Yenilenebilir Enerji

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar
Avrupa'nn toplam enerji ihtiyacnn % 50si ithal petrolle karlanmaktadr. nmzdeki 20-30 yl iinde bu bamlln % 70 oranlarna kaca dnldnde, yenilenebilir enerji kaynaklara yaplacak yatrmlarn nemini artmaktadr Bu anlamda Avrupada rzgrn kullanmnn artmas kanlmaz grnmektedir. 2000 ylndan beri AB rzgr enerji kapasitesi % 150den fazla artmaktadr. Beyaz Bildirideki yenilenebilir enerjilerle ilgili 2010 yl iin ngrlen 40.000 MWlk hedef, be yl nce gerekletirilmitir. 2005 ylnda 40.455 MW rzgr kurulu g kapasitesinden 82 TWh enerji retilmitir. Rzgrdaki bu mkemmel performans, endstrinin 2010daki hedefini 75.000 MW olarak yenilemesini salamtr. Bu gcn, yaklak 160 TWh enerji salayaca ngrlmekte olup, bu enerji, 2010 ylndaki Avrupa elektrik ihtiyacnn % 4-6sn karlayacaktr. 2005 ylnda rzgrdan retilen elektrik enerjisi AB toplam elektrik tketiminin % 2,6sn karlamaktadr36. 2005 ylnda AB-27de YEK retilen elektrik enerjisi ise yaklak 440 TWh olup, bu miktar toplam elektrik retiminin % 15ine karlk gelmektedir. Avrupa rzgr endstrisi dnya piyasasndaki gelime ile bymesini srdrmektedir. Gelien ihracat oranlar ile Alman ve spanya sanayicilerinin kendi i piyasalarna bamllklar gn getike azalmaktadr. hracat sayesinde Danimarka 20.000 kiiye istihdam yaratmay baarmtr. Alman Rzgr Enerji Birliine gre, Alman rzgr endstrisi 2005 ylnda 5,03 milyon euro ciro yapmtr. Bu rakamn yars (2,51 milyon euro) ihracat geliridir. stihdamda da durum ayndr. Alman rzgr endstrisinin yaratt 63.800 kiilik istihdamn yars ihracattan dolaydr. Rzgr trbinleri gece ve gndz rzgr olduu srece srekli enerji retmektedirler. Rzgr enerjisinin dier elektrik retim yntemleriyle kyaslandnda en nemli evresel yarar, hava kirleticileri ve sera gaz emisyonlar oluturmamasdr. Gnmzde rzgr enerjisi, enerji retiminde yenilenebilir kaynaklar arasnda en ucuz olan ve fosil yaktl santrallerle en fazla rekabet edebilecek olan enerji kaynadr. Atmosfere yaylan CO2 seviyesinin drlmesi rzgr enerjisinin en nemli evresel faydalarndan birisidir. 4.3.2 Trkiyede dzgr enerjisi Trkiye Rzgr Enerjisi Potansiyel Atlas (REPA), Trkiye rzgr kaynaklarnn karakteristiklerini ve dalmn belirlemek amacyla EE tarafndan 2006 ylnda retilmitir. Bu atlasta verilen detayl rzgr kayna haritalar ve dier bilgiler rzgr enerjisinden elektrik retimine aday blgelerin belirlenmesinde kullanlabilecek bir altyap salamaktadr.
36 Communication from the Commission and the European Parliament, Brusells, 10.01.2007 COM (2006) 849 Final
62
Yllk ortalama deerler esas alndnda, Trkiyenin en iyi rzgr kayna alanlar ky eritleri, yksek bayrlar ve dalarn tepesinde ya da ak alanlarn yaknnda bulunmaktadr. Ak alan yaknlarndaki en iddetli yllk ortalama rzgr hzlar Trkiyenin bat kylar boyunca, Marmara Denizi evresinde ve Antakya yaknnda kk bir blgede meydana gelmektedir. Orta iddetteki rzgr hzna sahip geni blgeler ve rzgr gc younluu Trkiyenin orta kesimleri boyunca mevcuttur. Mevsimlik ortalama deerlere gre ise Trkiye apnda rzgr kayna karmak topografyaya baldr. Birok yerde, zellikle sahil boyunca ve doudaki dalarda klar daha gl rzgr hzlar grlmektedir. Trkiyenin orta kesimleri boyunca ou yerde rzgr hz deerleri mevsimden mevsime nispeten sabittir. Aylk ortalama deerlere gre ise Trkiyenin bat sahil blgesi yannda Marmara Denizini evreleyen blgede k mevsimi sresince en iddetli rzgr hzna sahiptir. Rzgr hz haritalar asgari deerleri haziran ay sresince gsterir. Rzgr hzlar eyll ve ekimde artmaya balar ve blgedeki azami deerler ocak ve ubat aylarnda meydana gelir. Antakya yaknndaki gl rzgr kaynann da en kuvvetli zaman k aylarnda, zellikle kasmdan ubata kadar olan zamandr. Bu blgedeki rzgr hzlar lkbahar ve Sonbaharda azalma eilimi gsterirken yaz aylarnda biraz daha yksek deerlere sahip olurlar. Trkiyenin dousundaki dalk blgelerdeki rzgr hzlar ubat aynda zirveye ularken kasmdan Marta kadar nispeten yksek deerler mevcuttur37.
ekil 2 : Trkiye Rzgar Atlas (EE)
37 Dr. Yksel Malko, Trkiye Rzgar Enerjisi htiyacnn Karlanmasnda Rzgar Enerjisinin Yeri, IV. Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 23-24 Kasm 2007 Kayseri
63
Tablo 34: Trkiye - yi-Srad Aras Rzgar Kayna 50m38

Rzgar Kaynak Derecesi Orta yi Harika Mkemmel Srad Toplam Rzgar Snf 3 4 5 6 7 50 mde Rzgar Gc Yo. 2 (W/m ) 300-400 400 500 500 600 600 800 > 800 50 mde Rzgar Hz (m/s) 6.5-7.0 7.0-7.5 7.5-8.0 8.0- 9.0 > 9.0 Toplam Alan 2 (km ) 16 781.39 5 851.87 2 598.86 1 079.98 39.17 26 351.28 Rzgarl Arazi Yzdesi 2.27 0.79 0.35 0.15 0.01 3.57 Toplam Kurulu G (MW) 83 906 29 259.36 12 994.32 5 399.92 195.84 131 756.40
Trkiye rzgr enerji potansiyeli, belirlenmi kriterlerin nda rzgr snf iyi ile sra d arasnda 47,849.44 MW olarak belirlenmitir. Bu araziler Trkiye toplamnn %1.30una denk gelmektedir. Orta ile sra d aras rzgr snfna ait rzgrl arazilere bakldnda ise 131,756.40 MWlk rzgr enerjisi potansiyelini bulunduu ve toplam rzgrl arazinin alannn ise Trkiyenin % 3.57si olduu grlmtr. Trkiye, Avrupada rzgr enerjisi potansiyeli bakmndan en zengin lkelerden birisidir. taraf denizlerle evrili olan ve yaklak 3500 km ky eridi olan Trkiyede zellikle Marmara ky eridi ve Ege ky eridi ile srekli ve dzenli rzgr almaktadr. Bu blgelerden balamak zere hzla rzgr enerjisi yatrmlarna balanmaldr. Trkiyede rzgr enerjisinden elektrik retimi konusunda kullanlan ilk sistem, 1985 ylnda Danimarkadan ithal edilip zmir-eme Altnyunus Turistik tesislerinde kurulan 55/11 kW gcndeki rzgr trbinidir. Bu trbinin gbek ykseklii 24,5 m, pervane ap 14 m nominal gce 12 m/slik rzgr hzna erimektedir. eme artlarnda kanatl yatay eksenli bu trbinden retilen elektrik enerjisi ylda ortalama 100.000 kWh elektrik enerjisi retmekte olup bu miktar tesis elektrik ihtiyacnn % 4dr. Trkiyede 2007 yl sonu itibaryla 146.25 MW rzgr santrali ebekeye bal olarak enerji retmektedir. Bunlarn yan sra inaat sren 276.9 MW ve tedarik anlamas yaplan 579.7 MW rzgr santrali mevcuttur (Tablo 35 /Grafik 21-22 /ekil 3). Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumu tarafndan bugne kadar toplam kurulu gc 2126 MW olan 58 adet rzgr santraline lisans verilmi, toplam kurulu gc 533 MW olan 13 adet santralin lisans ise sona erdirilmitir. 1 Kasm 2007 tarihinde, yalnzca tek bir gn sreyle kabul edilen, 78000 MW byklndeki rzgr santral lisans bavurular ile inceleme ve deerlendirmede olan rzgar projeleri toplam gc 84674 MWa ulamtr (Tablo 36/ Grafik 23).
38 Dr. Yksel Malko, Trkiye Rzgar Enerjisi htiyacnn Karlanmasnda Rzgar Enerjisinin Yeri, IV. Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 23-24 Kasm 2007 Kayseri
64
Tablo 35: Trkiyede letmede/naat Sren/Tedarik Szlemesi Yaplm Rzgr Santralleri39

Mevkii zmir-eme zmir-eme anakkale-Bozcaada stanbul-Hadmky Balkesir-Bandrma stanbul-Silivri zmir-eme Manisa-Akhisar anakkale-ntepe anakkale-Gelibolu irket Alize A.. Gbirlii A.. Bores A.. Sunjt A.. Bares A.. Ertrk A.. Mare A.. Deniz A.. Anemon A.. Doal A.. retime Kurulu Gei G Tarihi (MW) 1998 1,5 1998 2000 2003 I/2006 II/2006 I/2007 I/2007 I/2007 II/2007 7,2 10,2 1,2 30 0,85 39,2 10,8 30,4 14,9 146,25 I/2008 I/2008 I/2008 I/2008 I/2008 I/2008 30 30,4 24 60 42,5 90 276,9 28,8 19,5 66,6 35,1 22,5 31,5 15 135 140,8 54,9 30 579,7 Enercon Vensys Conergy AG Nordex Nordex Suzlon Nordex GE Enercon Enercon Enercon 36 adet 800 kW 13 adet 1.500 kW 74 adet 900 kW 900 kW 2.500 kW 2.100 kW 2.500 kW 54 adet 2.500 kW 176 adet 800 kW 61 adet 900 kW 15 adet 2.000 kW Vestas Enercon Enercon Vestas Nordex Vestas 15 adet 2.000 kW 38 adet 800 kW 12 adet 2.000 kW 20 adet 3.000 kW 17 adet 2.500 kW 30 adet 3.000 kW Trbin imalats Enercon Vestas Enercon Enercon GE Vestas Enercon Vestas Enercon Enercon Trbin adet ve kapasitesi 3 adet 500 kW 12 adet 600 kW 17 adet 600 kW 2 adet 600 kW 20 adet 1.500 kW 1 adet 850 kW 49 adet 800 kW 6 adet 1.800 kW 38 adet 800 kW 13 adet 800 kW + 5 adet 900 kW
LETMEDEK KAPASTE TOPLAMI Hatay-Samanda Manisa-Sayalar stanbulGaziosmanpaa stanbul-atalca zmir-Aliaa Balkesir-aml Deniz A.. Doal A.. Lodos A.. Ertrk A.. nnores A.. Baki A..
NA HALNDEK KAPASTE TOPLAMI Mula-Data Aydn-ine Bilecik Hatay-Samanda Hatay-Samanda Aydn-Didim zmir-eme Osmaniye-Bahe Manisa-Soma Balkesir-Kepsut zmir-Aliaa Dares A.. Saba A.. Sagap A.. Ezse Ltd. ti. Ezse Ltd. ti. Ayen A.. Kores A.. Rotor A.. Soma A.: Poyraz A.. Doruk A.. I/2008 I/2008 II/2008 II/2008 II/2008 II/2008 II/2008 I/2009 I/2009 I/2009 I/2009
TRBN TEDARK SZLEMES MZALI PROJE TOPLAMI
39
Elektrik Piyasas Dzenleme Kurumu (EPDK)- www.epdk.gov.tr
65
Tablo 36 : EPDKdaki Rzgr Santralleri Lisans lemleri Durumu 40

nceleme & Deerlendirme Lisans Verilen Uygun Bulma Sonlandrlan Lisanslar Adet 8 179.30 ptal Edilen Lisanslar Adet MW MW
Adet
Bavuru
Adet
Adet
Adet
MW
MW
MW
Rzgr
39.60
56
3 181,15
35
1 328.18
58
2 126.05
13
533.31
GE 7%
Nordex 6%
Vestas 28%
Enercon 59%
Grafik 21: Trkiyede letme ve na Halindeki Rzgr Santrallerinin Trbin reticilerine Gre Dalm
5 00 kW 1 ,01% 3 MW 16,78% 2 .5 M W 5,70% 2MW 9,06 %
6 00 kW 1 0,40%
1.8 M W 2,01 %
1.5 M W 6,7 1% 800 kW 46,31% 850 kW 0,34%
900 kW 1,68%
Grafik 22 : letme ve na Halindeki Rzgr Santrallerinin Trbin Glerine Gre Dalm

40
66
MW
80000 70000 60000 50000 40000 30000 20000 10000 0 Lisans verilen bavuru (2006) Uygun bulma 2126 MW 39.6 MW 1328 MW
78000 MW
3181 MW
nceleme deer (2006)
inceleme nceleme deer (1 kasm 2007) deer (1 kasm 2007)
Grafik 23 : EPDKdaki Rzgr Santralleri Lisans lemleri Durumu41
Rzgr trbinlerinin g kalitesi, elektrik retim sistemindeki elektriksel performans tanmlamaktadr. Bu da ebekeye balanan rzgr trbinlerinin ebekenin gc ve gerilim kalitesi zerinde yapt etkidir ve zellikle ebekenin zayf olduu yerlerde rzgr trbinlerinin artan saylarda ebekeye balanmasnda kstlayc faktr olabilmektedir. Trkiyede rzgr kayna asndan cazip olan yerler, genellikle blgesel tketimin dk olduu ky blgelerinde yer almaktadr. Bu alanlar hat kapasiteleri snrl olan ebekenin zayf u noktalardr. Rzgr santrallerinin sisteme balandklar noktada ebeke kararlln etkileyen ani gerilim deiimi, krpma (fliker), harmonik gibi baz bozucu etkiler yapmas sebebiyle TEA tarafndan balanacak kapasite ile ilgili baz kstlamalar getirilmektedir. Limit, balant noktasndaki sistemin ksa devre gcnn % 5ine kadardr. Bu durum, sz konusu blgelerdeki yksek potansiyelin deerlendirilmesinde sorun yaratmaktadr. Rzgr santrallerinin sisteme balantsnda bozucu etkiler kadar nemli dier bir unsur da, balant noktalarnda iletim kapasitesinin yetersiz kalabilmesidir. Trkiyede rzgr kayna asndan cazip olan ky blgelerindeki iletim/datm sistemi, blgenin tketimi kadar g ve enerji tayacak ekilde tasarlanmtr. Rzgr santrali bavurularnn youn olarak yapld blgeler anakkale, zmir, Balkesir, Bandrma ve Hatay illeri evresidir. Bu tr yerlerde zellikle iletim sistemine byk gte rzgr santrali balanmas durumunda
41
67
retilecek elektrik enerjisini sistemin gl tketim noktalarna tamak iin yeni iletim sistemleri gerekmektedir. Bunun iin ya balant noktas ile sistemin gl tketim noktalar arasndaki iletim sisteminin yeni hatlarn tesisi ile glendirilmesi ya da balantnn dorudan uzun hatlarla gl noktalara yaplmas gerekmektedir. Bu kapsamda youn bavurularn yapld eme Yarmadas ve Hatay blgesinde bulunan rzgr projelerinin sisteme balants iin iletim sistemi planlamalar yaplmtr.
ekil 3 : 30 MW BARES (20x1.5 MW) Rzgr Santralinden Grnm
Trkiyede rzgr enerjisi bata olmak zere yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik enerjisi retimi; 4628 Sayl Elektrik Piyasas Kanunu, 5346 Sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanun ve ikincil mevzuat kapsamnda tevik edilmektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retiminin tevik edilmesi ile ilgili olarak 4628 sayl Kanunun ikincil mevzuat kapsamnda yer alan Elektrik Piyasas Lisans Ynetmeliinde; lisans alma bedellerinde % 99 indirim, ilk sekiz yl yllk lisans bedeli deme muafiyeti (Madde12), yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retimi yapan retim tesislerine sisteme balantda ncelik tannmas (Madde 38), yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal retim tesislerine dengeleme birimi olma ykmllnden muafiyet (Madde 19) ile bu santrallerden retilen elektriin TETAn sat fiyatndan dk veya eit ve daha ucuz bir tedarik kayna bulunmamas halinde ncelikli olarak satn alnma zorunluluu (Madde 30) konularnda tevikler yer almaktadr. 68
Ayrca 2 Mays 2005 tarih ve 26510 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu 15. maddesi ile de 4628 sayl Kanunun 3. maddesinin sonuna yalnzca kendi ihtiyalarn karlamak amacyla; yenilenebilir enerji kaynaklarna dayal, kurulu gc azam ikiyz kilovatlk retim tesisi ile mikro kojenerasyon tesisi gerek ve tzel kiilere, lisans alma ve irket kurma ykmllnden muaf" tutulduu hususu eklenmitir. 5346 Sayl Yenilenebilir Enerji Kaynaklarnn Elektrik Enerjisi retimi Amal Kullanmna likin Kanunu ile yenilenebilir enerji kaynaklarnn elektrik enerjisi retimi amal kullanmnn yaygnlatrlmas, bu kaynaklarn gvenilir, ekonomik ve kaliteli biimde ekonomiye kazandrlmas, kaynak eitliliinin arttrlmas, sera gaz emisyonlarnn azaltlmas, atklarn deerlendirilmesi, evrenin korunmas ve bu amalarn gerekletirilmesinde ihtiya duyulan imalt sektrnn gelitirilmesini amalamaktadr. Kanun 18 Mays 2005 tarihli 25819 sayl Resm Gazetede yaymlanmtr. Kanunda; hidrolik, rzgr, gne, jeotermal, biyoktle, biyogaz, dalga, aknt ve gel-git gibi enerji kaynaklar yenilenebilir enerji kaynaklar olarak belirtilmitir. Elektrik retimi amacyla kullanlacak rzgr, gne, jeotermal, biyoktle, biyogaz, dalga, aknt enerjisi, gel-git ile kanal veya nehir tipi veya rezervuar alan onbe kilometrekarenin altnda olan hidroelektrik retim tesisi kurulmasna uygun elektrik enerjisi retim kaynaklar ise bu kanun kapsamnda salanacak tevikli fiyatlardan yararlanacak yenilenebilir enerji kaynaklar olarak tanmlanmtr. Kanun ile (2 Mays 2007 tarih ve 26510 sayl Resm Gazetede yaymlanan 5627 sayl Enerji Verimlilii Kanunu kapsamnda yaplan son deiiklikler dahil) YEK belgesine sahip retim lisans sahibi tzel kiinin yenilenebilir enerji kaynaklarndan rettii elektrik enerjisi iin alm zorunluluu ile birletirilmi sbit fiyat sistemi getirilmi ve YEK-E satn alma fiyat iin alt ve st snrlar sras ile 5 cent/kWh karl TLden az ve 5.5 euro-cent/kWh karl TLden fazla olmamak zere belirlenmitir. Ancak yenilenebilir enerji kaynaklar teknolojileri arasnda satn alma fiyatlar asndan bir farklla gidilmemitir. Sbit fiyat tarifesi, 31 Aralk 2011 tarihinden nce iletmeye giren tesislerin ilk on yl iin geerlidir. Bakanlar Kurulu uygulamann geerlilik sresini en fazla iki yl sre ile uzatabilecektir. Kanunun uygulama hkmleri balkl 6. maddesi ile ilgili hkmleri yerine getirmeyen perakende sat lisans sahibi tzel kiilere ceza uygulamas vardr. Ayrca Kanunda Orman ve Hazine mlkiyetindeki arazilerin bu tesislerin yapmnda kullanlmas halinde, tesis, ulam yollar ve ebekeye balant noktasna kadar enerji nakil hatt iin kullanlacak arazilerin izin, kira, irtifak hakk ve kullanma izin bedellerinde yzde seksenbe indirim vardr. Bu indirim tesisin yatrm ve iletme dnemlerinin ilk on yl iin geerlidir. Bunun yan sra orman arazilerinde ORKY ve Aalandrma zel denek gelirleri alnmamaktadr42.
42 Zerrin TA ALTUNTAOLU, Yerel Rzgar Enerji Teknoloji retimi Destek Politikalar ve Trk Mevzuat, TMMOB VI Enerji Sempozyumu, 22-24 Ekim 2007, Ankara
69
Bugn dnyada ar talep nedeniyle hem ham madde (dili kutusu ve rotor yapmnda kullanlan elik, jeneratrlerin yapmnda kullanlan bakr ve kanatlarn yapmnda kullanlan karbon vb.) tedarikinde hem de trbinlerin baz bileenlerinin retiminde sorunlar yaanmaktadr. Mevcut darboaz fiyatlarn da nemli lde etkilemektedir43. Yaanan skntlar lkemizdeki yatrmlar da etkilemekte bu durum lisans alnan santrallerin yapmnda gecikmelere yol amaktadr. Yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retimi konusunda birok projeye EPDK tarafndan lisans verilmi olmasna ramen gerekleen proje says olduka azdr. Bunun temel nedenleri arasnda idari engeller (ormanlk alanlardaki arazi tahsislerindeki sorunlar, imar onay gibi prosedrlerin uzun zaman almas ve izinlerle ilgili kurumlar arasnda koordinasyon eksiklikleri, kredi temininde sorunlar vb.) ebeke engelleri (rzgr enerjisi projelerinde zellikle potansiyelin youn olduu bat blgelerinde ebekeye balant ile ilgili kstlar) ve trbin temini konusunda uluslararas piyasada yaanan darboazlar saylabilir. 5346 sayl Kanun bata rzgr olmak zere yenilenebilir enerji kaynaklarndan elektrik retiminin tevii konusunda nemli bir admdr. Rzgrdan elektrik retimi konusunda EPDKya yaplan bavurular bu konuda bir piyasann olumaya baladn gstermektedir. Yenilenebilir enerji kaynaklar elektrik retiminden kaynaklanan sera gaz emisyonlar yaratmamas, ithalat bamll yaratmamas, fosil yaktlardaki gibi fiyat riski bulunmamas, kaynak eitliliine katk salamas, modler yaps ile yerel istihdam ve gelirlerde olumlu etki yaratarak sosyal ve ekonomik btnlemeye katk salanmas gibi faydalar ile srdrlebilir kalknma ve evreye katk salamas nedeniyle nemlidir. Trkiyede bir rzgar santralinin kurulumu Megawat bana 1.1 ile 1.2 Milyon euro maliyet gerektirmektedir44. Temiz, yerli ve tkenmez bir enerji kayna olan rzgr enerjisinde ya bileenlerin yerli olarak retimi ya da Trkiyeye zg trbin teknolojisinin gelitirilmesi iin uygun politikalar oluturulmaldr. Bu amala rzgr teknolojisi ayrntl bir ekilde analiz edilerek dnya rzgr teknolojisindeki mevcut durum, gelimeler ile mevcut yerel kabiliyetler ayrntl olarak deerlendirilmeli, temel hedefler saptanmal, yerli rzgr trbin retiminin yarataca ekonomi istihdam ve maliyet azaltma etkileri kapsaml olarak belirlenmeli ve Dnya Ticaret rgt kurallarnn belirlenecek destek mekanizmalar zerinde oluturabilecei snrlamalar gzden geirilerek 5346 sayl Kanunda buna uygun dzenlemeler yaplmaldr.
43 44
Supply Chain: The race to meet demand, Wind Directions, January-February 2007 Para Haftalk Ekonomi Dergisi. 18-24 ubat 2007
70
4.4. Jeotermal Enerji (Is, Elektrik) 4.4.1 Jeotermal enerji retimi ve dnyadaki durumu Jeotermal enerji ksaca yer ss olup yer kabuunun eitli derinliklerinde birikmi basn altndaki scak su, buhar, gaz veya scak kuru kayalarn ierdii termal enerji olarak tanmlanmaktadr. Yaplan deneysel almalar ve hesaplamalar dnyann balangta eriyik halde bulunduu ve milyonlarca yl nce kat hale geldiini gstermektedir. Yer kabuunun derinliklerinde bulunan uranyum (U238, U235) toryum (Th232) ve potasyum (K40) gibi radyoaktif maddelerin bozumas sonucu srekli olarak s retme prosesinin, jeotermal enerjinin kayna olduuna inanlmaktadr. Yer kabuunun kalnl ktalarda 20-65 kmye ularken okyanus tabanlarnda 5-6 km kalnlktadr. Manto 2900 km kalnlkta ve ekirdein yarap yaklak 3470 kilometredir. (ekil 4) Yer kabuu, manto ve ekirdein fiziksel ve kimyasal zellikleri yeryzeyinden merkeze doru farkllk gsterir. Yerkrenin en st ksm litosfer olarak adlandrlr ve yer kabuu ile st mantoyu ierir. Kalnl okyanus tabannda 80 km ve ktasal alanlarda 200 km olan litosfer kat deimez bir davran gsterir. Litosferin altndaki astenosfer 200-300 km kalnlkta olup daha plastik bir zellie sahiptir.
ekirdek Yer kabuu Manto
2900 km D ekirdek
ekil 4: Ye rkabuu, Manto ve ekirdek
Jeotermal enerji yerkrenin daha scak olan merkezinden yzeye doru srekli olarak akan yerkrenin i ssdr. Dnya genelinde yeryzne s ak ortalama 82 miliwatt/m2 olarak varsaylr. Yerkrenin yaklak 10 km derinlii iindeki 71
kayalarn ierdii snn dnya enerji gereksinimini 6 milyon yl karlayacak byklkte olduu tahmin edilmektedir.45 Yerkrenin iindeki bu enerji, derinlerde iletim yoluyla kayalara, yeryzeyine yaklaldka akkanlar aracl ile tanm yoluyla yzeye ulamaktadr. Dolaysyla Jeotermal enerji iklimden bamszdr (ekil 5).
ekil 5 : Jeotermal Sistemin Oluum Mekanizmas
Yeryzeyine yakn olaan d scak blgeler jeotermal alanlar oluturmaktadr. Jeotermal alanlardaki scak kaya ve yksek scaklkl yeralt suyu dier alanlara gre daha s derinliklerde bulunmaktadr. Jeotermal sistemlerde s tayc akkanlar meteorik kkenlidirler. Den yalarn bir ksm geirimli blgelerden stc kayalarn bulunduu derinlie kadar inerler, snarak tekrar yzeye kar veya karlrlar. Bu hibir zaman jeotermalin sreklilii ve sonsuzluu anlamna gelmemektedir. Jeotermalin srdrlebilir olmas doru iletimi ile yakndan ilgilidir. Jeotermal rezervuarlar yer alt ve reenjeksiyon koullar dikkate alnarak iletildii takdirde yenilenebilir ve srdrlebilir zelliklerini korurlar jeotermal rezervuarlardan yaplan sondajl retimlerde jeotermal akkann evreye atlmamas ve rezervuar beslemesi bakmndan, ilevi tamamlandktan sonra tekrar yeraltna gnderilmesi (reenjeksiyon) zorunludur. Reenjeksiyon birok lkede yasalarla zorunlu hale getirilmitir. Ancak lkemizde bu konuda yasal bir boluk olup topluma ait bu kaynaklarn belli bir ksm yanl kullanm nedeni ile devre d kalmaktadr.
45
Makina Mhendisleri Odas TESKON 2003 www.mmo.org.tr
72
ekil 6 : Jeotermal Sistemlerin Kavramsal Modeli
Dnyada corafi olarak sadece yaklak % 5lik bir alanda jeotermal kaynaklar vardr. Jeotermalciler bu kua Ate Halkas olarak adlandrrlar. Trkiye bu ate halkas zerinde yer almaktadr. Bu nedenle Trkiye, dnyada jeotermal enerjiyi kullanabilecek ansl lkelerdendir.
ekil 7. Dnyada Bilinen En Scak Jeotermal Kaynaklar Kaynak: Trkiye Jeotermal Dernei
73
M.. 10.000lerde jeotermal akkandan Akdeniz Blgesi'nde anak, mlek, cam, tekstil, krem imalatnda yararlanlyordu. M.. 1500de Romallar ve inliler doal jeotermal kaynaklar banyo, snma ve piirme amal olarak kullanyorlard. 630 ylnda Japon mparatorluu'nda kaplca gelenei yaygnlamtr. 1200 ylnda ise jeotermal enerji ile mekan ve su stmas yaplabilecei Avrupallar tarafndan kefedilmitir. 1322de Fransa'da kyller doal scak su ile evlerini stmaya balamtr. 1800de yine Fransa'da yerleim birimlerinin jeotermal enerji ile stlmas yaygnlamtr. 1800de ABD'de kaplcalar hzla yaygnlamaya balamtr. 1818de F. Larderel ilk defa jeotermal buhar kullanarak borik asit elde etmitir. 1833te P. Savi tarafndan talya'daki Larderello Blgesi'nin altndaki jeotermal rezervuarn yaylm aratrlmtr. 1891de ABD Boise Idaho'da ilk jeotermal blge stma sistemi uygulamas gereklemitir. 1904te talya'da Larderello jeotermal buhardan ilk elektrik retimi salanmtr. 1920de California (The Geysers)'de ilk jeotermal kuyular almtr. 1930da zlanda, ABD, Japonya ve Rusya'da jeotermal akkann kullanm yaygnlamtr. 1960 ylnda ilk ticari jeotermal enerjiden (kuru buhar) elektrik enerjisi retimi Amerikada Kaliforniyada yaplmtr.1969 ylnda ise Fransada byk ehirlerin jeotermal enerji ile stlmasna balanlmtr. 1990 ylnda ABD jeotermal elektrik retimi kurulu gc 3000MWe ulamtr. 1992 ylna gelindiinde dnyada 21 lkedeki jeotermal elektrik retimi kurulu gc 6000MWe olarak tespit edilmitir. Jeotermal enerji kaynaklarn, kuru buhar kaynaklar, scak su kaynaklar (atmosfere ak veya kapal), derin yer kabuu ss (scak kayalar) ve magma (mutlaka gelitirilmesi gerekli) olarak tanmlayabiliriz. Jeotermal enerji, buhar veya scak su borular ile g santraline tanarak elektrik retiminde, buhar ya da scak su pompalanarak borular vastasyla ayn zamanda evlerin stlmasnda, retimde proses ss olarak, absorbsiyonlu soutma sistemlerinde, tarmda, seraclkta, kltr balklnda, kimyasal madde ve mineral retiminde, kaplca amal olarak, kaldrmlarda ve karlarn eritilmesinde de kullanlmaktadr (Tablo 37).
Tablo 37: Jeotermal Enerjinin Endstriyel Kullanm Alanlar
UYGULAMA -Konut Istmas -Kimya Endstrisi NaHCO3 Boksitten Alminyum Desalinasyon Kkrt Madencilii Beton Proses ve Kurutma Diatomit Kurutmas Karbondioksit SICAKLIK -C 50-80 120 150 120 120 110 170 100 DURUM lkemiz ve Dnyada Yaygn Potansiyel Kullanm Potansiyel Kullanm Pilot Tesis, ili Potansiyel Kullanm zlanda' da Tesis zlanda' da Tesis lkemizde
74
Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Jeotermal Sudan Yan rn -Petrol Rafinasyonu
120 175-250(% 20) 150-175(% 40) 125-150(% 40) 120-140 130 175-200(% 70) 150-175(% 30) 60 60 20
Borik Asit, Lityum, Arsenik Potansiyel Kullanm
-Gda Prosesi Kurutma eker Rafinasyonu -Kat Endstrisi -Tarm Ekin Kurutma Sera Balk retimi
Potansiyel Kullanm Tesis, Yeni Zelanda
Tm dnyada Dnyada ve lkemizde Japonya' da Tesis
Jeotermal enerji ile srekli g retilebilmektedir. Jeotermal enerjinin, 5-10 MW gte kk santraller halinde kurulmaya ve gelitirilmeye uygun olmas, uzun dnemde hava deiikliklerinden ve kullanclardan etkilenmemesi, fosil yaktlarn fiyat dalgalanmalarndan bamszl, fiyatnn kmrl termik santrallerle ve doal gazla rekabet edebilecek kadar dk olmas, kapal sistemlerde yayd emisyon deerinin sfr olmas nedeniyle evre etkilerini gz nne aldmzda ok nemli bir enerji kayna olduu grlmektedir. Genelde elektrik retimi, jeotermal kaynan karakteristiine bal olarak tip santralde yaplmaktadr. Kuru buhar santralleri; trbini dndrmek iin kuyudan retilen kuru buhar dorudan kullanlr.
ekil 8: Kuru Buhar Santral
75
Fla buhar santrallerinde; yksek basnla kuyudan gelen akkan dk basnl separatrlerde su ve buhar olarak ayrlr ve ayrtrlan buhar ile trbinin dndrlmesi salanr.
ekil 9. Fla Buhar Santrali
iftli evrim (Binary cycle): Jeotermal akkann scaklndan faydalanlarak sudan daha az buharlama scaklna sahip akkan eanjrde (heat-exchanger) buharlatrlr ve buharlaan bu akkan ile trbinin dndrlmesi salanr.
ekil 10. iftli evrim Santrali
76
Jeotermal akkann dorudan kulanm yntemi, jeotermal enerjiden faydalanmann en eski, ok ynl ve ok genel kullanm alanlarndan biridir. Yer ve blge stmacl, tarmsal uygulamalar ve endstri uygulamalar jeotermal enerjiden faydalanmann en ok bilinen ynleridir. Jeotermal stma sistemi geleneksel stma sistemlerinden olduka ucuzdur. Jeotermal stma ve soutma sistemi 1980li yllardan sonra s pompalarnn kullanlmasyla bir art gstermektedir. Is pompalarnn eitli sistemleri kullanlarak, yer ss, s akiferler ve havuz gibi dk scaklkl ktlelerin ssna bal olarak stma ve soutma ilemleri yaplabilmektedir (ekil 11). Is pompas yer ssn kulland iin jeotermal uygulama olarak deerlendirilebilmekte olup dnyadaki kullanm 2005 yl verilerine gre 15.273 MWt e ulamtr.
ekil 11. Is Pompalarnn Kulanm ekilleri
Tarmsal uygulamalar, ak saha uygulamalar ve sera stmacln ierir. Ak saha uygulamasnda bitkileri sulama ve topra stma (toprak altna denen borular vastasyla) eklindedir. Jeotermal akkann kimyasal ieriinin bitkilere zarar vermesini nlemek iin devaml olarak kontrol yaplmaldr.
77
Dnyada 1995 ylndan 2000 ylna kadar jeotermal elektrik retiminde % 17, elektrik d jeotermal uygulamalarda ise % 87 art olmutur. Filipinlerde toplam elektrik retiminin % 27si, zlandada toplam s enerjisi ihtiyacnn % 86s jeotermalden karlanmaktadr. Bat ABDde jeotermal kurulu g yaklak 2850 MW olmutur. (Tablo 39) (Utah Eyaletinin elektrik toplam ihtiyacnn % 2si, Kaliforniya Eyaletinin % 7si ve Nevada Eyaletinin ise % 10u jeotermalden karlanmaktadr.) 1995 ile 2005 yllar arasnda dnyada, jeotermal stmada % 61, sera stmasnda % 24, balneolojik uygulamalarda % 350 ve elektrik enerjisi retiminde % 43lk bir art salanmtr. 2005 ylnda dnyada 27.824 MWt karlnda jeotermal akkan elektrik retimi dnda dorudan kullanlmtr. Ayrca, 2005 ylnda 8912 MWe olan dnya jeotermal elektrik kurulu gc 2007 ylnda 9732 MWe ulamtr.
Tablo 38: lkelere Gre Jeotermal Kurulu G Geliimi ve 2010 Yl Tahmini
KuruluG 2000 yl (MW) 0,2 0 29,2 142,5 161 7,3 4,2 0 33,4 170 589,5 785 546,9 45 755 437 70 0 1909 16 23 0,3 20,4 2228 7973 Kurulu G letmedeki Kurulu G 2005 yl Kurulu G 2007 yl (MW) 2007 yl (MW) (MW) 0,2 1,1 27,8 163 151 7,3 14,7 0,2 33 202 797 791 535 129 953 435 77 6 1930 16 79 0,3 20 2564 8933 0,2 1,1 27,8 162,5 204,2 7,3 14,7 8,4 53 421,2 992 810,5 535,2 128,8 953 471,6 87,4 56 1969,7 23 79 0,3 38 2687 9732 0,1 0,7 18,9 162,5 189 7,3 14,7 8,4 49 420,9 991,8 711 530,2 128,8 953 373,1 52,5 56 1855,6 23 79 0,3 29,5 1935 8590 2010 Yl in Tahmini Kurulu Gc (MW) 0,2 1 28 197 204 7 35 8 53 580 1192 910 535 164 1178 590 143 56 1991 35 185 0,3 83 2817 10993
LKELER
Avustralya Avusturya in Kosta Rika El Salvador Habeistan Fransa Almanya Guatemala zlanda Endonezya talya Japonya Kenya Meksika Yeni Zelanda Nikaragua P. Yeni Gine Filipinler Portekiz Rusya Tayland Trkiye Amerika TOPLAM
GHC Bulletin, September 2007
78
Dnyada jeotermal elektrik retiminde ilk 5 lke sralamas, ABD, Filipinler, talya, Meksika ve Endonezya eklindedir. Dnya jeotermal s ve kaplca uygulamalarndaki ilk 5 lke sralamas ise in, sve, ABD, zlanda ve Trkiye biimindedir. Gnmzde dnyada jeotermal kullanm kapasitesi jeotermalin eitli kullanm sahalarna gre hzl bir art gstermektedir. 4.4.2 Trkiyede jeotermal enerji lkemiz jeolojik konumu ve buna bal tektonik yaps nedeniyle jeotermal enerji asndan byk potansiyele sahiptir ve kaynak zenginlii ynnden dnyada 5. srada gelmektedir. 1962 ylnda MTA tarafndan bir scak su envanter almas olarak balatlan Trkiyenin jeotermal enerji aratrmas ile bugn toplam 600den fazla termal kaynak (scak ve mineralli su kayna) bilgisine ulalmtr.46 Bu almalar sonucunda Trkiyenin brt teorik sl potansiyeli 31.500 MWt olarak belirlenmitir. 2005 yl sonu itibaryla MTA tarafndan yaplan jeotermal sondaj deerlendirmelerine gre muhtemel potansiyelin 2924 MWt i grnr potansiyel olarak kesinlemitir. Trkiyedeki doal scak su klarnn 600 MWt olan potansiyelide bu rakama dahil edildiinde toplam grnr jeotermal potansiyelimiz 3524MWt e ulamaktadr. lkemizdeki jeotermal kaynaklarn % 95i stmaya uygun scaklkta olup (400Cnin zerinde toplam 140 adet jeotermal alan) ounlukla Bat, Kuzeybat ve Orta Anadoluda bulunmaktadr.47 Trkiyenin toplam jeotermal s ve elektrik potansiyeli; 5 milyon konut stma edeeri veya 150 bin dnm sera stmas, 1 milyonun zerinde kaplca yatak kapasitesi, 29 milyar $/yl fuel-oil edeeri (30 milyon ton/yl), 30 milyar m3/yl doal gaz, edeerindedir.48 Trkiyede jeotermal enerji kullanmna ilk olarak stma amacyla 1964 ylnda Gnende bir otelde balanmtr. Yine 1987 ylndan bu yana Gnende 56 tabakhanenin proses suyunun, 3400 konutun ve ayrca otellerin mekan stlmasnda jeotermal kaynak baar ile kullanlmaktadr.
46 47
TBTAK www.tubitak.gov.tr ltanr, M.1998 21.Yzyla Girerken Trkiyenin Enerji Stratejisinin Deerlendirilmesi, TSAD yay., stanbul www.tusiad.org.tr 48 Trkiye Jeotermal Dernei www.jeotermaldernegi.org.tr
79
1982 ylnda Trkiye'de Aydn (Germencik) jeotermal alan kefedildi. 1983te kuyu ii eanjrl ilk jeotermal stma sistemi zmir (Balova)'da kuruldu. 1984 Trkiye'nin ilk ve Avrupa'nn talya'dan sonra ikinci jeotermal enerji santrali (20.4 MWe kapasiteli) Denizli (Kzldere)'de hizmete ald. lkemizde jeotermal s ve elektrik potansiyeli kullanmnn dalm aadaki tabloda zetlenmitir.;
Tablo 39. Trkiyedeki Mevcut Jeotermal Kullanm Kategorileri (Ocak 2006) [5] Trkiye Jeotermal Dernei verilerine gre revize edilmitir.
DEERLENDRME JEOTERMAL MERKEZ ISITMA (EHR, KONUT, TERMAL TESS, SERA VB.) TERMAL TURZM (KAPLICA) KULLANIMI KAPASTE 117.000 KONUT EDEER (983 MWt) 215 KAPLICA (402 MWt) (Ylda 10.000.000 Kii) 1385 MWt (1.000.000 ton/yl petrol (kalorifer yakt) karl 1.4 Milyar YTL/yl, 2007 itibaryla) 1) 20 MWe (Denizli - Kzldere) iletiliyor. 2) 25/40/(100) MWe kapasiteli Germencik Jeotermal Elektrik Santrali yatrmnn almalar devam etmektedir (Hedef 100 MWedir). 3) Aydn Salavatli de 167C ile yaklak 8 MWe Binary Cycle santrali kurulmaktadr. 4) Kzldere Jeotermal Santralinin at olan 140Clik jeotermal sudan 6,85 MWe kapasiteli jeotermal santrali lisans almtr. 5) anakkale-Tuzla jeotermal alannda 7,5 MWe kapasiteli bir jeotermal santral retim lisans almtr. 6) 10 MWe Simav Jeotermal Elektrik retim Santrali proje aamasndadr. 7) 10/20 MWe Seferhisar santral proje aamasnda 120.000 ton/yl
TOPLAM ISI KULLANIMI
ELEKTRK RETM
KARBONDOKST RETM
lkemizde jeotermal elektrik santralleri kurulmasna elverili yksek entalpili sahalar fazla bulunmamaktadr. zellikle Aydn Germencik Ske jeotermal alan, Denizli Kzldere jeotermal alan ve Nevehir Acgl jeotermal alan yksek entalpili olup, elektrik retimi ve entegre stma iin kullanlmaya uygundur (Tablo 40-41). 80
Tablo 40. Trkiyede Jeotermal Merkezi Istma Sistemlerinin Mevcut Durumu49 2006, T.Jeotermal Dernei Verilerine Gre Revize Edilmitir.
Yer Ad 9 Eyll nv.Kamps, Balova, narldere Gnen Simav Krehir Kzlcahamam Balova Afyon Kozakl Narldere Sandkl Diyadin Salihli Sarayky Edremit Bigadi Sarkaya Yerky Istlan Konut Says 3000 3400 5000 1900 2500 15000 4500 1200 1500 3600/5000 400 4100/24000 1500/5000 2000/7500 1500/3000 10/2000 500/3000 Devreye Alma Tarihi 1983 1987 1991 1994 1995 1996 1996 1996 1998 1998 1999 2002 2002 2003 2005 2006 yaplyor Jeoter. Su Sc. (oC) 137-60 80 137 57 80 137 95 90 125 70 70 94 140 60 96 50.5 62 Yatrmc Valilik + niversite Rektrl Belediye Arlkl Anonim irketi Belediye l zel daresi Arlkl Belediye Anonim irketi Belediye Arlkl Anonim irketi Valilik Arlkl Limited irketi l zel dare Arlkl Belediye Anonim irketi Belediye Arlkl Anonim irketi Belediye Arlkl Limited irketi Belediye Arlkl Anonim irketi l zel dare Arlkl Anonim irket Belediye Belediye Arlkl Anonim irketi Belediye Arlkl Limited irketi Belediye l zel dare +Belediye l zel dare+Belediye+zel Sektr Jeotermal Sahada Yatrm Valilik +Sera Yatrm zel Sektr
Termal tesis ve 635 dnm sera stmas (anlurfa, Dikili, Balova vb.)
49
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) www.enerji.gov.tr
81
Tablo 41. Jeotermal Sahalarn Yer, Kapasite ve Kullanm Alanlar50

Jeotermal Alan Ad ve Yeri Germencik- AYDIN Kzldere- DENZL Tuzla- ANAKKALE Salavatl- AYDIN Simav- KTAHYA Seferhisar- ZMR Dikili- ZMR Balova- ZMR Ilcaba- AYDIN HisaralanBALIKESR TekkehamamDENZL mer GecekAFYON Salihli- MANSA itgl- KTAHYA Kozakl- NEVEHR amky (Alangll)AYDIN Zilan (Erci)- VAN Scaklk 0 ( C) 232 212 174 171 163 153 130 124 103 100 100 98 Kapasite Kullanm Alan (MW)_(MW) 0,1 Sera 22,8 9 61,6 1,06 2 143,3 Aklamalar
Elektrik retimine uygun 1984te 20.4MW, Elektrik retimi, u an net 15 MW Sera retimi var Elektrik retimine Sera uygun Elektrik retimine uygun Istma, 3200 konut Balneoloji, Sera stmas 2 80.000m sera Sera stlmas Sera Istma, 10.000 konut Balneoloji, Sera stlmas -
0,49 Sera 1,8 Sera 2,6 Istma, Balneoloji, Istma, Balneoloji, 35 apart otel binas ve 5000 m2 sera stlmas 1989dan beri otel binasnn jeotermal stlmas 1.000 konut stlmas
98 97 93 90 90
0,37
- 14,9 Istma, Sera 0,7 Istma, Balneoloji,
- -
Trkiyenin toplam jeotermal elektrik potansiyeli 2000 MWe dir. 2013 yl jeotermal elektrik retim hedefi 550 MWe kurulu g ve 4 milyar Kwh elektrik retimidir. Jeotermal enerji, dorudan kullanm alanlarnda, teknolojik adan yatrmlarn % 90 yerli makina ve tehizat tarafndan karlanabilecek bir dzeye ulamtr. Dolaysyla elektrik d uygulamalarda ulusal teknoloji kolaylkla gelitirilebilir durumdadr.
50
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) www.enerji.gov.tr
82
Trkiyedeki jeotermal enerji kaynaklarnn tmne yaknnn dk entalpili olmas, kaynaklarn deerlendirilmesinde endstriyel proses ss ve konut stmasna ynelinmesi gereini ortaya karmaktadr. Trkiyenin gelecek yllardaki enerji gereksinimleri dikkate alndnda jeotermal enerjinin tek bana zm olmayaca; fakat enerji sorununda tamamlayc bir rol oynayaca aktr. Devletin ve zel yatrmclarn jeotermal kaynaklarn son derece ekici olduu konut stmas ve proses ss gibi kullanmlara yatrm yapmas, lke ekonomisine katkda bulunacak, hava kirliliini azaltma yannda petrol iin harcanan dviz giderlerini de azaltacaktr. talyan hkmeti jeotermal sya 1 euro-cent/kWh ilave deme yaparak tevik etmektedir. Jeotermal enerji termal turizm amal olarak Almanya ve Macaristana 10 milyon kii, Rusyaya 8 milyon kii, Fransaya yaklak 700 bin, svireye 800 bin ve spanyaya 400 bin kii gitmektedir. 126 milyon nfuslu Japonyann sadece Beppu ehrine 12-13 milyon kii termal turizm amal olarak gelmektedir. Japonyada 1500 adet kaplcada 100 milyon kii termal turizm yapmaktadr. Kaynak zenginlii asndan dnyada ilk 7 lke arasnda yer alan Trkiyenin termal sular, hem debi ve scaklklar hem de eitli fiziksel ve kimyasal zellikleri ile Avrupadaki termal sulardan daha stn nitelikler tamaktadr. lkemizde debileri 2-500 lt/sn arasnda deien 1300 dolaynda termal kaynak bulunmaktadr. Trkiye'de, 215 adet kaplcadan ylda 10 milyon kii birok hastaln tedavisinde, rehabilitasyon ve dinlenme (tatil) amal olarak faydalanmaktadr. Dnyada 10 bin dnm, Trkiyede ise 635 dnm jeotermal sera vardr. anlurfadaki 106 dnmlk jeotermal stmal seradan Avrupaya ihracat yaplmaktadr. Mevcut 635 dnmlk sera stmasnn 10 yl iinde 10.000 dnm olmas hedeflenmektedir. Dk scaklklarda kltr balkl gerekletirilmektedir. Karides, Levrek-Sar levrek, upra, Tilapia (upra tr), Yayn, Sazan vb. Gelecein yakt olarak bilinen hidrojenin retimi, jeotermal kaynaklar aracl ile de mmkndr. lkemizde 1986 ylndan beri Kzldere jeotermal elektrik santralinin at olan karbondioksit (CO2 ) deerlendirilerek, entegre olarak sv karbondioksit ve kurubuz retimi yaplmaktadr. Ylda 120.000 ton civarnda retim yapan fabrika, Trkiyenin sv karbondioksit ihtiyacnn % 50sini karlamaktadr. 415 litre/saniye toplam debiye ve 250 C retim scaklna sahip bir jeotermal akkandan (akkan ierisindeki toplam znm maddenin 10 gram/litreden daha az olmamas gerekmektedir) elde edilebilecek rnlerin yllk deeri Tablo 42de karlmtr. 83
Tablo 42. Jeotermal Akkandan Elde Edilebilecek rnlerin Yllk Deeri 51
Elektrik iin retilebilecek mineraller iin Is enerjisi iin
2 5 Milyon $/yl 5 50 Milyon $/yl 16 34 Milyon $/yl
Elektrik retiminde jeotermal kaynaktan modler (5 MW civar) elektrik retimi teknolojisinin lkemizde kullanmnn yaygnlatrlmas gereklidir. retilen elektriin ebekeye balanmasna ynelik olarak reticilere kolaylk salanmaldr. Trkiyede halen EPDKdan jeotermal kaynaktan elektrik enerjisi retmek iin 5 firma lisans almtr. Alnan bu lisanslarn kurulu g toplam 50.95 MW olup bu kurulu g ile toplam 418.204.000 kWh/yl retim yaplabilecektir. Teknik potansiyelin ok byk blm deerlendirmeyi beklemektedir. (Tablo 43)
Tablo 43. EPDK Tarafndan Verilen Jeotermal Enerjisi Lisanslarnn Dalm52
Tesisin Yeri Aydn anakkale Denizli Toplam Santral Says 2 1 2 5 Kurulu G (MW) 22.95 7,50 20,50 50.95 retim Miktar (kWh/Yl) 234.704.000 63.000.000 120.500.000 418204.000
lkemizin toplam jeotermal potansiyelinin kullanm ile toplam elektrik enerjisi ihtiyacmzn % 5 ini s enerjisi ihtiyacmzn % 30unu karlayabilmemiz olanakldr. Bu deerlerin arlkl ortalamas alndnda Trkiye enerji ihtiyacnn (elektrik+ s) yaklak % 14 jeotermal kaynaklardan karlanabilir. Bilinen potansiyelimizin jeotermal uygulamalar ile tam deerlendirilmesi halinde salanabilecek katma deer ise yllk 25 milyar dolar civarnda olacaktr. Haziran 2007 itibaryla Jeotermal potansiyelimizi kullanabilme oranmz ancak % 7ler mertebesine ulamtr. 2007 2013 Dnemi Trkiyenin Jeotermal Deerlendirme Projeksiyonu Trkiyede jeotermal elektrik retimi ve jeotermal stma ile ilgili mevcut durum ve 2013 yl projeksiyonlar T.C. Babakanlk DPT Dokuzuncu Kalknma Plan (2007-2013)na gre aadaki gibidir.
51 52
Trkiye Jeotermal Dernei www.jeotermaldernegi.org.tr Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu(EPDK) www.epdk.org.tr
84
4000 MWt
550 MWe 1100 MWt 635 MWt 402 MWt 20 MWe 192 MWt 300 MWt 1700 MWt 500 MWt
2005 2013
400 MWt
Grafik 24. Trkiyede jeotermal elektrik retimi ve jeotermal stma ile ilgili mevcut durum Tablo 44. Trkiyede Jeotermal Elektrik retimi Ve Dorudan Kullanm 2013 Projeksiyonlar
Jeotermal Deerlendirme Elektrik retimi Konut Ismas Termal Turizm (Kaplca) Seraclk Soutma Kurutma Balklk + dier kullanmlar 103.000 konut edeeri 215 adet kaplca 635 dnm ubat 2005 MW 20 MWe (94 GWh) 635 MWt 402 MWt 192 MWt 1229 MWt 500.000 400 ad. kaplca edeeri 5000 dnm 50.000 konut edeeri 500.000 ton/yl 2013 yl Projeksiyonu MW 550 MWe (2475 GWh) 4000 MWt 1100 MWt 1700 MWt 300 MWt 500 MWt 400 MWt 8000 MWt 35.040.000* MWth/Yl 3,88 Milyon Ton/Yl = 4,24 Milyar USD/yl 10 Milyon Ton/Yl Toplam Yllk Enerji 4 Milyar kWh/Yl
Toplam dorudan kullanm
2013 yl toplam jeotermal dorudan kullanm (elektrik d)+jeotermal elektrik retim projeksiyonu fuel-oil (kalorifer yakt) ikamesi 2013 yl toplam jeotermal kullanm (550 MWe + 8000 MWt) projeksiyonu karlnda salnmna engel olunan CO2 emisyon miktar * Yk faktr % 50dir.
85
Tablo 45. Jeotermal Sv Karbondioksit ve Kurubuz retim Projeksiyonu

ubat 2006 Jeotermal Karbondioksit retimi (brt) 120.000 ton/yl 2013 200.000 ton/yl
Tablo 46. Jeotermal Uygulamalarnn (elektrik + dorudan kullanm) 2013 Ylnda Yarataca Istihdam Projeksiyonu
2005 stihdam (Direkt ve indirekt) 40.000 kii 2013 200.000 kii
Tablo 47. Jeotermal Sera Uygulamalarndan Elde Edilecek 2013 Yl hracat Projeksiyonu
2005 yl hracat (sera) 15 Milyon USD 2013 yl 250 Milyon USD
Tablo 48. DPT 9. Plan Dneminde (2007 2013) Jeotermal Elektrik retimi, Istma (konut, termal tesis vb), Sera Istma, Kurutma, Termal Turizm Hedeflerine Ulalmas Iin Gerekli Olan Yatrm Tutar
Ulalacak 2013 yl hedefleri 550 MWe (4 Milyar kWh) 4000 MWt (500.000 konut ed.) 1700 MWt (5000 dnm) 500.000 ton/yl 400 kaplca ed. 50.000 konut ed. lave Yatrm Fark (USD) (2013e kadar) 1 Milyar USD 800 Milyon USD 350 Milyon USD (kuyular dahil) 100 Milyon USD 800 Milyon USD 200 Milyon USD 3 Milyar 250 Milyon USD
Jeotermal Uygulama Elektrik retimi Istma (konut, termal tesis vb.) Sera stma Kurutma vb. Termal Turizm Soutma Toplam
Jeotermal elektrik retimi, stma (konut, termal tesis vb.), termal turizm (kaplca), seraclk, kurutma, balklk vb. uygulamalarn 2013deki hedeflere ulald takdirde yarataca ekonomik byklk
16 Milyar USD/yl
Kaynak: Trkiye Jeotermal Dernei
86
DPT 9. Plan Dneminde (2007 2013) jeotermal elektrik retimi, stma (konut, termal tesis vb), sera stma, kurutma, termal turizm hedeflerine ulalmas iin gerekli olan yatrm tutarlar toplam 3,25 Milyar USD olmaktadr. Buna karlk yaratlacak ekonomik byklk 16 Milyar USD/yldr. 4.5 Gne Enerjisi (Is, Elektrik) Gne enerjisi, gneten gelen ve yeryznde 0-1.100 W/m2 deerlerinde bir s etkisi yaratan yenilenebilir bir enerjidir. Bu enerji ile stmadan soutmaya ok farkl s etkisinin kullanld uygulamalar ve deiik teknolojiler ile elektrik enerjisi retimi de gerekletirilebilmektedir.
ekil 12: Gne Enerjisi ile Isnma
Dnyada gne enerjisinden yararlanlmasna ynelik almalar ok eski devirlere uzanmaktadr. rnein, M.. 212 ylnda Arimed, odaklayc aynalar kullanp, 30-40 m. uzaklktaki Roma gemilerini yakarak Sicilyann savunmasn baaryla gerekletirmitir. 1860l yllarda bakr ve inko eritmek iin bir gne frn kurulmutur. Gne enerjisi ile alan ilk motorun patenti 1861 ylnda alnm olmasna karn gne enerjisi daha sonraki yllarda (1970lerdeki petrol krizine kadar) unutulmutur. Gne enerjisi evre ynnden temiz bir enerji kayna olarak kendini kabul ettirirken, 1970li yllarda yaanan petrol krizlerinden sonra, bu enerji kayna daha da nem kazanmtr. Gnmzde ise, Fotovoltaik Endstri Birlii (EPIA) ve Greenpeace tarafndan yaymlanan raporda dnyada 2040 ylna kadar kresel enerji gereksiniminin % 26snn gne enerjisinden salanaca ve 2 milyondan fazla kiiye istihdam imkan salanaca ifade edilmektedir. 87
4.5.1 Dnyada gne enerjisi potansiyeli Dnya atmosferinin st snrnda (dnya yzeyinden takriben 160 km. ykseklikte) gne nlarnn geliine dik bir yzey zerine gelen ortalama gne enerjisi younluu yaklak 1,37 KW/m2dir. Bu deere gne sbiti denmektedir. Dnyada gne enerjisinden yararlanmak iin en elverili alanlar, Ekvatorun 35 Kuzey ve Gney enlemleri arasnda kalan kuakta yer almaktadr. Bu blge Dnya Gne Kua olarak adlandrlmaktadr. Ylda 2000-3500 saat gne grmekte olan bu blgenin gne enerjisi potansiyeli 3,5-7 KWh/m2/gn arasnda deimektedir. Dnya yzeyindeki ortalama yllk gne radyasyonu miktar kurak blgelerde 2000-2500 KWh/m2 ve daha st enlemlerde ise 1000-1500 KWh/m2 arasnda deimektedir. Bu radyasyon yeryzne dorudan ve/veya difz (yaygn) radyasyon olarak ulamaktadr. Dnyann eitli blgelerindeki yatay yzeylere ulaan gnlk ortalama gne radyasyonu miktarlar, aada zetlenmitir.
Tablo 49. Dnyadaki Yllk Ortalama Gne Enerjisi Miktar
Blge Kuzey Avrupa Orta Avrupa Akdeniz Blgesi Ekvator (l Blgeleri)

Kaynak: EE (2006)
KWh/m2 800 1000 1700 2200
Gne Enerjisi Teknolojileri Gne enerjisi teknolojilerini genel olarak, Is (dorudan s kullanm ve sdan elektrik) ve Dorudan Elektrik (Gne Pilleri /Fotovoltaik Piller/PV) olarak iki grup iinde ele almak gerekir. 1. Gne enerjisi s teknolojileri ve uygulamalar a) Dk Scaklk Uygulamalar 100Cden az; Dzlemsel gne kolektrleri, Gne Havuzlar ve Su Artma Sistemleri, Konut Istma, rn Kurutma Seralar, Gne Ocaklar vb. gibi uygulamalar, b) Orta Scaklk Uygulamalar: 100 - 350C aras: Vakumlu Gne Kolektrleri kullanm ile yaplan uygulamalar, c) Yksek Scaklk Uygulamalar: 350Cden daha yksek scaklklar : Gne frnlar ve gne kuleleri, elektrik retimi ve madenlerin eritilmesi amacyla yaplan uygulamalar. 88
Gne enerjisi s teknolojileri arasnda en yaygn olarak kullanlan uygulama dzlemsel gne kolektrleridir. Dnya genelinde, kurulu olan ve arlkl olarak scak su reten dzlemsel gne kolektr miktarnn takriben 94 milyon m2yi getii tahmin edilmektedir. En fazla gne kolektr bulunan lkeler arasnda ABD, Japonya, Avustralya, srail ve Yunanistan yer almaktadr. Trkiye 12 milyon m kurulu kolektr alan ile dnyann nde gelen lkelerinden biridir. Bu dalm, ekil 25de gsterilmektedir.
ABD % 2 srail % 4 Trkiye % 10 Avustralya/Dier % 3
AB
% 13
in
%5
Japonya % 13
Grafik 25. Baz lkelerde Scak Su retimi in Kurulu Kolektr Alan Oranlar
Kaynak: UNIDO - ICHET (2005)
2. Gne Enerjisi Elektrik Teknolojileri ve Uygulamalar (Gne Pilleri) Gne pili, gne enerjisini dorudan elektrik enerjisine dntren bir yar iletken diyottur. Gne pillerindeki ana prensip, fotovoltaik dnmdr. Gnmze kadar retilmi ve eitli kullanm alanlar bularak ticar ortama girmi olan gne pilleri, Si (silicon), GaAs (gallium arsenide), CIS (indium diselenide) ve CdTe (cadmium telloride) kat hal teknolojisi tabanldr. Bunlardan ayrlan, fotoelektrokimyasal trdeki DSC (Dye Solar Cell) teknolojisi zerinde son be yldr allmaktadr. Bu teknolojide; ama, halihazrdaki retim maliyetlerini % 30larn da altna ekecek teknolojik ozmler salamaktr. 1980li ve 1990l yllarda gne pili sistemleri, ulusal elektrik ebekesinden uzak krsal alanlardaki g sistemlerinde, sinyalizasyon, hesap makinalar ve oyuncaklar gibi kk g gerektiren yerlerde kullanlyordu. 1990larn ortalarnda binalara entegre edilerek veya ulusal elektrik ebekesine g verecek ekilde retilmeye balanmtr. 89
Gne enerjisine dayal elektrik retimi, maliyet baznda dier kaynaklara gre daha pahal grnmekle birlikte, gne pillerinin verimlerinin artrlmasna ilikin srdrlen almalarla maliyetlerin daha aalara ekilmesi beklenmektedir. Baz lkelerdeki gelimeler (Tablo 50) verilmektedir.
Tablo 50. Baz lkelerin Fotovoltaik(PV) statistikleri53
Kmlatif Kmlatif ebekeye Toplam PV ebeke D ebekeye Bal Bal PV Toplam PV PV Kurulu Kapasite (KW) Kapasite (KW) Kurulu Kurulu Kurulu Gc Gc G(W/kii) Ulusal (2006)KW Ulusal Datm Merkezi G(KW) (2006)KW Olmayan Avusturya 23883 36653 9005 760 70301 3.5 9721 2145 Avustralya 3169 21 263 1.153 25585 3,1 1564 1290 Kanada 6680 12296 1443 65 20484 0,6 3738 384 svire 3050 350 23740 2.560 29700 4 2.650 2500 Almanya 32.000 2 831.000 2 863.000 34,9 953.000 950.000 Danimarka 80 256 2565 0 2.900 05 250 210 spanya 17 800 100.400 118 200 2,7 60 500 51400 Fransa 15015 6539 22379 0 43933 0,7 10890 9412 ngiltere 324 758 12960 0 14042 0,2 3165 3007 srail 1064 210 11 14 1319 0,2 275 0 talya 5.300 7500 30500 6.700 50 000 0,9 12500 12000 Japonya 1212 87376 1 617 011 2.900 1708 499 13,4 286591 285060 Kore 983 4.960 18323 10467 34733 0,7 21209 20929 Meksika 15 019 4573 156 0 19747 0,2 1.054 116 Hollanda 5713 43673 3319 52705 3,2 1521 1243 Norve 7150 390 128 0 7668 1,7 416 53 sve 3.630 655 555 0 4840 0,5 603 301 ABD 114 000 156 000 322 000 32.000 624000 2,1 145.000 108.000 Tahmini 1 514 647 1 448 050 226 751 347 856 4 773 271 343 776 5 691 656 Toplam Alan
Son yllarda PV teknolojisindeki gelimelerle ve PV pazarnn bymesiyle maliyetler d eilimi gstermektedir. Panellerin fiyatlar 3-6 $/W arasnda deimektedir ve 50 Wlk bir panelin fiyat 200 dolar civarndadr. On yl kadar nce, standart bir gne pili 500 dolar civarndayd. Avrupa Gne Pili pazarnn boyutu 2005 ylnda 5 milyar euro civarnda olmutur. Son yllarda dnyada yaygnlaan PV uygulamas, Yap Bileik Gne Pili modlleri ile evin/kk binann elektrik ihtiyacnn karlanmas eklindedir. Bu tr uygulamalarda at veya binann uygun dier bir yzeyine yerletirilmi nitelerle gereken elektrik enerjisi karlanmaktadr. rnein, Almanyann gneyinde bir uygulamada yllk 2700 kWh elektrik retimi salanmakta, bu da enerji verimli bir evin btn ihtiyacn karlamaktadr. Bu
53
www.oja-services.nl/iea pvps/irs/index.html
90
uygulamalar Amerika da 1 milyon at, Japonya da 70.000 at Almanya da 100.000 at gibi projeler kapsamnda yaygnlatrlmaktadr.
Tablo 51. Baz lkelerde PV Kurulu Gcnn Kmlatif Geliimi (MW)
lkeler
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
Avusturya Avustralya Kanada svire Danimarka Almanya spanya Finlandiya Fransa ngiltere talya Japonya Kore Meksika srail
15,7 1,7 2,6 8,4 0,2 27,8 6,9 1,6 4,4 0,4 16 59,6 2,1 10 0,2
18,7 2,2 3,4 9,7 0,4 41,8 7,1 2 6,1 0,6 16,7 91,3 2,5 11 0,3
22,5 2,9 4,5 11,5 0,5 53,8 8 2,2 7,6 0,7 177 133,4 3 12 0,3
25,3 3,7 5,8 13,4 1,1 69,4 9,1 2,3 9,1 1,1 18,5 208,6 3,5 12,9 0,4
29,2 4,0 7,2 15,3 1,5 113,7 12,1 2,6 11,3 1,9 19 330,2 4 13,9 0,4
33,6 6,4 8,8 17,6 1,5 194,7 15,7 2,7 13,9 2,7 20 452,8 4,8 15 0,5
39,1 10,3 10 19,5 1,6 278 20,5 3,1 17,2 4,1 22 636,8 5,4 16,2 0,5
45,6 16,6 11,8 21 1,9 431 27 3,4 21,1 5,9 26 859,6 6 17,1 0,5
52,3 21,1 13,9 23,1 2,3 1044 37,4 -26 8,2 30,7 1132 8,5 18,2 0,9
60,6 24 16,7 27,1 2,7 1910 57,7 -33 10,9 37,5 1421,9 13,5 18,7 1
70,3 25,6 20,5 29,7 2,9 2863 116,2 -43,9 14 50 1708,5 34,7 19,7 1,3
Source: PV News, Photon International, IEA PVPS
2025 ylna ait yaplan eitli projeksiyonlara gre PVnin global elektriin % 2,5 ile % 3,5 arasndaki bir blmn karlamas ve ebeke balantl sistem maliyetinin 2 /w olmas beklenmektedir. 4.5.2 Trkiyenin gne enerjisi potansiyeli lkemiz, coraf konumu sebebiyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli asndan birok lkeye gre ansl durumdadr. Trkiyenin ortalama yllk toplam gnelenme sresinin 2640 saat (gnlk toplam 7,2 saat), ortalama toplam nm iddeti 1311 KWh/m-yl (gnlk toplam 3,6 KWh/m) olduu tespit edilmitir. Aylara gre Trkiye gne enerjisi potansiyeli ve gnelenme sresi deerleri verilmitir.
91
Tablo 52. Trkiyenin Aylk Ortalama Gne Enerjisi Potansiyeli

Aylar Aylk Toplam Gne Enerjisi (KWh/m2-ay) (Kcal/cm2-ay) Gnelenme Sresi (Saat/ay)
Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran Temmuz Austos Eyll Ekim Kasm Aralk Toplam
4,45 5,44 8,31 10,51 13,23 14,51 15,08 13,62 10,60 7,73 5,23 4,03 112,74 308 cal/cm -gn
2
51,75 63,27 96,65 122,23 153,86 168,75 175,38 158,40 123,28 89,90 60,82 46,87 1311 3,6 KWh/m -gn
2
103,0 115,0 165,0 197,0 273,0 325,0 365,0 343,0 280,0 214,0 157,0 103,0 2640 7,2 saat/gn
Ortalama
Kaynak: EE (2006)
Trkiyenin yllk ortalama gne nm ve gnelenme sresi deerlerinin blgesel dalm ise aadaki tabloda grlmektedir.
Tablo 53: Trkiyenin Gne Enerjisi Potansiyelinin Blgelere Gre Dalm
Blge Gneydou Anadolu Akdeniz Dou Anadolu Anadolu Ege Marmara Karadeniz Toplam Gne Enerjisi (KWh/m2-Yl) 1460 1390 1365 1314 1304 1168 1120 Gnelenme Sresi (Saat/Yl) 2993 2956 2664 2628 2738 2409 1971
Kaynak: EE (2006)
lkemizde yllk ortalama toplam gne nmnn en kk ve en byk deerleri sras ile 1120 KWh/m2-yl ile Karadeniz Blgesinde, 1460 KWh/m2yl ile Gneydou Anadolu Blgesinde gereklemektedir. Bu nm iddetleri ile Trkiyenin, Gneydou ve Akdeniz blgeleri iinde kalan ve yzlmnn % 17sini kapsayan blmnde, gneli su stclarnn yl boyunca tam kapasite ile alabilmektedir. Trkiye yzlmnn %63n 92
kapsayan blmde ise, gneli su stclarnn yl boyunca alma oran % 90 ve lkenin % 94n kapsayan bir blmdeki alma oran ise, % 80dir. Trkiyenin hemen hemen her yerinde, gneli su stclar yln % 70i kadar bir srede tam randmanla alabilmektedir.Bu sebeple zellikle Gney ve Ege kylar bata olmak zere btn blgelerde gne enerjisi kolektrleri hlen youn olarak scak su elde etmek amacyla kullanlmaktadr. Ayrca baz endstriyel uygulamalar, hacim stma uygulamalar (gne mimarisi) ile elektrik retiminde fotovoltaik pillerin kullanm da yaygnlamaktadr. Trkiyede gne enerjisinden yararlanma konusundaki almalar, zellikle 1970lerden sonra hz kazanm, sonraki yllarda teknolojik ilerlemelere bal olarak gne enerjisi sistemlerinin maliyetlerinde d gereklemitir. lkemiz gne kolektr yllk retim hacmi 750 bin ile bir milyon m2 arasndadr. retimin bir ksm ihra edilmektedir. Bu haliyle Trkiye dnya da kayda deer bir gne kolektr reticisi ve kullancs durumundadr. Halen lkemizde 12 milyon m2 gne kolektr yzey alanndan elde edilen 420 bin TEP gne enerjisi sl uygulamalarda kullanlmaktadr. Trkiye ssal gne enerjisi retimi asndan in, ABD ve Japonyadan sonra dnya 4.s durumundadr. Gne kolektrleri kullanlarak elde edilen s enerjisinin birincil enerji tketimine katksnn yllara gre deiimi, Tablo 54de gsterilmitir.
Tablo 54: Trkiyede Gne Kolektrleri ile Elde Edilen Enerji Miktar Tahmini
Yl 1998 1999 2000 2001 2004 2007

Kaynak: (EE )
Gne Enerjisi retimi (bin TEP) 210 236 262 290 375 420
Gneten elektrik retimi ise 500 kW kurulu g ile pilot uygulamalar seviyesindedir. u anda 3000 dolar olan kW maliyetinin 1500 dolara dmesi durumunda lkemizde de gneten elektrik retimi uygulamalar yaygnlaabilecektir. Gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji kullanmlarna lke enerji politikalarnda yer verilmesi, enerji d almlarn azaltabilecei gibi fosil yaktlardan kaynaklanan evre kirliliinin azaltlmasn da salayacaktr. Gne enerjisinden yararlanma olanaklar ynnden dnyann en ansl lkelerinden biri olan 93
lkemizde gne enerjili scak su sistemlerinin yaygnlamas ile gne kolektrleri kullanm tevik edilmeli ve zorunlu tutulmaldr. Nfusun ve enerji tketiminin youn olduu byk kentlerde yerel ynetimlerle ibirlii yaplarak gne kolektrlerinin daha yaygn kullanm konusunda almalar yaplmaldr. Gne enerjisi scak su sistemlerinin, gne enerjisi potansiyelinin yksek olduu Gneydou Anadolu, Akdeniz ve Ege Blgesinde ncelikli olarak, tm lkede yeni yaplmakta olan binalarda kullanmn zorunlu tutacak, mevcut binalarda ise tevik edecek ekilde dzenlemeler yaplmaldr. Konutlarda tketilen enerjinin % 80i snmaya harcanmaktadr. Bu nedenle gne mimarisi nemsenerek uygulanmal, ncelikle byk ehirlerden balanarak yeni yaplmakta olan binalarda ynlendirme ve yaltma byk nem verilmeli, ek maliyet getirmeden % 30lara varan s kazanc salayan mimari zellikler kullanlmaldr. Bu konuda ilgili meslek odalar ile ibirlii yaplarak bilinlendirme kampanyalar dzenlenmelidir. Krsal alanlarda piirme amal kullanlan gne ocaklarnn yaygnlatrlmas iin almalar yaplmaldr. Halen EPDK tarafndan gne enerji + biyoktleden elektrik enerjisi retmek zere bir firmaya lisans verilmitir. Antalyada kurulacak bu tesisin kurulu gc 10 MW olacaktr. 4.6 Biyoktle Enerjisi (Biyogaz, Biyoyakt) Biyoktle yeni-yenilenebilir enerji kaynaklar iinde ciddi bir teknik potansiyele sahiptir. Ana bileenleri karbo-hidrat bileikleri olan bitkisel ve hayvansal kkenli tm maddeler Biyoktle Enerji Kayna, bu kaynaklardan retilen enerji ise Biyoktle Enerjisi olarak tanmlanmaktadr. Biyoktle yenilenebilir, her yerde yetitirilebilen, sosyo-ekonomik gelime salayan, evre dostu, elektrik retilebilen, tatlar iin yakt elde edilebilen stratejik bir enerji kaynadr. Amerikada hidroelektrik enerjiden sonra ikinci sradaki yenilenebilir enerji kaynadr. Hesaplamalar Amerikann enerji ihtiyacnn % 3n biyoktleden salad eklindedir. Bitkisel biyoktle, yeil bitkilerin gne enerjisini fotosentez yoluyla dorudan kimyasal enerjiye dntrerek depolanmas sonucu olumaktadr. Fotosentez ile enerji ierii yaklak olarak 3,10 J/yl olan organik madde olumaktadr. Bu deer dnya enerji tketiminin 10 kat enerjiye karlk gelmektedir.54 Biyoktle dorudan yaklarak veya eitli srelerle yakt kalitesi artrlp, mevcut yaktlara edeer zelliklerde alternatif biyoyaktlar (kolay tanabilir, depolanabilir ve kullanlabilir yaktlar) elde edilerek enerji teknolojisinde deerlendirilmektedir. Biyoktleden; fiziksel sreler (boyut kltme-krma ve
54 Do. Dr. Filiz KARAOSMANOLU T Kimya Mhendislii Blm; Ekojenerasyon DnyasKojenerasyon Dergisi zel Says,10-50-56, stanbul, Nisan 2002
94
tme, kurutma, filtrasyon, ekstraksiyon ve biriketleme) ve dnm sreleri (biyokimyasal ve termokimyasal sreler) ile yakt elde edilmektedir. Dnm sreleri ve rnlerine rnek olarak, uygulamada baarsn kantlam aadaki biyoyaktlar verilebilir: Dnm Sreci Biyometanlatrma Sreleri Biyofotoliz Sreleri Fermentasyon Sreleri Piroliz Sreleri Gazlatrma Sreleri Karbonizasyon Sreleri Esterleme Sreleri rn : Biyogaz : Hidrojen : Biyoetanol : Pirolitik sv : Gaz yakt : Biyokmr : Biyomotorin (Biyodizel)
Bu yaktlar iinde biyogaz, biyoetanol ve biyomotorin nde yer almaktadr. Biyoyaktlarn lkemizde uygulanr olmas iin gerekli potansiyel, bilgi birikimi ve altyap mevcuttur. Biyoktle enerji teknolojisi kapsamnda; odun (enerji ormanlar, aa artklar), yal tohum bitkileri (ayiek, kolza, soya vb.), karbo-hidrat bitkileri (patates, buday, msr, pancar, vb.), elyaf bitkileri (keten, kenaf, kenevir, sorgum, vb.), bitkisel artklar (dal, sap, saman, kk, kabuk vb.), hayvansal atklar ile ehirsel ve endstriyel atklar deerlendirilmektedir. Trkiye sadece odun, bitki ve hayvan atk-artklarndan yakacak olarak snma ve piirmede yararlanmakta ve maalesef dnyadaki modern biyoktle kullanm trendini izleyememektedir. Dnyada biyoktle 2006 ylnda birincil enerji tketiminde % 18 pay almtr. Yenilenebilir enerji tketiminin yaklak te ikisini oluturan biyoktle toplam enerji tketiminde de % 12,9luk bir paya sahiptir. 2006 yl iin lkemizde de benzer bir tablo grlmektedir. Toplam enerji arznda yenilenebilir enerji %10,5lik pay alrken, biyoktle enerjisi bu deerin yarsn oluturmaktadr. Biyoktle enerjisinin toplam enerji tketimimizdeki pay 2006 yl iin % 5,2 olarak kaydedilmitir. Dnyada biyoktle kayna olarak kullanlmak zere enerji bitkilerinin tarm yaygn olarak yaplmaktadr. Trkiyede toplam arazinin sadece % 33,1i ilenmektedir. lenmeyen arazi iinde tarma uygun % 3lk bir alan mevcuttur. Bu alann enerji tarmnda kullanlmas, kota kapsamndan karlan rnler 95
(ttn, eker pancar gibi) yerine de enerji amal tarm (eker pancar, tatl sorgum, miskantus, kanola, aspir, C4 bitkileri ekimi gibi) yaplmas, tarm kesimine yn verecek, istihdam yaratacak ve ulusal geliri artracaktr. Bugn ABde eker retimine kota getirilse de eker pancarnn retimi kstlanmamakta, tam tersine biyoyakt retimine dnk eker pancar retimi hektar bana 45 ile desteklenmektedir GAP, Yeilrmak Havza Projesi gibi projeler kapsamnda biyoktle enerji teknolojisi plan ve uygulamalar mutlaka yer almaldr. lkemiz enerji ormanclna uygun (kavak, st, kzlaa, okalipts, akasya gibi hzl byyen aalar) 4 milyar hektar devlet orman alanna sahiptir. Sz konusu alan uygun planlamalar dahilinde, modern enerji ormanclnda deerlendirilmeli ve bu aalarn yakacak olarak kesimi nlenmelidir. Yaplan hesaplamalar, 1 milyon hektar alana kurulacak enerji ormanlarndan ylda yaklak 7 milyon ton biyoktle enerji kayna elde edilebileceini gstermektedir. Bu miktar yaklak 30 milyon varil ham petrole edeerdir.55 lkemizde 65.000 ton/gn miktarnda p kmaktadr. plerin dzenli depolama ile elektrik eldesinde deerlendirilmesi de gz ard edilmemelidir. Trkiye iin en nemli biyoyakt seeneklerinden biri biyogazdr. ABde son yllarda biyogaz retimine nemli destekler salanmakta ve doal gaz niteliinde elde edilecek biyogazn tm sektrlerde (ulatrma, elektrik retimi, sanayi, konutlar vb.) kullanm hedeflenmektedir. Bu konuda sve gzel bir rnektir. 4.6.1. Biyogaz Biyogaz organik maddelerin anaerobik (oksijensiz) ortamda, farkl mikroorganizma gruplarnn varlnda, biyometanlatrma sreleri (havasz bozunma-biyolojik bozunma-mikrobiyal bozunma-anaerobik fermentasyonun kontroll sreci) ile elde edilen bir gaz karmdr. Biyogaza Bataklk Gaz, Gbre Gaz, Gobar Gaz gibi isimler de verilmektedir. Biyogaz; renksiz, yanc, ana bileenleri metan ve karbondioksit olan, az miktarda hidrojen, kkrt, azot, oksijen ve karbonmonoksit ieren bir gazdr. Genellikle organik maddenin % 40-% 60 kadar biyogaza dntrlr. Biyogazn genel bileimi % 60 CH4 ve % 40 CO2den olumakta ve sl deeri 17-25 MJ/m3tr. Geri kalan artk ise kokusuz, organik gbre olarak kullanmaya uygun bir kat veya sv atktr. Elde edilen bu gbre organik tarm iin deerli bir girdidir. Biyogaz doal gaza alternatif bir gaz yakt olarak dorudan yakma-snma ve stmada, motor yakt olarak, trbin yakt olarak, elektrik enerjisi elde edilmesinde, yakt pili yakt olarak, doal gaz iine katk olarak ve kimyasallarn retiminde kullanlmaktadr.
55
TV, Trkiyenin Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Kitab, Aralk 2006
96
Biyogaz retiminde kullanlabilecek atklar aada sralanmtr: o o o o o o o o o o Hayvanclk atklar, Zirai atklar, Orman endstrisi atklar, Deri ve tekstil endstrisi atklar, Kat endstrisi atklar, Gda endstrisi atklar (ikolata, maya, st, iecek retimi), Sebze, meyve, tahl ve ya endstrisi atklar, Bahe atklar, Yemek atklar, Hayvan gbreleri (bykba hayvanclk, kkba hayvanclk, tavukuluk), eker endstrisi atklar, Evsel kat atklar, Atk su artma tesisi atklar.
o o o
Biyogaz retimi organik atklarn kontroll olarak uygun koullarda depolanmasn salar. iftlik kkenli organik atklarn (gbrelerin) kontrolsz depolanmas yer alt-yerst sularnn, topran ve havann kirlenmesine neden olur. Gbrenin ierdii azotlu bileenler toprakta depolanr, ykanr ve gaz halde atmosfere karr. Azot, nitrat formunda (NO3) yer alt suyuna kararak, amonyak halinde (NH3) ve asit yamurlarna (nitrik asit) neden olarak ve azot oksit (N2O) yapsnda da sera etkisine neden olarak evreyi kirletir. Azot oksitler karbondioksitten (CO2) 150 kat daha fazla ozon tabakas iin zarar oluturmaktadr. Organik atklardan (gbrenin) yaylan metan gaz (CH4) da CO2 kadar zararl bir sera gazdr. Biyogaz retimi ile evreye zararl btn bu kimyasallardan uzaklalarak doal gaz benzeri deerli bir enerji kaynana ve tarm iin ok deerli organik gbreye eriilmektedir. Biyogaz kullanmnn tarihesi Asurlulara dayanmaktadr. Asurlular ve daha sonra ranllar biyogaz banyo stmasnda kullanmlardr. 17. yzylda Jan Baptita Van Helmont, organik maddelerin bozunumu ile gaz olutuunu, 97
1776da Alessandra Volta organik maddelerin bozunma hz ile yanc gaz miktar arasnda bir paralellik olduunu ortaya koymutur. Biyogaz ilk kez 1859 ylnda Hindistanda retilmitir. Hindistanda hlen eitli byklkte bir milyondan fazla biyogaz retim tesisi bulunmaktadr. inde yaklak 1milyarlk bir nfus yakt olarak biyoktle kullanmakta olup daha ok piirme ve aydnlatma amal kullanlan biyogaz retimi iin 5 milyondan fazla kk tesis bulunmaktadr. Ancak bu tesisler geleneksel tesisler olup modern ileme tekniklerinden yoksundurlar. Bununla birlikte AB lkelerinde 2005 ylnda yaklak 15 bin GWh elektrik modern tekniklerle elde edilen biyogazdan retilmitir. ABdeki en byk reticiler Almanya, ngiltere ve talyadr. a. Trkiyede biyogaz Trkiyede biyogaz almalar 1957 ylnda Toprak ve Gbre Aratrma Enstitsnde balamtr. Trkiyede 1970te Toprak Su Aratrma Enstits, 1977de Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu (TBTAK) biyogaz konusuna ilgi gstermiler, daha sonralar MTA Enstits ile niversiteler bu konuda eitli aratrma almalar balatmlardr. 1980li yllarda Ky Hizmetleri Ankara Aratrma Enstits tarafndan balatlan bir proje kapsamnda lke dzeyinde 1000 biyogaz tesisi kurulmas ngrlm olup pek ok tesis de bu kapsamda iletmeye almtr. Ancak bugn bu tesislerden hibiri faal deildir. Hlen lkemizde ilgili Bakanlk ve kamu kurumlar tarafndan yrtlmekte olan aktif bir uygulama program bulunmamaktadr. Bugn iin biyogaz retim potansiyeli olan atk maddeler; krsal atklar, yksek kirlilik ieren endstriyel atklar, atk su artma tesislerinden biyolojik artma sreci sonunda elde edilen amurlar, kat atklarn organik zellik tayan bileenleri ve bu atklara benzer zellikteki dier atklar eklinde sralanabilir. Bu atklarn biyogaz retimi iin kullanlmasyla bir ynyle atk bertaraf gerekletirilirken, dier ynyle de enerji elde edilmi olur. Ayrca, organik bir kaynak niteliindeki atklardan gbrenin tezek olarak yaklmas ulusal ekonomi iin byk zarardr. Tezein biyogaza dntrlmesi ile elde edilecek enerjinin yan sra oluan kaliteli organik gbre de nemli derece ekonomik deere sahiptir. Bu balamda biyogaz tesislerinin yaygnlatrlmas nemlidir. Trkiyede hayvansal atklarn biyogaz retiminde deerlendirilmesi ile, fermantr ii scakln 38 C olmas ve optimum fermantr scaklnda allmas durumunda bu potansiyelin 2,2-3,3 milyar m3/yl arasnda olmas teorik olarak mmkn grnmektedir. Bu da 2,4 milyon ton ta kmr edeeri bir enerjiye karlk gelmektedir (Tablo 55).
98
Tablo 55. Trkiyenin Hayvansal Atk Potansiyeline Karlk Gelen retilebilecek Biyogaz Miktar ve Takmr Edeeri56
Hayvan Cinsi Sr Koyun-Kei Tavuk-Hindi Toplam
Biyogaz Miktar (m3/yl) 994.860.000,00 1.901.500.000,00 487.020.906,00 3.383.380.906
Ta Kmr Edeeri (Ton/yl) 710.613,00 1.358.215,00 347.871,00 2.416.699,00
Biyogaz tesislerinin yan sra, ebeke ile balantl alan p termik santralleri ile elektrik retimi salanabilmektedir. Kuzey Avrupa lkelerinde biyogaz materyalle ve biyogazla alan otoprodktr ve kojenerasyon tesisleri bulunmaktadr. Dnya leinde biyoktleden elde edilen enerjinin toplam enerji retimindeki oran % 14 civarndadr. Gelimekte olan baz lkelerde bu orann % 40lara varmakta olduu ifade edilmektedir.57 in, Meksika, Brezilya, Rusya, ABD ve Bat Avrupa lkelerinde biyoktleden elde edilen elektrik (biyoelektrik) giderek artan oranlarda kullanlmaktadr. rnein bu alanda ABDde 8000 MW kapasite mevcuttur. Fransa birincil enerji tketiminin % 2sini odunun yaklmas ile salamaktadr. Biyoelektrik retimi iin deerlendirilebilecek atk potansiyelinin lkemizde mevcut olduu bilinmektedir. 2003 genel enerji dengesi ierisinde 14.991 bin ton odun, 5439 bin ton hayvansal-bitkisel atk arz olmutur. 2006 yl genel enerji dengesinde ise 13.411 bin ton odun, 4984 bin ton hayvansal ve bitkisel atk arz bulunmaktadr. Bunun yan sra ortalama deerlerle ylda 15 milyon ton evsel atk, 20 milyon ton belediye at da olumaktadr. Dnyadaki artma tesisleri bnyesinde biyogaz retimi de yaygndr. Trkiyedeki artma tesislerinde biyogaz retimine ilikin en gzel rnek, Ankara Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl (ASK) Atk Su Artma Tesisidir. 4 milyon nfusa hizmet vermek zere 2000 ylnda iletmeye alan tesis, Avrupann en iyi tesislerinden biri olup, 2025 ylna kadar 6 milyon nfusa hizmet verecek kapasiteye geniletilecektir. Artma tesisi anaerobik amur stabilizasyonlu aktif amur teknii ve bant filtreli mekanik amur suyu alma teknii ile allmaktadr. Tesiste zmleme tanklarndan kan biyogaz, her biri 4000 m3 iki silindirik gaz tanknda depolanmaktadr. Blok tipte sl g istasyonunda bulunan her biri 1650 KW kapasiteli iki elektrik jeneratr, biyogaz elektrik enerjisine evirmektedir. Elde edilen elektrik enerjisi, tesisin yllk enerji ihtiyacnn yaklak % 80ini karlamaktadr. stanbul Su ve Kanalizasyon daresi Genel Mdrl (SK) bnyesinde bulunan Tuzla Atksu Biyolojik Artma Tesisinde bulunan anaerobik amur rtme
56 57
T.C. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) www.enerji.gov.tr D.KAYA, H.OLGUN, M. TIRIS,T.EKER - TUBTAK-MAM.Enerji Sistemleri evre Aratrma Enstits www.mam.gov.tr
99
nitesinden elde edilen ve gnlk ortalama 600-1000 m3 hacminde olan biyogaz, tanklarn ve tesis iinde bulunan idar binalarn stlmasnda kullanlmaktadr. Trkiyede atk su artm ve biyogaz retimine ilgi gsteren zel sektr kurulular says yetersizde olsa art gstermektedir. Tablo 56da biyogazdan elektrik retimi yapmak zere EPDKdan lisans alan firmalarn listesi verilmitir [20]. Tabloda ayrca tesislerin kurulu gleri, elektrik retim miktarlar ve retim sreleri de verilmektedir. Tablo 56da verilen bilgiler erevesinde, Trkiyede biyogazdan elektrik retimi konusunda yaklak 8.4 MWlk kurulu g bulunduu anlalmaktadr.
Tablo 56. Biyogazdan Elektrik retimi in EPDKdan Lisans Alan Firmalar (3/2008)
Tzel Kii Yeni Adana mar naat Ticaret A.. Tesisin Yeri Adana, Seyhan Adana Bat Atksu Artma Tes. Kurulu G (MW) retim Miktar (KWh/Yl) Sresi
927 KW
5.926.140
30.3.2004den itibaren 5 yl
BEL-KA Ankara Kat Atklar Ayklama Deerlendirme, Bilgisayar, naat Ankara-Sincan Sanayi ve Ticaret Anonim irketi Aksa Enerji retim A.. Mauri Maya Sanayi A.. Gaski Enerji Yat.Hiz.n.San ve Tic. A.. Cargil Tarm ve Gda San.Tic A.. Yeni Adana mar naat Ticaret A.. Bursa/Demirta Balkesir, Bandrma, Aksakal, Kavakpnar. Gaziantep Bursa Orhangazi Adana Seyhan
3,2
24.100.000
1.5.2003den itibaren 15 yl LETMEDE 24.4.2003den itibaren 20 yl LETMEDE 22.9.2005den itibaren 15 yl
1,390 MW
11.120.000
0,34 MWm / 0,33 MWe 1,850MWm 1,659MWe 0,12MWe 0,14MWm 800kW 5.296.140
22/3/2007den itibaren 49 yl 20/9/2007den itibaren 30 yl 25/5/2007den itibaren 49 yl
--5.926.140
b) pgaz Bir tr biyogaz materyali olan pn, p termik santralleriyle enerji retiminde kullanlmas, zellikle kentsel pn ortadan kaldrlmasn da salamaktadr. Bylelikle p ynlarnda alan zel sondaj kuyular ile metan gaz elde 100
edilmektedir. Doal biimde, plerin fermantasyona uramas sonucunda oluan metan gaz, p ynlarndan szmama durumunda patlamalara neden olduu gibi, atmosfere dalmas durumunda da sera etkisine yol amaktadr. Metan sondaj kuyular ile alnan gaz, evre sorunu oluturmadan gaz trbinli bir santralde yakt olarak deerlendirilebilmektedir. Trkiyede son zamanlarda organik atk, biyoktle ve biyogazdan enerji elde edilmesine ynelik kamu ve zel sektr yatrmlar artmaya balamtr. ncelikle Bykehir Belediyeleri p atklarnn zmne ynelik atk yakma ve enerji retim tesisleri kurmaya balamlardr. Trkiyede yaklak 65.000 ton/gn miktarnda p kmaktadr. plerin dzenli depolanmasnn nemi gzard edilmemelidir. Ancak plerin dzenli depoland belediye says snrl olsa da, baz belediyeler p alanlarnda aa kan metan gazndan elektrik retmektedir. Trkiyede ilk lisansl atk bertaraf tesisi olan ZAYDA, yllk 35.000 ton tbb atk kullanmaktadr. 5,2 MW elektrik retim kapasitesine sahiptir. Son Yakma Odasndan gelen 1050-1250Cdeki atk gaz, soutma amacyla 2500 m2 stma yzeyli atk s kazanna girmekte ve 180-200Cde kmaktadr. Atk s kazannda 350C scaklk ve 40 bar basnta, max. 27,1 ton/saat buhar retilmektedir. retilen buhar, trbin-jeneratr nitesine gnderilerek 5,2 MW elektrik enerjisi retilmektedir. retilen enerjinin 1,3 MW tesis ihtiyacn karlamak iin kullanlmakta, kalan ksm ise ulusal sisteme satlmaktadr. Trkiyede p gazndan elektrik retmek zere EPDKdan lisans alan firmalarn listesi, tesislerin kurulu gleri ve retim sreleri, Tablo 57de verilmektedir.
Tablo 57. p Gazndan Elektrik retimi Yapmak zere EPDKdan Lisans Alan Firmalar(3/2008)
Tzel Kii ITC-KA Enerji retimi Sanayi ve Ticaret A.. Tesisin Yeri Kurulu G (MW) 5,80MWm 5,65 MWe retim Miktar (KWh/Yl) -Sresi 4/8/2006dan itibaren 25 yl 5.10.2004ten itibaren 25 yl 25/10/2007ten itibaren 23 yl 2 ay 25/10/2007ten itibaren 23 yl 2 ay
Ankara-Mamak stanbul li, Eyp lesi, KemerburgazHasdal Mevkii
Ekoloji Enerji Ltd. ti.
1 MWm/ 0,98 MWe 7,56MWe 7,80MWm 13,86MWe 14.3MWm
6.150.000
Ortadou Enerji Sanayi ve Ticaret A.. stanbul-ile Ortadou Enerji Sanayi stanbul - Eyp ve Ticaret A..
---
101
4.6.2 Biyoyakt Biyoyaktlar petrol rnlerine alternatif olan, daha temiz evre ve iklimlerin korunmasna katkda bulunan ve tarmsal i hacminde genileme yaratacak yenilenebilir enerji seenekleridir. eker pancar bata olmak zere msr, buday, patates, odun gibi ekerli, niastal ve sellozik bitkilerden elde edilen biyoetanol, yal tohumlu bitkilerden elde edilen biyodizel, genellikle tarmsal atklar ve kentsel atklardan elde edilen biyogaz, eker pancar, tatl sorgum vb. bitkilerden elde edilen biyohidrojen lkemizde srdrlebilir enerji piyasas oluumunda nemli paya sahip olabilecek potansiyelde biyoyaktlardr .58 Bugn pek ok lkede evre ve enerji politikalarnn gereklilii olarak tevik edilen biyoyaktlarn belli hedefler dorultusunda gda ve yem ihtiyac gzetilerek gelecekte de retilmeleri ve kullanmlarnn artrlmas ynndeki almalar srdrlmektedir. Biyoyaktlar fosil yaktlara nazaran daha az karbondioksit vererek yanmasnn yan sra tarmsal rnn yetitirilmesi srasnda da CO2 absorbe edilir. Biyoyaktlar evre iin doal karbon dngsne sahiptirler. Bu nedenle zellikle ABde Kyoto Protokolnn gereklerinin yerine getirilmesi hususundaki almalar kapsamnda ncelikli olarak ele alnmaktadr. Biyoetanol, eker pancar, eker kam, msr, buday, tatl sorgum, patates, odunsular, tarmsal atklar, selloz ierikli belediye atklar gibi ekerli, niastal ve selloz ierikli bitki ve artklardan elde edilebilen ve genellikle ulatrma yakt olarak benzinle harmanlanarak kullanlabilen bir biyoyakttr. Harmanlama oranna gre E2 (% 2 biyoetanol + % 98 benzin), E5, E10, E85 olarak adlandrlabilir. Benzine kartrlan etanol, benzinin emisyon kalitesini iyiletirdii gibi yapsnda bulunan oksijen, benzinin daha verimli ve temiz yanmasna yardmc olur. Ayrca, aralarda kullanldnda CO2 dahil, btn emisyonlarn azald da kaydedilmitir. Daha ok benzinle harmanlanmasna ramen biyoetanol son yllarda motorinle de harmanlanarak kullanlabilmektedir. E-Dizel olarak adlandrlan karmda motorinin ierisinde genellikle % 15 orannda biyoetanol bulunmaktadr. Biyoetanol sadece ulatrma sektrnde deil elektrik retiminde, kojenerasyon uygulamalarnda, kk ev aletlerinde ve kimyasal madde retiminde de kullanlabilmektedir.
58 Ar, F., Sv Biyoyaktlar: Dnyadaki Uygulamalar-Trkiyedeki Mevcut Durum, YEKS 2007, Bildiriler Kitab, S. 83-92, MMO Yayn No: E/2007/452, Kasm 2007
102
1930lu yllardan beri Brezilyada ulam sektrnde kullanlan biyoetanol, evre bilincinin gelimesiyle birlikte 2000li yllarda pek ok lkede retimi ve kullanm tevik edilen bir biyoyakt olmutur. En byk reticiler Brezilyann yan sra Amerikadr. Bunu AB lkeleri, Hindistan ve in izlemektedir. ekil 13de dnyadaki biyoetanol retimi, ekil 14de ABdeki biyoetanol retimi grlmektedir.
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 Brezilya ABD in AB 2004 Hindistan 2005 Rusya 3,7 3,8 2,6 2,9 15,8 16,2 13,4 16,4
1,7 1,7 0 0,8
ekil 13 : Dnyadaki En Byk Biyoetanol reticileri ve Biyoetanol retimi (2004-2005)

1800 1600 1400 1200
1592
bin ton
1000 800 600 400 200 0
431
396
293 161 140 78 34

ta n
18
15
15
12
M ac
2006
2005
ekil 14: ABde 2004-2006 yllar Biyoetanol retimi
ya ol la nd a ek Cu m . Le to ny a Fi nl an da To pl am H
an ya s pa ny a Fr an sa Po lo ny a
s ve
lya
Ita
ar is
Al m
Li tv
an
2004
103
Biyoetanolde en byk aktr ABD (msr bazl) olmasna ramen Brezilya 2009da retimini % 50 artrmay hedeflemektedir. Brezilyada dizel olmayan aralarn % 40nda biyoetanol kullanlmaktadr. Her ne kadar biyoetanol eker pancar, msr, buday, patates gibi ekerli ve niastal bitkilerden yaplsa da en byk verim eker pancarndan alnmaktadr. Bu durum AB raporlarnda da belirtilmitir. Ayrca ABdeki eker kotalar nedeniyle eker retimi kslsa da eker pancar retimi biyoyakt retimini tevik etmek iin hektar bana 45 ile desteklenmektedir. lkemizde eker pancar tarmna ynelik biyoetanol retim potansiyeli 2-2,5 milyon ton civarnda olup bu deer 2007 benzin tketimimizin % 60-70i kadardr. ABdeki benzer uygulamann Trkiyede de uygulanmas ile pancar iftisinin pancar retimine devam etmesi, kyndeki mutluluu byk ehirlerde aramak zorunda braklmamas salanacak, ayn zamanda lkenin petrolde da bamllnn azaltlmasna, evrenin korunmasna da katkda bulunulacaktr. lkemizde biyoetanoln benzinle harmanlanan % 2lik ksm TVden muaftr ve bu miktar ancak 80-90 milyon litre biyoetanol tketimini gerektirmektedir. Ancak bu miktar biyoetanoln Trkiyedeki geliimi iin yeterli grlmemektedir. nk mevcut durumda kurulu biyoetanol retim kapasitemiz yaklak 160 milyon litredir. Bununla birlikte lkemizde benzine biyoetanol harmanlanmas zorunlu deildir. Pek ok lkede olduu gibi lkemizde de biyoetanol kullanm zorunlu olmal ve TV muafiyeti % 2den % 5e kartlmaldr. Bu durum kesinlikle bir vergi kayb olarak dnlmemeli, sosyal ve evresel faydalar, yaratlan istihdam ve katma deer de dikkate alnarak deerlendirilmelidir. Biyodizel, kanola (kolza), ayiei, soya, aspir, pamuk gibi yal tohum bitkilerinden elde edilen motorine edeer bir yakttr. Atk bitkisel yalar ve hayvansal yalar da, biyodizel hammaddesi olarak kullanlabilir. Ancak halihazrda ABnde ve lkemizde geerli olan TS EN 14214 Standardnn gereklerini kanola yandan elde edilen biyodizel karlamaktadr. Bununla birlikte bilimsel evreler farkl hammaddelerden paal yaplarak da standartlardaki deerlerin tutturulabileceini belirtmektedirler. Biyodizelin alevlenme noktas, dizelden daha yksektir. (>110 C). Bu zellik biyodizelin kullanm, tama ve depolanmasnda daha gvenli bir yakt olmasn salar. Biyodizel, petrol kaynakl dizel ile her oranda tam olarak kartrlabilmektedir. Bu zellik petrol kaynakl dizelin kalitesini ykseltir, evreye zararl gazlarn emisyon deerlerini drr, motordaki yalanma derecesini artrr ve motor gcn azaltan birikintileri zer. Biyodizelin setan says dizelin setan saysndan daha yksek olduu iin motor daha az vuruntulu ve daha az hararetle alr. 104
Fosil yaktlarn ekonomiler zerinde oluturduu bask ve olumsuz etkilerin yannda bir byk problem de fosil esasl yaktlarn sebebiyet verdii kresel snmadr. ten yanmal motorlarla her yl yaklak 420 milyon ton CO2 atmosfere gnderilmekte ve yeryznde ar snmaya yol aan sera etkisine neden olmaktadr. Biyodizel kullanmnda CO emisyonu % 50, partikl madde % 30 azalmaktadr. Biyodizel kullanmyla asit yamurlarnn ana nedeni olan egzoz emisyonundaki SO ve slfatlar tamamen ortadan kalkmaktadr. Biyodizel petrol iermez; fakat saf olarak veya her oranda petrol kkenli motorine kartrlarak motorinin kullanld her yerde yakt olarak kullanlabilir. Biyodizel yerli kaynaklarla ve yerli sanayi tesislerinde retilebilir. Ayrca, kk lekli ve yresel retim de mmkndr. 2003 ylndan itibaren sektrdeki yasal boluun da bir sonucu olarak yatrmclar tarafndan plansz programsz, deiik kapasitelerde pek ok biyodizel tesisi kurulmu ve saylar 250 civarna ulaan bu tesislerin kurulu kapasitesi 2,3 milyon tona ulamtr. Ancak 2004 ylndan sonra adm adm yaplan yasal dzenlemelerle biyodizel retimi, ulam sektr iin TS EN 14214, snma sektr iin TS EN 14213 standartlarna uygun olarak ve EPDKdan alnan ileme lisansna sahip tesislerde yaplmaktadr. 25.03.2008 tarihi itibaryla EPDKdan ileme lisans alan biyodizel firmalarnn says 54, datc lisans alan firma says 15dir. Halihazrda sektrdeki aa yukar tm biyodizel tesisleri atl durumdadr. nk biyoyakt retiminde en nemli adm hammadde teminidir. Pek ok yatrmc hammadde temini konusunda ithalat yapmay dnerek sektre girdii iin ve yerli hammadde ile retilen biyodizele % 2lik dilimde TV muafiyetinin 26 Aralk 2006 tarihinde saland iin bu durum yaanmaktadr. Yatrmc ithal hammaddeye de TV muafiyeti istemektedir. Ancak ithal hammadde ile biyodizel retiminin lkenin sosyo-ekonomik gelimesine hibir katks yoktur. Buna ramen yerli olmayan hammadde ile retilen biyodizele 0,720 YTL/lt TV uygulanmaktadr. Oysa motorine uygulanan TV 0,9945 YTL/lt olup, 0,2745 YTL/ltlik fark devletin vergi kaybdr. nk ithal hammadde ile retilen biyodizelin lkeye hibir katma deeri yoktur. Bununla birlikte ithal hammadde ile biyodizel retimi ithalat lkenin iftilerinin desteklenmesi anlamn da tamaktadr. Ayrca ithal hammadde ile biyodizelin retimi srasnda harcanan elektrik ve su lkenin doal kaynaklarnn verimsizce kullanlmas ve retim srasnda oluan karbondioksit de sera gaz miktarnn artmas demektir. Oysa yerli hammadde retimi srasnda bitki yetiirken karbondioksit absorblanacak, tarm, sanayi, ulatrma sektrlerinde istihdam imkanlar yaratlacak, kyden kente g engellenmi olacaktr. Sulanabilir pancar ekim alanlarnda mnavebe bitkisi olarak kanola ekilmesi sonucu 4l ekim sistemine gre 800 000 bin hektar alann 500 000 bin hektarnn kanola ekimi iin kullanlmas durumunda yllk 500 bin ton biyodizel retim potansiyeli vardr. Ayrca Elektrik leri Ett daresi Genel Mdrlnn yapt analizler sonucu, tarma elverili olduu halde 105
kullanlmayan tarm arazileri esas alnarak 2.000.000 ha. arazide ekilecek yal tohumlu bitkilerden 1,5 milyon ton biyodizel retilebilecei ve 54.000 kiiye istihdam salanabilecei de tahmin edilmektedir. Bu kapasite 2006 ylndaki dizel tketimi olan 14.2 milyon tonun %11i dzeyindedir. Bu retim ayn zamanda 2,8 milyon ton karbondioksit tasarrufunu da beraberinde getirmektedir. 1990l yllarda AB lkelerinde retilerek kullanlmaya balayan biyodizel sektrnn dnyadaki en byk aktr AB lkeleri olup, hammadde olarak genellikle kanola (kolza) bitkisi kullanlmaktadr. ABndeki en byk biyodizel reticisi lke Almanyadr. Bunu Fransa ve talya izlemektedir. Grafik 26da ABdeki biyodizel retim miktarlar grlmektedir.
AB Biyodizel retimi Milyon Ton

3,5
DER
3 2,5 2 1,5 1 0,5 1993 1994 1995 1996
2005 ylnda gerekletirilen 2.6 milyon ton Biyodizel (~800 milyon gal/yl) retiminin lkelere gre dalm
LKELE
talya
Fransa
Alm any 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005
NSAN 2006
Kay nak: EUROBSERV'ER & Biofuels Partners (ERTC
Grafik 26. ABdeki Biyodizel retim Miktar
ABnin Biyoyaktlara Bak ABnin biyoyaktlarla ilgili almalar 1990l yllara kadar uzanmaktadr. 1997 ylnda yaymlanan Beyaz Belge Bildirisinde ABnin o gn iin %6 olan yenilenebilir enerji kullanm paynn 2010 ylnda %12ye kartlmas hedeflenmitir. Bu hedefe ulamak iin nerilen yol haritalarnda biri de 2010 ylnda 5 milyon ton biyoyakt kullanmdr. Beyaz Belge Bildirisini takiben 2000 ylnda yaymlanan Yeil Belge Bildirisinde ABnin genel enerji tketiminde % 50, ulatrma sektrndeki enerji tketiminde % 80 da bamllna dikkat ekilerek 2020 ylnda 106
konvansiyonel yaktlarn % 20sinin biyoyaktlar, doal gaz ve hidrojenle yer deitirmesi hedeflenmitir. 2001 ylnda Beyaz Belge Bildirisinde yaplan revizyonla kirleten der mant ile fosil yaktlara evre vergisi uygulanmaya balanm ve alternatif yaktlara vergi indirimi nerilmitir. 2003 ylnda AB Komisyonu tarafndan yaymlanan Biyoyakt Direktifi (2003/30/EC) ile ulatrma sektrnde, enerji ierii baznda 2005 ylnda % 2, her yl 0,75 oranndaki artlarla 2010 ylnda % 5,75 orannda biyoyakt kullanm ngrlm ve ye lkelerde konuyla ilgili tevik mekanizmalarnn oluturulmas istenmitir. Direktif gereince ye lkeler enerji ve tarm politikalarna, biyoyakt ve enerji bitkisi kavramlarn adapte etmitir. Ancak 2005 ylnda ye lkelerde belirlenen % 2lik kullanm hedefi tutturulamam, ortalama % 1,4 biyoyakt kullanm payna eriilmitir. Bunun zerine Komisyon, 7 Aralk 2005 tarihinde Biyoktle Hareket Plann (COM (2005)628), 8 ubat 2006da Biyoyakt Stratejisini yrrle koymutur. Biyoyakt Strateji Raporunda lkeler, 2010 ylndaki biyoyakt kullanm hedefinin tutturulmas konusunda uyarlm ve biyoyaktlarn daha fazla tevik edilmeleri istenmitir. Ayrca strateji belgesinde ikinci kuak biyoyaktlar olarak adlandrlan gda d hammaddeye dayal biyoyakt retimine ynelik Ar-Ge almalarnn desteklenmesi ve biyorafineri kavram da gndeme getirilmitir. 2003/30/EC Direktifinin hedeflerine ulaabilmek iin ABde toplam tarm alanlarnn % 4-18inin biyoyakt hammaddelerine ayrlaca tahmin edilmektedir. Btn bu almalarda ABde biyoyakt kullanmn etkileyen en nemli faktr Kyoto Protokoldr. Kyoto Protokolne gre protokole taraf olan lkeler sera gaz emisyonlarn 2008-2012 dneminde 1990 yl seviyesine gre % 8 azaltmakla ykmldrler. Ancak tm taraf lkelerde olduu gibi ABde de Kyoto Protokolnn ykmllklerinin yerine getirilemeyecei kans mevcuttur. Bunun ana nedeni olarak da ulatrma sektr gsterilmektedir. nk ABde, en nemli sera gaz olan karbondioksit (CO2) emisyonlarnn % 28i ulatrma sektrnden kaynaklanmaktadr ve ulatrma sektrnde CO2 emisyonunun 1990-2012 arasnda % 90 orannda artmas beklenmektedir. Oysa Kyoto Protokolne gre AB, 2008-2012 yllarnda CO2 emisyonlarn 1990 seviyesine gre % 8 azaltmakla ykmldr. Bu nedenle ulatrma sektrnde CO2 emisyonlarn azaltmann en etkin yolu biyoyaktlar tevik etmektir. AB gelitirdii eitli tevik mekanizmalarnn (vergi muafiyeti, vergi indirimi, kullanm zorunluluu) yan sra orta ve uzun vadede koyduu hedefler ve bu hedeflere ulamak iin oluturduu yol haritalar ile sektrdeki geliimi salamaktadr. 107
AB Komisyonu tarafndan hazrlanan Vizyon 2030 dokmannda, 2030 ylnda % 25 biyoyakt kullanm ngrlmektedir. Ayrca yine ayn dokmanda 2010 ylna kadar birinci kuak biyoyaktlarn (biyodizel, biyoetanol vb.) teknolojik geliimlerinin tamamlanmas, 2010dan itibaren ikinci kuak biyoyakt retiminin ticarilemesi ve bu srecin 2020de tamamlanarak biyorafinerilere geilmesi, 2030-2050 dneminde de entegre biyorafinerilerin yaygnlatrlmas hedeflenmektedir. Grld gibi AB biyoyakt sektrnde son derece sistemli bir geliim sz konusu olup lkelerin konuyla ilgili almalar srekli takip edilmektedir. Btn bu almalarn yan sra belirlenen hedeflere ulamak iin gerekli teknik ve yasal almalarn yrtlecei AB Biyoyakt Teknoloji Platformu oluturulmutur . Pek ok lkede olduu gibi AB lkelerinde de biyodizel ve biyoetanol retim ve tketimi eitli tevik mekanizmalaryla desteklenmektedir. Bunlarn arasnda vergi muafiyetleri, vergi indirimleri, zorunlu kullanm, cretsiz park yeri, vb saylabilir. Federal Almanyada yaplan planlara gre, 2020 ylnda dizel ihtiyacnn % 4 biyodizel ile karlanacaktr. Halihazrda B100, 900 akn benzin istasyonunda kullanclarn hizmetine sunulmutur. Almanyada biyodizel iin Austos 2006 tarihine kadar fosil yakt vergisi alnmamakla birlikte, bu tarihten sonra B100 iin 10 cent/litre, B5 iin 15 cent/litre vergi alnmas kararlatrlmtr. ek Cumhuriyetinde benzin istasyonlarnda % 30 biyodizel + % 70 dizel karm biyonafta ad ile daha ucuza sata sunulmaktadr. Biyodizel, vergiden muaftr. Fransada rafinerilerde dizel ile kartrlan biyodizel benzin istasyonlarnda % 5 biyodizel + % 95 dizel karm, kullanclarn hizmetine sunulmutur. Bu % 5lik ksm fosil yakt vergisinden muaftr. Fransada 2008 ylnda 950.000 ton biyoyakt kullanm ngrlmektedir. Bu miktarn 700.000 tonu biyodizel, 250.000 tonu biyoetanol olarak belirlenmitir. 2010da 1,65 milyon ton biyodizel kullanm hedeflenmektedir. Bu deer, 2010 ylnda tahmin edilen dizel tketiminin % 4 civarndadr. talyan Hkmetinin 100.000den fazla nfuslu belediyelerde kullanlan aralarn alternatif enerji kaynakl yaktlarla kullanlmasn tavsiye etmesi sebebiyle, biyodizel daha ok otobslerde, vergi indirimi salanm olarak kullanlmaktadr. Avusturyann Mart 2006 tarihi itibaryla 9 byk lekli ve 3 pilot tesis olmak zere toplam biyodizel retim kapasitesi 100.000 ton/yldr. Biyodizel kolza ya ve kullanlm kzartma atk yalarndan elde edilmektedir. Dizel 108
motorunda % 100 orannda biyodizel kullanlmas halinde % 95 vergi indirimi yaplmaktadr. Biyoyakt kullanm oranlarnn 1 Nisan 2007ye kadar % 4,30a, 1 Nisan 2008e kadar % 5,78e ulamas hedeflenmektedir. ABde 2003/30/EC direktifi gereince yllar baznda ulatrma sektrnde biyoyakt kullanm paylarn belirlemitir. Buna gre ye lkeler 2005 ylnda % 2 olmak zere her yl % 0,75 art oran ile 2010 ylnda ulatrma sektrnde % 5,75 biyoyakt kullanm payna ulalacaktr. Ancak 23 Ocak 2008de Komisyon tarafndan yaymlanan Yenilenebilir Kaynaklardan Enerji retiminin Teviki Direktif nerisinde 2010 ylndaki hedefe 2011 ylnda ulalmas nerilmektedir. Zira 2005 ylnda hedeflenen % 2lik biyoyakt kullanm hedefi tutturulamam, 2010 ylndaki hedefe ulalamayaca ihtimaline karn byle bir karar nerilmektedir.
Tablo 58. ABde Yllara Gre Biyodizelin Petrol Dizele Kartrma Oranlar59
YIL 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2020
% 2 2,75 3,5 4,25 5 5,75 10
ABDde 1999 ylnda 1900 ton olan biyodizel retimi 2004 ylnda yaklak 60 kat artarak 110.000 tona ulamtr. Son ylda 300den fazla datm istasyonu alm olup, 500den fazla ara filosu firmas biyodizel kullanmaktadr. Hlen biyodizel retimi yapan lkelerin says 30 civarndadr. Trkiyede 2000 ylndan gnmze biyodizel konusunda artan bir ilgi olmutur. ETKB bu kapsamda, EE bnyesinde Biyoenerji Grubu oluturmutur.. zel sektr 2003 ylndan itibaren sektre byk ilgi gstermi, ancak yerli hammadde bulmada yaanan zorluklar nedeniyle sektrde skntlar yaanmtr. Gerek biyodizel gerekse biyoetanol retiminde hammadde retimi en nemli admdr. Bu nedenle enerji tarm uygulamalar politikalarla desteklenmeli ve
59
ETKB
109
tarmsal uygulamalar retici birlikleri aracl ile profesyonelce yaplmaldr. Bu konuda Pankobirlikin 1950lili yllardan beri yrtt szlemeli tarm tecrbesi ve eker pancar haricinde de tarmdaki ve biyoyakt retimindeki deneyimlerinden faydalanlarak ve balatt yerli tohum retimi projesiyle bu almalar entegre edilerek tamamen yerli biyoyakt retimi lke modeli olmaldr. Biyodizele ilikin yasal almalar ise ilk olarak 5015 Sayl Petrol Piyasas Kanununda Akaryaktla Harmanlanan rnler kategorisi kapsamnda tanmlanmtr. Bu kanun, 20 Aralk 2003 tarihli 25322 Sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girmitir. Ancak bu dzenleme yetersizdir. Daha sonraki tarihlerde muhtelif Kararnameler ve Tebliler ile baz dzenlemeler yapla gelmitir. Ayrca 29 Temmuz 2007 tarih ve 26597 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 2007/12415 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile de biyodizel elde edilecek rnlerin retiminin teviki ile ilgili hkmler getirilmitir. Bu dank mevzuatn kapsaml bir kanun halinde dzenlenmesi ve biyodizel retiminin tevik edilmesi gerekmektedir. Halihazrda byk bir retim potansiyeli bulunan biyoetanol kullanm zorunlu hale getirilmeli, TV muafiyeti % 2den % 5e kartlmaldr. Bu durum hem petrole olan bamllmzn nispeten azaltlmas (ki ylda yaklak 200 milyon varil ham petrol tketen lkemizde varil bana gelen her 1 $lk art, btemizde 200 milyon $lk kambur oluturmaktadr), hem de kylmzn kynde rahat bir ekilde yaamn srdrmesi iin son derece nem arz etmektedir. 4.7 Okyanus, Gel-Git ve Dalga Enerjisi Dnyann enerji ihtiyac gn getike artmakta ve bu ihtiyac karlamak amacyla yaplan almalarda en nemli yeri, en fazla potansiyele sahip enerji kayna olarak dnyann 3/4nden fazlasn kaplayan okyanuslar oluturmaktadr. Okyanus enerjisi evreyi kirletmeden, srekli kendini yenileyen tkenmeyecek bir kaynaktr. AB tarafndan yaplan aratrmalara gre, 2010da okyanuslardan elde edilecek enerji ile 1 milyon evin enerji ihtiyacn karlayacak kadar elektrik retilebilecektir. Okyanustan enerji retimi gel-gitler, okyanus ss, dalgalar, akntlar, tuzluluk oran ve metan gazndan yaplr.60 Bu yntemlerden n ksaca aklarsak; Gel-Git enerjisi, ayn ekim kuvveti ile denizlerin ykselip alalan seviye farklarn; termal enerji deiimi deniz suyunda oluan scaklk farklarn; dalga enerjisi de deniz stnde esen rzgarlarn meydana getirdii dalgalar aras farklar ifade etmektedir.
60
Zeynep S. Paksu; zgr ve Bilge Dergisi Yl:2 Say: 15
110
4.7.1. Gel-Git enerjisi Okyanus dalgalarnda trilyonlarca watt elektrik retebilecek kadar potansiyel bulunduu bilinmektedir. Dalga enerjisi reten sistemler, enerjiyi ya okyanusun yzeyindeki dalgalardan, ya da suyun altndaki dalgalanmalardan elde etmektedirler. Gelgit hareketlerinden elektrik retmek iin, alalan ve ykselen gelgit arasndaki farkn en az 5 metre olmas gerekmektedir. Yeryznde bu byklkte gelgitlerin bulunduu yaklak 40 blge bulunmaktadr. Gel-Git enerjisi retmek iin krfezler en ideal blgeleri oluturmaktadr. Gelgitlerden enerji elde etmek iin krfeze boydan boya baraj veya barikat kurularak gelgitler sktrlmakta, barajn dier tarafndaki su yeterli seviye farkna ulatnda geitler alarak, su trbinlere doru aktlmakta ve trbinler jeneratrler vastasyla elektrik retimini salamaktadrlar. Bir dier gelgit teknolojisi olarak da Gel-Git itleri tasarlanmaktadr. Gel-Git itleri, dev turnikeleri andrmaktadr. Bu turnikeler gelgitler olduunda dnerek enerji retirler. Gel-Git enerjisinden yararlanmak iin tasarlanan bir dier yntem ise suyun altna yerletirilecek olan gelgit trbinleridir. AB yetkilileri tarafndan Avrupada bu i iin uygun ok sayda blge tespit edilmitir. Ayrca Filipinler, Endonezya, in ve Japonyada gelecekte gelitirilebilecek sualt trbin alanlar bulunmaktadr. Bugn dnyada 2 ticari gelgit baraj bulunmaktadr. Biri Fransa da bulunan 240 MW gcnde La Rance santrali, dieri de Kanadadaki 16 MW gcndeki Annoapolis santralidir. Ayrca Gel-Git olaylarnn yaand ngilterede Gel-Git baraj yapma ynnde almalar yaplmaktadr. Gel-Git enerjisinden Gel-Git itleri ile elektrik retmek zere yaplan en byk alma ise daha hayata gememi bir proje olan Dalupiri Geidi projesidir. Filipinlere bal Dalupiri ve Samara adalar arasndaki geite Gel-Git itleri konularak gerekletirilmesi dnlen proje kapsamnda elektrik retilmesi planlanmaktadr. Hesaplamalara gre okyanuslardaki Gel-Git hareketleri hergn devaml olarak 3000 TWh enerji kapasitesi tamaktadr. Bu enerjinin % 2sinin (toplam 60 TWh) elektrik enerjisine dntrlebilecei sanlmaktadr. Gel-Git enerjisinden, Rusya ve Fransada 400 kWtan 240 milyon kWa varan kapasitelerde yararlanlmaktadr.61
61
Zeynep S. Paksu; zgr ve Bilge Dergisi Yl:2 Say: 15
111
4.7.2. Okyanus ss enerjisi (OTEC- Ocean Thermal Energv Converson) Okyanuslar yeryznn % 70inden fazla ksmn kaplayan alanlaryla, ok byk miktarda gne enerjisi toplamaktadr. Okyanus ss enerji retiminde, okyanuslarn gneten toplad sdaki enerji elektrie dntrlmektedir. Bu yntemle elektrik elde etmek iin yzeydeki su scakl ile derindeki su scakl arasndaki farkn 20 derece olduu yerler kullanlmaktadr. Bu konuda dnyada OTEC almalarnn en nemlisi Hawai de yaplmtr. Okyanus ss enerji retim tesisleri kurulmasnn dier canllar iin de faydal etkileri olacaktr. Bu tesislerde derinlerdeki mineral bakmndan zengin okyanus suyu kullanld iin kydaki bitkiler de bundan yararlanacaktr. Bunun yan sra makinalar vastasyla deniz suyu tuzundan arnd iin sanayi ve tarmda kullanlabilecek bol miktarda su retilecektir. Aratrmaclar ok yakn zamanda bu enerji retim ynteminin yava yava tkenmekte olan fosil kaynaklarn yerini alacana inanmaktadrlar. 4.7.3 Dalga enerjisi Temiz enerjiler arasnda sralayabileceimiz bir enerji de dalga enerjisidir. Birincil enerji kayna gne olan rzgar; dnya yzeyinin % 80 ini kapsayan milyonlarca km2lik deniz yzeyinde eserek okyanuslarda 40-50 metrelik dev dalgalar oluturmaktadr. Her saniye yz binlerce ton su dalga halinde bir noktadan baka bir noktaya doru hareket etmektedir. Gne ve rzgardan sonra ncl enerji kayna olan deniz dalgasnn ykseklii dolaysyla tad enerji, deniz yzey alanyla dorudan balantldr. Deniz dalga enerjisi, dalga yksekliinin karesi ile doru, dalga periyodu ile ters orantldr. Yeryznn % 75inden fazlasn kaplayan okyanuslar zellikle son yllarda enerji araylarna giren dnyamz iin enerji kayna olma potansiyeli tayor. Okyanus enerjisi hibir evre kirliliine yol amayan, tkenmeyecek bir kaynaktr. 100 kW -100 MW kadar ihtiya duyulan her gte santral kurulabilir. AB 2010da okyanus enerji kaynaklarndan 1 milyon evin enerji ihtiyacn karlayacak kadar elektrik retmeyi hedeflemektedir. Dalga enerjisi reten makinalar, enerjiyi ya okyanusun/denizin yzeyindeki dalgalardan ya da suyun altndaki dalgalanmalardan elde etmektedir. Okyanus dalgalarnda trilyonlarca watt elektrik retebilecek kadar potansiyelin var olduu bilinmektedir. Dalga enerjisi, gl rzgrlarn estii blgelerde daha ok bulunmaktadr. Gney Afrika, Avustralya ve Amerikann kuzeydou ve gneydou kylarnn yan sra, California ve ngiltere kylar da olduka byk enerji potansiyeli tamaktadr. 112
Dalga enerjisinin toplam enerji potansiyeli, toplam enerji bykl 2.5 terawat olarak hesaplanan gel-git enerjisinden ok daha fazladr. Sahilleri gl rzgarlara maruz kalan lkeler, enerji ihtiyalarnn % 5 veya daha fazlasn dalga enerjisinden karlayabilirler. Sualt dalgalarndan enerji elde edebilmek iin gelitirilen makinelerin suyun 40 metre altnda kurulmas gerekmektedir. Bu yntem iin gelitirilmi makinalar, dalgalarn dzensiz ve hzl bir ekilde hareket etmelerinden yararlanarak elektrik reten tulumbalar altrr. Dier bir yntemde ise suda yzen bidonlarn hareketlerinden yararlanlmaktadr. Dalgalarn etkisiyle bidonlar hareket ettike, bidonlarla makinalar arasnda bulunan hortumlar gerilip gevemektedir. Hortumlar gerilip gevedike de makinalar dnmekte, bylelikle dalgalarn hareketindeki enerji elektrik enerjisine evrilmi olmaktadr. Bata Amerika, Norve, ngiltere ve Japonya olmak zere birok lkede yaygn olan Tp Deniz Dalga Santralleri Toplayc ve Jeneratr olmak zere 2 ana birimden olumaktadr. Toplayc; deniz dalga enerjisini bir noktada toplayarak mekanik enerjiye dntrmekte, jeneratr ise dalga gcn elektrik enerjisine dntrmektedir. Okyanusun yzey dalgalarndaki enerjinin kylara kurulan dalga enerjisi tesisleri vastasyla karlmas planlanmaktadr. Hindistanda ky dalgalarndan elektrik reten bir makine Pico adalarna kurulmu olup denenmektedir. Yakn zamanda bu makinann adadaki evlerin ouna yeterli elektrik salayabilmesi beklenmektedir. Avrupa ve skandinavya lkelerinde devletler bu konudaki aratrmalar desteklemektedir. ngiltere kylarndan elde edilecek olan deniz dalga enerjisi, lkenin tm enerji gereksinimini karlayacak byklktedir. Eer okyanuslardaki yenilenebilir enerji kaynann sadece % 0.1i bile elektrik enerjisine dntrlecek olsa, dnya toplam enerji gereksiniminin 5 kat kadar enerji retilmi olacaktr. zellikle ngiltere dalga enerjisi konusunda aratrmalar yapmaktadr. Hkmet dalga enerjisinin kullanm ile 0.10 ABD dolar /kWh altnda elektrik retimi yaplabileceini aklamtr. En etkin dalga gc aygtlarndan biri olan Salter Duck 1970 ylnda skoyada Edinburg niversitesi profesrlerinden Stephen Salter tarafndan gelitirilmi olup sz konusu aygtla 0.05 ABD dolar/KWhdan daha az maliyetle elektrik retilebilmektedir. Dalga enerjisi aygtlarndan bir dieri de Clam olup enerji maliyetinin 0.06 ABD dolar/KWh civarnda olaca hesaplanmtr. lkemizde Arimet prensibi ve yer ekimi arasnda oluan ve dier enerji kaynaklar ile alveriinde ortaya kan dalga enerjisinden yararlanlmamaktadr. 113
retim maliyetinin yksek olduu gerekesiyle ihmal edilmek istenen dalga enerjisinden elektrik retmenin maliyeti teknolojinin gelimesiyle daha da aaya decektir. Nitekim dalga enerjisini gelitirmek iin alan ve bu alanda yatrm yapanlar dalga enerjisinin bugnk noktada rzgarn 10 yl nceki konumunda olduunu iddia etmekte ve umutlarn kaybetmemektedirler. Bu konuda itiraz edenlere maliyet sorununun daha nce rzgarda da yaand, ancak rzgar enerjisi maliyetlerinin son 20 ylda 10 kat azald ve rzgarn bugn 2 milyar dolara yaklaan bir endstri haline geldii hatrlatlmaktadr.62 taraf denizlerle evrili olan lkemizde, ilk yatrmndan ve bakm giderlerinden baka gideri olmayan, primer enerjiye bedel denmeyen, doaya her hangi bir kirletici brakmayan, ucuz, temiz, evreci ve ok byk bir enerji kaynann deerlendirilmesi iin aratrma almalar yaplmaldr.
Tablo 59. Dalga Ykseklii ve Periyodunun G likisi63
Blge
Dalga Ykseklii 1.25 metre 1.30 metre 10 metre 20 metre
Dalga Periyodu 4.0 Saniye 6.0 Saniye 10 saniye 15 saniye
Deniz Derinlii 50 metre 50 metre 100 metre 200 metre
G (m2) 1.92 KW 2.06 KW 122 KW 485 KW
Karadeniz Akdeniz Okyanus Okyanus
Yukardaki tablodan da grlecei gibi 1 metrenin hemen zerinde ortalama dalga yksekliine sahip olan deniz dalga enerjisi bile fosil yaktlara alternatif olabilecek enerji younluuna sahiptir. Trkiyenin Marmara Denizi dnda ak deniz kylar 8210 kmyi bulmaktadr. Tm kylarda bu tr tesislerin kurulmas deniz trafii, turizm, balklk, ky tesisleri vb. nedenlerle olanakl deildir. Trkiye kylarnn bete birinden yararlanlarak salanabilecek dalga enerjisi teknik potansiyeli 18.5 TWh/yl dzeyindedir. Hidroelektrik santrallerinde her 3 saniyede bir 10 ton suyu 30 metreden aaya drerek elde edilecek enerjiyi, 1 metre dalga yksekliine sahip deniz yzeyinde 1 dnmden daha az alanda elde etmek mmkndr.
62 63
Ener GATE 2003 / 02 Nisan sayfa 72-73-74 Fatih L Temiz Enerji Vakf
114
Yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarnn ierisinde byk potansiyele sahip ve ekonomik olan deniz dalga enerjisi potansiyeli deerlendirilmeyi beklemektedir. 4.8 Hidrojen Enerjisi Yenilenebilir enerji kaynaklar iinde hidrojenin nemi her geen gn hzl bir ekilde artmaktadr. Yldz ve gezegenlerde serbest halde en ok bulunan element olan hidrojen, dnyada da fazla miktarda bulunmasna ramen, serbest deildir. Bununla birlikte hidrojen birincil enerji kaynaklar ile deiik hammaddelerden retilebilmekte ve retiminde dntrme ilemleri kullanlmaktadr. Snrsz kaynaa sahip olan ve havay kirletmesi asndan iten yanmal motorlarda kullanlan dier alternatif yaktlara gre pek ok avantaja sahip hidrojenin, iten yanmal motorlarda kullanm almalarna 1900l yllarda balanlm ve gnmzde de ok youn bir ekilde devam edilmektedir. Gaz haldeki hidrojen renksiz, kokusuz ve tatszdr. Hafif olan ktlesi nedeniyle ok yksek yaylma zelliine sahiptir. Gaz haldeki hidrojen ayn hacimdeki havadan 15 kat daha hafiftir. Hidrojen enerjisi tm enerji eitleri iinde neredeyse en ucuzu durumundadr. Birim ktle bana dier bilinen tm yaktlardan daha fazla kimyasal enerjiye sahiptir. 1970'li yllarda hidrojen, enerji taycs olarak pek nemsenmemekte, hidrojen enerjisi, hidrojen ekonomisi ve hidrojen enerji sistemi gibi kavramlar enerji literatrnde yer almamakta idi. Ancak, roket yakt olarak hidrojen kullanlyor, sper devletler hidrojen almalarn gizlilik iinde yrtyordu. 1974 ylnda Floridada, Miami niversitesi Temiz Enerji Enstits tarafndan dzenlenen Hidrojen Ekonomisi Miami Enerji Konferans, hidrojenin enerji olarak kullanlmasna ynelik yaplanma srecini balatmtr. Bu toplant ile Uluslararas Hidrojen Enerjisi Birlii (IHEA) kurulmutur. Bugn sz konusu birliin dnda, eitli lkelerde hidrojen enerjisi rgtleri bulunmakta, ayrca, Dnya Hidrojen Enerjisi Konferanslar (WHEC) yaplmaktadr. 1974 ylnda balayan hidrojen enerji sisteminin gelitirilmesi srecinin yaklak 100 yl iinde tamamlanaca ve 2070li yllar itibaryla hidrojenin yakt olarak fosil kaynakl sv ve gaz yaktlarnn tamamen yerine geebilecei ngrlmektedir.
115
ekil 15. Hidrojen le alan Ara
1 m3 sudan 108,7 birim hidrojen retilmekte, bu ise yaklak olarak 422 lt. benzine edeerdir. Bu enerjinin bir zellii de istenilen biimde (kat, sv, gaz, metal-hidrit vs.) kolayca depolanabiliyor olmasdr. Hidrojenin yakt olarak kullanlmas ile ilgili zellikleri, bugn yaygn olarak kullanlan sv (benzin) ve gaz (metan) yaktlarla karlatrlmtr. Bu karlatrma sonular, Tablo 60da grlmektedir.
Tablo 60. Hidrojen - Benzin - Metan: Yakt zelliklerinin Karlatrlmas
zellik Younluk, kg./m3 Hava iindeki difzyonu, cm /s Sbit basnta zgl ss, J g / K Havada ateleme snr, % hacim Havada ateleme enerjisi, mJ Ateleme scakl, C Havada alev scakl, C Patlama enerjisi, g TNT k / J Alev yaylmas (emisivitesi), %
2
Benzin 4,40 0,05 1,20 1,0-7,6 0,24 228-471 2197 0,25 34-42
Metan 0,65 0,16 2,22 5,3-15,0 0,29 540 1875 0,19 25-33
Hidrojen 0,084 0,61 14,89 4,0-75,0 0,02 585 2045 0,17 17-25
Kaynak: UNIDO - ICHET (2005)
Kullanm alanlar incelendiinde hidrojenin, fosil yaktlara gre ok daha fazla alanda kullanlabilecei ortaya kmaktadr. Hidrojen alevli yanma, dorudan buhar retimi, katalitik yanma, kimyasal dntrme, elektrokimyasal dntrme uygulamalarnda yakt olarak kullanlabilirken, fosil yaktlar sadece alevli yanma uygulamalarnda kullanlabilmektedirler. 116
Hidrojen sv ve yksek basn altnda gaz halinde depolanmaktadr. Yakt zellikleri incelendiinde, hidrojenin motorlarda yakt olarak kullanlmas durumunda petrol kkenli motor yaktlara oranla birok avantaja sahip olduu grlmektedir. Hidrojenin yakt olarak kullanlmasnda, yanma rn olarak su buhar aa karmas ile evreye hibir zarar yoktur. Hidrojenin boru hatlar ile tanabilmesinin yannda depolanabilmesi de, hidrojeni elektrik enerjisi retiminde de daha avantajl klmaktadr. Hidrojenin boru hatlar ile iletiminin maliyeti elektrik datm hatlarnn maliyetinin sadece 1/4 kadardr. Hidrojen gaz veya sv olarak saf halde tanklarda depolanabilecei gibi, fiziksel olarak karbon nanotplerde veya kimyasal olarak hidrr eklinde depolanabilmektedir. Hidrojen uygun nitelikli elik tanklarda gaz veya sv olarak depolanabilir. Ancak gaz olarak depolamada yksek basn nedeniyle tank arlklar problem yaratmaktadr. Hidrojen gazn depolamann belki de en ucuz yntemi, doal gaza benzer ekilde yer altnda, tkenmi petrol veya doal gaz rezervuarlarnda depolamaktr. Maliyeti biraz yksek olan bir depolama ekli ise, maden ocaklarndaki maaralarda saklamaktr. Hidrojen petrole gre 4 kat fazla hacim kaplar; hidrojenin kaplad hacmi kltmek iin hidrojeni sv halde depolamak gereklidir. Bunun iin de yksek basn ve soutma ilemine ihtiya vardr. Svlatrlm hidrojen yksek basn altnda elik tpler iinde depolanabilir. Bu yntem orta veya kk lekte depolama iin en ok kullanlan yntemdir. Ancak byk miktarlar iin olduka pahal bir yntemdir. nk hidrojen enerjisinin yaklak 1/4' svlatrma ilemi iin harcanmaldr. Bir dier pratik zm ise, sv hidrojenin dk scaklktaki tanklarda saklanmasdr. Uzay programlarnda, roket yakt olarak srekli ekilde kullanlan sv hidrojen bu yntemle depolanmaktadr. Dnyadaki en byk sv hidrojen tank, Kennedy Uzay Merkezinde olup 3400 m3 sv hidrojen alabilmektedir. Bu miktar hidrojenin yakt olarak deeri 29 milyon Mega Jule veya 8 milyon KWh e karlk gelmektedir. Son yllarda yaplan almalar sonucu hidrojen karbon nanotplerde de depolanabilmektedir. Karbon nanotpler ksaca grafit tabakalarn tp ekline dnm halidir. aplar birka nanometre veya 10-20 nanometre mertebesinde, boylar ise mikron seviyesindedir. Gelecein yakt hidrojen iin en uygun sistem, hidrojenli yakt pili teknolojisidir.64
64
M. etinkaya, F. Karaosmanolu, Hidrojen ve Yakt Pilleri balkl sylei, 25 Mays 2003, MMO stanbul ube l Dergisi (Nisan 2003) EMO Enerji Raporu ( 27/28 Nisan 2002 )
117
Yakt pilleri, sisteme dardan salanan yakt ve elektrokimyasal reaksiyonun gereklemesi iin gerekli olan oksitleyicinin kimyasal enerjisini dorudan elektrik ve s formunda kullanlabilir enerjiye eviren g retim elemandr. Bir yakt pili, Yakt leme nitesi, G retim Sistemi ve G Dntrc olmak zere 3 ana blmden olumaktadr. Komple bir yakt pili g retim sistemi, bir yakt kayna, bir hava kayna, bir soutma nitesi ve bir de kontrol nitesi ieren bir otomobil motoruna benzetilebilir. G Dntrc nitesinde hcrede retilen doru akm ticari kullanm iin alternatif akma evrilmektedir. Yakt pili uygulama alanlar; uzay almalar/askeri uygulamalar, evsel uygulamalar, sabit g retim sistemi /yksek g retim sistemi uygulamalar, tanabilir g kayna uygulamalar, atk ve atk su uygulamalar, tat uygulamalar eklindedir. Ayrca yakt pilleri otobs, kamyon, otomobil ve her trl tat iin yakt grevi yapabilecek zelliklere sahiptir. Yakt pilli aralar, benzin ve motorin ile alan aralara gre daha temiz ve enerji bakmndan daha verimli bir uygulamadr. Gnmzde tat emisyonlarnn evre kirlilii zerindeki etkileri dnldnde, yakt pili ile alan aralar evre dostu ve krl bir seimdir. Yakt pilleri kullanmnda tat grlt kirlilii de grlr dzeyde azalmaktadr. Bir dier avantaj da aralarda emisyon olarak sadece su olumasdr. Bu avantajlarndan dolay dnyada yakt pili ve hidrojen enerjisi alannda birok alma yaplmaktadr. Avrupann Amerika ve Japonyadan nce hidrojen enerjisine gemesinin Avrupaya byk teknolojik ve ekonomik avantajlar salayaca ngrlerek, hidrojene geiin hazrlklarna ynelik AR-GE almalarna AB tarafndan kullanlmak zere ilk 5 yl iin 5 milyar euro ayrlmtr. Amerikan hkmeti ise hidrojenli otomobillerin gelitirilmesi iin 1.7 milyar dolarlk bir proje balatm ve ardndan kmr ve hidrokarbon tipi yaktlardan daha ucuz olan hidrojen retimi iin de 1.2 milyar dolar fon ayrmtr. Japonyann 1997de balatt WE-NET projesinin ilerledii ve Japonyann bu programla 2020 ylna kadar 4 milyar dolar harcama planlayarak, gerekli hidrojen enerjisi teknolojilerine sahip olmay hedefledii bilinmektedir. WE-NET projesi kapsamnda gelecekte de Pasifik denizinin ekvator blgesinde yapay bir adada solar radyasyon kullanarak deniz suyundan elektrolizle hidrojen retilmesi planlanmaktadrlar. Hlen Japonya'da Tokyo Electric Company tarafndan kurulan 11 MW'lk elektrik santral Rokko adasnn elektrik ve s ihtiyacn karlamakla birlikte, kapasiteleri 50 ile 500 MW arasnda deien yzlerce yakt pilli tesis bulunmaktadr. Sadece Tokyo'da ehrin elektrik ihtiyacnn 40.000 kW'lk blm hidrojen enerji sistemlerinden salanmaktadr. 118
Japonya'da Tokyo Electric Company'nin yan sra Sanyo, Hitachi, Toshiba, Kawasaki, Fuji Electric, Kansai Electric, Amerika'da, Westinghouse, Institute of Gas Technology (IGT), Unocal, San Diego Gas and Electric, Avustralya'da Seramic Fuell Cell Ltd, Avrupa'da Siemens KWU, Dornier System, Sulter Innotec, dnyada yakt hcreli sistemleri kullanan ve geliimi iin almalar yapan irketlerden bazlardr. Siemens Kaliforniya'da 200 konutun elektrik ve s ihtiyacn karlamak zere 250kW'lk gaz trbinli, yakt hcreli bir kojenerasyon sistemi kurmutur zlanda kurmu olduu uluslararas konsorsiyumla bu ada lkesini, 2030 ylna kadar tamamen hidrojen enerjisi kullanmna geirmeyi planlamtr.65 Yakt pillerinin gerek tat gerekse g istasyonlar uygulamalarnda gelecekte ok nemli kullanm alanna ve sektrde byk bir paya sahip olaca aktr. Dnyada nde gelen otomotiv irketleri ve devletler, yakt pillerinin gelitirilmesi ve aratrlmas iin ok yksek miktarlarda kaynak ayrmaktadrlar. evre faktrnn nem kazand bu zamanda evre dostu olmasnn yannda yksek verime de sahip olan yakt pilleri, gelecekte uygun fiyat uygulamalaryla ne kacak ve alternatif yaktlar iinde nemli bir yer alacaktr. lkemizde yakt pillerine verilen nem dier alternatif yaktlara olduu gibi dk dzeydedir. Enerji politikamzda gelecee dair yatrmlar iinde yakt pillerinin de yer almas ve dnya ile ayn seviyede aratrma ve gelitirme almalarnn yaplmas gerekmektedir. lkemizde yakt pili konusunda stanbul Teknik niversitesi (T), Orta Dou Teknik niversitesi (ODT) ve Yldz Teknik niversitesinde (YT) almalar yaplmaktadr. 2000li yllarda Trkiyede hemen her niversitenin malzeme, kimya, makina ve dier ilgili blmlerinde hidrojen enerjisiyle ilgili projeler yrtlp, tezler hazrlanrken, sanayinin de konuya ilgisi artmaya balamtr. Ko Grubu irketlerinden Ford Otosan, Arelik, Tofa, Aygaz, Demirdkm ile Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf (TTGV) ve TBTAK Marmara Aratrma Merkezi (MAM) tarafndan Yakt Pillerinin Yerli mknlarla retilmesi Projesine 2004n Kasm aynda balanmtr. TBTAK Marmara Aratrma Merkezi (MAM)ndeki hidrojen aratrmalar. Gebzedeki TBTAK-MAM bnyesinde 2004te kurulan Enerji Enstitsnde yakt pili teknolojileri, hidrojen teknolojileri ve ara teknolojileriyle ilgili birok ileri aratrma yrtlmektedir. lkemiz niversitelerinde ve aratrma kurulularnda ounlukla akademik arlkl olarak yrtlen hidrojen enerjisi almalarnda, 2004 yl itibariyle yeni bir aama kaydedilmitir.
65
M. etinkaya, F. Karaosmanolu, Hidrojen ve Yakt Pilleri balkl sylei, 25 Mays 2003, MMO stanbul ube l Dergisi ( Nisan 2003) EMO Enerji Raporu ( 27/28 Nisan 2002 )
119
Birlemi Milletler Uluslararas Hidrojen Enerjisi Teknolojileri Merkezi'nin (ICHET) kurulmasna ilikin anlama, Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Birlemi Milletler Snai Kalknma rgt (UNIDO) arasnda, 21 Ekim 2003 tarihinde Viyana'da imzalanmtr. lkemiz ile birlikte, uluslararas enerji evrelerinin byk nem verdii ve gelecein enerjisi olarak adlandrlan hidrojen enerjisi merkezi stanbul'da kurulmutur. Merkezin balca faaliyetleri: Uzun ve ksa dnemli atlye (workshop) almalar, bilimsel toplantlar, bilim adamlar ve uzmanlarn katlaca uygulamal eitim programlar dzenlemek; Ar-Ge ve teknoloji transferi yapmak; Danmanlk hizmeti sunmak; Endstri ile ibirlii kurmak; Hidrojen enerjisi teknolojilerini tantmak amacyla katlmc lkelere tekno-ekonomik almalar, teknoloji izleme ve tahmini, Ar-Ge, teknoloji transferi, eitim, burs ve danmanlk hizmeti salamak; ICHET'in alma kapsam ierisinde: Hidrojen enerjisi politikas oluturulmas, byk miktarlarda hidrojen retimi ve hidrojen enerji teknolojilerinin uygulanmasnn ve evresel almalarn ekonomik analizi; Dier yenilenebilir enerji sistemleriyle hidrojen retim tekniklerinin entegre edilmesi; Hidrojen depolama teknikleri; Klima sistemleri ve hidrojen depolamada metal hidrurlerin kullanm; Boru ile hidrojen nakli; Sv hidrojen teknolojileri; Hidrojenle alan tatlar (otobsler, kamyonlar, otomobiller, iki ve tekerlekli tatlar); Yakt pili uygulamalar (desentralize enerji retimi ve tatlar); Hidrojen altyaps gelitirilmesi; Kimyada, enerji retiminde, gaz, petrol endstrisinde ve metalrjide hidrojen uygulamalar; bulunmaktadr. 120
Gnmzde hidrojen depolama ve tama ortam olarak byk bir nem kazanm olan sodyum borhidrr, lkemiz zel bor kimyasallar iinde de nemli bir potansiyele sahiptir. Sodyum borhidrrn benzer amal dier bileiklere oranla daha fazla hidrojen depolayabilmesi, yanc ve patlayc olmamas, kolay kontrol edilebilir bir reaksiyon ile hidrojenini verebilmesi gibi zellikleri, yeni ve temiz enerji politikalar ile birlikte deerlendirildiinde lkemizin zengin bor kaynaklar iin yaygn ve kalc bir tketim alan yaratabilecektir. Hidrojen enerjisinin kullanmnda bor madeninin de yardmc malzeme olarak teknolojiye dahil olmas, bu maden asndan olduka zengin olan lkemizi stratejik dzlemde daha da nemli bir konuma getirmektedir. Teknolojik yenilenmesini ve sanayi retim srecini hzlandrmak ve gelitirmek zorunda olan Trkiye, ilk 10 ylda hidrojen enerjisine gei iin btn yasal ve hukuki zeminleri hazrlamal ve bu ikincil enerji kaynan temin edecei birincil sistemleri kurmaldr. Daha sonraki aamada ise bu yaktn daha verimli depolanabilmesi ve tanabilmesi iin alternatif olarak nerilen hidrr retim sistemlerini gelitirmeli ve borlu yakt zeltilerini piyasaya sunacak teknolojiyi hazrlamaldr. Bu teknolojiler elektrik enerjisine dnm iin gerekli yakt hcre sistemleri ile entegre olmaldr. Sonu olarak evre kirliliine yol amadan eitli alanlarda kullanlabilecek esnek bir yakt olan hidrojen, 21. yzyln yakt olarak dnlmekte; retimi, tanma ve depolanmas ve kullanlmasna ilikin teknolojilerin gelitirilmesi iin kapsaml almalar yrtlmektedir. Dnyadaki bu gelimeler dikkate alnarak, hidrojen enerjisi ile ilgili almalara lkemizde de nem ve ncelik verilmeli, balatlan almalar kesintiye uramadan bir devlet politikas olarak tespit edilip srdrlmelidir. Hidrojen programlar esas itibaryla uzun dneme ynelik olmakla birlikte, mevcut enerji altyapsyla allabilecek ksa dnemli uygulamalar zerinde de durulmaldr. 5. SONU VE NERLER SONU: Trkiye bugne kadar enerji ihtiyacn esas olarak yeni enerji arz ile karlamaya alan bir politika izlemitir. Datmda, kaaklarla birlikte %18e ulam kayplar ve nihai sektrlerde yer yer % 50nin zerine kabilen enerji tasarrufu imkanlar gz ard edilmitir. Enerji ihtiyacn karlamak zere ok pahal yatrmlar yaplm ve dier yandan bu kayplar devam ederken, enerjideki da bamllk Trkiye iin ciddi boyutlara ulamtr. Bundan sonraki politika nce enerji tasarrufu iin yeni yatrm yaplmas, bu yatrmlarla salanacak tasarruflar dikkate alnarak, yeni enerji retim tesisi 121
planlamalar yaplmas eklinde olmaldr. nmzdeki yllarda yaanmas beklenen enerji skntsnn almas iin yaplmas gereken en nemli uygulama tasarrufa yatrmdr. NERLER: 1.lkemizde enerji sektrnde 20 yldr uygulanan politikalarla toplumsal ihtiyalar ve bunlarn karlanabilirlilii arasndaki a her geen gn daha da artmaktadr. Enerji politikalar retimden tketime bir btndr, bu nedenle btncl bir yaklam esas olmaldr. lkemiz gerekleri de gz nne alnmak artyla, enerji sektrnn gerek stratejik nemi, gerekse kaynaklarn rasyonel kullanm ve dzenleme, planlama, egdm ve denetleme faaliyetlerinin koordinasyonu asndan merkezi bir yapya ihtiya vardr. Enerji sektrne ynelik politikalarn belirlenmesinde toplumun tm kesimlerinin ve konunun tm taraflarnn grleri alnmal ve sz konusu merkezi yap zerk bir statde olmaldr. Genel olarak enerji planlamas, zel olarak elektrik enerjisi ve doal gaz retimi-tketim planlamasnda strateji, politika ve nceliklerin tartlp, yeniden belirlenecei geni katlml bir platform oluturulmaldr. 2. Trkiye'nin bir enerji envanteri karlmaldr. Kamusal planlama, kamusal retim ve yerli kaynak kullanmn reddeden zelletirme politikalarndan vazgeilmeli, kamunun eli kolu balanmamal ve kamu eliyle yatrmlar yaplmaldr. Yetimi ve nitelikli insan gcmz zelletirme uygulamalar ve politik mdahalelerle tasfiye edilmemelidir. Enerjinin retimi ve ynetiminde en temel unsur olan insan kaynamzn eitimi, istihdam, creti vb. konular enerji politikalarnn temeli olmaldr. 3. TEA tarafndan hazrlanan 2007-2016 dnemini kapsayan Trkiye Elektrik Enerjisi 10 Yllk retim Kapasite Projeksiyon (2007-2016) almas yenilenebilir enerji kaynaklarnn tam olarak deerlendirilmesini hedeflememekte, yenilenebilir enerjiye dayal retim yatrmlarnn dk kapasitede tesisini ngrmektedir. Yerli ve yenilenebilir enerjiye dayal elektrik ve yakt retim hedefleri ksa-orta-uzun vadeli olarak belirlenmelidir. 4. ETKB Enerji leri Genel Mdrlnn, Uluslararas Enerji Ajans modelini esas alarak hazrlk almalarn srdrd yeni Ulusal Enerji Talep Tahmin Modeli, taslak olarak, kamuoyunun bilgi ve grne sunulmal, mesleki kurulular, uzmanlar ve akademisyenlerin katlaca tartmalar srecinde oluan gr ve neriler dikkate alnarak modele son biimi verilmelidir. 5. Mevcut lke imkanlarnn kstl olduu hususu da gz nne alnarak, baz hayati nem arz eden konularda mkerrer projeler yoluyla, zaman ve imkan israfna neden olunmamas amacyla, sektrel AR-GE faaliyetlerinin tespiti ve ynlendirilmesi iin faaliyet gsterecek ve yerine gre maddi (gerek finansal, gerek ekipman ve gerekse yetimi personel tedarii gibi) imkan salayacak bir yapnn kurulmas salanmaldr. 122
6. EPDK, lisans verirken, ulusal ve kamusal karlar gzeten ve toplumsal yarar esas alarak hazrlanm olan Enerji Talep ve Yatrm Tahminlerini esas almal, ithal kmre dayal yeni santral projelerine lisans vermemelidir. Doal gaz yaktl yeni projeler, elektrik enerjisi retimi iinde doal gazn paynn drlmesini ngren hedef ve politikalara uygun olmaldr. 7. Enerji retiminde arlk; yerli, yeni ve yenilenebilir enerji kaynaklarna verilmelidir. Enerji planlamalar, ulusal ve kamusal karlarn korunmasna ve toplumsal yararn arttrlmasn, yurttalar ucuz, srekli ve gvenilir enerjiye kolaylkla eriebilmesini hedeflemelidir. 8. Kamusal planlama, kamusal retim ve yerli kaynak kullanmn reddeden, bu alandaki yatrmlarn aksama, gerileme ve gecikmesinin temel nedenini oluturan zelletirme uygulamalarndan vazgeilmelidir. 9. Enerji sektrndeki kamu kurumlarn kltme, ilevsizletirme, zelletirme amal politika ve uygulamalar son bulmal; mevcut kamu kurulular etkinletirilmeli ve glendirilmelidir. Bu kapsamda; doal gaz ve petrol arama, retim, iletim, rafinaj, datm ve sat faaliyetlerinin entegre bir yap iinde srdrlmesi iin BOTA ve TPAO, Trkiye Petrol ve Doal Gaz Kurumu bnyesinde; elektrik retim, iletim, datm faaliyetleri btnlk iinde olmas iin de, EA, TEA, TEDA, TETA, eskiden olduu gibi Trkiye Elektrik Kurumu(TEK) bnyesinde birletirilmelidir. 10. zel sektr tarafndan yaplan enerji yatrmlarn kamusal karlar gzeten bir anlayla mali denetimin yan sra teknik olarak da denetlenmesine imkan veren dzenlemeler bir an nce yrrle konmaldr. 12. Doal gazn kentlerde ve sanayide kullanmnn yaygnlamasnn yan sra, yeni tesis edilecek santrallerde yakt olarak kullanlmasyla, doal gaz talebinin daha da artaca tahmin edilmektedir. Doal gaz tketimin artndaki en byk etken, elektrik enerjisi retiminin yaygn bir biimde doal gaza dayandrlmasdr. Elektrik retimi iinde doal gazn pay bugnk % 50lerden % 25'ler dzeyine mutlaka drlmelidir. Elektrik retiminde hidroliin paynn % 30, kmr ve doal gazn paynn % 25, rzgar-jeotermal-gne-biyoyakt-vb. yenilenebilir enerji kaynaklarnn paynn % 20 olmasn hedefleyen politikalar uygulanmaldr. 13. Genel olarak enerji yatrmlarda, zel olarak elektrik enerjisi retim yatrmlarnda evreye zarar verilmemesi temel bir ilke olmaldr. Kmr yaktl santrallerde akkan yatakl teknolojiler kullanlmal, mevcut santrallerde baca gaz artma tesisleri ve elektro filtreler ivedilikle kurulmaldr. Hidrolik santral ve reglatr yapmnda da evrenin korunmas esas olmal baraj yerlerinin seiminde su altnda kalacak blgelerin, tarihi eser ve kltrel varlklar iermemesine zen gsterilmelidir. 123
14. Enerji asndan da baml olan lkemizde enerjinin verimli ve etkin kullanm ulusal politika haline getirilmelidir. ngrlen tasarruf hedeflerine ulamak iin, gerekli dzenlemeler bir an nce yrrle konulmaldr. Sanayi retiminde enerji younluu bugnk 0.39dan OECD yesi lkeler ortalamas olan 0.19 dzeyine drlmesi iin planlama yaplmaldr. 17. Termik santrallerimizde gerekli bakm, onarm, iyiletirme, kapasite artrm almalar hzla sonulandrlmal evre kirliliini nleyecek nlemler alnmal, bu santraller tam kapasitede altrlmaldr. Revizyon, bakm ve onarm almalar hzla sonulandrlmal, atl durumdaki kapasiteler devreye alnmal, kmre dayal termik santrallerin teknik verimleri ve emre amadelii ykseltilmelidir. te yandan kamu kaynaklar kullanlarak rehabilite edilen santrallerin zelletirilmesi uygulamasna son verilmelidir. 19. Hidroelektrik, yerli ve yenilenebilir bir kaynak olarak stratejik zellii ile enerji alanndaki bamll azaltacaktr. Trkiyenin nemli, temiz ve yenilenebilir enerji kayna olan hidroelektriin, yukarda aklanan karakteristik ve faydalar da gz nne alnarak bir an nce gelitirilmesi ve bu amala yeni HESlerin yapmna destek verilmesi, tevik edilmesi gerekmektedir. 20. Mevcut hidrolik santraller, tam kapasitede altrlmal, yapm srecinde gerekli kaynaklar aktarlarak hzla sonulandrlmas salanmaldr. EPDK, lisans verdii santrallerin yapm almalarnn ngrlen sre iinde sonulanp sonulanmadn denetlemelidir. 21. Mevcut sulama amal barajlarn rezervuarlarnda mevcut bulunan kk HES potansiyeli deerlendirilmelidir.letmede olan ve enerji retimi amacyla barajlarda enerji retebilme imkanlar aratrlmaldr. 22. Kurulu gcmzdeki atl potansiyelin puant saatlerde deerlendirilmesi ve rzgar/gne gibi deiken kaynaklardan daha ok yararlanlmas amacyla, pompajl hidroelektrik santral uygulamalar balatlmaldr. Bylece, farkl yksekliklerdeki rezervuarlar arasnda suyu tayarak pik saatlerdeki talebi karlamak iin elektrik depolamaya imkan veren bir retim uygulamas mmkn olabilecektir. 23. Rzgar enerjisi potansiyelinin tamamndan yararlanlmas amacyla teknik ve ekonomik sorunlar, zmleri ve yol haritalarn ortaya koyan bir Rzgar Enerjisi Stratejisi Plan hazrlanmaldr. 48.000 MW kapasitenin devreye girmesine allmaldr. ebekeye balanma ve sistem dengesi konusundaki sorunlar teknik olarak incelenmeli bu konudaki problemler gerekirse AR-GE destekleri ile zmlenmelidir. 24. Rzgar enerjisi ile ilgili konularnn detayl bir ekilde incelendii (lm, fizibilite hazrlama, kanat ve trbin testleri vb.) standartlara uygun bir rzgar 124
enerjisi laboratuvar kamu sektrnde kurulmaldr. Rzgar enerjisi bu laboratuvarla birlikte kamu tarafnda sahipli bir hale getirilmelidir. Rzgar lm cihazlarnn lkemizde retilmesi iin gerekli admlar bir an nce atlmaldr. 25. Lisanslama ilemi yeniden gzden geirilmeli ve rzgar enerjisi konusunda yeni lisans trleri tanmlanmaldr. zellikle rzgar enerjisinin dier enerji kaynaklaryla hibrit olabilme zelliinin n almaldr. Linyit, biyoktle ve dier hibrit enerji retim teknolojilerinin kullanmna da msaade edilmelidir. 26. Mevcut potansiyelinin % 4nden yararlanlan jeotermal enerjinin tmyle kullanlmasna dnk yatrmlar ve aratrma ve kullanmla ilgili yasal dzenlemeler yaplmaldr. Bu erevede arama ve iletmeyi koordine edecek bir yap oluturulmaldr. 27. Jeotermal kaynakl elektrik retimi iin mevcut 500 MW kapasite deerlendirilmelidir. Jeotermal su kaynaklar deerlendirilerek on binlerce evin jeotermal scak su ile stlmas salanmaldr. Jeotermal kaynaklarn youn kentsel yerlekelerin blgesel stlmasnda ncelikle kullanlmasnn zorunlu olmas ynnde politikalar gelitirilerek yasa ve mevzuatlara yanstlmaldr. Jeotermal kaynan entegre kullanm ile dorudan ve dolayl yararlanma olanaklar optimize edilerek maksimum fayda salanmaldr. 28. Konutlarda tketilen enerjinin % 80i snmaya harcanmaktadr. Bu nedenle gne mimarisi nemsenerek uygulanmal, ncelikle byk ehirlerden balanarak yeni yaplmakta olan binalarda ynlendirme ve yaltma byk nem verilmeli, ek maliyet getirmeden % 30lara varan s kazanc salayan mimari zellikler kullanlmaldr. Bu konuda ilgili meslek odalar ile ibirlii yaplarak bilinlendirme kampanyalar dzenlenmelidir. 29. Bol gne alan lkemizde gne kolektrlerinin tm binalarda kullanmnn zorunlu hale getirilmesi ve desteklenmesi ile binalarn scak su ihtiyacnn nemli bir blm gne enerjisi ile karlanmaldr. lgili yasa ve ynetmeliklerde, gerekli dzenlemeler yaplmaldr. Gne kolektrlerinin kullanmnda, tketici baznda (dk KDV, ucuz kredi vb.) tevikler uygulanmaldr. 30. Scak su, kzgn su ya da buhar kullanan sanayi tesislerinin bu ihtiyalarn gne enerjisinden karlamalar veya sistemi gne enerjisi ile deteklemeleri tevik edilerek yaygnlatrlmaldr. Scak suyu dzlemsel toplayclarla, kzgn su ya da buhar da younlatrc toplayclarla salamak mmkndr. 31. Soutma ihtiyacnn, gne enerjisinin en yksek iddette olduu zamanlarda olduundan, iklimlendirme ve soutma sistemlerinde gne enerjisi, kullanlmaldr. Bu konuda yeni absorplanmal sistemlerin kullanm yaygnlatrlmaldr. 125
32. Gne enerjisi sistemlerinin testlerinin yapld akredite laboratuvarlarn ulusal dzeyde oluturulmas, mevcutlarn iyiletirilmesi ve yaygnlatrlmas iin ilgili taraflarca gerekli almalar yaplmal, yurt dndaki laboratuvarlara denen test cretlerinin yurt iinde kalmas salanmaldr. 33. Grsel irkinlie sebep olan doal sirklasyonlu sistemlerin ortadan kalkmas iin birok Avrupa lkesinde olduu gibi pompal gne enerjisi sistemlerinin kurulmasnn yaygnlamas amacyla bu sistemlere dk KDV uygulanmas, bu sistemi kullanan binalarn evre temizlik veya emlak vergisinden bir srelik muafiyet salanmas vb. uygulamalar ile tevik edilmesi gereklidir. Ayrca imar ynetmelikleri de buna gre revize edilmelidir. 34. Halen projesiz, denetimsiz bir ekilde retilen ve montaj yaplan gne enerjili scak su (termal) sistemleri, TMMOBye bal odalar tarafndan yaplan binalarn mekanik tesisat, mimari, elektrik ve inaat (statik) projelendirilmesi kapsamna alnarak bir standarda balanmaldr. Bu projelerin TUS (Teknik Uygulama Sorumluluu) kapsamnda ilgili meslek odalar tarafndan mesleki denetimlerinin yaplabilmesi iin bata Bayndrlk ve skan Bakanl ve yerel ynetimlerce ilgili meslek odalarnn grleri alnarak gerekli mevzuat dzenlemeleri yaplmaldr. 35. Gne enerjili scak su kullanmnn daha az yaygn olduu blge ve kesimlerde kat mlkiyeti asndan sorun yaratan atlara gne enerjisi sistemleri konulmas konusuna ilikin ortaya kan sorunlar zme kavuturan yasal dzenlemeler yaplmal, tm yeni yaplan binalarda gne kolektrnn gerektiinde kolayca yerletirilmesi iin tesisatnn yaplmas ve atnn gneye doru bakacak ekilde ynlendirilmesi zorunlu hale getirilmelidir. 36. evre ve Orman Bakanlnn, ORKY projesi ile orman kylerine ynelik olarak, kylnn maddi destekli ve 3 yl vadeli olarak gne enerjisi sistemi sahibi olmas uygulamas; ova kyleri, kasabalarla birlikte, ileler ve ehirlerin kenar mahallelerine de yaygnlatrlmaldr. 37. Krsal alanlarda piirme amal kullanlan yaygnlatrlmas iin almalar yaplmaldr. gne ocaklarnn
38. Jeotermal ve rzgar enerjisinin mevcut olduu blgelerde gne enerjisi ile entegre sistemler oluturulmaldr. 39. Gne enerjisinden yararlanma konusunda tevik edici politika oluturulmal, 2010 sonrasnda kurulu maliyetleri decei tahmin edilen fotovoltaik pillerin (PV) yerli retimi iin sektrdeki gelimeler izlenerek ARGE almalarna hz verilmelidir. Gne enerjisine dayal elektrik almnda yksek fiyatlar uygulanarak, bu tarz retim tevik edilmelidir.
126
40. Gne santralleri iin n koul saylan yllk en az 2000 saat gnelenme sresi, Trkiye'de ortalama 2640 saat, Gneydou Anadolu Blgesinde ise 3000 saattir. Gne santrallerinin yapm iin aratrma yaplarak bir an nce admlar atlmaldr. Direkt elektrik reten gne pili santrallerinin yapm planlanmaldr. En ksa zamanda devlet tevii ile demonstrasyon santrallar kurulmaldr. 41. PV G Sistemlerinde (PVGS) maliyetlerin drlmesi iin, Devlet Planlama Tekilat nclnde, niversiteler, ilgili sektr temsilcileri, ETKB, Sanayi ve Ticaret Bakanl, sanayi ve ticaret odalar ve meslek odalarnn temsilcilerinin katlm ile ulusal dzeyde stratejik bir eylem plan gelitirilerek uygulamaya konulmaldr. 42. Kamusal kullanma ak ve kamu idareleri tarafndan dzenlenip, iletilen tm ak alanlar, parklar caddeler ve sokaklar, gne enerjisi ile aydnlatlmal, kentlerdeki kamu binalarnda ve ncelikle okullarda ivedilikle gne sistemlerine geilmesine ilikin araylara hz verilmelidir. 43. Petrol ithalatn azaltacak, yerli yal tohum tarmn gelitirecek, krsal kesimin sosyo ekonomik yapsn ve yerel sanayi olumlu ynde etkileyecek yerli biyo yakt retimi ve kullanm desteklenmelidir. 44. Trkiyede tamaclkta ve askeri tatlarda kullanlan biyodizel veya dizelbiyodizel karm yaktn retimi ve kullanm eitli yasal teviklerle desteklenmelidir. 45. Yurt dndan tohum ve biyodizel girii engellenmeli ve yurt ii retim gda ihtiyacn sekteye uratmayacak ve orman alanlarna, biyolojik eitliliimize zarar vermeyecek ekilde desteklenmelidir. Bu uygulamada biyodizel ve tohumlarn deiik isimler altnda (rnein kanola, kolza; biyodizel, ya asidi metil etil esteri, ya asidi etil esteri gibi) lkemize giri yaplmasn engelleyecek dzenlemelerin yaplmas gereklidir. 46. Ya oran yksek, maliyeti dk, alternatif tarmsal hammadde aratrmalar yaplmaldr. eker Fabrikalarndaki alkol retim teknolojileri rehabilite edilmelidir. 47. lkemizde emisyon emen alanlar olan ormanlarn arttrlmas almalarnn sistematik bir ekilde balatlmas ile CO2 emisyonunun azaltlmas hedeflenmelidir. Odun ile snmann yaygn olduu lkemizde ormanlarn kurtarlmas iin enerji ormanlar uygulamalar gndeme getirilmelidir. Orman alanlarndaki ky ve kasaba evlerinin daha az yaktla snacak ekilde rehabilitasyonunun yaplmas iin teknik ve mali destek salanmal ve yakt verimlilii yksek ok amal sobalarn gelitirilmesi ve kullanmnn yaygnlatrlmas iin almalar yaplmaldr.
127
48. Ekolojik tahribata yol amayan biyoktle enerjisinin retimi, yaktn tr, kullanm konularnda standartlamaya gidilmeli, bu ynde ksa, orta ve uzun erimli enerji planlamalar yaplmaldr. 49. Teknolojik yenilenmesini ve sanayi retim srecini hzlandrmak ve gelitirmek zorunda olan Trkiye, ilk 10 ylda hidrojen enerjisine gei iin btn yasal ve hukuki zeminleri hazrlamal ve bu ikincil enerji kaynan temin edecei birincil sistemleri kurmaldr. Daha sonraki aamada ise bu yaktn daha verimli depolanabilmesi ve tanabilmesi iin alternatif olarak nerilen hidrr retim sistemlerini gelitirmeli ve borlu yakt zeltilerini piyasaya sunacak teknolojiyi hazrlamaldr. Bu teknolojiler elektrik enerjisine dnm iin gerekli yakt hcre sistemleri ile entegre olmaldr. 50. Binalarda mimari tasarm, stma/soutma ihtiyalar ve ekipmanlar, yaltm ihtiyalar ve malzemeleri, elektrik tesisat ve aydnlatma konularnda normlar, standartlar, asgari performans kriterlerini ve prosedrleri kapsayan ynetmelikler; EE, Bayndrlk ve skan Bakanl ve Meslek Odalarnn katlmyla hazrlanarak yrrle koyulmaldr. 51. Enerji tasarrufunu salayc politika ve zorunlu uygulamalar yrrle konulmaldr. Elektrikte % 20leri aan kayp ve kaak orann azaltacak yatrmlar hzla yaplmaldr. Enerji tketiminde tasarrufu tevik edici uygulamalara gidilmelidir. Tasarruf ve verimlilik konularnda gerekli hukuksal dzenlemeler yaplmaldr. 52. Enerji santralleri konusunda lkemizde uygun teknoloji gelitirilmeli, projelendirme ve tasarm konularna destek verilmelidir. lkemizde yeterli ve donanml teknik eleman ve i gc bulunmasna ramen projelendirme ve tasarm konularnda yabanc firmalara byk bedeller dendii, zellikle hidroelektrik enerji santrallerinin elektromekanik tehizat bedeli olan % 18 ile % 26 aras bir bedelin proje ve tasarm creti olarak yabanc firmalara dendii ve enerji yatrmlarndaki rakamlara gre bu tutarlarn milyarlarca dolara ulat dikkate alnarak,bu durumun almas iin niversite ve sanayi ibirlii ile proje-tasarm konularnda allmal, gerekli mali destek devlet tarafndan salanmal, yatrmlarda yerli sanayinin oran artrlmaldr. 53. Kojenerasyon uygulamalar iin mmkn olduunca yksek verim alacak ekilde s/elektrik dengesinin olutuu tasarmlar amalanmal, sperkritik evrim ya da kombine evrim gibi verim art salayan ve gelimekte olan teknolojiler yakndan takip edilmelidir. Kojenerasyon uygulamalar konusunda lke dzeyinde geerli olacak uygulama kodlar ve standartlar getirilmelidir. Binalarda kojenerasyon sistemlerinin yaygnlatrlmas desteklenmeli ve bu sistemlerde yerli yaktlara arlk verilmelidir. 54. lkemizdeki elektromekanik imalatlarn uluslararas standartlara uygunluk testlerini yapabilecek blgesel laboratuvarlar kurulmaldr. Bu konuda AR-GE 128
alma gruplar oluturulmal, niversitelerle ibirlii iinde projeler retilmelidir. Seilecek olan hedef rnler iin oluturulacak AR-GEye imalat krlarndan ayrlacak bir fon ile kaynak temini salanmaldr. Onayl retici artnamesi ve akredite olmu zerk laboratuvarlar vastas ile de kalite ynnden ilerleme salanmaldr. 55. Enerji retiminde yerli teknoloji, makina, ekipman retim almalar desteklenmelidir. Rzgar trbinlerinin, hidrolik trbinlerin, jeotermal enerji ekipman ve cihazlarnn, termik santral kazan ve ekipmanlarnn Trkiye'de retimine ynelik almalar bir Master Plan dahilinde ele alnmal, yerli retim desteklenmelidir. Bu amala niversitelere destek salanmal, konuyla ilgili lisans sonras almalar (master, doktora vb.) tevik edilmelidir. Yenilenebilir enerji iin enerji kaynaklarnn youn olduu blgelerde rnein rzgar enerjisinin youn olduu Ege blgesinde TBTAK bnyesinde Rzgar Teknolojisi Gelitirme Merkezi, gibi merkezler alarak aratrmalar devlet tarafndan finanse edilmelidir.
129
KAYNAKA
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. DEK-TMK Genel Raporlar MMO Raporlar TEA Raporlar EA Raporlar EPDK Raporlar ( www.epdk.gov.tr ) DPT 9. 5 Yllk Kalknma Raporu, Enerji zel ktisas Komisyonu Raporu D Ticaret Mtearl TK zden BLEN evre Emperyalizmi ve Ilsu Barajrnei
10. World Atlas &Industry Guide 2006 11. Ayla TUTU, Trkiye ve AB lkelerinde Yenilenebilir Enerji Kaynaklar ATAUM Bitirme Tezi 2004 12. DS Genel Mdrl Barajlar ve HES Daire Bakanl 13. Ayla TUTU.Trkiyede ve Dnyada Enerji Sektrnn Bugn ve Yarn konulu Sempozyum Sunumu ,ODT 14. Elektrik Enerjisi Sektr, DEK-TMK alma Grubu Raporu, 2004 15. Ayla TUTU Pompa Depolamal HESler TMMOB 10. Enerji Kongresi Bildirisi 16. AR-GE Raporu DEK-TMK alma Grubu Raporu 2007 17. TEATrkiye Elektrik Enerjisi 10 Yllk retim Kapasite Projeksiyonu 2007 18. NREL, Wind Energy Information Guide, April 1996 19. Zerrin Ta ALTUNTAOLU, Trkiyenin Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, Rzgar Enerjisi Blm, Trkiye evre Vakf, Aralk 2006 20. The Windicator, Wind Power Monthly, January 2008 21. Global Wind Energy Council,Global Wind 2006 Report 22. Alasdair CAMERON, Growth On All Fronts- The BTM Wind Market Update, Renewable Energy World, July- August 2007 23. Wind energy Facts, European Wind Energy Association, 2004 24. Communication FromThe Commission To The Council and the European Parliament, Brussells, 10.01.200,7 COM (2006) 849 Final, 25. Global Wind Energy Outlook, 2006, Greenpeace, GWEC, September 2006 26. Dr. Yksel Malko, Trkiye Rzgar Enerjisi htiyacnn Karlanmasnda Rzgar Enerjisinin Yeri, IV. Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu, 23-24 Kasm 2007 Kayseri 27. EE (www.eie.gov.tr) 28. Zerrin ALTUNTAOLU, Yerel Rzgar Enerji Teknoloji retimi Destek Politikalar ve Trk Mevzuat, TMMOB VI Enerji Sempozyumu, 22-24 Ekim 2007, Ankara 29. Supply Chain: The Race To Meet Demand, Wind Directions, January-February 2007 30. Para, Haftalk Ekonomi Dergisi. 18-24 ubat 2007
130

Yenilenebilir Enerji

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yenilenebilir Enerji

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Yenilenebilir Enerji Kaynaklar