, l cng c thc hin quyn lc ca nhn dn, l t chc thc hin quyn lm ch ca nhn dn lao ng di s lnh o ca ng cng sn Vit Nam + V phng thc qun l, Nh nc qun l mi mt ca i sng x hi bng php lut, qun l nn kinh t t nc bng k hoch, bng h thng cc chnh sch bng h thng cc n by kinh t v cc cng c iu tit v m khc + V nguyn tc t chc, Nh nc CHXHCNVN c t chc theo nguyn tc php quyn ca dn, do dn, v dn, ly lin minh cng nng v i ng tr thc lm nn tng t di s lnh o ca ng cng sn Vit Nam + V c ch hot ng, nh nc t chc theo nguyn tc thng nht, nhng c s phn cng, phn cp v c s phi hp cht ch gia cc c quan nh nc trong vic thc hin cc quyn lp php, hnh php v t php. T chc v hot ng ca Nh nc theo nguyn tc tp trung dn ch. Tp trung dn ch i lp vi tp trung quan liu, cng nh phn tn, cc b + V chc nng hot ng, Nh nc CHXHCNVN c s thng nht hu c gia hai chc nng: chc nng giai cp v chc nng x hi

86

a) Thc trng v gii php xy dng nh nc Vit Nam php quyn XHCN (NQTW3) b)Thc trng thnh tu: - Tng bc pht trin h thng quan im, nguyn tc c bn v NNPQ XHCN ca dn, do dn, v dn c th hin trong Hin php 1992 v nhiu php lnh, b lut c ban hnh nhm to khun kh php l cho NN qun l bng php lut - Nn dn ch x hi ch ngha c pht huy trn cc lnh vc KT, CT, TT-VH.. - T chc b my nh nc bc u c iu chnh theo yu cu ca s nghip i mi, nht l trong lnh vc kinh t.. - Ni dung phng thc lnh o ca ng i vi nh nc c bc bin i va m bo tng cng vai tr lnh o ca ng, va pht huy c tnh ch ng ca cc c quan nh nc c)Nhng hn ch: - B my nh nc ta hin nay cn cha thc s trong sch, vng mnh. Cc hin tng tham nhng, lng ph, quan liu.. lm gim st lng tin i vi qun chng - Cng tc QLNN cha ngang tm vi nhim v ca thi k i mi.. Vic khng thnh cng trong ci cch B my hnh chnh c tc ng tiu cc n tin trnh i mi - S lnh o ca ng cha p ng c yu cu ca qu trnh i mi t chc hot ng nh nc d)Quan im, phng hng, gii php + Quan im: phi xy dng cho c NNPQXHCN ca dn, do dn, v dn, ly lin minh cng - nng - tr thc lm nn tng t di s lnh o ca CSVN i hi X: y nhanh cng cuc xy dng nh nc php quyn x hi ch ngha trn cc mt: h thng th ch, chc nng, nhim v; t chc b my; cn b, cng chc; phng thc hot ng. nh ra nhng vic Nh nc phi lm v bo m cc iu kin lm tt; khc phc tnh trng bung lng hoc lm thay, chng cho v chc nng, nhim v gia cc c quan ca ng v c quan nh nc; hin i ho nn hnh chnh nh nc g) Phng hng, gii php: B my NN c t chc trn c s quyn lc NN thuc v ND nhng c s phn cng, phn cp gia 3 quyn: lp, hnh v t php..da trn nguyn tc tp trung dn ch - Xy dng ci cch h thng php lut, tng cng php ch XHCN, i i vi vic gio dc thc php lut cho mi ngi dn p ng yu cu thc hin mc tiu dn giu nc mnh, x hi cng bng dn ch vn minh - Tng cng vai tr v nng cao vai tr lnh o ca ng i vi B my NN

87

i hi X: Tip tc hon thin th ch thc hin y nguyn tc Nh nc qun l nn kinh t bng php lut. Khn trng r sot gim n mc thp nht quan h "xin - cho". Thc hin cng khai, minh bch trong mua sm cng v u t xy dng c bn, trong qun l ti chnh v ngn sch nh nc, huy ng v s dng cc khon ng gp ca nhn dn; qun l doanh nghip nh nc; qun l v s dng t, ti sn cng; cng tc cn b.

88

Chng 11: QUAN IM MC XT V CON NGI V VN XY DNG CON NGI VIT NAM HIN NAY I. MT S QUAN IM PHI MCXIT V CON NGI Trong qu trnh pht trin, cc quc gia phng ng hnh thnh h thng cc quan im v th gii tng i hon chnh, gp phn khng nh vo kho tng tri thc nhn loi. Song, vi c trng hng ni nn nhng quan im v con ngi, v x hi loi ngi l nhng vn c cp nhiu hn c. Quan im v con ngi phng ng c hnh thnh t rt sm v c th hin mt cch c h thng t th k VI trc cng nguyn trong cc hc thuyt trit hc. Ni dung cc quan im ny rt a dng, song nhng vn m ngi phng ng tp trung cp n l nhng vn thuc ngun gc, bn tnh con ngi, o lm ngi v mu hnh con ngi l tng. Trong tnh a dng, phong ph ca cc h t tng, trc ht phi ni ti quan im ca n v Trung Quc m tiu biu l cc quan im trit hc ca Pht gio v Nho gio. a) Quan im trit hc v con ngi trong trit hc Pht gio - Trit hc Pht gio quan nim: th gii vn l t ti (v to gi, v ng, v thng), th gii vn c hnh thnh t nhiu yu t trong ng un, lc i v ph bin nht vn l Danh v Sc. Chnh hai yu t Danh v Sc kt hp vi nhau to nn con ngi. - Trong qu trnh tn ti, bn thn mi ngi t n bao hm hai yu t: yu t trn tc v yu t Pht tnh. Tnh trn tc ca con ngi ch yu do v minh, do tham, sn si to thnh. Cn Pht tnh trong mi ngi l lng hng thin, l tnh hng n ci v thin, chn nh ni Nit bn tnh. Vi quan nim nh trn, Pht gio quan nim v bn cht con ngi c tnh cht nc i: va mang yu t thin, va mang yu t c.. - Cng theo quan nim ca Pht gio, s phn con ngi l do chnh con ngi t nh ot, t quyt nh qua qu trnh to nghip hng thin. To nghip hng thin l tng bc xa b tham, sn, si; tng bc xa b v minh, loi tr i dc tr v ci thin, v ni Nit bn. Ty vo mc to nghip v hng thin khc nhau m con ngi c th t ti s hon thin khc nhau (La Hn, B Tt hay cao nht l Pht). Con ng tu luyn tr thnh La Hn, B Tt hay Pht cng c coi l "o lm ngi". y l qu trnh thc hin h thng cc yu cu v gii, nh, hu v.v.. b) Quan im v con ngi trong Nho gio T tng trit hc ca Nho gio chu nh hng nhiu bi t tng trit hc trong Kinh Dch - mt b sch mang tnh "tp i thnh" trong trit hc Trung Quc. Theo t tng ca Dch, lc m - dng phn nh, thanh kh bay ln thnh tri, trc m lng xung thnh t, con ngi l sn phm ca hai kh m dng ng gia tri t (Thu tri t ng trong Thin - a, chng ngoi khun hai Kh (m Dng), nm Hnh (Kim, Mc, Thy, Ha, Th).

89

V sau, Nho gia cho rng con ngi cng nh vn vt chu s chi phi ca Mnh tri (Thin mnh), nhng con ngi c th ci thin n qua hot ng tu dng mnh trong cuc sng. Hiu mnh tri, sng theo Mnh tri v s t tu dng mnh l phng php tt nht thc thi o lm ngi. Quan im v o lm ngi ca Nho gia c th hin qua thuyt Chnh danh, qua cc hc thuyt v o c Nhn - Ngha cho thy quan nim v con ngi ca Nho gia kh ton din. Tuy nhin, do hn ch lch s nn Nho gia ng trn lp trng duy tm khi quan nim v ngun gc v bn cht con ngi. 2. Quan im v con ngi trong trit hc Phng Ty a) Thi c i - Quan im ca cc nh trit hc duy vt: Talet, H raclit, mcrit - Quan im ca cc nh duy tm: Xcrat, Pitago, Platn - Ch ngha khoi lc v con ngi ca piquy, Lucres th k III trc cng nguyn. b) Thi k trung c - Quan im v con ngi ca C c gio: ngun gc v thn phn con ngi t di s an bi ca Cha tri. - Quan im ca cc nh kinh vin v con ngi. c) Thi k phc hng v cn ai - Phong tro phc hng v vn ha: S khi phc v pht trin ca ch ngha nhn o trong cc lnh vc vn ha, ngh thut v trit hc vi cc i biu nh: Leonadvinci, Tma More, Tomado Campanela v.v.. - Quan nim v con ngi thi k cn i ca cc trng phi trit hc siu hnh Anh (th k XVII), H Lan, Php (th k XVIII), vi cc i biu nh Ph.B cn, T. Hpx, B.Spinoza, Rutx, phi nh sng v.v.. - Nt ni bt trong trit hc thi k phc hng v cn i l s ph nh quyn lc ca ng sng to, cao sc mnh v l tr, v t tng v tinh thn ca con ngi v.v.. d) Thi k hin i Vn con ngi trong trit hc phng Ty thi k hin i th hin r nht qua quan im ca cc trng phi, cc xu hng trit hc nh hin sinh, nhn bn, hin tng hc, thc dng, phn tm hc v.v.. Cc tro lu trit hc ny to ra tro lu trit hc nhn bn phi l tnh, trong nhng quan im v con ngi ca trng phi trit hc hin sinh gi vai tr quan trng. Theo tro lu trit hc ny th hoc bn nng tnh dc l c s quan trng nht cho mi hot ng ca con ngi (phn tm hc); hoc ch c "nhn v" mi l bn th chn thc nht v nh c quan h vi "nhn v" m phn th gii cn li mi c ngha (ch

90

ngha nhn v); hoc ch c c nhn con ngi mi hiu c s tn ti ca chnh bn thn mnh, nn khi ni con ngi tn ti tc l c nhn con ngi tn ti, tc hin sinh. Con ngi cn thot khi s rng buc x hi, ca cc c nhn khc c hin sinh. Con ngi khi c hin sinh tc l tin gn ti t do, k c vic t do la chn ci cht. Nhn chung, cc quan im trit hc phng Ty hin i thng ng trn lp trng duy tm, i khi c phn duy tm cc oan v con ngi. iu ny phn nh mt thc trng khng hong su sc v i sng cng nh nhn thc cc gi tr trong i sng vn ha v tinh thn cc nc phng Ty hin nay. II. QUAN IM MC XT V CON NGI 1. C s l lun v thc tin hnh thnh quan im con ngi trong trit hc mcxt Lch s qu trnh hnh thnhtrh Mc ni ring, ch ngha Mc ni chung, chng t rng rng: Con ngi l im xut pht v gii phng con ngi l mc ch cao nht ca trit hc Mc. Ngay t thi cn l hc sinh trung hc, C.Mc c thc c rng: Mt ngi ch lao ng v mnh thi, th ngi c th tr thnh mt nh bc hc ni ting ... nhng ngi khng bao gi tr thnh mt con ngi tht s hon thin v v i. Cn nu mt ngi chn ngh trong ngi y c th lm c nhiu nht cho nhn loi, th lc ngi y cm thy khng phi mt s vui sng ch k, hn ch v ng thng m hnh phc ca ngi thuc v hng triu ngi(1). Tinh thn nhn o y ch ngha y khng ngng c bi dng v nng cao trong sut cuc i Mc. iu cng thy r nt hn trong giai on Mc chuyn t nh cch mng dn ch sang thnh nh sng lp ra ch ngha sng sn khoa hc. Nhim v chn chnh ca trit hc theo tin s Mc l gp phn thc hin s nghip gii phng con ngi. S gn b trit hc vi cuc sng, vi thc tin cch mng dn n s ra i ca mt th gii quan mi, mt l lun trit hc khng ch gii thch th gii m cn ci to th gii. Trong Bn tho kinh t trit hc - 1844 vi phm tr lao ng b tha ho, Mc thc hin nh xy dng mt h thng l lun trit hc c kh nng soi sng con ng gii phng nhn loi, khc phc trit tnh trng tha ho bn cht con ngi. Sau ny, mt s ngi ph phn trit hc Mc gii thch mt cch xuyn tc quan im nhn vn ca Mc thi tr, ri em i lp vi nhng quan im duy vt trit sau ny ca trit hc Mc v cho rng, t sau Bn tho kinh t trit hc - 1844, Mc lng qun, b ri con ngi. Theo h, trit hc Mc khng cn mng tnh nhn vn v ct ngha lch s khng phi t con ngi m t nhng nguyn nhn kinh t (?!) Vy, phi chng C.Mc xa ri mc tiu nhn o ch ngha trong qu trnh xy dng l lun ca mnh?
(1)

C.Mc - Ph.ngghen: Nhng tc phm u tay. Nxb Mtxcva, 1956, tr.3,5. (Ting Nga).

91

Thc t lch s bc b s ph phn mang tnh cht xuyn tc trn y, th hin ch: Khng h c s i lp gia Mc trng thnh xa ri tnh nhn vn vi Mc nhn o thi tr - tc gi Bn tho kinh t trit hc - 1844. ng nhin, c th c nhng thay i nht nh v quan im trit hc ca Mc qua cc tc phm ca ng; song chnh l qu trnh pht trin t tng trit hc, trong ch ngha nhn o lun c th hin mt cch nht qun v thng xuyn; ng thi tnh nhn vn trong trit hc Mc ngy cng tr nn su sc v n vt qua c nhng hn ch do nh hng t ch ngha nhn bn ca trit hc Fuerbach. Chng hn, trong tc phm H t tng c c C.Mc v Ph.ngghen vit cui nm 1845 u nm 1846, l mt ci mc quan trng trong qu trnh hnh thnh trit hc Mctrong ng trnh by quan nim duy vt lch s ca mnh ca mnh m khng dng li ch ly phm tr lao ng b tha ho lm phm tr xut pht cho h thng l lun trit hc. Song iu khng c ngha l quan nim duy vt v lch s ca ng khng xut pht t con ngi. Cc ng khng nh: Tin u tin ca ton b lch s nhn loi d nhin l s tn ti ca nhng c nhn con ngi(1). - C th th k ra nhiu hn na nhng iu tng t nhiu tc phm ca C.Mc v Ph.ngghen, song iu quan trng hn l vch ra lgc ni ti ca l lun trit hc Mc ni chung, ch ngha duy vt lch s ni ring c mi lin h hu c vi tin xut pht l con ngi. Ni cch khc, tnh nhn vn ca trit hc Mc c th hin r rng trong cc phm tr ca cndvls, nht l trong l lun v hnh thi kinh t - x hi, l lun v giai cp v u tranh giai cp, v cch mng x hi ... l nhng iu m nhng ngi ph phn trit hc Mc khng thy v thng cha c ch y ca nhng ngi trnh by trit hc Mc. - Trit hc Mc xut pht t con ngi, nhng Mc vt qua quan nim tru tng v con ngi nhn thc con ngi hin thc. Theo Mc, con ngi c i sng hin thc v bin i cng vi s bin i ca hin thc ca n; trong phng thc sn xut khng ch n thun l s ti sn xut ra s tn ti th xc ca c nhn, m hn th na n l mt hnh thc hot ng nht nh ca c nhn y, mt hnh thc nht nh ca s biu hin i sng ca h, mt phng thc sinh sng nht nh ca h(1). V vy, hiu c nguyn nhn su xa ca tnh trng tha ho bn cht con ngi, nh m nhn thc ng c con ng gii phng con ngi, gii phng nhn loi, Mc i vo nghin cu s vn ng v bin i ca qu trnh sn xut vt cht ca x hi, vch ra quy lut khch quan ca n. T , trit hc Mc c c quan nim khoa hc v giai cp v u tranh giai cp... - Con ngi l mt khch th c ni dung ht sc phong ph, s tn ti ca con ngi bao hm nhiu mt vi v vn cc quan h phc tp, nn con ngi c nhiu khoa hc khc nhau nghin cu nh sinh vt hc, tm l hc, y hc, dn tc hc, s hc, vn ho hc v.v... Ch vi nhng vn chung nht v con ngi nh bn cht ca con ngi, th gii quan, t duy, o c, tn ngng, thm m ca con ngi, cc quan h x hi, quan h giai cp, dn tc v nhn loi ... mi thuc lnh vc nghin cu ca cc khoa hc trit
(1) (1)

C.Mc - Ph.ngghen: Tuyn tp, Nxb ST, H, tp I, tr.278. Sd, tr.269.

92

hc. Song trit hc khng gii hn i tng nghin cu ca mnh tng mt ca con ngi hay bn cht con ngi trong trng thi tru tng, c lp vi th gii bn ngoi. - Vn c bn ca mi trit hc, ngha l ca trit hc ni chung, chnh l mi quan h gia t duy vi tn ti. y cng l vn c bn u tin v chung nht v con ngi. H thng cc quan nim v th gii c trit hc a li khng phi thay th cho vic nhn thc th gii bng khoa hc c th, m xc nh v tr, vai tr ca con ngi trong th gii y nhm gii p cu hi: con ngi l g? N c th bit c nhng g v lm c nhng g? - c im ca i tng nghin cu ca trit hc l rt rng bao qut c t nhin, x hi v t duy. Cho nn, mi hc thuyt trit hc ch gp phn nht nh vo vic nghin cu . Trit hc Mc a li th gii quan v phng php lun duy vt bin chng vo vic xem xt t nhin, x hi v t duy, t gii quyt ng n vn con ngi v i sng x hi loi ngi, nhng khng th gii quyt mi vn trit hc v con ngi (tc l c nhng vn trit hc v con ngi m trong nhng iu kin nht nh ca mnh, trit hc Mc cha hoc khng c iu kin gii quyt). Vic tip thu mt cch c ph phn i vi cc l thuyt trit hc v con ngi l cn thit lm giu ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. Ngc li, nu khng da trn nn tng th gii quan v phng php lun duy vt bin chng v duy vt lch s th khng th gii quyt ng n vn con ngi hoc s bin l thuyt trit hc v con ngi thnh cng c l lun thn hc. Vic ging dy v nghin cu trit hc hin nay cn phi qun trit nguyn tc nhn vn khng nhng khi nghin cu trc tip vn trit hc v con ngi m cn c khi nghin cu cc phm tr, cc quy lut ca ch ngha duy vt bin chng v ch ngha duy vt lch s. Cc phm tr, quy lut ca ch ngha duy vt bin chng cn c trnh by theo tinh thn thng nht php bin chng vi l lun nhn thc v lgc hc; nh chng ta thy c v tr, vai tr ca con ngi vi t cch l ch th nhn thc trong khi tm hiu bin chng khch quan ca th gii. - Vi trit hc Mc, vai tr ca con ngi cng c ch c bit khi nghin cu cc quy lut x hi. Chng ta u bit rng, tnh khch quan ca quy lut x hi khng th hiu theo ngha n tch ri vi hot ng ca con ngi. Chng hn, nu chng ta tch hot ng ca con ngi ra khi qu trnh nghin cu quy lut quan h sn xut ph hp vi tnh cht v trnh ca lc lng sn xut th nhn thc v vai tr quyt nh ca lc lng sn xut i vi quan h sn xut cng nh tc ng tr li ca quan h sn xut i vi lc lng sn xut s tr nn tru tng v n gin. Nguyn tc nhn vn ca trit hc Mc cn c qun trit ngay trong quan im cch mng bo lc, mt quan im tng b nhng ngi ph phn ch ngha Mc coi l tnh phn nhn vn ca trit hc Mc. Cn thy rng, Mc quan nim bo lc ch l phng tin ca cch mng x hi. Cn cch mng x hi theo quan nim ca trit hc Mc phi

93

nhm mc tiu nhan o, d l cuc cch mng bo lc hoc khng phi l cch mng bo lc. 2. Quan im ca trit hc Mc v bn cht con ngi Trong lch s trit hc ca nhn loi tn ti nhiu quan im khc nhau v ngun gc v bn cht con ngi. Trong : - Quan im duy tm v ngun gc v bn cht con ngi thng quy c trng bn cht con ngi vo lnh vc thc, t tng hoc xem bn cht con ngi l mt ci g c quy nh sn t lnh vc siu t nhin. Chng hn: + Nho gio (vi cc i din: Khng, Mnh, Tun) coi bn cht con ngi b quy nh bi mnh tri. + Thuyt nim ca Platn chia con ngi v bn cht c ba loi: ch huy, tha hnh v phc tng. + o c c coi con ngi sinh ra vn mang sn trong mnh ti t tng. - Ch ngha duy vt trc Mc, do chu nh hng bi phng php t duy siu hnh nn gii thch sai lch v ngun gc v bn cht con ngi: + Cc nh duy vt th k XVII - XVIII (Hp-x) coi con ngi khi sinh ra mang sn bn cht t nhin (tnh ng loi). + Fuerbach ng nht bn cht con ngi vi bn cht tn gio. V thc cht, nhng quan im ny cng l nhng quan im duy tm v con ngi. Vi quan im duy vt trit v phng php bin chng, trit hc Mc gip chng ta i ti nhn thc bn cht con ngi vi nhng biu hin sinh ng ca n. Trong cc t tng ca mnh, C.Mc lun lun cho rng: con ngi l mt thc th, trong c s thng nht gia mt sinh vt v mt x hi. Trc v cng thi vi C.Mc, cng c nhiu nh t tng ln a ra nhng tiu ch phn bit gia con ngi v ng vt v cng c tnh thuyt phc. Chng hn: - Aristt: Con ngi l mt ng vt chnh tr. - Pranklin: Con ngi l mt ng vt bit s dng cng c. - Pscal: Con ngi l mt cy sy bit suy ngh. Tuy nhin, cc nhn nh trn y u mang tnh phin din, bi n cha ch ra c ngun gc, c im v mi quan h bin chng gia cc yu t t nhin, x hi trong con ngi. Theo C.Mc, con ngi l mt thc th trong c s thng nht gia yu t t nhin v yu t x hi.

94

- Trong bn tho kinh t - trit hc 1844, khi bn v s tha ho sc lao ng, C.Mc khng nh bn cht x hi ca con ngi. C th hn, trong Lun cng th 6 v Fuerbach, C.Mc vit: Trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho cc mi quan h x hi. - Tuy nhin, C.Mc cng khng qun mt t nhin trong bn cht con ngi. Trong tc phm H t tng c, (khi t ti mt quan nim duy vt v lch s), C.Mc vit: Tin u tin ca ton b lch s nhn loi d nhin l s tn ti ca cc c nhn ng sng. V vy, iu u tin phi xc nh l t chc c th ca c nhn y v mi quan h gia t chc c th y to ra gia h vi phn cn li vi gii t nhin(1). Nh vy, trit hc Mc - Lnin nhn vn bn cht con ngi mt cch ton din, c th trong tnh hin thc ca n. Bn cht y theo trit hc Mc c th hin trn hai lnh vc: - Trc ht, con ngi l mt b phn ca gii t nhin, nhng khc vi con vt, trong quan h vi gii t nhin th con ngi khong ch bit khai thc ci c sn, l thuc v gii t nhin m cn sn xut (sng to) ra gii t nhin. - Th hai, bn cht con ngi cn c to ra trong cc quan h x hi (mang tnh x hi), c th hin trn ba quan h: + Quan h v kinh t, tc hot ng sn xut vt cht mang tnh x hi. + Quan h giao tip. + Cc quan h t duy, ngn ng. Ba mi quan h ny to ra tnh x hi trong bn cht con ngi. iu cn lu : Nhng min su thm ca tm linh cng khng th c c nu khng c cc hot ng mang tnh x hi v nhng quan h x hi ca con ngi. Ni tm li, theo quan im ca ch ngha Mc th con ngi l mt thc th trong c s thng nht gia ci sinh vt v ci x hi. Con ngi khc vi con vt v bn cht trong c ba quan h: + Quan h vi t nhin. + Quan h vi x hi. + Quan h vi bn thn. C ba quan h trn y u mang tnh x hi l c trng c tnh bn cht, bao qut mi hot ng ca con ngi trong lao ng, sinh con ci v trong c t duy. Cng cn lu , lun im trn y ca C.Mc khi vch ra bn cht con ngi lu nay thng c chng ta trch dn khng y , nn c khi hiu sai quan nim ca C.Mc v bn cht con ngi. TrongLun cng th 6 v Fuerbach, C.Mc vit: Fuerbach
(1)

C.Mc - Ph.ngghen, Tuyn tp, Nxb ST,H, 1980, t.I, tr.268.

95

ng nht bn cht tn gio vi bn cht con ngi, trong khi th trong tnh hin thc ca n, bn cht con ngi l tng ho cc mi quan h x hi th y chng ta hiu nhng quan h y c th hin trong tng hot ng c th ca con ngi. Bi v, trong thc t khng c con ngi tru tng m ch c con ngi c th, con ngi sng ang hot ng trong mt lnh vc nht nh. Ngha l, nhng con ngi cng vi x hi ca mnh ang khai thc thin nhin, sinh hot x hi v pht sinh ra thc. Ch c trong ton b mi quan h , con ngi mi bc l c bn cht ca mnh. Do vy, xt bn cht ca mt con ngi, cng nh ca mt dn tc phi xut pht t ton b mi quan h . C th ni, lun trn y ca C.Mc l mt lun ht sc khoa hc, y . Nhng nu ch nhn mnh tng v ca lun th s l ct xn, lm sai lch trit hc Mc v con ngi. Nhiu khi, ngi ta c tnh trch dn khn y cng l xuyn tc Mc. Cng l xuyn tc quan nim ca Mc v bn cht con ngi khi xem xt khi nim quan h x hi c lin quan n vic hnh thnh v pht trin bn cht con ngi mt cch gin n, th thin, thm ch ch cn l quan h chnh tr, quan h giai cp. Theo quan nim ca ch ngha duy vt lch s th quan h sn xut l c s cho cc quan h x hi khc, song bn thn n cng c tnh c lp tng i. Quan h sn xut, mt mt l quan h gia ngi - ngi trong qu trnh sn xut. Song mt khc, quan h sn xut cng trng thnh, bin i cng vi s trng thnh, bin i cng trong quan h gia ngi - t nhin. iu c ngha l, quan h sn xut quy nh bn cht con ngi c trit hc Mc xem xt khng tch ri, c lp vi gii t nhin. Mt khc, phng php mcxt cng i hi khi xem xt cc quan h tng ho trong bn cht x hi ca con ngi cn phi tnh ti cc yu t ton din khc, khng ch gii hn trong quan h x hi m cn trong quan h t nhin c nhn con ngi. V thc cht, y l mi quan h gia ci chung vi ci ring, ci c th vi ci ph bin, ci c th vi ci n nht. Do vy, cn phi c quan im bin chng khi xem xt vn ny. Thc t cho thy, quan nim tru tng v con ngi l mt hn ch trong cc hc thuyt trit hc trc y, trc khi c ch ngha Mc ra i, th ngy nay vic thi phng tnh cht chung ton nhn loi ca con ngi (nh ci gi l quyn con ngi, quyn t do, bnh ng ...) li l cch che y tnh giai cp ca mt quan im chnh tr nht nh no . 3. Vn khc phc s tha ha trong bn cht con ngi Tha ho l mt thut ng c nhiu trit gia c in c s dng. Khi nim ny ln u tin c G.W.F. Hghen s sng mt cch c h thng trong cc hc thuyt trit hc ca ng. Sau ny, khi nim ny cng c L. Fuerbach s dng, tuy rng cch hiu v mc ch s dng c khc nhau. Vi G.W.F. Hghen, tha ho, tc l nim tuyt i t tha ho (bin mnh thnh ci khc mnh) thnh gii t nhin. Cn L. Fuerbach, thut ng tha ho c dng ch bn cht con ngi t tha ho thnh tn gio; ngha l ng xem tn gio l sn phm ca chnh con ngi , l s tha ho bn cht con ngi. V vy,

96

cng theo ng, gii phng con ngi cng chnh l khc phc s tha ho y, thay th tn gio hu thn bng tn gio ca tnh yu thng gia con ngi vi con ngi. Trong s nghip trit hc ca mnh, C.Mc cng bt u bng cch s sng khi nim tha ho, ct ngha tnh trng tha ho ca con ngi v vch ra con ng khc phc s tha ho. Nhng khc vi L. Fuerbach, C.Mc tm nguyn nhn dn n s tha ho ca bn cht con ngi bng lao ng b tha ho. Do ch: - Sn phm do lao ng ca ngi lao ng to ra tr thnh ci i lp, chi phi cuc sng ca anh ta. - C tnh trng v bn thn hot ng lao ng khng cn l biu hin bn cht sng to m tr thnh lao ng cng bc. Do , trong lao ng ca mnh, anh ta khng t khng nh c m li t ph nh mnh. - Trong nn sn xut t bn ch ngha, ngay c sc lao ng, ci nng lc bn cht ca con ngi cng thuc v ngi khc. Lao ng b tha ho lm cho con ngi tha ho khi con ngi, mi c th tr thnh xa l vi c th khc trong tc loi ca mnh, i sng c tnh loi v i sng ca c nhn xa l vi nhau. - Ch t hu t ch l kt qu ca s tha ho ca lao ng li tr thnh nguyn nhn cho s tn ti v pht trin ca lao ng b tha ho. Lao ng b tha ho ch c th tn ti ch c th tn ti v pht trin trong ch s hu t nhn m ch s hu t nhn t bn ch ngha l hnh thc cao nht. Do , con ng gii phng con ngi l khc phc s tha ho ca lao ng; ngha l xo b ch s hu t nhn t bn ch ngha. T khi pht hin ra quy lut khch quan ca nn sn xut vt cht x hi, xy dng nn l lun hnh thi kinh t - x hi th phm tr lao ng b tha ho khng cn ng vai tr l ch da cho h thng l lun ca Mc. Tuy vy, l lun lao ng b tha ho ca Mc vn c gi tr i vi chng ta ngy nay. Nhng khuyt tt ca ch ngha x hi hin thc v cuc khng khong trm trng hin nay ca n lm ny sinh vn : phi chng s tha ho ca con ngi l khng th khc phc c trong ch ngha x hi. Thc t x hi ngy nay ph nhn tnh ng n lun im ca Mc v s tha ho ca con ngi trong x hi t bn. Kt lun ca Mc rt ra t gia th k trc, mt ln na c A.Anhxtanh xc nhn i vi ch ngha t bn gia th k ny. ng vit: S mt i thc x hi ca cc c nhn, theo ti tai ho ln nht ca ch ngha t bn(1). Cng nhng nawem u thp l 90, c Gio Hong J. Pao - L II cng tha nhn rng: Mc d c nhng thay i quan trng trong cc nc tin tin nht, nhng khim khuyt v mt nhn bn ca ch ngha t bn cha h bin mt, rng: Trong x hi Ty phng, tnh trng bc lt b vt qua, t nht l s bc lt nh C.Mc phn tch v mu t. Tuy nhin, tnh trng tha ho cha c vt qua trong nhiu kiu bc lt khc nhau ,

(1)

Trch theo Tp ch Cng sn, s 1, 1991.

97

thm ch vn cn tn ti tnh trng con ngi b tha ho, c bit l ti cc quc gia tin tin(2). Trn thc t, s gii phng con ngi ca ch ngha x hi l mt thnh qu v i khng th ph nhn c. Tuy nhin, cng phi tha nhn rng, trong ch ngha x hi ang c xy dng, tnh trng tha ho cha phi c khc phc, thm ch nhng sai lm m chng ta mc phi trong cng cuc xy dng ch ngha x hi l ngyeen nhn lm tha ho con ngi. T thc t , cn lm sng t mt s vn sau: Th nht, phi thm nhun su sc quan nim duy vt lch s xem s pht trin ca lc lng sn xut l nguyn nhn su xa ca s pht trin ca ton b i sng x hi; do , s pht trin cao ca lc lng sn xut l tin thc tin tuyt i cn thit khc phc s tha ho ca con ngi. Nu bt chp tin ny s ri vo ch ngha cng sn bnh qun gim thiu nhu cu, dn ti s thiu thn ph bin; khi con ngi khng trnh khi sa vo ti tin nh trc kia1. Nhng sai lm ch quan ca chng ta trong qu trnh xy dng ch ngha x hi nhng nm qua (ch yu do mc bnh ch quan duy ch kh ph bin v trm trng), nn khin chng ta qun tin tt yu ca C.Mc . Khng nhng th, bn thn ch ngha x hi m C.Mc coi l giai on qu t ch ngha t bn ln ch ngha cng sn, ngy nay nhiu nc i ln ch ngha x hi, b qua gia on pht trin t bn ch ngha th hu qu ca vic bt chp tin thc tin cn thit cng tr nn quan trng. Th hai, phi nhn thc y gia vn xo b ch t hu vi vic khc khc phuc tha ho. Mun vy, chng ta cn ch my im sau: - C.Mc coi ch t hu l kt qu, sau l nguyn nhn s tha ho ca lao ng. Ch t hu khng ch lm cho lao ng b tha ho n tt m cn to tin tc b s tha ho y.V vy c trng ca ch ngha cng sn khng phi l xo b ch t hu ni chung m xo b ch t hu t sn. - Ch cng hu theo quan im bin chng l s ph nh ca s ph nh. Do , n khi phc s hu c nhn ca ng o ngi lao ng b s hu t nhn t bn ch ngha ph nh; v vy, xc lp s hu ch cng hu x hi ch ngha phi l s thng nht s hu x hi vi s hu c nhn. Mt khc, ch c nhng vn ch c thc tin xy dng ch ngha x hi mi c th gii quyt c, chng hn nh: vn nn kinh t k hoch ho, nu khng ph hp vi nhng nguyn tc ca ch ngha x hi th c th ko theo mt s n dch hon ton con ngi. V vy, mun cho ch ngha x hi c thit lp tht s, phi gii quyt tt nhng vn chnh tr - x hi cc k phc tp, nh: lm th no cng vi s tp trung quyn lc v chnh tr v kinh t, gii quan chc khng tr thnh mt lc lng c chim ton b quyn lc; lm th no bo v cc quyn ca c nhn v bo m mt i trng dn ch trc quyn lc ca gii quan chc (1).
(2) 1

Thng ip nhn k nim 100 nm, Thng ip Rerum Novarum. Xem C.Mc v Ph.ngghen: H t tng c (1) Xem A. anhxtanh: V sao ch ngha x hi?, Trch theo Tp ch Cng sn, 1 - 1991, tr.70.

98

Nhng vn thc t t ra ang c ch ngha x hi tng bc gii quyt trong qu trnh i mi hin nay. Tuy nhin, cng phi thy rng, khc phc s tha ho ca con ngi, cng c ngha l thc hin mc tiu l tng ca ch ngha x hi. V l mt s nghip lu di. ngha thc tin ln nht ca nghin cu nhng vn trit hc v con ngi l qun trit mc tiu xy dng con ngi mi - mt trong nhng mc tiu chin lc ca s nghip cch mng x hi ch ngha v xy dng ch ngha x hi. Phi lun lun ch rng mi bin php phi kinh t, chnh tr... rt cuc, nhm xy dng mt x hi, trong mi ngi l iu kin cho s pht trin t do v ton din ca mi ngi. Chng ta cn khc phc quan nim gin n, phin din lu nay coi nhng bin php mang ngha phng tin nh ci to kinh t, cng c chnh quyn ... lm mc ch ca ch ngha x hi. Ch tch H Ch Minh nhc nh cn b, ng vin rng, nu nh nc c c lp, nhng dn khng c t do th phng c ch g! Mt khc, s nghip gii phng con ngi v loi ngi l s nghip t gii phng, cch mng l s nghip ca qun chng.Chnh v vy, nn C.Mc, Ph.ngghen tng lu rng, ch ngha x hi khng phi l mt l tng m hin thc phi khun theo. i vi cc ng, ch ngha x hi l mt phong tro hin thc, trong , con ngi qun chng ng o va l mc tiu, va l ch th. c x hi cng sn ch ngha, phi c mt trnh pht trin rt cao c v kinh t v con ngi. Vi ngha nh vy, nn ch tch H Ch Minh nhn mnh: Mun c ch ngha x hi, trc ht, cn phi c con ngi x hi ch ngha1. III. VN XY DNG CON NGI VIT NAM GIAI ON HIN NAY 1. Con ngi Vit Nam trong lch s a) iu kin lch s hnh thnh con ngi Vit Nam Con ngi Vit Nam hnh thnh di s tc ng a dng ca cc iu kin t nhin v x hi, song trc ht phi k n s tc ng ca mi trng a l, i sng kinh t v lch s vn ha x hi ca dn tc Vit Nam. - S tc ng ca mi trng a l: Vit Nam nm pha ng Nam chu , t ai a th bi p ph hp vi c dn nng nghip vi ngh trng la nc; Vit Nam nm khu vc va c v tr chin lc, va l ni giao thoa ca nhiu nn vn ha khc nhau. - i sng kinh t: kinh t nng nghip t cp t tc truyn thng lu i tc ng ln n cch thc sinh hot, tm l v i sng t tng ca ngi Vit Nam. - Mi trng vn ha: lch s hnh thnh v pht trin dn tc Vit Nam l lch s ca ca cc cuc u tranh ginh v gi gn s ton vn lnh th, nn c lp cho dn tc; ch ngha yu nc, tinh thn nhn vn v vy tr thnh nt ch o xuyn sut lch s vn ha tinh thn v t tng ca ngi Vit Nam.
1

H Ch Minh: Ton tp, Nxb, CTQG, H Ni 2000, tp 10, tr. 159

99

b) Mt tch cc v hn ch ca ngi Vit Nam trong lch s - Nhng mt tch cc: lng yu nc nng nn, ch t lc, t cng dn tc; tinh thn on kt, thc cng ng gn kt vi thc c nhn - gia nh - lng x - T quc dn tc; Lng nhn i, khoan dung, trng ngha tnh, o l; c tnh cn c, sng to trong lao ng; tinh t trong ng x, gin d trong li sng1. - Nhng mt hn ch: + Mt tri ca truyn thng dn ch lng x: y l h qu ca cc hnh thc dn ch s khai, dn ch cng ng th hin di hnh thc t qun, cc thnh vin trong cng ng thc hin vic gim st ln nhau dn n cc t tng cc b dng h, lng x; t tng bnh qun ch ngha; hay can thip vo cuc sng ring t, vo qu trnh pht trin ca cc c nhn khc; Thiu tnh hp tc, k vi ngi c kh nng hn mnh; t do, ty tin trong thi quen sinh hot; Kh thch nghi vi cch qun l x hi theo php lut, ng x thng theo kiu "php vua, thua l lng" v.v.. + Tp qun sn xut tiu nng: v li, ch thy li ch trc mt m khng thy li ch lu di; tm l cu an, cu may, t tng bnh qun ch ngha, xa l thm ch khng chp nhn s phn haa trong cuc sng; cao thi qu kinh nghim ca c nhn, cng ng dn n coi thng tri thc l lun, coi thng tui tr, k vi tr thc, cao ngi c tui theo kiu sng lu ln lo lng. 2. Con ngi Vit Nam trong giai on hin nay a) Cch mng Vit Nam trong giai on hin nay v nhng vn t ra i vi con ngi Vit Nam - Cch mng Vit Nam hin nay ang din ra vi nhiu bin i su sc, phc tp ca th gii; trn nhng thnh tu ln lao m dn tc Vit Nam t c v trc nhng c hi v thch thc m ngi Vit Nam phi nm bt v vt qua. - Trn th gii, cuc cch mng khoa hc v cng ngh v ang pht trin mnh m a nhn loi vo nn vn minh tri thc vi hai c trng c bn l x hi ha thng tin (internet) v nn kinh t tri thc (knowledge economy) to ra c s vt cht cho qu trnh ton cu ha dn n xu hng lin kt, va hp tc, va cnh tranh v u tranh gay gt gia cc ch th kinh t, vn ha hay quc gia dn tc v.v.. trong qu trnh pht trin.. Khu va Chu - Thi Bnh dng ang pht trin nhng cng tim n trong n nhng nguy c v nhn t gy mt n nh. Tuy vy, ha bnh, hp tc vn l xu hng pht trin c bn. - trong nc, tri qua qu trnh di mi, c s vt cht ca nn kinh t nc ta c tng cng. Tnh hnh chnh tr-x hi tng i n nhh Mi trng ha bnh hp tc, lin kt quc t v nhng xu th tch cc trn th gii to iu kin ngi Vit Nam tip tc pht huy ni lc v li th so snh, tranh th ngoi lc phc v s nghip cng
1

Xem ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th VIII. Nxb. Chnh tr-S tht, H Ni. Tr.56

100

nghip ha, hin i ha. Bn cnh cng ny sinh nhiu nguy c, nh tt hu xa hn v kinh t, tham nhng, din bin ha bnh, chch hng pht trin ca t nc v.v.. - T tnh hnh thc t ca t nc v th gii, t nhng mc tiu chung l "c lp dn tc gn lin vi ch ngha x hi", v xy dng nc Vit Nam theo hng "dn giu, nc mnh, dn ch, x hi cng bng vn minh" ra nhim v cch mng Vit Nam trong giai on hin nay l: "Pht huy sc mnh khi i on kt dn tc, tip tc i mi, y mnh cng nghip ha, hin i ha, xy dng v bo v vng chc T quc Vit Nam x hi ch ngha"1. b) Xy dng con ngi Vit Nam p ng yu cu giai on cch mng hin nay Theo ng Cng sn Vit Nam th con ngi Vit Nam hin nay c cc c im sau: "- C tinh thn yu nc, t cng dn tc, phn u v c lp dn tc v ch ngha x hi, c ch vn ln a t nc thot khi ngho nn lc hu, on kt vi nhn dn th gii trong s nghip u tranh v ha bnh, c lp dn tc, dn ch v tin b x hi. - C thc tp th, on kt phn u v li ch cung; - C li sng trung thc, nhn ngha, tn trng k cng php nc, quy c cng ng, c thc bo v v ci thin mi trng sinh thi; - Lao ng chm ch vi lng tm ngh nghip, c k thut, sng to, nng sut cao, v li ch ca bn thn, gia nh, tp th v x hi; - Thng xuyn hc tp, nng cao hiu bit, trnh chuyn mn, trnh thm m v th lc"2. c) Mt s nh hng xy dng con ngi Vit Nam hin nay - Trn lnh vc kinh t: thc hin nht qun v lu di chnh sch pht trin nn kinh t th trng nh hng x hi ch ngha. - Trn lnh vc chnh tr: khng nh con ng i ln ch ngha x hi trn c s tng cng khi i on kt ton dn, xy dng nh nc Vit Nam theo hng php quyn x hi ch ngha ca dn, do dn v v dn; To iu kin nhn dn tham gia nhiu hn vo vic qun l nh nc, qun l x hi. - Trn lnh vc x hi: gii phng nhn dn khi s thao tng v l thuc cc quan h, tp qun x hi c li thi, lc hu, ng thi k tha truyn thng tt p, xy dng h thng nhng chun mc quan h mi. - Trn lnh vc gio dc-o to, khoa hc v cng ngh: phi c coi l quc sch hng u, l "nn tng v ng lc thc y mnh m s nghip cng nghip ha, hin i ha".
1 2

ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. Nxb. CTQG, H Ni, tr.66-67 ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th VIII. Sd, tr.58-59

101

- Trn lnh vc vn ha: Phi coi vic "pht trin vn ho - nn tng tinh thn ca x hi"1 v "xy dng nn vn ha Vit Nam tin tin m bn sc dn tc va l mc tiu, va l ng lc ca s pht trin kinh t-x hi. Mi hot ng ca vn ha nhm xy dng con ngi Vit Nam pht trin ton din v chnh tr, t tng, tr tu, o c th cht, nng lc sng to, c thc cng ng, nhn i, khoan dung, tn trng ngha tnh, quan h hi ha trong gia nh, cng ng v x hi"2 .

1 2

ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th X. Nxb. CTQG, H Ni - 2006, tr. 132 ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th I X. Sd, tr. 114.

102

TI LIU I. Ti liu bt buc:

1. 2.

PGS,TS. Phm Cng Nht (2011): cng bi ging mn trit hc dnh cho hc vin cao hc v nghin cu sinh khng chuyn ngnh trit hc. H Ni. B gio dc v o to (2010): Gio trnh Trit hc (dng cho nghin cu sinh v hc vin cao hc khng thuc chuyn ngnh trit hc)(ti bn ln th 3, c sa cha b sung). Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni. II. Ti liu tham kho

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th VIII. Nxb. CTQG ST, H Ni - 1996. ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th IX. Nxb. CTQG, H Ni - 2001 ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th X. Nxb. CTQG, H Ni - 2006 ng Cng sn Vit Nam: Vn kin i hi i biu ton quc ln th XI. Nxb. CTQG, H Ni - 2011 Nguyn Ho Hi (2001), Mt s hc thuyt trit hc phng Ty hin i, Nxb. Vn ho - Thng tin, H Ni. Nguyn Hng Hu (Ch bin), Don Chnh, V Vn Cu (2005), i cng trit hc Vit Nam t khi nguyn n 1858, Nxb. Thun Ho, Hu. H Ch Minh: Ton tp (trn b 12 tp). Nxb. CTQG, H Ni- 2000. ho - Thng tin, H Ni.

10. Phm Minh Lng (2001), Nhng ch c bn ca trit hc phng Ty, Nxb. Vn 11. V.I. Lnin (1981), Ton tp, Nxb. Tin B, Matxcva, 55 tp, t.18, t.29, t.33, t.44. 12. Lch s ch ngha Mc (2003), Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 4 tp. 13. Lch s php bin chng (1998), Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 6 tp. 14. C. Mc Ph. ngghen (1995), Ton tp, Nxb. Chnh tr quc gia, H Ni, 50 tp, t.3,
t.23, t.38.

15. Mt s vn v ch ngha Mc-Lnin trong thi i hin nay (1996), Nxb. Chnh tr
quc gia, H Ni.

103

16. L Hu Ngha (Ch bin, 2000), T tng trit hc H Ch Minh, Nxb. Lao ng,
H Ni.

17. Phm Cng Nht: T tng trit hc v con ngi qua cc tc phm y hc ca i
danh y L Hu Trc - Hi Thng Ln ng. Nxb. Khoa hc x hi, H Ni - 2004.

18. Phm Cng Nht: Pht huy nhn t con ngi trong pht trin lc lng Vit Nam
hin nay. Nxb. Chnh tr Quc gia, H Ni - 2007.

19. Trn Vn Phng (Ch bin, 2003), Dng Minh c, Lch s trit hc phng Ty
trc Mc, Nxb. i hc S phm H Ni.

20. Trn c Tho (2004), S hnh thnh con ngi, Nxb. i hc Quc gia H Ni. 21. H Thch, Minh c dch, Nguyn ng Thc gii thiu (2004), Trung Quc trit
hc s i cng, Nxb. Vn ho - Thng tin, H Ni.

22. Hong Xun Vit (2004): Lc s trit hc phng ng, Nxb. Tng hp Thnh ph
H Ch Minh, Tng lc trit s, t.2.

23. Nguyn Hu Vui (Ch bin, 1998), Lch s Trit hc, Nxb. Chnh tr quc gia, H
Ni, 3 tp. Alan C.Bowen (2004), Khoa hc v trit hc Hy Lp c i, Nxb. Vn ho - Thng tin, H Ni.

104

MC LC Mc ch, yu cu Phn b thi lng mn hc Trit hc v vai tr ca n i vi i sng x hi Khi lc lch s trit hc Phng ng Khi lc lch s trit hc Phng Ty trc Mc Khi lc hnh thnh v pht trin trit hc Mc Ch ngha duy vt bin chng - c s l lun ca th gii quan khoa hc Php bin chng duy vt - phng php nhn thc khoa hc v thc tin cch mng Nguyn tc thng nht gia l lun v thc tin trong trit hc Mc-Lnin L lun Hnh thi kinh t-x hi vi s nhn thc con ng i ln ch ngha x hi nc ta hin nay Giai cp v u tranh giai cp. Bin chng gia li ch giai cp, li ch dn tc v li ch nhn loi L lun v nh nc php quyn v nh nc php quyn x hi ch ngha Vit Nam Quan im mcxt v con ngi v vn xy dng con ngi Vit Nam hin nay Danh mc ti liu tham kho 1 1 3 9 22 44 61 70 78 85 91 101 110 127

Chng 1 Chng 2 Chng 3 Chng 4 Chng 5 Chng 6 Chng 7 Chng 8 Chng 9 Chng 10 Chng 11