(i

',, ,

t,

i%

PRAISTORIJA

JuGosLAVr,\g5IHztrMALJA

AKADEMIJA NAUKA I UMJETNOSTI

BOSNE,I HE,RCEGOVINE,
Centar ry balkanoloikaispitiuanja
Redakcija DURO BASLER, ALOJZ BENAC, STANE GABROVEC, MILUTIN cAnaSRNTN. NIKoLA TASIC. KSENIIA VINSKI-GASPARINI Glavni urednik ALOTZ BENAC RedaktorII knlige MILUTIN GARASANIN Ilustraciie i zaititni ovitak SEAD CERKEZ

PRAISTORIJA JT]GOSLAVE,NSKIH ZF.}''{ALJA

II
NEOLITSKO DOBA

SARAJEVO r gTg

SADRZAJ
Predgovor i Uvod Dragoslaa Sreloaii, Protoneolit - Kultura Lepenskog vira Milatin Garaianin, Centralnobalkanska zona BogdanBrukrcr, Korcis - grupa Sjeverna zona Stolan Dinitrleaii, ,4lojq Benac, Prelazna zona .iime Batouii, Jadranska zona . Zaklluina razmatrania . Popis nalazlita na kartama Bibliografiia Registar o
II

tt 79 2rt
229

)") 41t 6ts 66rl 6lt 6gg

Alojz Benac, Sarajevo

PREDGOVOR

;!;:,;:li:'ixti',,;;:*r/;ia;":*',ii-x#:f::,i#
',.t,^,1',y,43, i;:'to,a/1' ;i;1:,;;,f':*/t',*;'[*ii: b"* 1i";;!;'r::f:#,",',',!":;;r

*ort ,, oauro!r'i'f:':;:!'*

\uis.'

'P*;'nrve lagos/a'enskih qenalja< naq

iiaiirxn*i{/fi*'};:#;,;ri':r"ii:f':;,-.rlx
f,,:h : r, ;:'1,:r; :,y !r -y; ;;;:,f :r;;ft '- ;;,::;:::: i* ;' *;;;:, w i, i :?
Iakn su u ouol, kao i u rlraoibnii.-*:^ r-.

o::,,1:1:f,t)'1,,fi*liiii'j:;i:;fli':f,;f:;:'torte;,

udrii das,a uuodni opxian i qak!aini

vilgg';sirn#r:litrfxffifi,i mn 'iii{il;#t;',i;ir:tl7#;ir:i;Lwi:;:f:,:,:;r:r,rri
j:

W,,#{{:l#'.#:d'tsi4;W i,tirttil,ffi rffirrxrn*rqAYf

,,y,,,'oaii),o'; ,",;;r;:::::#,t;::;,["u:!.::;:;:*U;,f::f ;lifni/*;,;:_f*::':f;:;
Uq ouenapomene potrebnoje iqnijeti 1oi neko/iko stuari:

a) Autori sa sujesni da oudjepreqentirana tinte<a 0 neolitskom doba u lagoslaaenskim qenljana ina joi ttuijek relatiuna urijednost. Noua i$raiiuanja na terenu, reTultati nouih analiqa i baduia saqnanjao draitueno-ekonomskimkretanjima kod qajednicapruobitnog druitua ujerouatno n doprinijeti korekcijama oudje iqneserc tlike. Dostignuti ttepen istraiiuanja je, ipak, taka) da /e oua sinteqa inati tralnija urlednost. b) Aulori su, itto tako, sulevi da interprelacla nekih pojaua nije douoljno fardirana jo! auijek inaju preliminaran karakter. No, uelikn je dobit materijalnim pokaTateljina i qato one a tome ito le te interpretacije iTaTuati i diskaslu i dalja i:tra{iaanja. c) u knji{ nisa obahuafene nefu periferrc kultarne pojaue,jer one nisa od ueiegqnaiala qa neolitsko doba na tla lagoslauenskib rynalja. d) U po;etka je bilo qaniiljern da wleTifki iTraTautora pltpano ryiednafii da seu tom pogleda obrada suih Tona obledini. Tokom rada odtstak se od oaeqamisli, poito je oaako saitoana aela artentihost nisli poledinih aatora. ./edino u wodni i rykljuini tekstoui je{iki tjednaieni, no ot,djev radi o qajedtiikin, kontinuiranim tekstouima pa bijeTiike raqlike bile iqujesna tmetnja pri iitanja. e) U iqboru ilustratiunog materijala saaki aator je bio samostalan.Danas je uei sakapljen ogromanmaterijal i7 neolitskogdoba i neki ued iqbor a ouakuojpublikacgi nije nogao doti a obqir. Aatori sapreqentirali sano aii tiplloiki iqbor, a suaki onaj koji {e/i da n detaljnije apoqna sa nekom kalturttom grt/pzm i/i polauon noie da nadepodatkt u citiranoj literaturi.

AIolz Benac, Sarajevo Milutin Gara5anin, Beograd Dragoslav Srejovii, Beograd

UVOD

Neolit, odnosno neolitsko doba shvaieni su u ovoj knjizi u klasiinom smislu iitavog pojma. Podetak toga doba vez n je uz pojavu novih manifestacifa, prvenstveno uz podetak zemljoradnidke i stodarske proizvodnje, te uz izradu keramiike robe i poliranih kamenih oruda. Sasvim je prirodno da svi ovi elementi nisu doSli podjednako do izrai,ajau pojedinim neolitskim kulturama i podrudjima, ali su, bar, pojedinadno odigrali osflovnu ulogu pri prelazu na neolitski sistem Livota. Tokom razvoja neolitskih kulturnih grupa na tlu Jugoslavije, kao i u drugim mediteranskim i evropskim zemljama, do5lo je do napretka u osnovnim privrednim granama, kao i u ostalim vidovima materiialne i duhovne kulture neolitskog svijeta. U ovoj knjizi ie uiinjen napor da se taj napredak ilustruje podacima iz pojedinih naselja, grupa ili titavih podrudja, naravno, koliko su to dozvoljavali raspoloZivi podaci. I dalje, neolitske grupe na tlu Jugoslaviie nisu Ziviele u nekom odvojenom prostoru, niti potpuno samostalno. One su bile povezane mnogobrojnim nitima sa neolitskim kulturama Mediterana, Panonije i srednje Evrope i o tim vezama se i ovdje moralo voditi raduna. Ovo tim vi5e ito su se te grupe tazviizle na jednom prostoru kofi predstavlia prirodan most izmedu Mediterana i Panonije, odnosno izmedu Jugoistoka i srednje Evrope. Takav poloiaj morao se neminovno odraziti i na genezu, razvoi i nestajanje neolitskih civllizaciia na iugoslavenskom prostoru. Kada se govori o shvatanju neolitskog doba na navedenom prostofu, nuZno je spomenuti jo5 dva vrJo vaLna momenta. Vei dugo vremena se vodi diskusija da li je na terenu iugoslavenskih zemalja postojao jedan period tzv. beskeramiikog ili pretkeramidkog
II

neolita. Odmah treba reii da do sada nisu pronadena stani5ta ili stratumi sa elementimaovakvog perioda. Zbog toga sve vi5e preovlzdava miSljenje da se u ovim oblastima neolitsko doba naslaniana pravo mezolitsko doba i da medu njima ovdje ne postoji jedan prelazni, akeramiiki petiod. Samoi genezi prvih i kasnijih neolitskih kultura posveieno je mnogo paLnje i o tome ie biti dosta govora u poglavljima ove knjige. To ie prvi momenat. Drugi se odnosi na zavrietak neolitskog doba. Da li neolitska civilizacija prestaf prvom pojavom izradcvina od bakra? Da li mlada vindanska e kultura, posljednja fazz bttmtrske kulture ili kasna sopotsko-lengyelska kultura. pripadafu neolitskom ili eneolitskom dobu? Ovo je posebno vai,no za kasnu vindansku kulturu. Pisci ove knjige su se saglasili da u njoi obuhvate sve faze pomenutih i drugih kultura. Poilo se od stanovi5tada prva eksploataciiabakra i koriStenje nekim nakitnim ili upotrebnim predmetima ne zna(i odmah i smienu doba i civilizaciie.To se vidi na primjeru vindanske,a i butmirske kulture. U kasnim fazamaovih kultura nastavlien je isti nadin privredivanja, ostala su ista duhovna shvataniai ostale navike kao i u ranijim fazama (vidi poglavlje o periodizaciji).Prema tome, radi se o kulturnom kontinuitetu i tek ie upadi novih grupa promijeniti ovu situaciju i unijeti elementenovog vremena i novog civilizacijskog perioda. To su rzzlozi zbog kofih su u ovoj kniizi obuhvaiene i kasne faze poiedinih, posebno onlh najizrazitlilh kultura. Naravno, moguia su i drugatija rje5enja,no ovdje je primijenjen naprijed navedeni princip.

ISTORIJSKI POGLEDNA DOSADASNIA ISTRAZIVANJA

U okviru istorijskog pogleda treba prvo reii da je istraZivanje neolitskog doba na tlu jugoslavenskih zemalja poielo relativno kasno u odnosu na proudavanjemladih praistoriiskih petioda. To je svakako uslovljeno opiim stanjem arheolo5kenauke u Evropi tokom XIX i podetkom XX vijeka. U to vrijeme se mnogo veca paLnja posveiivala i,eljeznom i bronzanom dobu, a posebno nekropolama rz ovrh perioda ier su grobovi testo pruZali obilan i dekorativan metalni materijal. Bio je to vrlo pogodan metod da se brzo popune muzefske i privatne zbirke nalazima iz praistorijskog doba. Osim tog , zn tno manje napora je iziskivalo iskopavanie jedne nekropole ili pojedinainog groba nego istraZivanje komplikovanih ostatakanekog neolitskog naselja.Ovakvo stanje se naroiito jasno odrazllo na podrudju Sloveniie i Hrvatske, gdi. su istraiivanja praistorijskih perioda podela ranije nego u drugim jugoslavenskim zemliama (npr., Prozor i Kompolje u Lici, N{agdalensk^gor^ i Vaie u Sloveniji i dr.). Ovdfe treba napomenuti da ie ruzliiit istorijski i politidki poloLai pojedinih iugoslavenskth zemalia uslovio i neiednakosti u razvoju arheoloSke nauke, odnosno praistorijske arheologije u tim zemliama. Jedan dio ovih zemalja fe dugo vremena bio vezan za Austro-Ugarsku pa je onda
T2

ovdje ostvaren i vidljiv uticai srednjoevropskearheolo5kenauke, kako po shvatanjimapro5losti tako i po metodamaisuaLivznia.Drugi dio, pritisnut turskom okupacijom ili borbama za oslobodenje,nif e bio u stanju da uhvati korak sa istraZivadkim poletom u Evropi. Te razlike su se osjeiale vrlo dugo, pa i danas joi nisu sasvim prevazidene. Gledano u istoriiskoj retrospektivi, istraiivanje neolitskog doba na tlu )ugoslavenskihzemaljase moie podijeliti u ut faze: I. do prvog svjetskog rata, II. izmedu dva svjetska rat^ i III. nakon drugog svjetskog rata. I. Prvo i jedino veliko iskopavanje nekog neolitskog naselja u pro5lom viieku izvedenoje u Butmiru kod Sarajeva(r891-r896, dakle, na samom kraju XIX vijeka). Bilo je to sretno i sludajno otkriie u blizini evu, a V. Radimsky, F. Fiala i M. Hoernes samog Zemaljskog muzejau Saraf su tokom iskopavanja zahvatlli veliku povr5inu, tako da je to i danas jedno od najveiih iskopavanja neolitskog naselja u Jugoslaviji. Podetkom XX vifeka (r9o8-r9r 3) zapoteo fe M. Vasii istraZivanjeneolitske stanice u Vindi. Ta iskopavanja ce biti nastavljena i izmedu dva svjetska rata, pa (e Vinda postati jedno od najznaiajnijih neolitskih lokaliteta u Evropi zbog svoje izuzetne stratigrafiie. Treba istaii da su obadva lokaliteta pruLlla izvamedan materijal. Butmir je postao u Evropi pojam spiraloidne i trakaste keramike, a Vinia crnogladane i kanelirane keramiike robe. Oba nalazlita su pruZila i bogate nalaze plastike. Ipak, tu postoje i znatne tazlike. Butmir ie isuaLivan prilitno zastarielommetodom, tako da nedostaju stratigrafski podaci i ko5tani nalazi, a bola sa keramike je temeljito isprana. Vinia je istraL,ivzn znatno napredniiom metodom i kao rezultat takvog istnLivania odmah od podetka je nadinjena stratigrafskaslika, koja je kasnije postala jedan od temelja relativne hronologiie neolitskog doba u iugoistodnoi Evropi. IL U periodu r9r8-ry4r. godine udinjen je izvjestan napredak na upoznavanju neolitskog doba u jugoslavenskim zemliama, ali je, ipak, postignuto zn tno manje nego Sto bi se moglo odekivati. Znatno ie tome doprinijelo i pomanjkanje Skolovanog strudnog kadra. Naiznadajniieje u ovom vremenu bilo dugogodiSnie, sistematsko iskopavanjeu samoi Vindi, pod strutnim rukovodstvom M. Vasiia (t914, t9z8-1911). Rezultati tih istraZivanjaobfavljeni su u ietiri posebne sveske, a sa materiialom je formirana i dobro pozn t^ Univerzitetska zbirka u Beogradu. Nema nikakve sumnje da je ovo bio najznaiainlit' rcniltat istraLlania neolitskog doba izmedu dva svjetska rata u Jugoslavifi. Ovome ie nuZno dodati joS dva znaiaina otkriia. Prvo, u Starievu kod Pandevaameridki i jugoslavenski strudnjaci su r9J t. i t932. godine izvrSili isuaLivznie tamo5njeg neolitskog naselia (W. Fewkes, R. Ehrich, H. Goldman, M. Grbii) i time z^pr^vo otvorili nove horizonte u ispitivaniu starijeg neolitskog doba na Balkanu i u kulture, koia i danas okolnim podrudjima. Stvoren je pojam stardevadke
TJ

stoji kao jedna od temelinih kultura podetnog i starijeg neolita u Evropi. Startevatka keramika postala je, isto tako, pofam barbotinske i specifidne bolene keramike na Balkanu. Drugo, r916. godine zapodeo je G. Novak svoja dugogodi5nja, sistematska istraLivania neolitske stanice u Grapdevoj Spilyi na ostrvu Hvaru. Tim istraZivanjem otvorena je nova epoha u istraZivanju neolitskog doba na drugoj strani Jugoslavije, na Jzdranu i u njegovom zaledu. Jadranska obala sa ostrvima je do tada predstavljalanepokriveno podrudje i to je svakako neobidno mnogo smetalo proudavanju neolitskih zona na tlu Jugoslavije. Na osnovu rezultataistrai,ivanja na Hvaru stvoren je polam hvarske kulture, koja je i danas klasiian predstavnik mladeg neolita na Jadranu. Bilo je, naravno, jo5 nekih manjih iskopavanja neolitskih stanica u ovom periodu (npr., Plodnik, Boto5, Sarva5,Kakanj, Donja Mahala i dr.), no ona nisu imala ni izdaleka tai znatai kakav su imala navedena tri kapitalna istrzLivanja. Nije bez interesa napomenuti da ba5 ova tri iskofavanja potvrduju uvjerenje da je izmedu dva svjetska rata preovladavao u jugoslavenskoj praistorijskoi arheologiji stratigrafski metod iskopavanja.Time su znatno unaprijedene moguinosti proudavania hronoloikih i kulturnih odnosa u neolitskom sviietu ovog podrudja, kao i proudavanje drugih aspekata Livota neolitskih ljudi. Pa ipak, mora se reii da je joS uvijek preovladavao individualni nad ekipnim radom. Zbog toga i nedostaju u dovoljnoj mieri sistematskiproudeni paleozoolo5ki, paleobotanidki,pedoloiki, petrografski i sliini podaci, koji su nuini za kompleksno sagledavanje iivota u pojedinim neolitskim naseljima, grupama ili Sirokim podruijima. Naravno, to je posljedica i mztetijalnih i kadrovskih moguinosti. III. Poslife drugog svietskog r^ta, rr novoi Jugoslavifi, arheoloika nauka - posebno terenska istruLivanja - dobila su izvanredan zamah. Organizovana su sistematskarekognosciraniaterena, a pri5lo se i planskom proudavanju odredenih problema iz praistorije ovih podrudia. U tome su znatainu ulogu igrale i mnoge nove instituciie koje su osnovane u posliieratnom pefiodu. Posebno se moie istaii da je u tom novom poletu ispitivanfe neolitskih stanica i neolitskog doba u cjelini dobilo izuzetno mjesto. Tako se desilo da je najvi5e terenskih iskopavanja bilo usmjereno na neolitske stanice, dime je, naravno, dobiven bogat i dragocjen materijal za dalie kompletiranle slike neolitskog svijeta. Ovdie se mogu spomenuti samo neka od znaiajnijih istraZivania: Grapdeva i Markova Spilja na Hvaru (Q. Novat<), Danilo kod Sibenika (J. KoroSec), Smiltii i Nin kod Zadra (S. Batovii); - Vinkovci, Sopot i dr. u Hrvatskoj (S. Dimitrijevii); r4 Zelena peiina, Lisiiiii, Obre u Bosni i Hercegovini (A. Benac);

- Crvena stiiena (A. Benac); Odmut-PluZine (D. Sreiovii, C. Markovii) u Crnoi Gori; - Zarkovo kod Beograda (M. i D. Garaianin), Lepenski vir (D. Srejovii) i Vlasac (D. Srejovi1, Z. Letica) na Derdapu, Fafos kod Kosovske Mitrovice (B. Jovanovii,_J. Gli5ii) i dr. u Srbiji i na Kosovu; - Anzabegovo kod Stipa (J. i P. KoroSec, M. i D. Gara5anin i dr.), Porodin (M. Grbii i dr.), Veluika tumba (D. Simoska, V. Sanev), Zelenikovo (R. Galovii, M. Gara5anin) u Makedoniji. Ovdie ie naveden samo mali broj istraiivznia na neolitskim lokalitetima, ali ima jo5 dosta novih nalaztlta koja bi zasluLivalada budu istaknuta. Medutim, detaljni podaci o ist:o;Livanlimaposlife oslobodenia zemlie izneseni su u obradi poiedinih zona i kulturnih grupa, a na ovom mjestu se i5lo samo za nagla5avanjemobimnosti istraZivanjz u tre(oj fazi. Kao Sto se i moglo otekivati, u ovoj treioj fzziie znaiajno unaprijeden metod terenskog rada, do5la je do izraiaia tendencija da se u tom pogledu dostigne opii evropski nivo. Na svim velikim istraZivanjima su sudjelovale kombinirane ekipe strudniaka (naprijed su navedeni samo glavni rukovodioci istraiivanja), 5to fe doprinijelo sakupljanju raznovrsnih i dragocjenih podataka iz raznrh nautnih oblasti. Na taj nadin stvorena je podloga za pisanje parciialnih i opiih sintetskih pregleda o neolitskom dobu jugoslavenskih zemalia. Rezultati isuaLivanja u treioj fazi omoguiili su rjeiavanje mnogih kapitalnih pttania iz neolitske problematike na tlu Jugoslavije, kao Sto su: a) rzzrleiavanie odnosa izmedu mezolitskog i neolitskog doba, te problema beskeramidkogneolita na tlu Jugoslavije; b) uspostavljanjetroperiodnog sistemaneolitskog doba na Jadrant, sagledavaniegeneze tamoinjih kulturnih grupa i niihovih vez^ s mediteranskim svijetom; c) stvaranje troperiodnog sistema neolitskog doba u Bosni i Hercegovini, utvrdivanje genetskog procesa pojedinih kulturnih grupa i uspostavljanje iedne prelazne neolitske zone; d) utvrdivanfe sopotsko-lengyelske grupe r nzrieiavanje odnosa slavonsko-sremskogneolita prema vindanskom podrudju i panonskoj oblasti; e) otkrivanfe iedne potpuno nove praistorijske manifestacijekakva je kultura Lepenskog vira i uspostavlianjenjenih odnosa prema stardevatkoj kulturi; f) izdvzjanje kosovske varijante vindanske kulture; g) izdvaianie neolitske kulture Vr5nik-Anzabegovo i sagledavanje velikog zna(.ajapelagonijskih tumbi za izuiavanle odnosa prema Tesaliji i jugu Balkana u neolitskom dobu. Na osnovu novih podataka danas se mogu izvladiti i odredeni zakljudci (bilo preliminarni bilo definitivnijeg kanktera) o ekonomici, ri

dru5tvenim odnosima, duhovnom iivotu i nekim drugim vaLnim aspektima Livota neolitskih ljudi na ovom prostoru. Sve to je omoguiilo i pisanje druge sveske >Praistorije fugoslavenskih zemalja< u ovakvom obliku. Sasvim ie prirodno da ovi podaci pruiaju, ipak, mogu(nost za stvaranie samo jedne relativne slike o iivotu neolitskih grupa na teritoriii fugoslavenskih zemalja. Ona 1e odraz dosadadnjih rezultzta isuai,ivanja; ta istraLivania se nastavliaju i ona ie u buduinosti pruiiti podatke za nove zakljuike, za ispravke i dopune dosada5njih saznanjai za gradenje iedne nove stepenice u izuiavanju materijalne i duhovne kulture neolitskih grupa u ovim oblastima.

PRIRODNA

SREDINA

Nastanak i razvoi neolitskih kultura na tlu Jugoslavije dobrim diielom zavtsi od ntzz faktora prirodne sredine - geografskog poloZaja, geomorfolo5kih odlika, zemljllta, klime, vegetaciie i faune. Ovi faktori su umnogome uticali da neolitske kulture u ovom diielu Evrope dobiju markantne, individualizovane crte, ^ dijelom su odredili i njihovu teritorijalnu rasprostranjenost, kao i v,zalarnneveze. Raznovrsnost zemlji5ta, specifiinosti klime i osobenosti vegetacije i faune snaZno su djelovali na nadin privredivanja neolitSkih zajednica u poiedinim regliama, na izbor mjesta za podizanje naselia, na izgled stani5ta, kao i na mnoge druge manifestaciie materiialne i duhovne kulture. KLIMA, ZELIT.IISTE ] VEGETACIJA Mora se odmah reii da istoriia klime, pedogenezai paleoetnobotanika jugoslovenskih zemalla nisu ioi dovoljno pozn ti, ier su samo na nekoliko podrudia i punktova izvriena detaljnija geoloSko-pedolo5kai ekoloiko-botaniika ispitivanja. U ranom holocenu, u razdobliu izmedu 83oo.i tooo. g. prije nove ere, op5ta klima se u nekoliko mahova osjetnife mijenjala i preobraZavala zemljiSte, vegetaciju i strukturu faune. Ove promiene su znatno uticale na kulturu lovadko-skupljadkih zajednica i omoguiile uspostavlianfenove, proizvodadke ekonomike. U odnosu na cjelinu Evrope, jugoslovenske zemlje imaju prelazni poloLzj kako u klimatskom, tako i u biogeografskom smislu. Iz tih se nzloga istorifa klime i vegetacife ove prostrane oblasti ne podudara sa istorijom klime i vegetacijesrednje ili juZne Evrope. Razumljivo je da su kolebanja op5te klime (preborealna, borealna i atlantska klima) bila osjetna i u iugoslovenskim zemljama, ali se pcistavlia pitanje intenziteta ovih kolebania i niihovog uticaia na vegetaciju, posebno u zaklonjenim podrudjima, u velikim klisurama i brojnim izolovanim iupama. r6

Prostrana nizijska podruija od Hrvatskog zagorja do zapadnih ogranaka Karpata imafu gotovo jednaku pedogenezu Sto podrazumijeva i pribliZno istu podlogu i relfef, kao i klimu i vegetaciju.Ovdje je najveiim dijelom podloga les, polifaznog karaktera, ^ samo manje povr5ine pokrivene su mladim sedimentima - finim eolskim pijeskom ili aluvijalnim nanosima. Polenovi dijagrami iz iviinih podruiia Panonske nizife pokazuju da se vei od podetka holocena (preboreal) strukfura vegetacije u Panoniii ne podudara sa vegetacifom srednje Evrope. Svi poznati polenovi dijagrami preborealne starosti pokazuju da je u sastavhladnih Suma Betula/Pinus ulazilo i topliie listopadno drveie (Ulmus, Tilia, Corylus, Quercus). Kolidina polena zeliastih biljki ie ve( znatna, tako da se moZe pretpostaviti da su ovi tereni bili pokriveni Sumsko-stepskomvegetaciiom. Podetak boreala oznatava prelomni momenar u pedogenezi i istorif i vegetacije ove oblasti. Svi polenovi dijagrami borealne starosti pokazuju da u ovo vrijeme flominiraiu mjeSovitehrastove Sume,koie su se u mozaidkom rasporedu smjenjivale sa prostranim stepskim livadama. U ovom razdoblju otpoiinje velika migracija termofilnih zajednicaiz iui,nih oblasti Balkanskog poluostrva prema srednioj Evropi, nivo nadzemnih voda naglo opada, riieke ustaliuiu svoje tokoye, ^ n^ velikim prostranstvima formira se plodno zemlji5te - ternozem. Ova vrsta zemlji5ta imala je u borealu veiu rasprostranfenostnego danas, a pojas Sumo-stepe,gdie ie formirano Sumsko-stepskozemlji5te, bio je relativno uzak. Treba napomenuti da izviestan broj polenovih difagrama ne sadrZiborealni horizont. Ovai vegetacijskihijatus pokazuje da su u borealu pojedini dijelovi Panonske niziie bili bez vegetacije,odnosno da su bili pokriveni rjeinim pijeskom, modv^ramz- slatinama.U razdoblju atlantskeklime srruktura vegei tacije se bitniie ne miienja. Kontinentalna klima postaiene5to blaZa,a polas mjeSovitih hrastovih Suma- zn^tno Siri. Naglo podizanje nivoa podzemnih i nadzemnih voda prouzrokuje, medutim, nove ercziie i stvaranie iezera,bara i motvara i u ranije suvim regionima. Na poSumljenimpodrutfima nastajepostupna degradaclia ternozema, u pjeskovitim zonama stvara se ritsko zemljiSte,a na lesnim platoima formira se livadska crnica. Dok se istoriia klime i vegetacije ranog postglacijala nizinskih podruija srednjeg Podunavlja moi.e, i pored navedenih specifidnosti,joi relativno dobro vez^ti za odgovarajuie vegetacijskezone srednfeEvrope, brdski ambiienti, kao 5to je, na primjer, Derdap, imaju posebnu istoriju klime i vegetacije.To su, u stvari, dZinovski termostati, veliki zbjegovi za cio iivi svijet. Znatne razllke u nadmorskim visinama (od 4o do rzoo m), geolo5koj podlozi (krednjaci, pie5dari, 5kriljci, eruptivne stijene), rasporedu i kolitini padavina, kao i oblicima reliefautidu da seu ovim podrutiima formira veii broj mikroekolo5kih zona sa specifiinom klimom koja fe u veiini sluiajeva znatno vlai.nria, umfereniia tblaLa od op5te klime Podunav|1a.Ova modifikovana klima narodito 1e izraLena u zaklonjenirn uvar7

Lama,na terasamaili na mjestima gdje visoke kreinjaike stijeneformiraju velike z tvorene basene. Ovdie se koncentri5u i dugo zadrLavaiu zn tne koliiine vlage, a ogromne mase kreinjaka traino odrLavaiu toplotu. Ekolo5ko-fitocenoloikim istraiivanjima utvrdeno je da su zaklonjeni dijelovi Derdapa izuzetno povoljni za odrtavanie raznovrsne i bogate faune i flore, odnosno da kolebania op5te klime ranog holocena nisu ovdie znatnije uticala na sttukturu biljnih i Zivotinjskih zajednica. Otuda su se u oblasti Derdapa do danasoduvale iume sloienog sastava, koie su ukliuu dene i vrste karakteristidne za obalu nekada5nieg mediteranskog mor^ Paratetisa. U nizinskim, izloi,enifim oblastima Podunavlja ove reliktne vrste inade su potpuno i5dezle pod uticaiem kolebania op5te klime. Polenovi dijagrami iz podrudja Derdapa pokazuiu da je hladna klima preborealauslovila ovdje dominacifu bora i breze samo na izloLenim miestima sa veiim nadmorskim visinama. U zaklonjenim diielovima klisure, bliie Dunavu, rasle su, medutim, i broine termofilne i reliktne vrste kao koprivii, cuga, iela, bukva, lipa, mnoge zeljastebiljke i mahovine. Za rckonstrukcifu vegetacije borealnog perioda u Derdapu nema dovolino pouzdanih podataka. Izvjesno je, medutim, da se pod uticaiem otoplfenja opite klime vegetacijaovdje i dalie bogatila, da na zaklonienim terasamakontinentalni, suvi uslovi borealne klime nisu nepovoljno uticali na strukturu vegetacije.U brojnim ekoloikim ni5ama duZ obala Dunava bilo je u sva godi5nia doba dovolfno vlage i toplote, tj. povoljnih uslova za odrtavanie i dalje bogaienje sloienih Sumskih zaiednica. Prelaz izboreala u atlantik gotovo je neosietan. Polenovi dijagrami jasno pokazuju da se podetkom ovog razdoblja struktura vegetacije ne miienfa i da su i dalje prisutne vrste karakteristiine zapodrutla Siteg Mediter^n . Iz tih nzloga polenovi diiagrami rz Derdapa bliii su polenovim dijagramima iz znatno juZniiih oblasti Balkanskog poluosrrva, na primf er, iz Dalmacije, nego odgovaraiuiim polenovim dijagramima iz srednie Evrope ili ravnitarskih oblasti Podunavlja. S druge strane, i redoslijed faune moluska u Derdapu, uporeden sa njihovim srednjoevropskimholocenskim redosliiedom, pokazuje da se pojedine termofilne vrste (npr., Capaea uindobonensis Fer., Zebrina detrita Miiller), koie se inade u srednioi Evropi relativno pozno iavliaiu, sreiu u Derdapu vei podetkom holocena. Ovaj >konzerv^tiz^m< koii karakteri5e floru i faunu Derdapa siguran ie dokaz da je u ranom holocenu ovo podrudfe bilo izuzetno bogat tezervat iivog svijeta. Iz tth razloga ie razumljivo da su r z^ ljudske zajednice ranog postglacijala zaklonjena brdska podrudja morala biti daleko privladnija od Panonske ntzl1e, gdie su kolebaniaop5te klime testo prouzrokovala uslove nepovoljne za Livot. Danas se ne raspolai.e podacima z^ detalfniju rekonstrukciju klime, pedogenezei vegetacije juiniiih oblasti jugoslovenskih zemalfa. Najveii broi polenovih dijagrama odnosi se na visoke planinske predjele, koii su r8

i u praistoriii bili nenaseljeni, u niZim podrudjima, gdje je otkriven naja veii broi neolitskih naselja, polinolo5ka istraLivania rzvriena su samo u nekoliko rcgtia (centralnaSumadiia, Ovie polje). Manje oaze kontinentalnog lesai zone plodnijeg zemlji5tagrupisanesu jedino dui Morave i Vardara, oko Usore, Skadarskog iezerz,Drima i Skradina. Naiveii dio ostalih teritorija pokrivaju smonica (zatalasanitereni dui aluvijalnih ravni izmedu roo i z5o metara nadmorske visine), ganjata (podbrda izmedu z5o i 6oom nadmorske visine) i neplodna, skeletnazemlji5ta (iznad 65o m nadmorske visine). Zbog karstnih procesavisoki predjeli Jadranskogprimorja gotovo su ogoljeni; ovdje se rastresito zemlji5te,na prvom mfestu crvenica (terra rossa), sreie jedino u uvalama, karstnim poljima i ponekim dolinama. Kako je smonica, zz koiu se vezuiu brojna naselja stariieg neolita, nastalapreteL,nona zatravnjenim podruijima, to se moie zakljuiiti da su tokom boreala sve teritorije sa ovom vrstom zemlji5ta imale izgled polustepe, odnosno da su se guiie Sumenalazilena veiim nadmorskim visinama. Polenovi dijagrami iz najstarijih neolitskih naseljau Grivcu, Divostinu, Anzabegovu i Nea Nikomediii pokazuju da u dugadkom pojasu od Egejske Makedonije do centralne Sumadijenife bilo gustih Sumana rerenimaispod t oo m nadmorske visine. Polenovi dif agrami iz zapadnljlh nizinskih predlela, iz okoline Skadarskog iezera, donjoneretvlianskih blatiia i sa Mljeta, ukazuju na terenepokrivene mieSovitim Sumamau kojima dominira hrast. Gudie mjeSoviteSumei tereni sa Sumo-stepskomvegetacijom karakteri3u i okolinu neolitskih naseliana podrudju centralne Bosne. Ako se ova uop5ten^ razmatranjao geomorfologifi, klimi, zemljiitu i vegetaciji poveiu sa raspoloZivim arheolo5kim podacima o liudskim zaiednicamakoie su tokom ranog holocena naseljavaleteritoriju jugoslovenskih zemalia,ondase primjeiufe da rasprostranjenost odlike predneoi litskih i neolitskih kultura umnogome zavise od odlika prirodne sredine. Odmah se uotava da su sve velike promjene u prirodi propraiene krupnim promjenama u kulturi; tako su prelazi iz preboreala u boreal i iz poznog borealau atlantik istovremeno i momenti za koie se vezuje op5ti preobraiaj Iokalnih kultura. Svakako niie sludainost da se podizan)e prvih naselfa pod vedrim nebom i uveianje liudskih zaiednicz vremenski podudara sa podetkom boreala(formiranje kulture Lepenskog vira) i Sto obrazovanje najstarijih zemljoradniiko-stoiarskih zajednica u svim iugoslovenskim zemliamakoincidira sa klimatskim optimumom, sa uspostavljanjemtople i vlaine atlantskeklime. Stoga se iini da su krupne promjene u prirodnoj sredini bile presudntje za uspostavljanjenovih privredno-druStvenih odnosa, nego eventualna selidbenastrujanja iz Anadolije ili sa iuga Balkanskog poluostrva. S druge strane, dinamiini tzzvoj predneolitskih kultura i prvi uspiesi na planu pripitomlfavania Livotinia i u kultivaciii biliaka povezuju se za one prediele jugoslovenskih zemalja koji su prirodno zaklonjeni (Derdap, kanion Pive, dolina Trebi5nice),a ne za ravnitarska pod-

r9

rudja gdje su se snaZnoosfeiale promjene opite klime. Takocle je zanimljivo da su najstarija neolitska naselja izuzetno rijetko podizana u niskim predjelima sa iakim zemlii5tima (crnica), vei naidedieu pobrdu, na terenima koji su pokriveni smonicom i ganjaiom. Tek tokom mladeg neolita ljudske zajednice se djelimidno oslobadaju ove zavisnosti od prirodne sredine,savladuju nepovoljne i koriste se u nafveioj mjeri njenim povolfnim faktorima. UTICAJ GEOGRAFSKIH FAKTORA NA RAZVO]

NEOLITSKIHKI.]I,TURA JUGOSI-AVIJI U
Jugoslavifa ie svoiim prirodnim poloZajem vez n za nekoliko Sirih geograftkih oblasti: - za Balkansko poluostrvo, odnosno za niegov centralni region, kome pripada najveii dio istodne Jugoslavije i njegov zapadni region u koji ulazi najveii dio zapadne Jugoslavife, - zaPanonskuoblast,u iiii juZni dio Jugoslavljazalazina prostoru izmedu jugozapadnog ruba Karpata-Derdapskeklisure - Vriaikog brda i rubova Alpa na zapadu, - za istoinoalpsku oblast, iiii je iugoistoini dio takode zahvaien jugoslavensketeritorije. dijelom Ovo znadi da Jugoslavija pokriva prostor koii se geografski i kulturno vezuje, sa fedne strane, za jugoistodnu Evrop",u,Mediteran i Bliski istok, a, sa druge strane, za srednjoevropsku oblast. Ovaj geografski poloi,aj zemlie se odrazio i na njenu kulturnu evoluciju u raznim praistorijskim periodima, osobito u neolitu, o kome ie ovdfe rijed. Ba5 zbog toga Sto se geografski poloLai jugoslavenskih zemalja tako iasno odrazio na kulturni razvoi u neolitskom dobu ovdje je tom aspektu posveieno ne5to vi5e paZnie. Jezgro jugoslavenske teritoriie pripada, ipak, Balkanskom poluostrvu. Ova teritorrja ie prirodnim komunikacliama, koje predstavliaiu rjeini tokovi, dobro poyez na sa kontinentalnom Grtkom na juinom Balkanu, sa diielom zapadnobalkanske oblasti u Albaniii i sa traikom i Geomorfolo5ki donjopodunavskom niziiom u istoinom Balkanu. karakter zemlji5tai njegova prirodna konfigutacija udinili su da se pojedini veii geografski regioni u Jugoslaviji mogu podiieliti u regije, a ove opet i u manje mikroregije. Ovakva podjela naifasnife dolazi do izraLaiau balkanskom dijelu Jugoslavije, koji je planinama podijelfen na vi5e manjih i veiih podruija. Treba napomenuti da tokovi rijeka, ipak, dine sponu kofa povezuie neke od izdvojenih oblasti. Osnovna podjela balkanskog dijela Jugoslavije se odnosi na istodni i zapadnidio ovog prostora. Istodno jugoslavenskopodrutje dini u svojoi
20

osnovi geografsku oblast centralnog Balkana. Ova oblast ie na istoku, jugu i zzpadu omedena prirodnim granicama. JuZnu granicu centralnog Balkana (dodu5e izvan Jugoslavije) iini obala Egejskog mora i planine koje makedonsku ravnicu odvajaju od Tesalije. Istodna granica slijedi liniju koja spaja planine balkanskog i rodopskog sistema,odnosno Staru planinu (do skretanjanjenog grebena iznad doline Ni5ave), Suvu planinu, Osogovo i Belasicu. Zapadta granica ie na svom iuinom dijelu jasno povudena visokim planinama Sarsko-pindskogsistema (Prokletije, Paitrik, Koritnik i Korab), koje istovremeno iine i najveci dio jugoslavensko-albanske granice. Dalie prema sieveru, zapadna granica centralnog Balkana se moZe povuii pribliino dolinom Lima, ^ z^tim dolinom Drine do nienog u5ia u Savu. Sievernu granicu ove oblasti zzt\l^ra tok Dunava i donji tok Saveod uiia Drine do u5ia Saveu Dunav. To je u geografskom smislu i dio sjeverne granice Balkanskog poluostrva. Unutrainja povezanost cjelokupne ove oblasti uslovljena je gravitiraniem prema velikoj prirodnoj ftansverzali, moravsko-vardarskoj dolini, koja predstavlja okosnicu istodne Jugoslavije, odnosno centralnog Balkana.Rijeke crnomorskog i egeiskogsliva koje tine hidrografsku mreZu ove oblasti uglavnom su pritoke Motave i Vardara i preteino teku pravcem istok-zapad (odnosno zapad-istok), Sto jasno podvlati povezanost cijele ove oblasti. Kosovska ravnica fe dolinom Ibra na sjeveru i Lepenca na jugu takorler usko povez^n sa sjevernim i juinim diielom centralnog balkanskog podruiia. Na sjeveru se granica prema velikom panonskom regionu ne moie o5tro povuii. To vaLi i za sjevernu granicu zapadnog dijela balkanske oblasti u zzpadnoj Jugoslaviji. Planine koje poktivaiu cijelu unutrainjost Balkanskog poluostrva postepeno se sniiavaju prema sfeverutako da su doline Dunava i Save (sa srpskim Podunavljem i Posavinom) u geografskom smislu direktno povez^ne sa Panonijom, Vojvodinom i Slavonifom. Ovakvoj geografskoj situacili odgovara i kulturna slika, )er oitra granica izmedu balkanskog i panonskog regiona u zonl njihovog direktnog sudeliavanjai ne postoji. Zapadno iugoslavensko podrudie, do Save na sieveru, pripada zapadnom Balkanu. Niegove granice na istodnoj i sjevernoj strani su vei spomenute.Na iugu i iugozapadu prirodnu granicu predstavlja jadranska obala sa otocima kofi su uvijek pruiali moguinost lakog komuniciranja sa susjednim Apeninskim poluostrvom. Na zapadu, pak, ova granica se uglavnom podudara sa granicom Balkanskog poluostrva, pri iemu vatnu ulogu igra rijeka Sodai njena dolina. Alpski region Jugoslavije, dalje prema zapadu,niie o5tro odvojen od ove oblasti, kao Sto nije odvojen ni od panonske oblasti zakoju gavezuju tokovi velikih rijeka Save i Drave, a donekle i tok riieke Mure. U zapadnobalkanskoioblasti, odnosno u zapadnom dijelu J*goslaviie postoji, medutim, joi jedna, veoma o$tra, prirodna podjela kojom
2l

se priobalski poias odvafa od unutrainiosti. Ovu granicu tine planine dinarskog sistema koie prate jadransku obalu od sjevera do prelaska u Ulcinisko polie i ravnice duZ rifeka Bofane i Drima. Ove planine (Velebit, Promina, Svilaja, Koziak, Mosor, Biokovo, Orijen, Lovien i Rumiia) prate obalu na prosjednom odstojanju od 3o do 16o km, spu5tafuii se ponekad okomito do samog mora, a udalfujuii se u veioi mieri od obale samo u srednjem jadranskom poiasu (Ravni kotari) i na iugu, na prelasku u ravnicu oko riieke Bojane. Priobalski poias u cjelini gravitira ka moru, Sto znaii u Sirem smislu ka sredniem Mediteranu i preko Apeninskog poluostrva ka zapzdnomMediteranu. Unutra5nji pojas,naprotiv, tokovima rijeka crnomorskog sistema,koje uglavnom imaju orijentisantok u pravcu jug-sjever (Drina, Bosna, Vrbas), vi5e ie vezan zaPanonrju, a preko Drine, nienih pritoka i posavske ravnice i za centralnu balkansku oblast. Ipak, i ovdje treba istaii da izmedu tih oStro odvofenih podrudja postoje moguinosti odredene komunikacije rjednim tokovima. Osobito znaiajnu ulogu u tom smislu igra dolina Netetve, koja duboko zadre u kontinentalni dio zzpadnogBalkanai preko svojih pritoka se uZevezujesacentralnim dijelom toga podruifa u centralnoj Bosnr. Zapadnobalkanskaoblast ie na iugu povez^n i sa istodnom Jugoslavijom i centralnim balkanskim podrudiem, osobito dolinom rifeke Drima, odnosno sa njegova dva kraka - Belim Drimom, koji se spuita iz Metohije, i Crnim Drimom, koii izvire iz Ohridskog jezera. U manjoj mieri ovdje su kao komunikacije, iako sa veiim preprekama,mogli posluZiti i drugi rietni tokovi, osobito dolina Devola. Ovakve geografske odlike fugoslavenske teritorije uslovljavaju, kako je reieno, i izdvajanjepojedinih kulturnih regija u diiem se okviru razvliao neolit Jugoslavije. Te regije se dielimiino podudaraju sa prirodnim regionima i regifama, iako ponekad uia povezanost nekih geografskih oblasti u znatnof mjeri doprinosi prevazrlai,enluprirodnih granica. Istodna Jugoslavija, u centtalnom Balkanu, pripada istodnof kulturnof regiji koja je primarno vez n za istodni Mediteran i Bliski istok. Neolit ove oblasti u osnovi se nzvijao u okviru dva velika kulturna kompleksa: starijeg i mladeg balkanskog-anadolskogkompleksa. S obzirom na uLu povezanost sievernog dijela centralnog Balkana sa panonskom obla5iu, prvenstveno doiinom Morave od PreSevskograzvoda, na ovom prostoru se osieia i jata veza sa panonskom kulturnom regijom. Tako se u starijemneolitu u ovoi oblasti pojavljuie starievadkagrupa (i dalje prema sieveru Koros-grupa), koja svoje osnove nalazi u sfevernobalkansko-paje nonskom podrudju a rasprostranjena i u fuZnoj Panonifi. S druge strane, balkansko-anadolskielementi stariieg kompleksa (grupa Gura Baciului) prodiru daleko na siever sve do panonskog podruija. Na taj naiin se u okviru ove zatvorene regije, ipak, izdvajaju dva podrutia, sjeverno i iuZno, premda ova podrudia nisu o5tro razgranidenani u geografskom ni u kulturnom smislu.
2Z

U zapzdnobalkanskoj oblasti, tj. na zapadu Jugoslaviie, daleko je oitrije razgranitenje izmedu dviju regija - priobalskojadranskog pojasa i unutra5njeg, kontinentalnog podrudja. Priobalski pojas svojom kulturom se najuie povezuie sa zapadnomediteranskim neolitom. Geografske odlike kontinentalnog difela zapadnog Balkana dovode, u kulturnom smislu, do formiranja jedne prelazne regije ili zone, koja je za sadz sasvim jasno odredena u centralnoj Bosni rezultatima istraiivanja na nalazi5tima Obre I i Obre II, ali se ovz prelazn^zon^ osjeia i dalje prema jugu. U ovoj zoni spajaiu se elementi istodne regiie, koji su na poietku dominantni, sa elementima iz zapzdne, jadranske regife. Neolit panonske regiie se manifestuje preko elemenatakoji su vezani i za centralnobalkansku oblast i za Panoniju. Ovo se naroiito odraLzva u rani)im neolitskim etarpdm. U mladim, pak, periodima neolita u voivodansko-panonskom podrudju dolazi vi5e do rzraLajabalkansko-anadolska komponenta, ali sa odredenim lokalnim specifidnostima, vezanim za regionalni razvoi. Ovakva situaeiia je potpuno jasna u jugozapadnom dijelu Panonije,u Slavoniji i u dijelu zapadnogSrema.Na sjeveru,u Baikoj sieverno od Dunava i u Banatu sjeverno od Aranke, gotovo se sasvim gube uticaii istoine regije, a pojavljuju se, npr., Koros i potiska grupa. Razlozi koji su doveli do ovih nzllka nisu jo5 uvijek potpuno iasni. Sigurno ie da se u sievernom Banatu mora radunati sa vidnom ulogom motvarnih terena, kakvi su joi do prije relativno kratkog vremena pokrivali trougao izmedu rijeka Mod5a, Tise i Aranke, pri demu treba takode istaii da se Mori5 ulijevao u Tisu daleko iuZnije nego Sto danasleZinjegovo u5ie. U svakom slutaju ova situacijaopravdava odvajanje panonske regije, u diiem je istoinom i iugoistoinom dijelu yez sa istotnom regijom veoma jako izrzi,ena. Neolit alpske regije ie yo5 uvijek nedovoljno poznat. MoZe se uglavnom reii da je ova reglja u sjevernom dijelu uLe vezana za panonsku oblast, a u priobalskom dijelu za jadransku kulturnu regiju. Vei je redeno da se u okviru pojedinih velikih regija izdvajzfu i mania geografskapodrudia i neke mikroregije. U okviru potpuniie ispitanih i veiih kulturnih grupa, kao ito su stardevadkai vindanska grupa, ova se pojava manifestuje kroz formiranje regionalnih vaijanti ovih grupa. Treba, medutim, posebno napomenuti izdvojene mikroregije koje su prirodnom konfiguracijom terena formirane u istotnoj Makedonifi. To su posebno oblasti oko Ohridskog i Prespanskogjezen, kofe se, prema geografskom poloZaju (doline Drima i Devola), ui,e vezuiu za jadransku regiiu, Sto )e i arheoloiki potvrdeno. Ovo isto vrijedi i za Metohiju, koja je dolinom Belog Drima povez^n^ sa pomenutom regijom. Pelagonila zauzima specifiian poloLai; ona se vezuje za centralni Balkan i istodnu kulturnu regiju Jugoslavije(dolinom rijeke Crne), ^o I z^ podrudie Ohridskog i Prespanskogiezera(preko prevoia Djevoto). Otuda u svojoj neolitskoj
21

kulturi ova oblast u osnovi pripada istodnoj regiji, ali sa izviesnim jadim prodorima iz jadranskeregife (Trnska tumba). Veze sa jadranskom i istodnom regijom mogle bi se oiekivati i u Polo5koj ravnici oko Tetova i Gostivara. Medutim, o neolitu ovog kraja nema ioi nikakvih podataka. S obzitom na ovakvu geomorfoloiku sliku i na podjelu jugoslavenskih zemalja na odredene regiie, obrada neolitskog doba na tlu Jugoslavije u ovoj knjizi je izvr5ena po sliiedeiim zonama: I. - centralnobalkanska zona- iadtanskazona, II. lll. - prelazna zona i IV. - sfevernazona. Kod obrade svake od ovih zonz prikzzaie se joi jednom, i to detaljnije, nlen geografski poloL,zi,a na ovom mjestu ie pruien samo jedan opii geografski okvir za daljnia razmatrania. PERIODIZACIJA NEOLITSKIH GRUPA NA TLU

JUGOSLAVIJE
Periodizacijaneolitskog doba na tlu Jugoslavije vez na je za probleme koji se grupi5u oko dva osnovna pitanja: I. Pitanje opie periodizaclie neolita, odnosno izdvaiania osnovnih i glavnih etapa koje se uglavnom uklapaju u Siru problematiku periodizacije neolita u Evropi, posebno u jugoistodnoj Evropi, na Mediteranu i u srednfoi Evropi; II. Pitanie periodizacijeu uiim geografskim i kulturnim regionima a pose$no u okviru pojedinih dobro proudenih neolitskih grupa. Ovo se vezuie za fini|u internu hronologiiu u okviru pojedinih velikih et^pa pr^istorife i za moguinost sinhronizirania i povezivania poiava u takvim okvirima. U metodskom pogledu, kod rjeiavanja obfe grupe pitania polazi se, prije svega, od izvorne grade: solidno klasiranog i pouzdano opredijeljenog arheolo5kog mzteijala, dobijenog sistematskim istraLivaniima. Pri tome kod konfrontacije ovog materiiala i odtedivania izdvoienih etapa i faza posebnu vrijednost imaiu sigurni stratigrafski podaci, zatim zatvorene cjeline nalzza, kofe dopu5taju i razradu tipologife odredenih kulturnih grupa i etapa u cielini. Uporedo sa tim, fiksirane etape, osobito one iz okvira op5te periodizaciie, moraju se povezati sa tokom istorijskih zbivania. U sludaju neolita to, naravno, znaii povezivanje sa opiim kulturnim strujanjima epohe i sa moguinostima sagledaniasocijalnih i ekonomskih faktora koji su ta zblanja i njihovu periodizaciju uslovili. L Kod opie periodizacije neolita, narodito poslije novijih istraiivania na tlu Jugoslavije i u susjednim zemljama, potrebno ie osvrnuti se na sliededadva momenta: z4

A. Pretkeramidki neolit ili protoneolitsko doba; B. Klasiini (keramitki) neolit. A. Pretkeramiiki neolit, period okarakterisan osnovnim ekonomskim aktivnostima tipidnim za neolitsko doba (primitivna zemljoradnja, stoiarstvo), kao i nekim odgovarajuiim manifestacijamakulture (stalnije naseljavanie), i nedostatkom po)edinih bitnih pojava u neolitu (osobito ali grndarstva),nije dosadamogao biti dokazan na tlu jugoslavenskihzemalja. Pokuiaji koii su u tom smislu udinfeni u Jugoslaviii i Rumuniii nisu izdri,alt ozbiljnu i argumentisanu kritiku koju su im uputili pojedini istni,ivadi (osobito V. Dumitrescu). Samo je u Tesaliji sa sigurno5iu ustanovljeno postojanie ove etapna viSe lokaliteta. Van ove oblasti zasadanema sigurnih nalazakoji bi odgovarali definiciji pretkeramiikog neolita. Nasuprot tome, rstrzLivaniau Jugoslavili pruiila su dosta elemenata za izdvaianje jedne protoneolitske epohe, koia, u suitini, ne pokazuie joi nikakve elemente tipiinog neolita, ali se u nienom okviru mogu konstatovati izvjesne pojave koie nagovje5tavajudirektnu povezanost sa kasnifom neolitskom evolucijom. Ovdle spadaju: r. Otkriia izvrSena u Derdapskoj klisuri, na obje obale Dunava. Zasluga za tzdvaiznje ovih nalaza pripada rumunskim i jugoslovenskim arheolozima, a posebno D. Srejoviiu. Na nizu lokaliteta, osobito na Lepenskom viru, konstatovan je kontinuitet koji se moZe pratiti od podetaka mezolita (Cuina Turcului I) do jedne vrlo rane etape klasidnog neolita (Lepenski vir IIIa). Izvjesne indiciie, na koje je posebno ukazao D. Srejovii, upuiufu na iinjenicu da se u toku toga perioda vei javljaiu prvi poieci poznavanja i kori5ienja i,itzricama za hranu, kao i izviesno selekcioniranle Zivotinja, koje iini prvi korak ka njihovom pripitomljavanju. I hronolo5ki se ova et^p^, koja svojim krajem direktno prethodi klasiinom neolitu, moZe obiljeiiti kao predneolitska. Teikoiu, medutim, u njenom definisanju predstavlja iinjenica da izmedu ovih prvih koraka, koie je ustanovio D. Sreiovii, i formirane ekonomike ranog klasidnog neolita u ovoj oblasti ne postoji direktan kontinuitet. z. Predneolitski nalazi u oblasti jadranske regije. Ovdje na prvom mjestu treba pomenuti nalaze iz peiine Crvena stiiena. Kako ie pokazao A. Benac, proizvodnia tesanih kamenih oruda ovog nalzzi5ta obuhvata forme koje kasnije slijede i u prvoj etapi ranog, klasidnog neolita. Takode, u ekonomici podetne etape ovog neolita nema bitnih razllka prema prethodnom periodu. Otuda se ovi nalazi s pravom mogu uklopiti u jednu predneolitsku etapu. B. Klasiini neolit predstavlja period u kome se uz nove oblike neolitske ekonomike (primitivna zemljoradnjai stodarstvo,koje jo5 uvijek prate lov i ribolov) pojavljuju i druge manifestacije neolitske kulture i
2'

Livota (trajno naseliavanje, oruda od gladanogkamenai osobito keramika), kao i nove manifestacije duhovnog Livota i kulta. Kod riesavanjaperiodizacife ovog doba osnovna su pitania: a. Utvrrlivanje sadrL.aja pojedinih velikih etapa i njihovog tadnog razgrani(.enla, fiksiranle cezvr^ koie se izmedu niih pojavljuiu. Ovo je, te rraravno, povezano i sa utvrdivanjem opStih tokova kulturnih strujanja u onoj mjeri u kojoj se ona danasmogu utvrditi. Iztoga, medutim, proistide i drugi problem; b. Pitanje sinhronizacije poietnih i zavrsnih faza pojedinih velikih etapa. Moie li se, drugim riieiima, prerpostaviti da se prelaz iz jedne u drugu veliku etapu odvijao istovremeno u svim regijama, ili prema specifitnostima kulturnog razvoja pojedinih rcgijapostoje u tom smislu izvjesna odstupanja, tako da se u nekim krajevima moZe radunati sa izviesnim retardiraniem prelaska na novu etapu, koja bi, u nekim drugim krajevima, otpodinjala neito ranije? Sada iemo reii nesto vi5e o svakom od ova dva pitanja: a. Utvrdivanje opie periodizacije neolita u Jugoslaviji danas je priliino jasno. Niz neslaganja kofa su u tom pogledu postojalamedu jugoslovenskim arheolozima danas su uglavnom otklonjena. Ipak, jo5 uvijek, postoje i izvjesne razlike. Kako one odnLavaiu stepen na kome se nalazi istraZivanjeneolita u Jugoslaviji, nuino je da se na njih ukaLe u ovom tekstu. Dok arheolozi diii ie domen rada vezan za podrudie zapadneJrgoslavije i za odgovaraju(e regije vei duZe vrijeme u periodizaciji neolita razlikuju tri osnovne etape (rani, srednji i kasni neolit), arheolozi istoine regije manipulisali su doskora iskljudivo dvjema etapam^i starifim i mladim neolitom. Ovakav stav tih arheologa nalazio fe svoje opravdanje u iinjenici 5to su se u osnovi u ovom podrutju mogle nzltkovatt dvije velike kulturne grupe sa svojom internom evoluciiom u vi5e faz i st^rtevaika i vinianska grupa. Sa ovim grupama ili pojedinim njihovim fazama bilo je dalje moguie sinhronizl:'att t pof edine druge grupe kao Sto su sopotska, potiska i druge grupe. Rezultati novijih istnLivznia u istoinoj Makedoniii, sa otkrivaniem nove kulturne grupe Anzabegovo-Vrinik (M. GaraSanin-D. GaraSanin) unijeli su viSe svietlosti u ovo pitanie i dopustili reviziju ovakve periodizaclie. Tako je u grupi Anzabegovo-Vr5nik izvr5eno izdvajanje detiri osnovne faze (I-IV), a dobijena je i moguinost direktnog paralelizkania i povezivanjasa neolitom Tesalije,sa ciiom je ranom etapom ova grupa i genetski vezan . Ona ima veze i sa starievadkom grupom u sievernom diielu istoine kulturne regije. S obzirom na povezanostsa ranim neolitom Tesalije, postalo je sigurno da grupa Anzabegovo-Vr5nik pripada, u svom nastanku, balkansko-anadolskom kompleksu starijeg neolita. Genetska z6

povezanost nameie, prema tome, povezivanie sa periodizactlom neolita u Tesaliji. Tamo su izdvolene tri etape neolita, od kojih rani neolit dine Protosesklo i Presesklo (Maguliga)-grupa,srednji neolit Sesklo, a mladi neolit razne et^pe Diminija i kasnifih grupa. Grupa Anzabegovo-Vr5nik u vez^na ie u fazi I sa Protosesklo i Presesklo-fazom Tesaliji. Ona, preina jednu kasnu fazu ranog neolita u smislu egeiskeperiotome, predstavlja vezuju se,naprotiv, za Sesklo-pedizaclie.Faze Anzabegovo-Vr5nik II-IV riod i, izgleda, diielom za pojedine etape Diminila, dakle, t za potetak kasnog neolita. S druge strane, stardevatka grupa svojom fazom I, a to vaLi r za grupu Gura Baciului, moie se sinhronizovatr sa Anzabegovo-Vr5nik l-fazom, a cielokupna dzlia evolucija Stardeva(IIa, b i III po D. Posmatrano u cjelini, Gara5anin)sa fazama Anzabegovo-Vr5nik II-IV. to, dakle, znati da sa aspektaegeiskog neolita starievadka grupa pripada dvjema etap^ma opite periodizaclje, ranom i sredniem neolitu. Znataino je ovdje istaii da vei u pomenutim et^pama starievaike grupe postoii sigurno jaie izdvaianfe lokalnih, regionalnth varijanata. Moglo bi se, dakle, reii da se formiranjem ranog neolita stv^t^ najprije iedna opia Siroka baza neolitske kulture koia proistide iz procesa primarne neolitizacije.Kasnije dolazr do uZih kontakata, s jedne strane, do dublieg proLimanla i f ade asimilacijekulture, a, s druge, do intenzivniieg regionalnog razvoja. Ovai proces, koli zapravo predstavlia stabllizaciju neolita, odtLan fe kroz kulturu srednjeg neolitskog perioda. Sa slidnim procesom susreiemo se i u drugirn podruiiima u vriieme srednjeg neolita: npr., sa tzdvaianjem grupe Kremikovci i varliante Cavdar u Bugarskoj ili sa izdvajaniem Cris-grupe u Rumuniji. S druge strane, moguinosti sinhronizacijekasnijih etapa grupe Anzabegovo-VrSnik ukazuju da je ona iednim diielom paralelnasa pojavama ranijih etapaDiminifa u Tesaliii, kao i sa fazarnaI(.aranovo Il i lll u Bugarskoj, dime se vei obilieLavz i prelaz u period mlarleg neolita. Ovakva jedna sinhronizaciia bi znattla da se cezure velikih etapa neolita ne mogu shematski postaviti u apsolutnoisti period. Izvjesneoblasti, pod povolinijim uslovima i u bliZem kontaktu sa podrutiima vi5e civilizaclie, neSto ranife prelaze granicu dviiu velikih etapa nego Sto je to sluiaj kod drugih. Cezure izmedu velikih etapa neolitske evolucife ne bi, prema tome, bile apsolutno horizontalne, vei stepenaste vremenu i prostoru. u Kasni neolit istotne regije obil]eZen )e, priie svega, pofavom vinianske grupe i nienih varljanata. Uprkos pretpostavlfenim kontaktima, moZdau nekim zonam^ i izviesnom sinhronizmu ranovindanskih poiava sa kasnim Stardevom (srednji neolit), sigurno ie da po)ava nove grupe znadi i sasvim novu etapu, koia se manifestuje kroz nov karakter materiialne kulture (pretezanjetamne monohromne keramike, potpuno novi oblici i ornamenti posuda, intenzivno Sirenjeu sjevernom diielu regiie vi5esloinih naselja koja indiciraiu i znatno dugotrajniji Zivot na iednom miestu),
,1

5to ie biti u vezi sa promjenama u ekonomici (bitan ie svakako prelaz na nasuprot ranije preteZnom gaienju ovce i gajenje krupne stoke-govedeta, koze). Ne ulazeii na ovom mjestu u pitanie genezegrupe i mehanizma nienog Sirenja,sigurno ie da sa njom podinie nova etapa neolita koia se moZe obiljeiiti kasnom etapom neolita ili mladim neolitom. U najnovije vrijeme pojavilo se mi5ljenje nekih arheologa da bi se mlada faza vinianske grupe (vindansko-plodnitka faza) mogla pripisati eneolitskom periodu. Ovakav stav prema periodizaclli ove etape nalazio bi svofe opravdanje u poiecima metalurgiie, kao i u sinhronizaciji mladih pojava vindanske grupe sa izvjesnim pojavama eneolita na istodnom diielu Balkanskog poluostrva. S druge, pak, strane, cjelokupni karakter vindanskegrupe ostaie u tom periodu sasvim neizmiienien.S obzirom na to, vintansku grupu bi trebalo posmatrati kao izuzetno jaku manifestaciju kulture mladeg neolita, koia je samim tim i duZe vrijeme ostala z tvoterra prema novinama sa strane, a u kulturnom i duhovnom pogledu zadrtala svoj integritet. Pored upoznavanja bitnih osobina metalurgije, u materijalnoi kulturi i duhovnom Zivotu nosilaca vinianske grupe ne dolazi ni do kakvih promjena. U ovoi pofavi nalazi se opravdanje da se na ovom mjestu vinianska grupa u cielini pripi5e kasnom neolitu, s tim 5to je to ledna od pojava retardiranja kod smjene velikih etapa koje izdvajamo u neolitskoi periodizaciji. Ovako fiksirana periodizaciia prirodno se prenosi i na onai dicr panonske regife koji je uLe vezan za istoinu kulturnu regiju Jugoslaviie. Radi se o oblastima Vojvodine i juZne Panonife u kojima je zastupljena i stardevadka vindanska grupa, kao i ranoneolitska grupa Gura Baciului. Na isti natin, konatno, treba posmatraa i situaciju u slavonskom podruiiu sa stardevatkom i sopotskom grupom. Ova posljednja se, svoiim karakkulture, moZe dobro paralelisatisa vindanskom terom i manifestacifama grupom, sa kojom su i poiedine njene faze uglavnom sinhronizirane. Otuda ie i ona pripadati kasnom nedlitu op5te periodizacije. TeLa ie situacija u sievernom diielu panonske kulturne regije u Jugoslaviji, u oblasti Koros-grupe. Iako je sigurno da podeci ove grupe padaiu u rani neolit, na Sta izmedu ostalog upuiuje i njena sinhronizaciia sa grupom Gura Baciului i sa najstarijim fazamt starievatke kulture, zasada ie teiko u nienom okviru izdvoiiti etapu srednjeg neolita. Prividno, nzvoj grupe tede neprekidno do poiave potiske grupe koia ie vremenski paralelnasa vinianskom, a i po cjelokupnom svom habitusu pripada kasnom neolitu na5e periodizacije. Te5koia ptoizilazi iz iinjenice Sto ie moguinost stratigrafskogpraienja evolucije Koros-grupe jo5 uvek minimalna. Sem za njenu jasno izdvojenu najstaiiu fazu (Biserna obala i LudoS), mlade etape nisu u dovoljnoj mieri razrzdene. Interna evolucija vodeie manifestaciie kulture Koros-grupe (njene >grube< keramike), kao i propratne pojave u materiialnoi kulturi i ekonomici i niihove eventualne promzB

jene, zzsada su joi nejasne. Sigurno je, medutim, da se u ovoj grupi ima ratunati sa vi5e etapa.Kako sei u koioj mieri one opravdano mogu izdvoiiti u okviru dviju prvih etapa neolitske periodizacije koja je primijenjena u ovof knfizi, ostaje zasadzotvoreno pitanje. Kako je vei istaknuto, u zapadnomdijelu Jugoslavije,koji obuhvata iadransku i prelaznu kulturnu zonu, ve( znatno rani)e nego na istoku na5la je svoju primjenu uaina opSta perio dizaclia neolita. Ona je ovdje bila nametnuta samim karakterom arheolo5kog materijala. U jzdrznskoj oblasti su izdvojene tri osnovne neolitske kulture, iija je hronologija mogla biti utvrdena horizontalnom i vertikalnom stratigrafijom a isto tako i konfrontacijom nalazasa pojedinih lokaliteta. To su: grupa Smildii (sa impresso-keramikom), grupa Danilo i grupa Hvar-Lisidiii. Karakter danilske grupe u odnosu na dugotrajnu fazu sa impresso-keramikom, kofa po kulturi, primitivnoj ekonomici i moguinosti sinhronizaciiesa ranim neolitom Tesalije (Presesklo-grupa) pripada ranom neolitu,, pribliZno odgovara konstataciiama o izdvajzniu srednieg od starifeg neolita u raniiem izlaganju. I ovdje se, dalje, zapzLz tendenciia izdvajanja regionalnih specifidnosti, kao i odredenih saLimaniai proiimania nznlh elemenata,ali se sada jasnijemogu sagledatii odnosi prema susjednomApeninskom poluostrvu. I u toj oblasti, uostalom, srednji neolit izraLen fe procvatom niza lokalnih i regionalnih grupa sa slikanom keramikom, veiom raznovrsnoiiu i uiim kontaktima. Ovakva periodizaciia mogla je dalje biti prenijeta, i stratigrafski potvrclena, u prelaznoi regiii kontinentalnog balkanskog diyela zapadne Jugoslavije,u prvom redu iskopavanjimau Obrima I i II. Tako su za ovu regiiu izdvojene etape ranog neolita (Starievo-impresso),srednieg neolita (Kakanj) i mlaclegneolita (Butmir) - svaka sa nekoliko faza. I u ovom sludaiupostavliasepitanie konfrontiranja osnovnih velikih etapaneolita na podrudju Jugoslavije.U Obrimal je faza Stardevo-impresso sigurno vezanaza rari (impresso)neolit jadranskeregife, ali ie i niena sinhronizaclla sa Stardevom lIb (po Arandelovii-Garaianin) nesumnjiva, Sto znati da u odnosu na istoinu regiiu zalazi ve( u etapu srednjeg neolita. MoZe se naravno ostaviti otvoreno pitanje da li se u ovom podrutju moZe raiunati sa nekom fo5 nepoznatom starijom neolitskom evoluciiom. S druge strane, pomenuta situacija - koja se onda prenosi i na odnos srednjeg neolita iadranske regije (danilske grupe) prema stardevadkojgrupi i periodizaciji u istoinoi regiji - moLda joS jednom potvrcluje stepenasto nzdvajanie velikih etapa neolita sa izviesnim zakaSnfenf u obfe zapadne em regile. Sa slidnom situacijom susreiemo se donekle i u mladem neolitu: grupa Hvar-Lisidiii sigurno je u poiecima neStokasnija od mladeg neolita istodne regiie i poiave vindanske grupe. U dana5njemstanju tstraLivanja, posebno u radovima S. Batoviia, mnogo jasnije se nazire razgraniienje z9

izmedu danilske i hvarske faze (Hvar I), pa ie to donekle smanjiti nzllku prema vinianskoj grupi u hronolo5kom pogledu. U prelaznoi zont nalazi iz Obn II su takoder fasno pomjerili podetke butmirske grupe, a time i mladeg neolita ove zone, u iednu proilost, dublfu nego Sto ie to dotle bilo zamiSljeno. b. Ovo pitanie vei je u ranijem izlaganju u vi5e mahova bilo raspravljano u vezi sa konfrontiranjem granrc^ poiedinih etapa neolita u poiedinim obradenim regiiama. Pri tome se pokazalo da se, po svemu sudeii, i u danainjem staniu istraiivanja mora raiunati sa izvfesnim pomjeraniima koja neminovno dovode do djelimiinog poklapanja stariiih i mladih etapa neolita od jedne regije do druge. Tako ie, bar po onome dime se danas raspolaie, stariji neolit Tesalije podeo ranije od onog u istodnof regiji Jugoslavije, kao Sto fe ovdie i prelaz iz srednjeg u mladi neolit nastupio neSto kasnije. S druge strane, u jadranskoj i prelaznoj regiji prelaz iz rznog u srednii i srednieg u mladi neolit dolazi ne5to kasniie nego u istotnoj regifi. Naravno da se dalje, u okviru poiedinih et^p^, konfrontiranjem materijala sa pojedinih nalaziira i pojedinih grupa, dolazi i do finijih sinhtonizaclia. One su u ovoj knjizi primieniivane kad god je to bilo moguie. Nekada se u njima mogu vidjeti i izvjesna odstupania koja su posliedica joS uvijek postoieiih praznrn u istraZivaniimakoje, tu i tamo, dopuitaiu, u detaljima, manje nz\ke u relativnoj hronologiji. Ovakva situacija,medutim, niukoliko ne mijenfa u osnovi konkretnu sliku koju pruZa opSta periodizacifa neolita na podrutiu Jugoslavije. IL Sa konstatacijama, rzntietim u prethodnom izlzganju, stoji u naiuLoi vezi i pitanie finiyih peri<>dizaclja kulturnih grupa. Ovdje se, u stvari, prif e svega radi o hronoloikim sistemima koji su razrad,eni zainternu periodizaciju takvih grupa. Ti sistemi su detaljno prodiskutovani i obradeni u odgovarajuiim poglavliima ovog diela te ie se ditalacsa njima bolie upoznati na tim mjestima, kako u pogledu istorijata njihovog nastanka tako i u pogledu niihove vriiednosti. Na ovom mjestu potrebno je s toga udiniti samo nekoliko najnuinijih napomena. Hronolo5ki sistemi danas su razradeni vec za znatan niz neolitskih grupa. U starijem neolitu to ie uiinieno z^ grupe Anzabegovo-VrSnik, i Stardevo stariii neolit Dalmaciie(Smildi6), u sredniemneolitu za kasnije a faze grupa Anzabegovo-Vr5nik i Stardevo,te za grupe Danilo i Kakani. U mladem neolitu hronolo5ki sistemi su razradeniza viniansku, butmirsku i sopotsku grupu. U veiini sluiaieva ovakvi sistemi zasnovanisu na pouzdanim zatvorenim nalazima i na stratigrafiji pojedinih lokaliteta. Prirodno je da sistemi zasnovani na stratigrafiji imaju posebnu vrijednost, po5to zahvatajuu vertikalnom redoslijedu dio ili iitavu evoluciju iedne grupe. Takav ie sludai sa sistemima grup^ Anzabegovo-VrSnik (M. Garaianin), Vinda (F. Holste, V. Milo;dii, M. Gara5anin), Sopot (S. Dimitrijevii), I(akani (A. Benac), Butmir (A. Benac). U nekim sludajevimasu prvobitni

sistemi, izradeni na osnovu izdvajania materiiala po nalazi5tima ili izdvofenim cjelinama u horizontalnoj stratigrafiji, kasnije popunjeni podacima sa drugih nalazlita, pa i iz susiednih usko povezanih grupa. Takav je sluiaf kod starievaike grupe (V. Miloliii, D. Arandelovii-Garaianin). Neki od hronolo5kih sistema raznih autora gotovo se sasvim podudaraju, te primjena iednog ili drugog sistemazapravo predstavliaviSepitanfa vezznrh za interpretaciju evolucije grupe, nego za hronoloiki sadrZaf sistema. Takav )e sluiai sa sistemimanekih autora za stattevziku grupu (V. Miloiiii: StarievoI -IV, D. Arandelovii-Gara5anin: Stardevo IIa, IIb i III) i za I, vindansku grupu (V. N{iloiiii: Vinia A-D, N{. GaraSanin:Vinia TordoS I-II, gradadkafzza Yrnta-Plodnik I-II). Ovi se sistemi danasnafviie i upotrebliavajuod stranestrudnjakaza neolitsko doba i izvan Jugoslavije. Sigurno je da se pomenuti sistemine mogu smatratidefinitivnim i iednom za svagda postavlf enim i da novi rezultati istraLivania dovode do izmiena,dopuna pa i nekih novih periodizacija.U tom okviru se i periodizaclia S. Dimitriievica za startevadku grupu, koja se bazira na kombinovanju podatakaiz raznthlokalnih podrud)agrupe, mora primiti sa paZniom, iako ona zasadnrle prihvaiena od strane drugih ^ntora" - U obradi poiedinih zona doiao je, medutim, f asno do izrai,aia stav autora ove knjige prema ovim relativnohronolo5kim sistemima.

J1