T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

METAL TEKNOLOJS

DELME VE HAVA AMA

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER

AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. DELME ...........................................................................................................................3 1.1. Delmenin Tanm ve Amac.......................................................................................3 1.2. Delme Yntemleri.....................................................................................................3 1.2.1. El ve Kol Zmbalaryla Delme lemi .................................................................3 1.2.2. Matkap ile Delme Yntemleri ............................................................................4 1.3. Matkap ile Delmede Kullanlan Makineler ................................................................4 1.3.1. Breyzler .............................................................................................................4 1.3.2. Masa Matkap Tezgh ........................................................................................5 1.3.3. Stunlu Matkap Tezghlar.................................................................................5 1.3.4. Radyal Matkap Tezgh......................................................................................6 1.4. Mandren, Mors Kovan ve Kamalar..........................................................................6 1.5. Matkap Mengeneleri .................................................................................................7 1.6. Matkap eitleri........................................................................................................7 1.6.1. Silindirik Sapl Matkaplar ..................................................................................7 1.6.2. Konik Sapl Matkaplar .......................................................................................8 1.6.3. Hava Matkaplar ...............................................................................................8 1.7. Matkap apna ve Malzeme Cinsine Gre Devir Says Belirleme .............................8 1.8. Delme lemi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar .....................................................8 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................10 LME VE DEERLENDRME .................................................................................11 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................13 2. HAVA .........................................................................................................................13 2.1. Havann Tanm ve nemi .....................................................................................13 2.2. Hava Matkaplar ....................................................................................................13 2.3. Hava Alar ..........................................................................................................14 2.4. Hava Matkab ile Deliklere Hava Amak..............................................................14 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................16 LME VE DEERLENDRME .................................................................................17 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................18 3. MATKAP BLEME .......................................................................................................18 3.1. Zmpara Talar.......................................................................................................18 3.2. Zmpara Talarnda alrken Dikkat Edilecek Hususlar.........................................19 3.3. Malzeme Cinsine Gre Matkap Kesme Alar ........................................................19 3.3.1. U As...........................................................................................................19 3.3.2. Helis As .......................................................................................................20 3.3.3. Boluk As ....................................................................................................20 3.3.4. U Kenar As.................................................................................................20 3.4. Matkap Bileme eitleri..........................................................................................21 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................23 LME VE DEERLENDRME .................................................................................24

MODL DEERLENDRME...........................................................................................25 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................27 KAYNAKA ....................................................................................................................28

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 521MMI042 Metal Teknolojisi Ortak Alan Delme ve Hava Ama Bu modl delme ve hava ama ilemlerini kapsayan renme materyalidir. 40/24 Markalama, lme ve Kontrol, Eeleme ve Kesme modllerini alm olmak Matkapla delme ve hava ama ilemlerini yapmak Genel Ama: Gerekli ortam ve ekipman salandnda teknie uygun olarak delme iini yapabilecek hava aabilecek ve matkap ularn bileyebileceksiniz. MODLN AMACI Amalar 1-Teknie uygun olarak delme makinelerinde delme ilemini yapabileceksiniz. 2- Teknie uygun olarak deliklere hava aabileceksiniz. 3- Teknie uygun olarak matkap ularn bileyebileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Metal ileri blm souk ekillendirme atlyesi, markalama takmlar, matkap tezgh ve takmlar, hava ama matkab, malzeme Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek kendi kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek deerlendirecektir.

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Bu modlde, metal teknolojileri alannda souk ekillendirme ksmnn en nemli konularndan biri olan delme ve hava ama konusu anlatlacaktr. Bu modl aldnzda; delmenin amacn, tanmn, delme yntemlerini, matkapla delmede kullanlan makineleri, bu makinelerin eitlerini, havann ne olduunu, hava amay, matkap bilerken gerekli olan zmparalama ta makinelerini ve matkap ucu bilemeyi reneceksiniz. Endstride, iletmelere staj iin gittiinizde; delme makinelerini kullanmay renmenin ne kadar nemli olduunu ve size ne ok fayda salayacan, mesleiniz asndan nemini daha iyi greceksiniz. Tm meslek dallar iin nemli olan bu modl, dikkatle takip ederek uygulaynz.

RENME FAALYET-1 RENME FAALYET-1

AMA

Souk ekillendirme atlyesi, markalama takmlar, matkap tezgah ve takmlar salandnda, tekniine uygun olarak delme makinelerinde delme ilemini yapabileceksiniz.

ARATIRMA

Matkap tezghlar ne ie yarar, ne tr ilerde kullanlr bir aratrma yaparak, arkadalarnzla paylanz.

1. DELME
1.1. Delmenin Tanm ve Amac
Malzemeler zerinde silindirik boluklar oluturma ilemine delme denir. Delmenin amac, balant elemanlarnn taklmas ve kavrama, mil ve aks tr makine elemanlarnn yataklanmas iin boluklar oluturulmasdr. Endstride delme, retim ilemlerinin her kademesinde kullanldndan nemi byktr.

1.2. Delme Yntemleri

Bu ilemi genel olarak iki yntemle yaplmaktadr.

1.2.1. El ve Kol Zmbalaryla Delme lemi

Bu konunun iyi anlalmas iin daha nceden alm olduunuz kesme modln hatrlamanz gerekmektedir. Delme ilemi esasen bir kesme ilemidir. El ve kol zmbalar insan gcyle alan aralardr. Genellikle ince paralara delik delme ilemlerinde kullanlmaktadr (ekil 1.1). Zmba ile delme ilemi, talasz bir delme ilemidir.

ekil.1.1: Zmba ile delme yntemi

1.2.2. Matkap ile Delme Yntemleri

Matkap ile delme ilemi bir talal retim yntemidir. Matkap tezgah milinin dnmesi ve buna bal mandrene takl matkap ucunun, malzemeden paracklar koparmas sonucu delme oluur. Bu kopmalar sonucu ortaya kan paralara tala denmektedir. Ortaya kan bu talalar matkap ucunun zerindeki helis kanallar yardmyla dar atlr. Dnme esnasnda oluacak srtnme nedeniyle matkap ucu snr. Eer bu scaklk art yksek olursa matkap ucunun iyapsnda deiikliklere neden olur ve matkap ucu zelliklerini kaybeder. Bunu nlemek iin genellikle soutma svlar kullanlmaktadr.

1.3. Matkap ile Delmede Kullanlan Makineler

Delme makinalar (Matkap tezghlar) hassas olmayan deliklerin oluturulmasnda kullanlan elde ve genellikle bir i masas zerine monte edilmi veya kendisi zemine balanm delme makineleridir. Bu makineler drt blmde incelenir.

1.3.1. Breyzler
Elle ve elektrikle alan breyzler olarak ikiye ayrlr. nsan gcyle alanlar basit yapdadr ve gnmzde hemen hemen kullanlmamaktadr. Bu makineler dairesel hareketi salayan bir kol, mandren ve bir dayanaktan olumaktadr. Elektrikle alanlar ise; elektrik motoru ve dorudan motor miline takl mandrenden olumaktadr (Resim 1.1). Tanabilir ekilde retilmi el breyzleri tabanca eklinde yaplmtr. Darbeli ve darbesiz olarak kullanlmaktadr. Darbeli kullanm beton ve ta tr yaplarn delinmesinde kullanlrken darbesiz olanlar, metal ve ahap malzemelere delik delinmesinde kullanlr.

Resim 1.1: El breyz rnekleri

1.3.2. Masa Matkap Tezgh

Endstride kullanlan en basit matkap tezghlardr. Hemen hemen her kk atlyede bulunmaktadr. Masa veya tezgah zerine monte edilir. Kay kasnak yardmyla elektrik motorundan alnan dnme hareketi matkap miline aktarlr ve bir kol yardmyla bastrlarak delme ilemi yaplr.

1.3.3. Stunlu Matkap Tezghlar

alma sistemleri masa matkaplarnn aynsdr. Genel olarak bir stun zerine oturtulmu gvde, stun zerinde hareketli bir sehpa ve alt tabandan olumaktadr (Resim 1.2). Gvde zerinde bir elektrik motoru ve bu motordan dnme hareketini matkap miline ileten kay kasnak sistemi bulunmaktadr. Stunlu matkap tezghlar, stunlu, ok milli, ilem sral tezghlar olarak e ayrlr.

Resim 1.2: Stunlu matkap tezgh

Stunlu Matkap Tezghlar

Stunlu matkap tezghlar, kay kasnaklar veya dili ark sistemleriyle almaktadr. Deiik ebat ve byklklerde yaplmaktadr. Bu tezghlar delik delme ve hava ama ileri iin kullanlmaktadr. Dnme says gvde zerinde bulunan kay kasnak sistemi veya dili sistemden ayarlanabililr ve ilerleme hz otomatik olarak ya da elle kumanda edilerek yaplr. Resim 1.2de stunlu matkap tezgah grlmektedir.

ok Milli Matkap Tezgh

ok milli matkap tezghlar seri imalatlar iin kullanlmaktadr. Dier tezghlarla ayn alma prensibine dayanr, ancak i paras zerindeki birden fazla deliklerin ayn anda delinmesi ilemleri iin kullanlr. zel tezghlar grubuna girmektedir.

lem Sral Matkap Tezgh

Bu tezghlarda bir tabla zerinde birden fazla mil bulunmaktadr. Seri imalatlarda bir kesici aletten dierine geilerek birok ilem srasyla yaplmaktadr. Genel olarak birinci matkap milinde kk bir matkap, yanndakinde biraz daha byk olan, onun yannda biraz daha byk olan, en sonda da hava matkab bulunmaktadr.

1.3.4. Radyal Matkap Tezgh

Bu tezghlar ekseni etrafnda 3600 hareket edebilen bir konsol zerine monte edilmitir. Byk i paralarnn delinmesinde ve hava almasnda kullanlan makinelerdir. Radyal matkap tezghlar alt tabla, stun, stun zerinde radyal hareketi yapabilen konsol ve konsol zerinde ileri geri hareket eden bir delme balndan olumaktadr. Bu tezghlar 50 mm apa kadar delik delebilirler.

Resim 1.3: Radyal matkap tezgh

1.4. Mandren, Mors Kovan ve Kamalar

Mandrenler, matkap tezghnda dnme hareketini yapan mile balanm matkap ucunun sabitlenmesini salayan aparattr. Mors kovanlar konik sapl matkaplarn matkap miline mandren olmadan direkt balanmasn salayan yardmc elemanlardr. Kamalar ise mandren ve mors kovanlarnn matkap milinden sklmesinde kullanlan aralardr.

Resim 1.4: a- Mandren, b-Mors kovanlar

ekil.1.2: Konik sapl matkabn ve mors kovann tezghtan sklmesi

1.5. Matkap Mengeneleri

Matkap mengeneleri, matkap tezghlarna sabitlenebilen ve kk i paralarnn gvenli bir ekilde delinmesini salayan takmlardr.

1.6. Matkap eitleri

Matkap ular, malzemesine gre yksek hz elikleri (HSS), karbon elikleri (WS) ve sert maden ulu matkaplar olarak retilmektedir. lkemizde TSE tarafndan standartlar belirlenmitir. Matkap ular ekillerine gre e ayrlr, bunlar:

1.6.1. Silindirik Sapl Matkaplar

Matkaplar genelde 16 mm apa kadar silindirik sapl olarak retilir. Silindirik matkaplar gvde zerine alm iki helis ile bir saptan olumaktadr. lem srasnda oluan talalar helis kanallar yardmyla dar atlr.

Resim 1.5: Takm eliinden yaplm silindirik sapl helisel matkap ucu

1.6.2. Konik Sapl Matkaplar

Matkap aplar bydke matkap tezghndaki balama milinin de deitirilmesi gerekmektedir. Bu durumun ortadan kaldrlmas iin matkaplar konik sapl matkaplar araclyla ya da mors kovanlar yardmyla tezgh miline direkt olarak taklr.

Resim 1.6: Takm eliinden yaplm konik sapl helisel matkap ucu

1.6.3. Hava Matkaplar

Hava matkaplar delme ilemi sonras oluan apaklarn, keskinliklerin alnmasnda ve vida, perin gibi balant elemanlarnn ba ksmlarnn oturaca yuvalarn almasnda kullanlr (renme faaliyeti 2de ayrntl olarak anlatlmtr.).

1.7. Matkap apna ve Malzeme Cinsine Gre Devir Says Belirleme

Genel olarak malzeme sertletike ve matkap ap bydke kesme hz klr. Malzeme yumuak ve matkap ap da kkse kesme hz byr. Devir says aada verilen formlle hesaplanmaktadr.

n=

V .1000 II .D

Burada: n= devir says (dev/dak) D=matkap ap(mm) V=kesme hz(m/dak)

1.8. Delme lemi Srasnda Dikkat Edilecek Hususlar

parasnn savrulmamas iin i paras, tezgh mengenesine skca balanmaldr. Mandren anahtar, zerinde braklmamaldr. Ba ve vcut tezghtan uzak tutulmaldr. Kullanlan tezghn zellikleri iyi bilinmelidir. verimini artrmak, matkabn mrn uzatmak ve i paras yzeyinin kalitesini artrmak iin soutma svs kullanlmaldr. alma alan temiz olmaldr, delme esnasnda stb ve benzeri maddeler matkap ucuna dedirilmemelidir.

Sehpa zerindeki talalar elle ya da fleyerek temizlenmemelidir, bir fra yardmyla temizlenmelidir. paras boydan boya delinecekse para altna tahta takoz konulmaldr. Delme esnasnda tahta tala geldii zaman delme ilemi gereklemitir, bylece tazgah sehpas zarar grmemi olur. Matkap kapatldktan sonra bir sre daha matkap mili dneceinden matkap durmadan kesinlikle matkap mili el ile kavranmamaldr.

DKKAT San koru! DKKAT Kravatn kar ya da nlnn iine koy!

UYGULAMA FAALYET

ekil.1.3: Dikkatsiz kii

DKKAT Mandren durmadan dokunma!

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Uyarlar Delinecek malzemenin delik merkezlerini Markalama esnasnda teknik markalayarak, nokta vurunuz. resim kurallarn uygula (Markalama modln hatrla). Gerekli ise delinecek malzemeyi mengeneye balaynz, para altn tahta takoz ile Para altna koyacanz tahta destekleyiniz. takoz matkap ucunun alttan kmas esnasnda mengenenin delinmesini nler. Uzun sreli delme soutma svs kullan! ilerinde

Mesleinle ilgili kurallara uy ! Delme iin malzeme cinsine ve matkap apna uygun devri ayarlaynz. Matkab mandrene balaynz ve makinay altrnz. Delik merkezini matkap ucuna azlatnz. (Elin de, gzn de ite olsun) Kk paralar elle tutarak delme! Mandren anahtarn mandrende unutma!

Delmenin balangcnda matkap ucunun i parasna dalmas iin aceleci davranma! Fazla devir ve ilerleme hz tezgahn sarslmasna neden olur. Dikkat et! Delme ileminin sonuna doru matkap kendi bask kuvveti ile Uygun delme hz ile delii merkezinden ilerlemelidir, bask kuvveti fazla delmeye balaynz, gerekiyorsa soutma svs olursa delme ilemi bittiinde kullannz. matkap ucu alttan dar ktnda krlabilir. Delik bitiminde (Matkap ucu altan karken) delme hzn azaltnz. Yaplan ilemin doruluunu (llerini) kontrol ediniz. apaklar temizleyiniz.

10

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)

Aadaki sorularda bo braklan yerlere uygun kelimeyi yaznz? 1- Ekseni etrafnda 3600 hareket edebilen bir konsol zerine monte edilmi ve byk i paralarnn delinmesinde ve hava almasnda kullanlan delme makinelerine ............... ..................... tezgah denir. 2- Gereler zerinde silindirik boluklar oluturma ileminin tmne ................... ad verilir. 3- Yaplan iin verimini arttrmak, srtnmeyi en aza indirmek, matkap ucunun mrn uzatmak ve i parasnn yzeyinin kalitesini artrmak iin ................................ kullanlmaktadr. 4- Genel olarak malzeme sertletike ve matkap ap bydke kesme hz ................... , malzeme yumuak ve matkap ap da kkse kesme hz ........................ 5- Matkap tezgahnda dnme hareketini yapan mile balanm sabitlenmesini salayan aparatlara ................................ denir. matkap ucunun

6- Konik sapl matkaplarn matkap miline mandren olmadan direkt balanmasn salayan yardmc elemanlara ................. .................... denir. 7- Matkap ile delme ilemi bir ......................... retim yntemidir. DEERLENDRME Deerlendirme sonucunda yanl cevaplarnz var ise faaliyete tekrar dnerek eksiklerinizi tamamlaynz. Cevaplarnzn tamam doru ise bir sonraki faaliyete geiniz.

11

B. UYGULAMALI TEST Size verilen paray ekil 1.4te grld gibi, markaladktan sonra uygulama faaliyetindeki ilem basamaklarn takip ederek delme ilemini gerekletiriniz. Gerekleme dzeyine gre evet / hayr seeneklerinden uygun olan kutucua iaretleyiniz.

ekil.1.4: Uygulama yaplacak i paras resmi

KONTROL LSTES Deerlendirme ltleri

Delinecek malzemenin delik merkezlerini markalayarak, nokta vurdunuz mu? Gerekli ise delinecek malzemeyi mengeneye baladnz m? Delme iin malzeme cinsine ve matkap apna uygun devri ayarladnz m? Delik merkezini matkap ucuna azlattnz m? Delik bitiminde (Matkap ucu altan karken) delme hzn azalttnz m? DEERLENDRME Deerlendirme ltlerine gre, hayr cevabnz var ise retmeninize danarak modln ilgili konularn tekrar ederek eksikliklerinizi gideriniz. Cevaplarnz evet ise dier renme faaliyetine geiniz.

Evet

Hayr

12

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2

AMA
Souk ekillendirme atlyesi, markalama takmlar, matkap tezgah ve takmlar hava ama matkab ve delinmi malzeme salandnda, tekniine uygun olarak hava ama matkab ile hava ama ilemini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Hava matkab olmad durumlarda hava alabilir mi? Eer yaplabiliyorsa bu ilem nasl gerekletirilir, aratrnz ve snfta arkadalarnzla paylanz.

2. HAVA
2.1. Havann Tanm ve nemi
Hava ama, nceden delinmi deliklere konik veya silindirik yuvalar ama ilemidir. Bu ilem, gelitirilmi hava matkaplar ile gerekletirilir. Hava amann birok amac vardr. ounlukla hava ama ilemi, perin ve vida gibi balant elemanlarnn ba ksmnn oturaca yuvalar amak iin kullanlr. Hava, delik azlarndaki apan keskinlikleri almak ve eksenleri kak delikleri bytmek ilemleri iin de kullanlmaktadr.

2.2. Hava Matkaplar

Bu matkaplar silindirik ve konik tip olmak zere ikiye ayrlr. Silindirik Hava Matkab

Dz hava matkab olarak da anlr. Yzeylerinde knt istenmeyen silindirik bal gmme vidalarn yuvalarn amak iin kullanlmaktadr. Konik Hava Matkab

Deliklerin apaklarn temizlemek, pah krmak ve konik hava yuvas amak iin kullanlr. U alar 60 ve 90 olanlar bulunmaktadr.

13

A-

B-

C-

D-

ekil.2.1: (A) Silindirik hava, (B) Konik hava, (C) Silindirik hava matkab, (D) Konik hava matkab

2.3. Hava Alar

Hava matkaplar ile ilgili izimlere bakldnda ortak zelliklere sahip olduklar gzlenmektedir. Hava matkaplarnn u alar kullanldklar yere gre deimektedir. Aada bu matkaplarn kullanldklar yerlere gre hava alar grlmektedir. apak almak ve hava amak iin u as Perin yuvalarnn ba ksm iin Hava bal vidalarn ba ksm iin Sa perinleri iin : 60 : 75 : 90 : 120

2.4. Hava Matkab ile Deliklere Hava Amak

Hava amann gereklilii yukarda vurgulanmt. ekil 2.1de silindirik ve konik hava alm paralar gryorsunuz. Hava matkaplarn helisel matkaplardan ayran en nemli zellik, kesici azlarnn ikiden fazla olmasdr. Bu nedenle delik ileri daha kaliteli olmaktadr. Hava ama ilemini gerekletirmek iin hava matkab bulunamad durumlarda, delik apnn iki kat byklnde helisel matkap ile de hava alabilir.

14

ekil 2.2: Delinmi ve hava alm para

15

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Bir nceki uygulama faaliyetindeki gerekletirdiiniz delme ilemine ek olarak ayn paraya aadaki ilem basamaklarn takip ederek konik ya da silindirik hava anz.

lem Basamaklar Hava alacak malzemeyi mengeneye balaynz. Konik ya da silindirik hava matkabn mandrene balaynz. Makineyi altrnz. Uzun sreli ilemlerde soutma svs kullannz. Yaplan ilemin doruluunu (alarn) kontrol ediniz.

Uyarlar Mesleinle ilgili kurallara uy ! (Elin de, gzn de ite olsun) Kk paralar elle tutarak hava ama! Mandren anahtarn mandrende unutma! Fazla devir ve ilerleme hz tezgahn sarslmasna neden olur, Dikkat et!

16

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki sorularda bo braklan yerlere uygun kelimeyi yaznz? 1- Hava matkaplar ................................ ve ................................. olmak zere ikiye ayrlr. 2- ..................................., nceden delinmi deliklere konik veya silindirik yuvalar ama ilemidir. 3- Deliklerin apaklarn temizlemek, pah krmak ve konik hava yuvas amak iin .......................... ............................. .............................. kullanlr. 4- knt istenmeyen silindirik bal gmme vidalarn yuvalarn amak iin ..................................... ...................................... ........................... kullanlmaktadr. 5- Hava ama ilemini gerekletirmek iin hava matkab bulunmad durumlarda, delik apnn ............... ................... byklnde helisel matkap ile de hava alabilir.

DEERLENDRME

Deerlendirme sonucunda yanl cevaplarnz var ise faaliyete tekrar dnerek eksiklerinizi tamamlaynz. Cevaplarnzn tamam doru ise bir sonraki faaliyete geiniz.

17

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3

AMA
Souk ekillendirme atlyesi, eitli bozulmu matkap ular ve bileme ta salandnda, tekniine uygun olarak matkap bileme ilemini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Hi kullanlmam veya yeni bilenmi matkap ucu ile bozulmu bir matkap ucunu karlatrnz, farkllklar inceleyiniz ve bileme ileminin nasl yaplaca hakknda snfta yorum getiriniz.

3. MATKAP BLEME
3.1. Zmpara Talar
Andrc taneciklerden (silisyum karbr, alminyum oksit) bir araya getirilmi zmpara talar, dnerek malzeme yzeyine srtlmek suretiyle tala kaldrarak ekillendirme ilemini gerekletirir. Bu andrc tanecikler krlendike dklr ve yerlerine daha keskin olan alt katmandaki taneler kar. Kaba olarak bitirilmi ilerin hassas yzeylerinin yaplmasnda, yzey ilemede ve kesici aletlerin ularnn bilenmesinde kullanlr. Zmpara talar seilirken kullanldklar malzemenin cinsine gre aadaki zelliklere dikkat edilir. Zmpara tann tane bykl Zmpara tann cinsi Tan sertlii Birletirme maddesi Kristal dokusu Bu konular bir standarda balanm ve bu standartlarda retilmektedir. Bu yzden kullanclar yapacaklar talamaya gre ta seimini yapmallar.

18

3.2. Zmpara Talarnda alrken Dikkat Edilecek Hususlar

Makine ilk alrken kenarda durunuz. Daima gzlk kullannz. Kesinlikle hareket halindeki taa dokunmaynz. nlnzn dmeleri kesinlikle kapal olmal, kollarnnzn dmesi kapal ya da kvrk olmal. Paray talama srasnda, fazla bastrmaynz. Tezgh tablas zerinde gereksiz alet olmamal, dikkat ediniz. Tezghn kullanma talimatna mutlaka uyunuz. Uzun salarla tezgh zerine eilmeyiniz. alrken dalgn olmaynz ve arkadanza kesinlikle aka yapmaynz.

3.3. Malzeme Cinsine Gre Matkap Kesme Alar

Matkap ularnn delme ilemlerini gerekletirmesi iin belirli u alarna sahip olmas gereklidir. Delinecek malzemenin cinsine gre matkap kalitesi ve tipi seilmeli, matkap ucu delinecek malzemeye uygun biimde bilenmelidir. Matkaplarn drt adet kesme alar vardr. Bunlar: 1-U as 2-Helis (tala) as 3-Boluk as 4-U kenar as( yardmc kesici kenar as)

3.3.1. U As
Matkap ularnn u as standard 118 olarak belirlenmitir. Ancak deiik metallerin delinmesi ileminde malzemeye uygun olarak u alar deiebilir. elik ve alamlarn delmek iin u as 118, krlgan gerelerin delinmesinde ise, 130lik u as kullanlr.

ekil .3.1: U as

19

3.3.2. Helis As
Matkap zerindeki helis kanallarn oluturan adr. Kesme sonucunda ortaya kan talalar helis kanallarndan darya ktklar iin helis as olarak da adlandrlr. Helis as fabrika retimi srasnda oluturulmaktadr, daha sonradan deitirilmesi olanakszdr. Bundan dolay delinecek malzemeye gre matkap alrken dikkat edilmelidir.

Gerecin Cinsi malat elikleri Yumuak gereler Sert gereler

Helis As 19 - 40 27 - 45 10 - 19

3.3.3. Boluk As

ekil 3.2: Helis as

Kesme esnasnda matkabn kesici azlarnn arka yzeyinin kesilme yzeyine srtnmesini nlemek iin verilen alara boluk as denir. Matkap ucunu bileme esnasnda u asnn bulunduu yerden arka yzeye doru 6 - 8 lik boluk as verilmektedir. Boluk asnn az ya da ok verilmesi matkap aznn krlmasna ve krelmesine neden olur. Bu yzden bileme esnasnda boluk asna dikkat edilmelidir.

ekil 3.3: Boluk as

ekil 3.4: U kenar as

3.3.4. U Kenar As
Yardmc kesici kenar olarak da adlandrlan bu ksm tam manasyla kesme yapmaz. Boluk as ile oluan kenarn matkap eksenine yapt adr. Matkabn retimi srasnda 55 olarak belirlenmitir. Matkabn krelmesi durumunda yaplan bileme ileminde, u kenar asnn tekrar 55 olacak ekilde ayarlanmas gerekir.

20

3.4. Matkap Bileme eitleri

Her kesici aletin zamanla kreldii gibi matkaplarda krelir. Her defasnda bozulan matkap ular atlmayaca iin matkap ularnn bilenmesi gerekir. Bozulan matkaplarn bileme ile eski durumlarna getirilmesi mmkndr. Bileme ilemi kesme alarnn yeniden oluturulmasyla gerekletirilmektedir. Bu alarn daha salkl bir ekilde yeniden oluturulmas iin bileme makineleri gelitirilmitir. Matkap bileme makineleriyle matkabn kesme alar yeniden oluturulur ve istenilen zellikler elde edilir, ancak ou zaman bu makinelerin bulunmad atlyelerde elde tutularak, zmpara ta tezgh ile de bileme yaplmaktadr.

Resim.3.1: Talama tezgahna balanm matkap bileme aleti

Elde Matkap Bileme

Elde bileme ilemleri, dikkat edilmesi ve zen gsterilmesi gereken bir konudur. Matkap bileme ilemine balamadan nce, zmpara ta tezghnn dayama parasnn sabit olup olmadn kontrol etmeli ve ar kullanm sonucu yanm ve zrh ksmlar (helis kanallarn d ksm) anm matkaplarn bu ksmlarnn kaybolana kadar dz bir ekilde talanmas gerekmektedir. lk nce, gerecin cinsine gre u asn hatrlayalm: ayet delme ilemi iin elik ve alamlar kullanlacaksa 118 , krlgan ve sert gereler delinecekse u as 130 olmaldr. Bileme esnasnda zmpara ta ile matkap arasndaki a, u asnn yarsn temsil etmektedir; Yani, krlgan ve sert gerelerin delinmesinde kullanlacak matkap bileniyorsa 130 in yars olan 65 alnr (Resim.3.2). Bu alarn gzle tespiti zor olduu iin kontrol mastarlar kullanlmaldr. Bunun yannda dikkat edilmesi gereken bir dier husus, kesme kenarlarnn eit olmasdr. Eer kesme kenarlar eit olmaz ise matkap mr ksa olacaktr. U asnn oluturulmas srasnda u kenar as da olumaktadr. Bu ada yine kontrol mastaryla kontrol edilmelidir.

21

Resim 3.2: El ile bilemede matkap ucu as (65)

Resim 3.3: Matkap ucunun kontrol mastar ile u kenar asnn kontrol

Resim 3.4: El ile bilemede matkap ucuna yaptrlacak hareket

Matkap bileme esnasnda elimizin baparma matkabn, dier parmaklarmz ise tezghn alet dayama paras zerine gelecek ekilde olmaldr. Matkab parmaklarmz arasnda kavrayarak devaml surette taa temasn salayacak ekilde tutmalyz. Elimizi aa doru hareket ettirirken matkap hafif bir yay eklinde dndrlmelidir. Bu ilemler srasnda ucun fazla bastrlmamas gerekir. Aksi halde matkap ucunu yakabiliriz. Bileme esnasnda matkap snacandan sk sk soutulmaldr.

22

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Size verilen bozulmu matkap ucunu anlatlan kurallara uygun olarak ve aadaki ilem basamaklarn takip ederek bileyiniz. Aadaki resimlerde yanl alan ve doru alan personel grlmektedir. 1. personel gayricidd ve gzlksz alrken, 2. personel i disiplinine uygun bir ekilde almaktadr.

1
lem Basamaklar

2
Uyarlar

Talama tezghnn dayama parasnn sabit Dayama paras sabit deilse bir olup olmadn kontrol ediniz. anahtar yardmyla cvatasomunlar sktr! Makineyi altrnz. Mesleinle ilgili kurallara uy! Elinizdeki matkap ucunun yanm olduunu ya da zrh ksmnn bozulduunu (Elin de, gzn de ite olsun) dnyorsanz nce bu ksmlar kaybolana kadar taa tutunuz. Gzlk kullan! Sk sk soutma svs kullannz. Matkap u ksmn dzeltmek U asn ayarlaynz ve kontrol mastaryla iin zmpara tan, matkap kontrol ediniz. bileme iin de daha ince yapl bileme tan kullan! Ayn ekilde u kenar asn kontrol ediniz. Boluk asn kontrol ediniz.

Gerekli kontrolleri yaparak arkadanzn biledii matkap ucu ile kyaslaynz.

23

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

A. OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI) Aadaki sorularda bo braklan yerlere uygun kelimeyi yaznz? 1- Delme ilemi iin elik ve alamlar kullanlacaksa matkabn u as .... , krlgan ve sert gereler delinecekse matkabn u as .......... olmaldr 2- Matkabn krelmesi durumunda yaplan bileme ileminde, u kenar asnn tekrar ...................... olacak ekilde ayarlanmas gerekir. 3- Kesme esnasnda matkabn kesici azlarnn arka yzeyinin kesilme yzeyine srtnmesini nlemek iin verilen alara ............................ ....................... denir. 4- Matkap zerindeki helis kanallarn oluturan aya ........................ ............. denir. 5- Genel olarak zmpara talar ............................. ................. ve .......................... ..................... gibi maddelerden retilirler. 6- Bileme ilemi yaparken salmz iin daima .................................... kullanmalyz.

DEERLENDRME Deerlendirme sonucunda yanl cevaplarnz var ise faaliyete tekrar dnerek eksiklerinizi tamamlaynz. Cevaplarnzn tamam doru ise modl deerlendirme faaliyetine geiniz.

24

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

UYGULAMALI TEST Bu blmde aada verilen uygulama ileri yapnz ve deerlendirme ltlerine gre kendinizi deerlendiriniz. Ucu bozulmu; 6, 8, 10 mmlik matkap ularn uygun ekilde bileyiniz. parasn aadaki resimde grld gibi: Markalaynz ve delik merkezlerini noktalaynz. Uygun matkap seimini yapnz. Delme ilemini yapnz. 10 mm apl deliklere silindirik, 8mm apl deliklere konik hava anz.

Deerlendirme ltleri Ucu bozulmu matkaplar yanm ve zrh ksm bozulmu ksmna kadar taladnz m? U alarn kontrol ettiniz mi? Boluk alarn kontrol ettiniz mi? U kenar asn kontrol ettiniz mi? Bileme esnasnda gzlk kullandnz m? Sk sk soutma ilemi yaptnz m?

Evet

Hayr

25

Bileme ilemi istenen srede yaptnz m? Uygun ekilde markalama ve noktalama ilemi yaptnz m? Uygun matkap ularn setiniz mi? Tezgah mengenesine i parasn gvenli bir ekilde balandnz m? parasnn altna tahta takoz koydunuz mu? Tezgah iin malzemeye gre uygun devir ayarladnz m? Soutma svs kullandnz m? Delme ilemini gvenli bir ekilde gerekletirdiniz mi? Uygun silindirik ve konik hava matkab seiltiniz mi? Hava ama ilemini gvenli bir ekilde gerekletirdiniz mi? Delme ve hava ama ilemini istenen srede yaptnz m? paras zerindeki apaklar ee ile temizlediniz mi? Genel olarak iin yapmnda gvenlik kurallarn uyguladnz m?

DEERLENDRME Vermi olduunuz cevaplarn tamamnn Evet olmas gerekmektedir. Cevaplarnz iinde Hayr varsa faaliyetlere dnerek eksikliklerinizi gideriniz. Modl faaliyetleri ve aratrma almalar sonunda kazandnz bilgi ve becerilerin llmesi iin retmeniniz size lme aralar uygulayacaktr. lme sonunda, sizin modl ile ilgili durumunuz retmeniniz tarafndan deerlendirilecektir. Modl deerlendirme iin retmeninize bavurunuz.

DKKAT !
Modl ile birlikte, farkl kaynak yaynlarda ve internet ortamnda ilgili sitelerde Metal Teknolojileri alannda merak ettiiniz konular ile ilgili daha ayrntl bilgiler bulabilirsiniz.

26

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 radyal matkap delme soutma svs klr, byr. mandren mors kovan talal

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 silindirik, konik hava ama konik hava matkab silindirik hava matkab iki kat

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 118, 130 55 boluk as helis as silisyum karbr, alminyum oksit gzlk

27

KAYNAKA KAYNAKA
KARABULUT, Hasan, Yaymlanmam Ders Notlar, Zonguldak 2004. KK, Mehmet. Makine Bilgisi , M.E.B. Basmevi, stanbul 1990. SERFEL, Y.Saip. Souk ve Scak ekillendirme, Birikim Matbaaclk, Ankara 1997. SERFEL, Y.Saip. Metal l. Mesl. Teknolojisi.1, Form ofset, Ankara 2001. SERFEL, Y.Saip. Metal l. Mesl. Teknolojisi.1, MEB Yaynlar, stanbul 2004. Prof. Dr. KAPTAN, Saim. Bilimsel Aratrma ve statistik Teknikleri, Ankara 1995. ZL, rfan. Meslek Bilgisi(1.yl Temel Metal), Bro zen Matbaaclk, Ankara 1991 ZCAN, efik-BULUT, Halit. Atlye ve Teknoloji Kitab 1, Gl Yaynevi, Ankara 1991. AHN, Naci. Tesviyecilik Meslek Bilgisi I, Kozan Ofset, Ankara 1994.

28