79

Chng 4

NHN T BO
Nhn (nucleus) c Braw pht hin vo nm 1831 v c xem l thnh phn bt buc ca tt c t bo ng vt cng nh thc vt. cc t bo Prokaryota (vi khun) ngi ta khng quan st thy nhn. Tuy nhin hin nay vi nhng phng php nghin cu sinh ha, hin vi in t v di truyn vi sinh vt chng minh rng trong cc t bo Prokaryota tn ti phn t ADN (acid deoxyribonucleic) nm trong vng th nhn c cng chc nng tng t nh nhn ca Eukaryota, v vy th nhn vi khun c tn gi l nucleoid. Nh vy ta c th xem s tin ha t dng ADN trn phn tn trong t bo cht dng nucleoid (Prokaryota) sang dng ADN lin kt vi histon thnh cc nhim sc th nh khu, tch bit bi mng nhn dng nhn (nucleus) Eukaryota l s tin ha ca b my di truyn ca sinh gii.
Hnh 4.1. T bo eukaryota v prokaryota

1. Hnh dng Nhn t bo c nhiu hnh dng khc nhau: hnh cu, hnh bu dc, hnh ht u, hnh mi cho, hnh nhiu thy, hnh chia nhnh... Hnh dng ca nhn thng ph thuc vo hnh dng ca t bo nhng i khi cng c hnh dng khc hnh dng t bo (bch cu vi nhn mi, t bo tuyn c ca tm hnh khi vung c nhn hnh phn nhnh). Hnh dng ca nhn c th bin i theo tui ca t bo v trng thi chc nng ca chng. Lc t bo hot ng mnh nhn tr nn ln hn v c dng chia nhnh hoc phn thy.

Hnh 4.2. Hnh dng nhn mt s loi t bo

2. Kch thc Kch thc ca nhn thay i ty loi t bo v ph thuc vo kch thc ca t bo cng nh trng thi chc nng ca t bo. Mi kiu t bo c mt t l kch thc nht nh gia nhn v bo tng. S thay i t l ny dn n s phn bo hay hy hoi t bo. T l gia nhn v t bo cht c th biu hin bng ch s sau y:

80

NP = Trong : 3. S lng Vn: th tch nhn.

Vn Vc Vn

NP: ch s nhn t bo cht. Vc: Th tch t bo.

Mi t bo thng c mt nhn. i khi c nhiu hn nh t bo gan, t bo tuyn nc bt ca ng vt c v... C t bo khng c nhn nh hng cu mu ngoi vi ng vt c v. Nhng hng cu ny khng c chc nng sinh sn. 4. Cu trc v chc nng ca nhn t bo Cc b phn chnh ca nhn t bo l: mng nhn, dch nhn, nhim sc th v hch nhn. 4.1. Mng nhn Hnh hin vi in t cho thy mng nhn l mt mng kp gm c mng nhn ngoi v mng nhn trong. Xoang c gii hn bi 2 mng ny gi l xoang quanh nhn. * Mng nhn ngoi: l mt mng sinh cht ni bo kiu nh mng li ni sinh cht c ht, n c ht ribosom bm b mt ngoi mng, pha bo tng. Mng ngoi ca nhn c dy chng 10nm. V thnh phn ha hc th li ging vi li ni cht trn ngha l cholesterol chim 10% thnh phn lipit v cc thnh phn lipit khc gn ging nh ca li ni cht trn. N km lng linh ng hn mng li ni sinh cht c ht. Mng nhn ngoi ni lin vi mng LNSC. V chc nng n ph trch vic ti to mng nhn, tham gia tng hp mng LNSC v cc mng ni bo khc k c mng t bo cng vi LNSC. Cch lm ca n l gi ti ni cn nhng mnh mng mi tm thi cun li thnh cc ti hnh cu ging nh cc ti vn ti ni bo.

Hnh 4.3. Cu trc nhn t bo

81

* Xoang quanh nhn: xoang quanh nhn dy khong10-20 nm. Xoang ny thng vi li LNSC c ht v thng ra ngoi t bo. Vt cht bn trong di chuyn theo hai chiu gia xoang quanh nhn v LNSC c ht. * Mng nhn trong: dy khong 10nm gm c hai phn: phn mng sinh cht th ging vi mng sinh cht ca mng nhn ngoi, cn phn l mng p bn trong mng nhn trong gi l lamina. Lamina l mt h li mng kt bng 3 loi protein chnh tn l: lamina A, B v C. Lamina lt trong mng nhn nhng vn cha cc l mng nhn li. Cc protein lamina l ni bm ca mt s cc si Chromatin ca cc nhim sc th. Trong gian k ca s phn bo, cc nhim sc th u b neo li xung quanh nhn bng mt s cc si chromatin vi lamina. * L mng nhn t bo Eukaryota mng nhn u c l t hay nhiu. Ring ng vt c v mi t bo c khong 3000 n 4000 l mng nhn tc khong 11 l trn 1m2. L c cu trc phc tp, gm thnh l hnh ng bng mng sinh cht ni lin mng nhn ngoi v mng nhn trong xung quanh ming l cng nh xung quanh y l c gn 8 ht protein ln cch u nhau. lng chng thnh l cng c gn 8 ht protein. Ba vng ht protein c hnh chiu trng nhau.

Hnh 4.4. Cu trc l mng nhn

Mt s loi sinh vt, l mng nhn c thm mt phn t protein nm gia l gi l nt l mng. Tt c h thng protein thuc l mng nhn iu khin vic qua li ca vt cht qua l mng. Cc cht ha tan trong nc qua li mng d dng. L mng rng 9nm di 15nm nn cc cht c kch thc ln, hoc ln hn 9nm qua li mng phi theo c ch ch ng, c s can thip ca cc protein l mng v c s bin dng ca protein mun qua mng nhn. Qua li mng nhn ch yu l cc ARN (ra), cc ADN polymerase (vo), cc phn n v ca ribosom (ra) cc histon v cc protein ca ribosom (vo). * S hnh thnh v bin mt ca mng nhn: Mng nhn c nhn i lc phn bo, do chnh mng nhn c to nn, c s tham gia ca LNSC c ht, LNSC trn v bo tng. Khi sp bc vo k gia ca s phn bo th mng nhn bin mt. Bin mt c ngha l v vn ra tng mnh v cun li thnh hnh ti cu v phn tn trong bo tng. Cc laminin th ri ra, ging cp thnh monomer v phn tn trong bo tng. Khi mng nhn xut hin c ngha l cc ti cu ny hp li, cc laminin polymer ha tr li ti to thnh hai mng nhn cho hai t bo con. iu ch l khi c tn hiu gii th mng nhn th ng thi tt c cc hin tng ct tch v ha nhp cc phn khc ca t bo cng dng li.

82

4.2 Dch nhn Dch nhn cha nguyn liu v enzym xc tc cc qu trnh nhn i ADN, sao m v mt s qu trnh khc xy ra trong nhn. Gn y ngi ta pht hin c s c mt ca mt h thng cc si protein cc loi trong s c actin. H thng ny c gi l khung xng ca nhn. Mt s b phn ca khung xng th neo vi lamina. mt s b phn khc th lin kt vi cc vng nht nh ca chromatin. Rt c th khung xng cng vi lamina to thnh mt phc hp c kh nng iu chnh s biu hin ca gen v chuyn cc ARN ra bo tng. Phc hp iu chnh ny c th lin h chc nng vi khung xng ca bo tng v c vi mng t bo. 4.3 Nhim sc th Cc nhim sc th ca Eukaryota c cu trc phc tp mang thng tin di truyn ca t bo v ca c c th sinh vt. * Cu trc vi th: hnh dng vi th ca nhim sc th tc l hnh dng c quan st knh hin vi quang hc. Thng nhim sc th c quan st v ng dng lc chng gian k, k gia v i khi k sau ca s phn bo. - gian k nhn cho thy cc ht bt mu phm nhum nhn hnh lm tm gi l ht nhim sc. Ht thy ln hn gi l khi nhim sc. Nu thy cc si di mnh th gi l si nhim sc, thy chng cht nh mng li gi l li nhim sc. - k gia : nhim sc th co ngn nht, r nht , dng gm hai nhim sc t (dng kp). ngi nhim sc th k gia c cc dng sau y: + Nhim sc th tm gia: gi l tm gia v nhim sc th no cng c mt phn tm chia nhim sc th (n) ra lm hai nhnh, nhnh ngn xp trn k hiu l p v nhnh di xp di k hiu l q. . Khi p = q th gi l tm gia.
Hnh 4.5. Nhim sc th

. Khi p < q hi ngn hn th gi l nhim sc th tm gn gia. . Khi p = 0 (p rt ngn khng ng k) th gi l nhim sc th tm u. . i khi ni tip vi p ca nhim sc th tm u c thm cc nm hnh cu nh gi l v tinh k hiu l S. . Ngoi ra cc nhim sc th dng kp cn c mt b phn gi l tm ng (Kinetochore), mt cu trc 3 lp hnh lng mng ngn va m ly phn tm (centromere) t hai bn tm ng thy xut hin si thoi v sc ni lin vi si thoi v sc t trung th lc phn bo.

83

* S lng nhim sc th: t bo Eukaryota c hai nhim sc th tc l c hai b ging nhau, mi b gm n nhim sc th khc nhau. S n khng nh vi loi nhng khc nhau ty loi. ngi 2n = 46 = 23 x 2. Trong 23 nhim sc th c 22 nhim sc th thng v mt nhim sc th gii. nam gii nhim sc th gii c hai loi, nhim sc th X v nhim sc th Y v c gi l d giao t ( giao t mang Y v giao t mang X). n gii ch c mt loi nhim sc th gii l X v do ch c mt loi giao t mang X. ngi th d giao t l d giao t c, khc vi mt s loi vt d giao t li thuc v con ci v gi l d giao t ci. * Cu trc siu vi th ca nhim sc th. Nh thnh tu ca J.R.Paulson v U.K.Laemmli, nm 1977 nhim sc th kch thc hin vi cho thy, k gia nhim sc th ngi bao gm mt li khung protein khng phi l histon, xung quanh li khung chi cht nhng si Hnh 4.6. Karyotyp nhim sc th ngi chromatin v v k gia nn nhim sc th dng kp, c hnh ch X nn cng c hnh ch X, trn mt nhim sc t ngi ta tin rng ch c mt si chromatin duy nht, lin tc mc d trn sut chiu di ca li khung protein thy v s cc vng si chromatin dnh vo li khung. Cc vng ny khng ring r, mi vng di t 10 n 90 Kilobaz. Cc u mt ca vng (ranh gii ca hai vng) bm vo li khung protein. Cu trc ca si chromatin: si chromatin khi lm dui ti a ra v quan st vi knh hin vi in t thy si c dng mt chui ht, ht xp u n theo chiu di ca mt si mnh. ng knh ca chui ht bng khong 10nm. Dng cun xon cp thp nht to thnh mt si c ng knh bng 30 nm. Si chromatin li xon tip cp cao hn to thnh cc bi si hnh mi gi l mi vi th chromatin bm xung quanh trc ca nhim sc th. Cu trc trn y ca nhim sc th l ca nhim sc th k gia v cng l cu trc ca nhim sc th khi phn bo ni chung. Vn l gian k nhim sc th tn ti nh th no. Gi thuyt c nhiu nhng gi thuyt ca Laemmli c quan tm nhiu nht. Laemmli cho rng lc gian k si chromatin vn bm vo protein ca li khung phn tn trong dch nhn. Si chromatin mt mt gi mi lin h vi protein khung, vo k u phn bo, cc mi ni vi lamina t ra, li khung c ti lp v nhim sc th tr li dng in hnh i vo phn bo.

84

Trong gian k khi nhim sc th b gii th, tuy phn tn trong nhn nhng mi nhim sc th (dng gii th) c v tr nht nh ca mnh trong nhn ch khng phi phn tn ngu nhin. Thnh phn ha hc ca si chromatin: si chromatin lm bng ADN, vi vai tr cha thng tin di truyn, cc protein histon lin kt vi ADN, cc protein HMG khng lin kt thng xuyn vi ADN. Cc loi protein trn chim phn a s, cn mt loi na chim phn thiu s l cc protein enzym, protein cu trc v c th c c protein iu chnh v tng tc vi protein. Cc loi ny c s lng phn t ca mi loi khng nhiu, vi ba bn sao.

Hnh 4.7. Cu trc nhim sc th

85

Sau y l mt s chi tit v thnh phn cu trc khng gian ca cc thnh vin trong si chromatin. Nh bit, si chromatin c hnh mt chui ht, si l si ADN, ht l ht histon xung quanh c cun ADN. ADN l si kp c mt phn t do v mt phn l lin kt vi histon. Phn ADN lin kt vi cc histon to thnh ht, ht y c gi tn l nucleosom. Phn t do v phn cun ca ADN trong phm vi mt nucleosom l mt chu k, chu k di khong 220 i baz. Phn cun gm xp x hai vng di 140 i baz. Si ADN khi dui Sau y l mt s chi tit v thnh phn cu trc khng gian ca cc thnh vin trong si chromatin. Nh bit, si chromatin c hnh mt chui ht, si l si ADN, ht l ht histon xung quanh c cun ADN. ADN l si kp c mt phn t do v mt phn l lin kt vi histon. Phn ADN lin kt vi cc histon to thnh ht, ht y c gi tn l nucleosom. Phn t do v phn cun ca ADN trong phm vi mt nucleosom l mt chu k, chu k di khong 220 i baz. Phn cun gm xp x hai vng di 140 i baz. Si ADN khi dui khi xon, c mt loi histon tham gia vo vic c nh v gii phng vng xon, nm pha ngoi cc nucleosom, bn b ca vng xon, histon c tn l H1 ng vt c v, chim (hng cu chim) n hi khc mt cht v c tn l H 5 Khi t bo ngh tc khng phn bo th thy vng mt H1 m li thy mt histon khc : H1o. Rt c th H1o l mt bin th ca H1. Nucleosom gm c mt ht histon v ADN cun xung quanh. Phn ADN ni trn, ht tm histon l mt ci a dy, hai mt li lm bng 8 phn t histon, tc l cc protein kim: 2H2A, 2H2B giu lysin, 2H3 v 2H4 giu Arginin. 8 phn t ny li va xp ngang li va xp dc to thnh mt hnh a. ADN cun quanh a. Ngoi ra cn c thm mt t protein khng histon nh ni trn. Mi tng tc gia ADN v histon ch yu thc hin vi H3 v H4. Hai loi c tnh bo th cao nht trong s cc histon. C nhng bin i ha hc ca histon khi gen hot ng. C th coi l vai tr can thip, thc y hoc iu chnh s hot ng ca gen, gp phn cng vi cc thnh phn iu chnh khc. V cc HMG: HMG l ch vit tt ca High mobility Group c ngha l nhm c ng cao (c ng l c ng trn bn ko in di). HMG c mt tt c cc Eukaryota . C 4 loi HMG1, HMG2 , HMG14, HMG17. Chng va tng tc vi histon va vi ADN. HMG1 v HMG2 lc gian k thy c mt bo tng, cn hai loi kia th lun lun trong nhn. Mi nucleosom c hai v tr bm cho cc protein HMG. S hnh thnh si chromatin: si chromatin hnh thnh trong pha S ca s phn bo, t bo tng i ngay vo nhn cng vi ADN mi to nn si chromatin. Khi nhim sc th hnh thnh, si chromatin xon li theo nhiu cp (v lun lun ch xon vi ring mnh) cui cng to nn nhng hnh mi xon (mi vi th chromatin) quanh li khung protein. Chc nng ca si chromatin: si chromatin mang ADN nhng khng phi tt c ADN u sao m m c nhng on sao m, on khng , xen k vi nhau. Trong mt gen cng c th c nhng on khng sao m xen k. Cc an y c gi l vng trng hay intron. Vng c sao m gi l exon. Sn phm sao m bao gm c intron v exon c gi l ARN tin thn, phi tri qua s ghp exon (splicing) dch m ra protein... Ghp exon c nhiu kiu: - Kiu chn intron li thnh vng to iu kin cho hai u exon gn nhau nht ni vi nhau ( ch chn y to nn mt th gi l th ghp exon(spliceosom).

86

- C loi sinh vt c kiu ghp exon khc, cc intron b ct b, cc exon ni li vi nhau theo trnh t ca gen tc ghp exon cng gen (cis-splicing). S ghp exon cng gen c th c s c mt ca cc protein tc ng nhng cng c th khng c protein tc ng, loi khng c protein tc ng gi l ghp t ng exon (autosplicing). Mi y ngi ta pht hin thy loi trypanosoma c hin tng ghp exon khc gen (trans-splicing) tc l ghp exon ca gen ny vi exon ca gen khc to nn mt gen mi. Tuy nhin nhng hiu bit v intron v exon cn cha y , c mt intron ca qa trnh sao m ny li tr thnh exon ca qu trnh sao m khc. C tc gi th gi exon l phn m ha cho c mARN, tARN v rARN, c tc gi khc th ch dnh cho n vic m ha ra mARN m thi. Ngy nay c xu hng gi chi tit hn: exon l tn chung ch c phn sao m, nhng c phn ca exon ch sao m m khng dch m. 4.4. Hch nhn Hch nhn l mt th cu khng tn ti lin tc trong nhn t bo. N l mt hnh nh tm thi, mt i hnh lm vic ca mt s nhim sc th trong t bo. T bo ngi c mt hch nhn, n bt mu m hn phn cn li ca nhn. Hch nhn ca t bo ngi do 10 nhim sc th tm u (cc i 13, 14, 15, 21 v 22) chm u li to thnh. Phn u ca cc nhim sc th tm u (c v tinh hoc khng) c gi l vng t chc hch nhn, k hiu quc t ly t ting Anh l NOR (nucleolus oligosaccaritrganization regions) cc NOR chm li v hnh thnh nn hch nhn. Chng chuyn cha cc gen tng hp nn rARN cho ribosom ( ngi cn c mt gen 5S tng hp rARN 5S nm phn cui nhnh di ca nhim sc th s 1, khng tp trung ti hch nhn) v cng ti hch nhn cc protein ribosom t bo tng i vo gp cc rARN mi to, ghp li vi nhau to nn cc phn n v nh v ln ca ribosom. Ri cc phn n v ny c th i lun qua l mng nhn ra bo tng. Vi s hnh thnh v chc nng trn y ca hch nhn th vic hch nhn bin mt lc cc nhim sc th phi v tp trung mt phng xch o ca k gia l hon ton hp l. Khi phn bo xong, t bo tr li lm vic th d nhin hch nhn s li xut hin. 4.5. Chc nng chung ca nhn t bo - Nhn t bo cha ng vt liu thng tin di truyn, quyt nh tnh di truyn ca t bo v ca c th. - iu ha v iu khin cc hot ng sng ca t bo. Theo quan im sinh hc hin i nhn l trung tm iu ha v iu khin cc qu trnh sinh tng hp protein xy ra trong t bo cht. T bo cht ch c vai tr to iu kin cho vt liu di truyn thc hin chc nng ca mnh. Khi bo tng v rng ra c mi trng tc ng khng bnh thng lm thay i vt liu di truyn th li l chuyn khc. ADN c trong bo tng, t do hay trong bo quan c chc nng ring ca chng.