You are on page 1of 227

1

www.ebooksbrasil.org
2

A Origcn da Tragcdia
Provcnicnic do Espriio da Musica
FricdricI NicizscIc

Traduao c noias
Erwin TIcodor

Vcrsao para cDool
cDoolsDrasil

Fonic Digiial
Digiializaao do livro cn papcl
Ediiora Cupolo 1948
Diagranaao adapiada aos fornaios dc cDool
disponvcis.
Os ncgriios foran sulsiiiudos por iialicas ou
oniiidos.
A iraduao foi conpulsada, nos casos dc duvida,
con o original alcnao c a iraduao para o inglcs
prcparada por Ian C. JoInsion do Malaspina
Univcrsiiy-Collcgc, Nanaino, DC, Canada. Tcios
disponvcis na wcl.
As noias cdiiorais csiao indicadas por N.E.| c as
do iraduior por N.T.|.

Capa.
Pallo Picasso, TIc Tragcdy, 1903

2006 FricdricI NicizscIc
3

ndice
Prcfacio. 6
Diografia. 14
Ensaio dc una Auiocriica. 16
Prologo a FicIard Wagncr. 32
A OFICEM DA TFACDIA. 34
Noias. 219
4

TTULO DO OFICINAL.
DIE CEDUFT DEF TFACDIE AUS DEM CEISTE
DEF MUSIK

5

FRIEDRICH NIETZSCHE
A Origem da Tragdia,
PROVENIENTE DO
ESPRITO DA MSICA
PREFCIO E TRADUO DIRETA POR:
ERWIN THEODOR
6

PREFCIO
Esia fora dc duvida quc o livro nais
cnocionanic c caracicrsiico dc NicizscIc c
Assin falava ZaraiIusira", a olra, porcn, quc
nclIor cicrna a csscncia pcssoal" do jovcn
NicizscIc c csic prinogcniio. A OFICEM DA
TFACDIA.
A iraduao prcscnic c lascada no princiro
volunc das OI)us Conpctus", pullicadas pclo
NicizscIc-ArcIiv c por C. C. Naunann Lcipzig.
A csic livro acrcsccniou NicizscIc no ano dc
1886, alcn do Ensuo dc uutoc)tcu", cplciias
palavras, quc nao foran pullicadas, nas quc sc
cnconiran ciiadas nas paginas XXVII c scguinics
da iniroduao OHIGEM DA THAGEDIA, cscriias
por D. ElisalciI Frsicr-NicizscIc para o
princiro volunc das OI)us Conpctus" pullicado
pclo Alfrcd Krncr Vcrlag" cn 1912.
Para acrcsccniar Origcn da Tragcdia
Livro provcnicnic dc cpcricncias solrc csiados
csiciicos dc dor c alcgria, icndo no fundo una
nciafsica da aric. Ao ncsno icnpo confissao dc
ronaniico (c qucn nais sofrc quc cigc nais
profundancnic a lclcza clc cria a ncsnai; c,
finalncnic, olra dc juvcniudc, cIcia dc coragcn
c nclancolia juvcnis.
7
Epcricncias psicologicas fundancniais.
con o nonc dc uponco" classifica-sc a
pcrnancncia arrclaiadora nun nundo
inaginario c sonIado, no nundo da upu)cncu
Icu, cono rcdcnao da rcalizaao; con o nonc
donsuco iorna-sc, por ouiro lado, aiiva a
rcalizaao scniindo-sc suljciivancnic a cvoluao,
cono o prazcr inircpido do criador quc conIccc,
ao ncsno icnpo, a furia do dcsiruidor.
Aniagonisno dc anlas as cpcricncias, c
dos dcsc]os quc as fundancnian. A p)nc)u qucr
a aparcncia ctc)nuncntc; dianic da ncsna iorna-
sc o Ioncn involuniario, calno cono o nar,
curado, dc acordo consigo c con a cisicncia; a
scgundu cpcricncia inpclc rcalizaao, ao
dcscjo da cvoluao, isio c, criaao c dcsiruiao.
A rcalizaao, iniinancnic scniida c aprcscniada,
scria o iralalIo coninuo dc un dcsconicnic,
arqui-rico, scnprc icnso c scnprc inpclido, dc
un Dcus, quc so podc solrcpujar a dor da
cisicncia por cicrna nodificaao c nudana. a
aparcncia cono sua rcdcnao conscguida a iodo
noncnio, nas apcnas por alguns insianics; o
nundo cono conscqucncia dc viscs divinas c
rcdcncs na aparcncia.
A nciafsica da aric conirapc-sc
conccpao unilaicral dc ScIopcnIaucr quc
conprccndc a aric pariindo nao do ariisia nas
sin do prcccpior. porquc iraz cn si a lilcriaao c
8
rcdcnao no gozo do irrcal, conirapondo-sc,
assin, vcrdadc (cpcricncia dc un indivduo
quc sofrc c dcscspcra dc si c sua vcrdadci
Fcnissao na ]o)nu c sua cicrnidadc (cono Plaiao
dcvc icr cpcrincniado. apcnas csic
cpcrincniou ianlcn na conccpcuo a viioria
solrc sua sofrcdora scnsililidadc por dcnais
irriiavcli. A isio opc-sc o scgundo faio. Aric
conprccndida, pariindo do ariisia, c
principalncnic do nusico. a to)tu)u do dcvcr dc
iralalIo cono inpulso donsuco.
A aric iragica, rica cn anlas as
cpcricncias, c classificada cono a
confraicrnizaao do Apolo c Dionsio. a csic
fcnncno liga-sc a naior inporiancia, por paric
dc Dionsio; nas csic fcnncno sc ncga ncga-
sc uountu)uncntc. Isio significa a coniraposiao
ao cnsinancnio ScIopcnIaucriano da rcsignaao
cono conccpao iragica do nundo!
Conira a icoria dc Wagncr, pcla qual a
nusica scria o nco c o drana o ]n.
Dcscjo do niio iragico cono ponio icrninal,
cn quc florcscc iudo quc dcvc dcscnvolvcr-sc
(rcligiao", qucr dizcr rcligiao pcssinisiai.
Dcsconfiana conira a cicncia, apcsar dc scr
foricncnic scniido o alvio quc iraz consigo scu
oiinisno aiual. alcgria" do Ioncn icorico.
9
Fcpugnancia profunda pclo crisiianisno. Por
quc? A dccadcncia do scr alcnao airilui-sc-lIc.
Nao sc podc jusiificar o nundo scnao
cstctcuncntc. Dcsconfiana conira a noral (cla
pcricncc ao nundo dos fcnncnosi.
A fclicidadc da cisicncia c possvcl soncnic
cono fclicidadc na aparcncia ( o scr" cono a
inaginaao do quc sofrc na rcalizaaoi.
A fclicidadc na rcalizaao c soncnic possvcl
na dcst)ucuo do vcrdadciro, da cisicncia", da
aparcncia lcla, na dcsiruiao pcssinisia da
ilusao. nu dcst)ucuo ncsno do scu nus Ico
I)Io, utngc u ]ccdudc donsucu o scu uugc."
Dcsdc 1869 concou NicizscIc a prcocupar-
sc con as idcias da O)gcn du T)ugcdu" c ja nas
confcrcncias quc pronunciou cn 1870 no
Muscun dc Dasilcia. o drana nusical grcgo" c
Socraics c a Tragcdia", cnconiranos a cprcssao
provisoria das idcias coligidas ncsia olra.
Pullicou scu livro pcla princira vcz cn 1872 na
cdiiora E.W. FriizscI-Lcipzig, sol o iiulo. A
O)gcn du T)ugcdu, p)oucncntc do csp)to du
nscu. Nova cdiao foi pullicada cn 1886, con
prcfacio cscriio cn Sils-Maria, sol o iiiulo A
O)gcn du T)ugcdu ou Hccnsno c Pcssnsno.
Scgundo o cosiunc aiual, porcn, lcva csia
iraduao o princiro iiulo, apcsar dc ncla sc
10
acIar includo o prcfacio dc 1886. (Ensuo dc unu
Autoc)tcui.
Nao podcnos scparar csia olra do
Vugnc)unsno, quc por cssa cpoca foi
prcpondcranic do cspriio dc NicizscIc. A olra,
cono a conIcccnos, podc scr quasc cIanada dc
fragncniaria, pois o jovcn NicizscIc dcscjou
fazcr vasio iralalIo solrc os grcgos, nas foi, por
razcs divcrsas, lcvado a nodificar scu plano dc
iralalIo, icrninando o livro por una apologia dc
Wagncr. Ja sc cnconiran ncsic livro os
prcnuncios dc sua filosofia posicrior. O proprio
NicizscIc o afirna na Vontudc dc Potcncu,
iniroduao.
MinIa filosofia. arrancar o Ioncn da
aparcncia, scja o pcrigo qual for. E nada dc ncdo,
ncsno con risco da propria vida!"
E scra csia a fornula quc o lciior aicnio
cnconirara cn ioda cicnsao da OFICEM DA
TFACDIA.
Diz Virgil J. Darlaio cn scu naravilIoso
NicizscIc, Tcndanccs ci Prollcncs" quc
L'Originc dc la Tragcdic csi un nanifcsic, doni lc
conicnu a prcoccupc l'auicur ncnc pcndani la
gucrrc. Il csi, pouriani, rcnpli dc considcraiions
csiIciiqucs". CIanando o proprio NicizscIc cn
nosso aulio (Prologo a FicIard Wagncr A
OFICEM DA TFACDIAi vcnos quc os lciiorcs
11
vcrao, caso lcrcn aicniancnic csic livro, con
quc scrio prollcna alcnao nos nos prcocupanos,
prollcna quc por nos c colocado no ccniro das
cspcranas alcnas, cono vcriicc c ponio dc
nudana."
Podcnos considcrar a Origcn da Tragcdia
cono a cpcricncia dc fazcr do cspriio grcgo a
fora fornadora do cspriio nodcrno, scndo una
cpcricncia plcna dc voniadc c capacidadc. Alois
FicIl, cn scu livro F)cd)cI NctzscIc (Traduao
iialianai rcsuniu nuiio lcn o conicudo c o
oljcio dc NicizscIc quando dissc. La Nasciia
dclla Tragcdia c una nciafsica dcll'aric, cIc
irasforna l'aric in Mciafsica. E la icoria dclla
cosianic auiorcdcnzionc dcl nondo ncdianic
l'aric".
O proprio NicizscIc, quc nais iardc rcjciiou
csic princiro grau dc scu cspriio, icn anor
cspccial a csia olra, cIanando-a ncsno dc
prcdilcia". E classifica a sua olra no ECCE
HOMO pag. 104, Traduao dc Lourival dc
Ouciroz Hcnlcl. O incio c solrcnodo singular.
Pcla ninIa cpcricncia niina, fora-nc dado
dcscolrir o unico snlolo c paralclo quc
Iisioria c dado possuir, icndo sido o princiro
ianlcn a concclcr o naravilIoso fcnncno
dionisaco. Ao ncsno icnpo, pclo faio dc icr
rcconIccido Socraics cono un dccadcnic,
cpcrincniara dc nancira induliiavcl quao
12
pouco o ncu insiinio psicologico csiava
ancaado por qualqucr idiossincrasia noral. a
propria noral, considcrada cono siniona da
dccadcncia, c una inovaao, una pariicularidadc
dc princira ordcn na Iisioria da conscicncia.
Cono passara alio, dc un so pulo, cn iodos os
dois casos, acina das convcrsas fiadas do
oiinisno conira o pcssinisno!" E cono rcssoa,
prcnunciador, apos a scgunda caiasirofc
nundial, o quc NicizscIc coniinua dizcndo na
pagina 108 do livro ncncionado. Eu anuncio o
advcnio dc cra t)ugcu. a aric nais sullinc na
afirnaao da vida, a iragcdia, rcnasccra quando a
Iunanidadc, scn sofrincnio, iivcr airas dc si a
conscicncia dc icr susicniado as gucrras nais
rudcs c nais ncccssarias."
Nada nais nos rcsia acrcsccniar sc nao o
dcscjo dc quc csia iraduao conirilua para quc
Frcdcrico NicizscIc, iao caluniado c iao pouco
conprccndido, rcccla, cnirc nos, o lugar dc
dcsiaquc quc ncrccc cnirc os grandcs
pcnsadorcs dc iodo nundo....
Suli aos vossos navios! O quc ncccssiianos
c dc una nova jusiia! E dc nova lilcriaao! E dc
novos filosofos! A icrra noral c rcdonda, ianlcn.
E a icrra noral possui os scus anipodas! E os
anipodas ianlcn icn dirciio cisicncia! Ha
un nundo novo ainda por dcscolrir, c aic nais
13
dc un! Aos vossos navios, iodos a lordo,
filosofos!" (A ALECFE CIENCIAi.
Suo Puuo, cn Junc)o dc l94S.
E)un TIcodo).
14

BIOGRAFIA

FricdricI WilIcln NicizscIc nasccu cn
Foclcn, nas proinidadcs dc Lu zcn (AlcnanIai,
aos 15 dc Ouiulro dc 1844 c falcccu cn Wcinar
aos 25 dc Agosio dc 1900.
Pcricnccnic a una fanlia dc pasiorcs
proicsianics, pcrdcu nuiio ccdo scu pai (1849i,
passando a infancia c os princpios da juvcniudc
na casa naicrna cn Naunlurg. Esiudou dc
1858-1864 no Cinasio Esiadual dc Pforia,
passando posicriorncnic s Univcrsidadcs dc
Donn c Lcipzig, ondc sc dcdicou Filologia
Classica. Os aconiccincnios dccisivos para scu
dcscnvolvincnio cspiriiual, duranic o icnpo cn
quc frcqucniava a Univcrsidadc dc Lcipzig foran
o conIccincnio iravado con FicIard Wagncr c a
lciiura das olras dc ScIopcnIaucr. Por sugcsiao
dc scu profcssor, o filologo FricdricI WilIcln
FiiscIl, quc dcsdc logo rcconIcccu cn scu aluno
capacidadc ciraordinaria, conscguiu NicizscIc,
cn 1869, ainda anics dc icrninar scus csiudos, o
15
lugar dc profcssor dc filologia classica cn Dasilcia
Sua passando a profcssor cfciivo cn 1870.
Sofrcu aqui radical iransfornaao cspiriiual.
Fclclando-sc conira a csirciicza da filologia
cono cicncia (por cssa cpoca o canpo dc iais
csiudos cra, ainda, pouco anploi, alraa a
filosofia. Tonou paric na gucrra franco-alcna dc
1870 cono cnfcrnciro voluniario. Apos 10 anos
(1879i icvc quc rcnunciar cadcira dc profcssor,
cn viriudc dc scu prccario csiado dc saudc. Scu
iralalIo filosofico, porcn, auncnia dia a dia,
nuliiplicando-sc as olras pullicadas. Elc vivc,
fcliz c isolado, alicrnadancnic na Iialia c na
Sua aic quc, cn Janciro dc 1889, cn Turin,
sofrc un colapso, icndo-sc-lIc pcriurlado a
lucidcz dc cspriio (paralisia aipicai. Passou scus
uliinos onzc anos, dcpois dc curia pcrnancncia
na clnica dc Psiquiairia dc Jcna, na casa
naicrna, c apos a noric da nac (1897i, con sua
irna (ElisalciI Frsicr-NicizscIci cn Wcinar, no
aiual Arquivo-NicizscIc". Sua scpuliura
cnconira-sc cn Foclcn.
16

ENSAIO DE UMA AUTOCRTICA
O quc qucr quc sirva dc lasc a csic livro dc
duvidoso valor. dcvc icr sido una qucsiao dc
grandc airaao c inporiancia c, adcnais, una
qucsiao nuiio pcssoal, aicsia-o a cpoca cn
quc foi cscriio, upcsu) du quu foi cscriio, o
pcrodo iurlulcnio da gucrra franco-alcna dc
1870171. Enquanio rcssoava por ioda Europa o
fragor da laialIa dc WriI, cnconirava-sc o
pcnsador c cnignaiico cspcculador, a qucn calc
a paicrnidadc dcsic livro, nun canio qualqucr
dos Alpcs, nuiio pcnsaiivo c prcocupado,
porianio sinuliancancnic nuiio iranquilo c
iniranquilo, confiando ao papcl as suas idcias a
rcspciio dos grcgos, o fundo dcsic livro
csiranIo c pouco conprccnsvcl, ao qual dcvc scr
dcdicado csic prologo airasado (ou cplogo?i.
Algunas scnanas apos, clc proprio sc cnconirava
sol os nuros dc Mciz ainda scn Iavcr-sc livrado
da inicrrogaao quc colocara a csia prcicndida
alcgria" dos grcgos c da aric grcga. aic quc clc
afinal, naquclc ncs dc icnsao cncrvanic,
cnquanio cra discuiida cn VcrsalIcs a paz,
ianlcn sc ps cn paz consigo; c, convalcsccndo
lcniancnic duna cnfcrnidadc quc conirara
duranic a canpanIa, pdc dcicrninar cn si
ncsno a Origcn da iragcdia provcnicnic do
cspriio da Musica" Da Mscu? Musica c
17
iragcdia? Crcgos c nusica dc iragcdia? Crcgos c
a olra prina do pcssinisno? A nais lcla, nais
invcjada, nais scduiora nancira dc vivcr dos
Ioncns quc aic o prcscnic cisiiran, os grcgos
o quc? Prccisancnic clcs ncccsstuuun da
iragcdia? E, o quc c nais da aric? Para quc
aric grcga?...
Facil c adivinIar agora ondc sc colocara a
grandc inicrrogaao, no quc conccrnc ao valor da
cisicncia. o pcssinisno ncccssu)uncntc,
sinal da dccadcncia, da runa, dos dcfciios, dos
insiinios cansados c dcliliiados? cono aconiccia
con os Iindus, cono succdc a nos, Ioncns c
curopcus nodcrnos"? Eisic, porvcniura, un
pcssinisno da fora? Una inclinaao iniclcciual
para o duro, o nal, o prollcnaiico da cisicncia,
provcnicnic dc saudc iranslordanic, dc pcntudc
dc cisicncia? Ha, por vcniura, un sofrincnio cn
viriudc dc supcralundancia? Una valcniia
icniadora do olIar nais pcrspicaz, quc cxgc o
icrrvcl cono cigiria un ininigo, ininigo digno,
no qual cpcrincniar a sua fora? No quc dcscja
cpcrincniar o quc c o ncdo"? O quc significa
jusiancnic cnirc os grcgos da nclIor, da nais
foric, da nais valorosa cpoca, o niio t)ugco? E o
fcnncno nonsiruoso do dionisaco? O quc? Dclc
nasccu, foi a iragcdia quc dclc sc originou? E
dc ouiro lado, a causa da noric da iragcdia, o
socraiisno da noral, a dialciica, a solricdadc c
alcgria do Ioncn icorico o quc? Nao podcria
18
scr prccisancnic csic socraiisno un sinal do
ocaso", do cansao, da cnfcrnidadc, dos
insiinios quc sc dissolvian anarquicancnic? E a
alcgria" grcga do Iclcnisno posicrior soncnic
un arrclol? A voniadc cpicuria conira o
pcssnsno soncnic una prccauao do pacicnic?
E a cicncia, cla ncsna, a nossa cicncia sin, o
quc c quc significa, visio cono siniona da vida,
ioda cicncia? Pu)u quc?, pior ainda, dc ondc
proccdc ioda cicncia? Cono? Consiiiuira a
cicncia soncnic un icnor c un rcfugio do
pcssinisno? Una dclicada, nas ncccssaria
dcfcsa conira a vcrdadc? E, falando noralncnic,
algo cono covardia c falsidadc? Falando
inoralncnic, una asiucia? Socraics, Socraics,
icria sido csic o icu scgrcdo? nisicrioso
irnico, icria sido csia a iua... ironia?
2.
O quc cniao conprccndi, algo Iorrvcl c
pcrigoso, un prollcna con cIifrcs, nao
ncccssariancnic un iouro, nas, cn iodo caso,
un prollcna nouo; Iojc diria icr sido o prollcna
du ccncu cicncia ionada pcla princira vcz cn
scniido prollcnaiico, duvidoso. Mas o livro cn
quc ncu ardor c suspciias juvcnis sc
nanifcsiaran, quc livro inpossvcl dcvcria surgir
dc ial assunio anii-juvcnil! Conposio dc prccoccs
c prcnaiuros aconiccincnios pcssoais, rcccnics
ainda, quc jazian iodos no unlral do
19
conunicavcl, colocados no icrrcno da aric, pois o
prollcna da cicncia nao podc scr rcconIccido no
icrrcno da cicncia un livro ialvcz para ariisias
con inclinaao sccundaria, dc capacidadc
analiica c rcirospcciiva, (isio c, para una classc
cccpcional dc ariisias, quc c ncccssario
procurar, c quc ncn scqucr sc dcscja
cnconirar...i saiurado dc inovacs psicologicas c
nisicrios arisiicos, con una nciafsica-arisiica
no fundo; una olra da juvcniudc, plcna dc
coragcn c nclancolia juvcnis, indcpcndcnic,
icnaz c auinona, ncsno ondc parccc curvar-sc
a una auioridadc c a una vcncraao pariicular,
cnfin, una olra dc principianic, ianlcn cn
iodos os naus scniidos da palavra, apcsar dc scu
prollcna scnilssino, aconciido dc iodos os
crros da juvcniudc, solrciudo con scu cicnso
cn dcnasia", assalio c inpulso"1|, c dc ouiro
lado, con rcspciio ao ciio quc colIcu
(pariicularncnic junio ao grandc ariisia, ao qual
sc dirigia, cono para un dialogoi, FicIard
Wagncr, un livro p)ouudo, qucro dizcr quc
saiisfaz, pclo ncnos, os nclIorcs dc scu icnpo".
Ja por isio dcvcria scr iraiado con alguna
considcraao c con silcncio; nao qucro, no
cnianio, oculiar o quanio nc parccc dcsagradavcl
agora, cono sc nc aprcscnia csiranIo dcpois dc
dczcsscis anos, dianic dc un olIar nais idoso,
ccn vczcs nais ninoscado, nas dc nancira
alguna nais frio, dc nodo a ianlcn nao sc
20
iornar nais csiranIo quclc assunio, do qual sc
aircvcu a aproinar csic livro icncrario, pcla
princira vcz, uc) u ccncu ut)uucs do u)tstu, u
u)tc, po)cn, ut)uucs du udu...
3.
Fcpiio. Iojc sc nc aprcscnia csic livro cono
inpossvcl; cIano-lIc pcsado, nal cscriio,
inporiuno, faniasiico, scniincnial, aqui c acola
adocicado aic o fcninino, dcsigual no tcnpo, scn
dcscjo para o asscio" logico, nuiio convcncido c,
cn viriudc disso, cnsolcrlcccndo-sc das
dcnonsiracs, dcsconfiado conira a dcccncu da
dcnonsiraao ncsno, cono livro para iniciados,
cono nusica" para iais quc, laiizados para a
nusica, csiao unidos para conuns c raras
cpcricncias arisiicas dcsdc o conco das coisas,
cono sinal dc rcconIccincnio para parcnics
sanguncos n u)tIus, un livro orgulIoso c
cniusiasia quc sc dcclarou, dcsdc o princpio,
nais conira o p)o]unun uugus dos lcirados" do
quc conira o povo", nas quc, cono scu cfciio
dcnonsirou c dcnonsira, dcvc salcr airair scus
pariidarios para novos caninIos oculios c novos
siios dc lailc. Aqui falava cn iodo caso
confcssava-sc isio ianio con curiosidadc quando
con dcsdcn una voz cst)unIu, o discpulo dc
un dcus ainda dcsconIccido" quc, por
cnquanio, sc oculiou sol o capuz do crudiio, sol
o pcsadunc c a nclancolia dialciica do alcnao,
21
ncsno sol os naus nodos do Wagncriano;
cnconirava-sc aqui un cspriio con ncccssidadcs
csiranIas, ainda anninas, una ncnoria rcplcia
dc pcrgunias, cpcricncias, olscuridadcs aos
quais, nas cono ponio dc inicrrogaao, sc juniou
o nonc dc Dionsio; aqui falava dizia-sc con
dcsconfiana algo parccido con una alna
nsiica, quasc frcnciica, quc iarianudcia con
dificuldadc c capricIosancnic, inccria quasc sc
dcscja conunicar-sc ou oculiar-sc, cn una
lngua csiranIa. Ela dcvcria icr cuntudo c nao
]uudo, csia nova alna. Lasiinavcl quc nao nc
aircvcssc a dizcr, cono pocia, aquilo quc naquclc
icnpo dissc cono prosador. Talvcz o conscguissc!
Ou, pclo ncnos, cono filologo. pois ainda Iojc
falia aos filologos dcscolrir c dcslravar quasc
iudo, ncsic icrrcno! Principalncnic quc Iu un
p)oIcnu c quc os grcgos, cnquanio nao
cnconirarnos una rcsposia para a pcrgunia o
quc c o dionisaco?", sc nos aprcscnian, cono
danics, dcsconIccidos c irrcprcscniavcis.!
4.
Sin, o quc c o dionisaco? Esic livro conicn a
rcsposia. c un conIcccdor" quc fala, un
iniciado, discpulo dc scu dcus. Talvcz cu
discorrcssc agora con nais prccauao c ncnos
cloqucncia solrc una qucsiao psicologica iao
difcil cono c a origcn da iragcdia cnirc os
grcgos. Oucsiao fundancnial c a rclaao do grcgo
22
con a dor? Posio, pois, quc ial fossc vcrdadc c
Pcriclcs (ou Tucdidcsi no-lo da a cnicndcr na
grandc oraao funclrc, dc ondc proccdcria o
dcscjo conirario quc surgiu, cronologicancnic,
anics. A ansia do ]co, a csiriia c firnc dcvoao
dos aniigos Iclcnos ao pcssinisno, ao niio
iragico, inagcn dc iodo icrrvcl, nau,
cnignaiico, dcsiruidor, sinisiro no fundo da
cisicncia, dc ondc proccdcria cniao a
iragcdia? Talvcz do dcscjo, da fora, da saudc
supcralundanic, dc plcniiudc? E quc significaao
icn cniao, fisiologicancnic, ial loucura, da qual
nasccu ianio a aric iragica quanio a cnica, a
loucura dionisaca? O quc? Nao scra ialvcz
ncccssariancnic a loucura o siniona da
dcgcncrcsccncia, da runa, da culiura iardia? Ha
porvcniura (una pcrgunia para alicnisiasi
ncuroiicos dc saudc? da juvcniudc do povo? O
quc indica aqucla snicsc dc dcus c lodc no
saiiro? Por qual aconiccincnio pcssoal, por quc
inpulso icvc o grcgo dc rcprcscniar-sc o
cniusiasia dionisaco c Ioncn priniiivo, cono
saiiro? E no quc sc rcfcrc origcn do coro
iragico, cisiian naquclcs scculos, cn quc
florcscia o corpo grcgo c a alna grcga sc
dcrranava plcna dc vida, culcranic, porvcniura
cniusiasnos cndcnicos? Viscs c alucinacs
quc sc conunicavan a congrcgacs rcligiosas c
conunidadcs culiurais, iniciras? Cono? sc os
grcgos, jusiancnic na pujana da juvcniudc,
23
iivcsscn a voniadc do iragico c fosscn
pcssinisias? sc fossc prccisancnic a loucura,
para cnprcgar un concciio dc Plaiao, quc irouc
Hcladc as naiorcs lcnaos? E sc, pclo
conirario, sc iornavan os grcgos, prccisancnic
na cpoca dc sua dissoluao c fraqucza, cada vcz
nais oiinisia, nais supcrficiais, nais afciios
rcprcscniacs, porianio nais ardorosos scgundo
a logica c o racionalisno do nundo, isio c,
ianlcn nais alcgrcs" c nais cicnificos"?
Cono? Podcria, cn dcsafio a iodas as idcias
nodcrnas" c prcconcciios do gosio dcnocraiico, a
viioria do otnsno, a scnsutcz prcpondcranic, o
uiiliiarisno praiico c icorico, quc c igual
dcnocracia, da qual c conicnporanco, scr un
siniona dc fora quc sulncrgc, da vclIicc
proina, do cansao psicologico? E nao
prccisancnic o pcssinisno? Era Epicuro un
oiinisia, quando pacicnic? Cono sc vc c una
quaniidadc dc pcrgunias difccis, con quc sc
solrccarrcgou csic livro, junicnos-lIc a qucsiao
nais difcil! O quc significa, sol o ponio dc visia
da vida, a noral?...
5.
Ja no prologo a FicIard Wagncr c caliada a
aric c nao a noral cono a aiividadc
propriancnic nciafsica do Ioncn. No livro
ncsno, rcaparccc nuliiplas vczcs a frasc dc quc
so c jusiificada a cisicncia do nundo cono
24
fcnncno csiciico. Dc faio, o livro iodo conIccc
soncnic un scnso c conira-scnso dc ariisia por
iras dc iodo c qualqucr aconiccincnio un
dcus" sc assin sc dcscja, nas dcccrio soncnic
un dcus-ariisia, conplciancnic induvidavcl c
inoral, quc qucr pcrnancccr igual a scu proprio
prazcr c nagnificcncia, ianio no cdificar cono no
dcsiruir, no lcn cono no nal, quc sc livra do
so])ncnto das coniradics, criando nundos por
cscusscz dc alundancia c supcralundancia. O
nundo, cn cada insianic a conscgudu salvaao
dc Dcus, cono a scnprc variavcl, a cicrnancnic
nova visao daquclc quc nais sofrc, do nais
coniradiiorio, quc so sc salc rcdinir na
upu)cncu. Esia nciafsica do ariisia, ioda cla,
podc cIanar-sc un cspriio quc un dia
dcfcndcra, aconica o quc aconicccr, conira a
significaao c inicrprciaao norais da cisicncia.
Aqui sc nanifcsia, qucn salc sc pcla princira
vcz, un pcssinisno alcn do Dcn c do Mal",
aqui fala c sc fornula aqucla pcrvcrsidadc dc
caraicr" conira a qual nao sc cansou
ScIopcnIaucr dc lanar, dc anicnao, as suas
piorcs naldics, una filosofia quc sc aircvc a
colocar a propria noral no nundo das
aparcncias, dc dcgrada-la. E nao soncnic cnirc
as aparcncias" (no scniido do tc)nnus tccIncus
idcali cono ianlcn cnirc as iluscs"; con
aparcncia, inaginaao, cngano, inicrprciaao,
aconodaao. Talvcz sc possa calcular da nclIor
25
nancira a profundidadc dcsia inclinaao no)u
do cauicloso c Iosiil silcncio con quc c iraiado,
no livro iodo, o crisiianisno o crisiianisno
cono a nais ciravaganic dcsfiguraao do icna
noral quc aic o noncnio icn ouvido a
Iunanidadc. En vcrdadc nao Ia naior
coniradiao para a inicrprciaao c jusiificaao
purancnic csiciicas do nundo, cono c cnsinada
ncsic livro, do quc a douirina crisia, quc c c qucr
scr soncntc noral, c quc, con suas ncdidas
alsoluias, cono, por ccnplo, con sua
vcracidadc dc Dcus, cila a aric, todu a aric para
o rcino da ncniira, isio c, ncga, naldiz c
condcna.
Por iras dc una ial nancira dc pcnsar c
avaliar, quc dcvc scr Iosiil aric, cnquanio c
lcgiina, scnii dcsdc o princpio a Iostdudc u
udu, a grandc c rancorosa rcpugnancia conira a
cisicncia cn si, pois ioda a vida sc fundancnia
cn aparcncia, aric, ilusao, oiica, ncccssidadc dc
pcrspcciiva c do crro. Foi o crisiianisno dcsdc o
princpio, csscncial c fundancnialncnic,
rcpugnancia c icdio da vida na vida, quc sc
rcvcsiiu, sc oculiou, sc faniasiou sol a crcna
nuna cisicncia difcrcnic" ou nclIor". O odio
ao nundo, a naldiao s afcics, o ncdo da
lclcza c da scnsualidadc, un ALM invcniado
para nclIor podcr naldizcr o AOUI, no fundo
una inclinaao para o nada, o fin, o dcscanso,
cn dircao ao sallaiI dos sallaiIs" iudo
26
isio nc parccia assin cono a inflcvcl voniadc
do crisiianisno dc so dciar valcr os valorcs
norais, cono a nais pcrigosa c nais lugulrc dc
iodas as fornas dc una voniadc para o
dcsaparccincnio", pclo ncnos un sinal dc
profunda cnfcrnidadc, cansao, csgoiancnio,
cnpolrccincnio da vida pois dianic da noral
(principalncnic da crisia, isio qucr dizcr, da
noral incondicionali dcuc a vida coniinuancnic
ficar scn razao, cn viriudc dc scr algo
csscncialncnic inoral; dcuc, finalncnic, a vida,
csnagada sol o pcso do dcsprczo c do cicrno
nuo, cono indigna dc scr dcscjada, scr scniida
cono algo scn valor. A propria noral cono?
Nao scria a noral una voniadc para a ncgaao
da vida", un insiinio sccrcio dc dcsiruiao, un
princpio dc runa, un conco do fin? E,
porianio, o pcrigo dos pcrigos?... Cont)u a noral,
pois, sc volvcu cniao, con csic livrinIo dc valor
duvidoso o ncu insiinio, cono un insiinio
afirnaiivo da vida, invcniando una douirina c
una valorizaao fundancnialncnic conirarias,
purancnic arisiica, aniicrisias. Cono a dcvcnos
cIanar? Cono filologo c Ioncn das palavras a
laiizci, nao scn alguna lilcrdadc pois qucn
salcria o vcrdadciro nonc do Aniicrisio? con o
nonc dc un dcus grcgo a cIanci dc
donsucu.
6.
27
Conprccndc-sc qual prollcna nc aircvi
iocar con csic livro? Ouanio sinio agora nao icr
iido cniao a coragcn (ou a inodcsiiai dc pcrniiir-
nc, cn considcraao a iais idcias c riscos
proprios, ianlcn una linguagcn propria, quc
procurci pcnosancnic cprinir con fornulas
Kaniianas c ScIopcnIaucrianas valorizacs
csiranIas c novas, quc ianio sc conirapunIan
ao cspriio dc Kani c ScIopcnIaucr, quanio ao
gosio dcsics. O quc pcnsava ScIopcnIaucr solrc
a iragcdia? O quc da a iodo iragico o inpulso
para a clcvaao diz clc, "O Mundo Cono
Voniadc E Fcprcscniaao" c o csclarccincnio
do conIccincnio dc quc o nundo, a vida, nao
podcrian dar vcrdadcira saiisfaao, c quc,
porianio, nosso apcgo nao tc)u uuo). nisio
consisic o iragico, clc conduz, porianio,
rcsignaao". , quao difcrcnic cra o quc Dionsio
nc dizia! , quao afasiada dc nin, prccisancnic
naqucla cpoca, sc acIava ioda rcsignaao, nas
Ia algo pior ncsic livro, quc sinio nais ainda do
quc icr olscurccido con fornulas ScIopcnIauc-
rianas prcsscniincnios dionisacos. O faio dc
Iavcr cst)ugudo conplciancnic o grandioso
prollcna g)cgo, cono sc nc aprcscniou, con a
nisiura dc assunios os nais nodcrnos! O Iavcr
concclido cspcranas ondc nada Iavia dc
cspcrar, ondc iudo indicava clarancnic un fin
proino! Ouc cu, fundando-nc na uliina nusica
alcna, conccci a confalular con un scr
28
alcnao", cono sc csiivcssc csic a ponio dc sc
dcscolrir c dc sc rccnconirar c isio nuna
cpoca cn quc o cspriio alcnao, quc, nao Iavia
nuiio, icvc a voniadc dc doninaao solrc a
Europa, a fora para guiar a Europa, aldicou
uliina c dcfiniiivancnic sol o prcicio ponposo
da fundaao dc inpcrio, sc convcricu ncdiana,
dcnocracia, c s idcias nodcrnas". Dc faio,
ncsic nicrin, aprcndi a pcnsar dcscspcranado c
dcsconsidcradancnic dcsic scr alcnao", c
igualncnic da aiual nusica alcna", cono scndo
ioialncnic ronaniica c a ncnos grcga dc iodas
as possvcis fornas arisiicas, solrciudo una
csiragadora dc ncrvos, duplancnic daninIa nun
povo quc ana a lclida c quc Ionra a inclarcza
cono viriudc, c isio cn sua dupla propricdadc dc
narcoiico cnlriagador c, ao ncsno icnpo,
ofuscanic. paric, naiuralncnic, dc iodas as
cspcranas prccipiiadas c dc uiilizaao crrnca
para o prcscnic, con quc, naquclc icnpo,
csiraguci o ncu livro, coniinua o grandc ponio dc
inicrrogaao dionisaco, cono la foi colocado,
ianlcn no iocanic nusica. cono scria una
nusica, nao nais dc provcnicncia ronaniica,
cono a alcna, nas dc provcnicncia donsucu?...
7.
Mas, ncu caro, o quc c quc c ronaniisno sc
scu livro nao c ronaniico? Podc-sc lcvar o odio
conira a aiualidadc", a vcrdadc c as idcias
29
nodcrnas" nais adianic, do quc foi lcvado cn
sua nciafsica-arisiica? Ouc prcfcrc crcr no
nada, no dialo ncsno, do quc no agora"? Nao
zunlc o odio c o dcscjo dc dcsiruiao sol ioda
sua aric vocal dc coniraponio c scduao audiiiva,
una rcsoluao irada conira iudo quc c agora",
un dcscjo nao nuiio disianic do niIilisno
praiico c quc parccc dizcr. nclIor scr nada
vcrdico do quc vos icrdcs razao, do quc ficar con
a razao a vossa vcrdadc"! Ouvi, scnIor pcssinisia
c divinizador da aric, ouvi con ouvido lcn alcrio
un unico irccIo dc vosso livro, nao aqucla
passagcn scn cloqucncia, quc podcria soar para
coracs c ouvidos jovcns cono capciosa c
airacnic. nao c csia, porvcniura, a lcgiina c rcal
confissao ronaniica dc 1830 sol a nascara do
pcssinisno dc 1850? Airas dcla ja prcludia o
final ronaniico conun c usual, runa, colapso,
volia c qucda anic una fc aniiga, anic o dcus
aniigo... O quc? nao c vosso livro pcssinisia,
ianlcn un pcdao dc anii-Iclcnisno c
ronaniisno, ncsno algo iao cnlriagador quao
ofuscanic", cn iodo caso un narcoiico, un ponio
dc nusica ncsno, dc nusica alcna. Mas oua
. Inagincnos una gcraao vindoura, con csic
olIar inpavido, con csic irao do Icroico para
nonsiruoso, pcnscnos c rcfliianos no passo
aircvido dcsics naiadorcs dc dragcs, a audacia
orgulIosa con quc dao as cosias a iodas csias
douirinas dc cnfraquccincnio do oiinisno, para
30
vivcr rcsoluiancnic" no iodo c alsoluio. Nao
scria ncccssario quc o Ioncn iragico dcsia
culiura, con sua auio-cducaao para a scricdadc
c o icrror dcscjassc una aric nova, u u)tc do
consoo nctu]sco, a iragcdia, cono dcscjaria
Hclcna quc lIc pcricncc, cclanando con
Fausio.
Nao icria cu dc, o fora dcscjada,
irazcr vida a figura unica c anada!"2|
Nao scria ncccssario?"... Nao, ircs vczcs nao!
, vos, jovcns ronaniicos nuo scria ncccssario!!
Mas c nuiio provavcl quc ussn ]ndc, quc vos
ussn ]ndus, isio c, consolados", cono csia
cscriio, apcsar dc ioda auio-cducaao para a
scricdadc c o icrror, consolados
nciafisicancnic", cnfin, cono acalan os
ronaniicos, dc nunc)u c)stu...
Nao! anics vos dcvcis aprcndcr a aric do
consolo do nundo dc C dcvcis aprcndcr a )),
sc vos, ncus jovcns anigos, dc ioda forna,
qucrcis coniinuar pcssinisias. c possvcl quc
dcpois, cono risonIos", nandcis ao dialo iodo
consolo nciafsico" prcccdido pcla propria
nciafsica, ou, para cprini-lo na linguagcn
daquclc nalcfico dionisaco, cujo nonc c
Zaraiusira.
Lcvaniai vossos coracs, o ncus irnaos,
alio, nais alio ainda! E nao nc csqucais as
31
pcrnas! Lcvaniai ianlcn vossas pcrnas, lons
danarinos, c, nclIor, firnar-vos-cis na calca!
Esia coroa dc risonIo, csia grinalda dc rosas,
cu ncsno cingi csia coroa, cu ncsno saniifiquci
o ncu riso. Nao cnconirci ncnIun ouiro,
lasianic foric para isio, Iojc.
Zaraiusira o lailarino, Zaraiusira o lcvc,
aquclc quc cnsaia as asas, pronio a voar,
accnando a iodos os passaros, pronio c findo, un
lcn-avcniurado frvolo.
Zaraiusira, o adivinIo, Zaraiusira o
vcrdadcirancnic risonIo, nao un inpacicnic,
ncn un alsoluio, un quc gosia dc salios c
pulos. cu ncsno cingi csia coroa!
Esia coroa dc rinsonIo, csia coroa dc
grinalda dc rosas. a vos o ncus irnaos,
arrcncsso csia coroa! Saniifiquci o riso, Ioncns
supcriorcs, aprcndci a rir!"
ASSIM FALAVA ZAFATUSTFA!
Sils-Maria, Olcrcngadin cn Agosio dc 1886.
32

PRLOGO A RICHARD WAGNER
Para nanicr afasiadas dc nin iodas as
possvcis duvidas, agiiacs c nal-cnicndidos, a
quc darao lugar as idcias unidas ncsia olra, cn
viriudc do caraicr csiranIo dc nossa pullicidadc
csiciica, c a fin dc, ianlcn, podcr cscrcvcr o
prcfacio con o ncsno prazcr conicnplaiivo, cujo
sinal cla lcva cn cada folIa, cicrnizando loas c
cnlcvanics Ioras, rcprcscnio-nc o insianic cn
quc Vos, o ncu ilusirc anigo, rccclcrcis csic
livro; cono Vos, ialvcz apos un passcio
vcspcriino pcla ncvc Iilcrnal, rcparando no
Proncicu dcsalgcnado no froniispcio, lcdcs o
ncu nonc c csiais incdiaiancnic convcncido dc
quc, conicnIa csic livro o quc coniivcr, o auior
icn algo scrio c inporianic a dizcr, c ianlcn quc
clc, cn iudo quc pcnsava, corrcspondia convosco
cono con una pcssoa prcscnic c quc soncnic
podcria cscrcvcr algo rclacionado con csia
prcscna. Vos lcnlrar-vos-cis cniao quc cu,
quando da pullicaao dc Vossa sullinc
Disscriaao Fcsiiva solrc DcciIovcn, isio c, dc
pcrncio inquiciudc c grandiosidadc da gucrra
rcccn-dcflagrada conccci a ncdiiar solrc csic
assunio.
Equivocar-sc-ian aquclcs quc pcnsasscn
dcsics cnsaios nao scrcn nais do quc una
33
oposiao dc cciiaao pairioiica c gozo csiciico,
dc scricdadc corajosa c jogo alcgrc; nuiio ao
conirario vcrao csics con adniraao, caso lcrcn
aicniancnic csic livro, con quc scrio prollcna
alcnao nos nos ocupanos, un prollcna quc por
nos c colocado no ccniro das cspcranas alcnas,
cono vcriicc c ponio dc nudana.
Para csics ncsnos scra, ialvcz, ofcnsivo,
vcrcn scr ionado iao a scrio un prollcna
csiciico, isio sc clcs nao rcconIcccrcn na aric
nais do quc un alcgrc passaicnpo, un soar dc
canpanulas prcscindvcl para a gravidadc da
cisicncia", cono sc nos fossc dcsconIccido o
alcancc dcsia conparaao.
Ouc sirva dc aviso a cssas pcssoas scrias,
quc csiou convcncido scr a aric a prcocupaao
nais clcvada c a vcrdadcira aiividadc nciafsica
dcsia vida, no scniido quc lIc c dado pclo Ioncn
ao qual qucro icr, cono ncu insignc prccursor
ncsic irajcio dcdicado csia olra.
Dasilcia, cn fins do ano dc 1871.
34

A ORIGEM DA TRAGDIA

1.
Tcrcnos ganIo nuiio para a cicncia csiciica
ao cIcgarnos nao so conprccnsao logica, nas
ianlcn incdiaia scgurana da opiniao dc quc
o progrcsso da aric csia ligado duplicidadc do
Apolnico c do Dionisaco; dc nancira parccida
con a dcpcndcncia da gcraao da dualidadc dos
scos, cn luias coninuas c con rcconciliacs
soncnic pcriodicas. Esics noncs ionanos
cnprcsiados aos grcgos, quc nanifcsian ao
inicligcnic as profundas cicncias oculias dc sua
conccpao arisiica nao cn idcias, nas nas
figuras cncrgicas c claras dc scu nundo
niiologico. A anlas as divindadcs arisiicas
dcsics, Apolo c Dionsio csia ligado o nosso
rcconIccincnio dc quc cisic no nundo grcgo
una cnornc coniradiao, na origcn c nos fins,
cnirc a aric plasiica a dc Dionsio; anlos os
inpulsos, iao difcrcnics, narcIan un ao lado do
ouiro, na nor paric das vczcs cn luia alcria c
inciiando-sc nuiuancnic para novos parios, a
fin dc nclcs podcr pcrpciuar a luia dcsic
conirasic, quc a palavra conun aric" soncnic
na aparcncia conscguc anular; aic quc clcs afinal,
35
airavcs dc nilagroso aio nciafsico do dcscjo"
Iclcnico, aparcccn unidos, produzindo por fin,
ncsia uniao, a olra dc aric, ianio dionisaca
quanio apolnica, da Tragcdia iica.
Para nclIor aprcciarnos anlos os inpulsos
inagincno-los, anics dc nais nada, cono
nundos dc aric scparados do sonIo c da
cnlriagucz; fcnncnos fisiologicos cnirc os quais
c possvcl noiar una coniradiao cono a
cisicnic cnirc o apolnico c o dionisaco. No
sonIo sc aprcscniaran princirancnic, scgundo a
opiniao dc Lucrccio, as csplcndidas figuras
divinas s alnas Iunanas. No sonIo via o
grandc csculior a fascinanic csiruiura dos
ncnlros dc scrcs solrc-Iunanos, c o pocia
Iclcnico, inquirido solrc os scgrcdos da produao
pociica, scria da ncsna forna lcnlrado ao
sonIo c icria dado cnsinancnios parccidos, cono
aos dc Hans SacIs nos Mcsircs-Caniorcs.
Mcu anigo, cis a olra do pocia,
Pcrcclc scus sonIos c os inicrprcia.
Acrcdiia, o vcrdadciro, o Iunano dcsiino
-lIc nosirado ao sonIar.
Toda a aric pociica c iodo pociar,
Nada nais c quc una inicrprciaao con
iino.3|
O lclo lrilIo dos nundos dc sonIo, cn cuja
produao o Ioncn c un ariisia pcrfciio, c
36
condiao dc cisicncia para ioda aric plasiica, c
ianlcn, cono vcrcnos, dc una paric csscncial
da pocsia. Cozanos a incdiaia conprccnsao da
figura, iodas as fornas falan conosco, nada Ia
dc indifcrcnic c dcsncccssario. Na vida nais
clcvada dcsia vcrdadc dc sonIo ainda icnos o
scniincnio iransparcnic dc sua aparcncia; pclo
ncnos c csia a ninIa cpcricncia, para cuja
coniinuidadc c nornalidadc icria cu dc ciiar
divcrsos icsicnunIos c os diios dos pocias. O
filosofo icn ncsno o prcsscniincnio dc quc
ianlcn sol csia rcalidadc cn quc vivcnos c
sonos, sc cnconira oculia una lcn difcrcnic, c
quc porianio ianlcn cla c aparcncia; c
ScIopcnIaucr indica ncsno o don quc a alguns
Ioncns c iodas as cousas parcccn ncros
faniasnas ou sonIos, cono sinal dc apiidao
filosofica. Assin cono o filosofo sc poria, pcranic
a rcalidadc da cisicncia, assin sc conporia o
Ioncn, ariisiicancnic inprcssionavcl, pcranic a
rcalidadc do sonIo; clc gosia dc conicnplar, c
conicnpla aicniancnic; pois c por csias inagcns
quc clc inicrprcia a vida, c con csics
aconiccincnios sc ccrciia para a ncsna. E nao
sao so as inagcns agradavcis c alcgrcs quc
cpcrincnia cn si con aqucla conprccnsao
iliniiada; ianlcn o gravc, nclancolico, irisic,
sonlrio, os rcpcniinos inpcdincnios, as
inposics do acaso, as cspcranas angusiiosas;
cnfin, ioda a divina concdia" da vida con o
37
infcrno, passan por clc, nao so cono un jogo dc
sonlras pois clc vivc c sofrc con csias ccnas
c ncsno assin nao scn aquclc pcnsancnio,
passagciro na aparcncia; c ialvcz Iaja qucn sc
lcnlrc, cono cu ianlcn nc rccordo, dc icr, dc
pcrncio con os pcrigos c susios do sonIo,
cclanando para si cncorajadorancnic. un
sonIo! Oucro coniinuar a sonIa-lo!" Assin cono
ianlcn dizcn cisiircn pcssoas capazcs dc
coniinuar a causalidadc dc un ncsno sonIo por
ircs c nais noiics consccuiivas. Faios quc
aicsian clarancnic quc o nosso scr inicrior, o
fundancnio conun dc iodos nos, rccclc o sonIo
cono ncccssidadc prazcnicira, c con profunda
alcgria.
Esia ncccssidadc prazcnicira do
conIccincnio do sonIo foi cprinida, da ncsna
forna, pclos grcgos ncdianic o scu Apolo, cono
dcus dc iodas as fornas criaiivas c, ao ncsno
icnpo, o dcus-adivinIo. Elc quc, scgundo a sua
raiz, c o DrilIanic", a divindadc da luz, donina
ouirossin o lclo lrilIo do nundo-faniasia
inicrior. A vcrdadc ccclsa, a pcrfciao dcsics
csiados cn coniraposiao rcalidadc coiidiana,
inicligvcl cn parics, assin cono a conscicncia
profunda da naiurcza, quc sana c auilia cn
sono c sonIo c, ao ncsno icnpo, a analogia
sinlolica da capacidadc dc adivinIar, c, cn
gcral, dc iodas as arics, pclas quais sc faz a vida
possvcl c digna dc scr vivida. Mas ncsno aqucla
38
icnuc linIa, quc a rcprcscniaao sonIada nao
dcvc airavcssar, para nao parcccr paiologica pois,
cn caso conirario, nos cnganaria a aparcncia
cono vcrdadc nua c crua, nao dcvc faliar a
inagcn do Apolo. aqucla liniiaao ncdida, livrc
dc scniincnios nais sclvagcns, aqucla
iranquilidadc salia do dcus-csculior.
Scu olIar dcvc scr radianic", corrcspondcnic
sua origcn, ianlcn quando irado sc dcvc
rcflciir nclc o lrilIo fornoso. E assin valcria para
Apolo, nun scniido cccnirico, aquilo quc diz
ScIopcnIaucr do Ioncn prcso no vcu dc Maia,
Mundo cono Vontudc c Hcp)cscntucuo, I Vounc.
Cono no nar iorncnioso, quc, liniiado por
iodas as parics, clcva c alaia con lranidos
nonianIas dc agua, csia nun larco o
narinIciro confiando na fragil cnlarcaao, assin
sc siiua, nun nundo dc ioriuras, iranquilo o
indivduo apoiado no vcu c confiando no
p)ncpun nduduutons". Sin, podcr-sc-ia dizcr
dc Apolo quc nclc rccclcu a confiana inalalavcl
naquclc principiun" a sua nais ccclsa
cprcssao, c dcscja-sc ncsno dcsignar Apolo
cono o nagnfico quadro divino do p)ncp
nduduutons, dc cujo gosio c olIar falarian
para nos iodo o dcscjo c salcdoria da
aparcncia", inclusivc a sua lclcza.
No ncsno capiulo dcscrcvcu-nos
ScIopcnIaucr o ircncndo cspanio quc sc
39
apodcra do Ioncn quando clc, rcpcniinancnic,
sc cngana nas fornas dc conIccincnio do
fcnncno, no qual o princpio da razao, cn
alguna dc suas rcprcscniacs, parccc sofrcr
una cccao. Ouando junianos a csic cspanio o
ciasc agradalilssino quc no ncsno ronpcr do
p)ncp nduduutons lroia do nais niino do
Ioncn, nais ainda, da naiurcza, cniao lananos
un olIar ao scr do Dionisaco, quc nais ainda sc
aproina dc nos pcla analogia da cnlriagucz. Ou
por ncio da lclida narcoiizanic, quc por iodos os
Ioncns c povos priniiivos c caniada cn Iinos,
ou por ocasiao do incnso aproinar da
prinavcra, quc airavcssa ioda a naiurcza cIcia
dc alcgria, acordan aquclas cnocs dionisacas,
cn cujo auncnio dcsaparccc o suljciivo sol
conplcio csquccincnio dc si ncsno. Na Idadc
Mcdia alcna ianlcn sc dolravan, sol idcniica
fora dionisaca, Iordas scnprc crcsccnics,
caniando c danando dc lugar para lugar. ncsics
danarinos dc Sao Joao c Sao Viio rcconIcccnos
os coros laquicos dos grcgos, con sua prc-
Iisioria na sia Mcnor, aic Dalilnia c aos
Salcos cniusiasias4|. Eisicn Ioncns quc, por
falia dc cpcricncia ou por csiupidcz, sc afasian
dc iais aparccincnios cono dc docnas
popularcs", ironizando-as ou as lancniando, no
scniir da propria saudc. csics polrcs nao
suspciian dc cono sc iorna cadavcrica c
faniasnagorica csia sua saudc, quando por clcs
40
passa, iorncniosa a vida ardcnic dc cniusiasias
dionisacos.
Sol a nagia do dionisaco nao so sc fccIa
novancnic a aliana cnirc Ioncn c Ioncn;
ianlcn a naiurcza csiranIa, ininiga ou
suljugada, iorna a cclclrar sua fcsia dc
rcconciliaao con scu filIo pcrdido, o Ioncn.
Esponiancancnic ofcrccc a icrra as suas dadivas,
c pacficas sc aproinan as fcras das rocIas c do
dcscrio. O carro dc Dionsio csia colcrio dc florcs
c coroas; sol scu jugo narcIan a panicra c o
Tigrc. Transfornando-sc a Canao da alcgria"5|
dc DcciIovcn nuna piniura, c nao sc ficando
airas con a inaginaao quando os nilIcs6| no
po sc afundan; cniao c possvcl aproinar-sc do
Dionisaco. Agora c o cscravo Ioncn livrc, agora
iodas as cadcias fias, ininigas sc ronpcn quc,
pcla pcnuria, pclo capricIo ou pcla noda
insolcnic" foran csialclccidas cnirc os scrcs
Iunanos. Eniao, por ocasiao do cvangclIo da
Iarnonia nundial, cada qual sc scnic con o scu
proino, nao soncnic unido, rcconciliado,
fundido nas uno, cono sc o vcu da Maia iivcssc
sido pariido c soncnic ainda rcvoluicassc anic o
nisicrioso Uno-Priniiivo. Caniando c danando
sc cicrna o Ioncn cono ncnlro dc una
conunidadc clcvada. Elc csqucccu o andar c o
falar c csia cn caninIo dc, danando, clcvar-sc
nos arcs. Scus novincnios nanifcsian
cncaniancnio. Assin cono agora falan os
41
aninais c a icrra produz lciic c ncl, ianlcn dclc
soa algo dc solrcnaiural. Elc sc scnic un dcus,
vagucia clc ncsno agora iao ciasiado c ccclso
cono, cn scus sonIos, via vagar os dcuscs. O
Ioncn nao c nais ariisia, c olra dc aric; a
poicncia arisiica da naiurcza inicira, para a
naina saiisfaao do Uno Priniiivo, aqui sc
cicrna sol os csircnccincnios da cnlriagucz. A
argila nais nolrc, o narnorc nais prccioso aqui
c iralalIado. o Ioncn. E aos golpcs dc cinzcl
do ariisia Dionisaco nundial, soa o cIanado
nisicrioso dc Elcusis. Vos vos prccipiiais, o
nilIcs? Prcsscnics o criador, o nundo?
2.
Considcranos aic o noncnio o Apolnico c
scu conirasic, o Dionisaco, cono foras dc aric
quc cncrgcn da propria naiurcza scn ncdiaao
do ariisia Iunano, c nas quais sc conicnian por
cnquanio c dc nodo dircio os scus inpulsos
arisiicos, por un lado cono o nundo
configurado pclos sonIos, cuja pcrfciao sc
cnconira scn qualqucr rclaao con a clcvaao
iniclcciual ou a fornaao arisiica individual, por
ouiro lado cono vcrdadc cnlriagadora, quc
ianlcn nao lcva cn considcraao o indivduo,
nas quc cIcga a procurar dcsiru-lo c rcdini-lo
por un scniincnio nsiico dc uniao. Con
rcspciio a csics csiados arisiicos incdiaios da
naiurcza, c qualqucr ariisia un iniiador", i. c.
42
ou o ariisia Apolnico dos sonIos ou o ariisia
Dionisaco da cnlriagucz ou, finalncnic, cono
por ccnplo na iragcdia grcga ao ncsno
icnpo ariisia do sonIo c da cnlriagucz; cono ial
dcvcnos inagina-lo, cono clc, na lclcdicc
Dionisaca c no nsiico auio-alandono, cai
vacilanic, soliiario, c scparado dos coros
cniusiasias; c cono sc lIc rcvcla, por influcncia
do sonIo apolnico, scu proprio csiado; isio c,
sua unidadc con o fundo nais niino do nundo
nuna visao alcgorica.
Dcpois dcsias suposics c conparacs
gcrais aproinano-nos dos Crcgos, para
rcconIcccr cn quc grau c aic quc ponio csiavan
nclcs dcscnvolvidos aquclcs inpulsos arisiicos
da naiurcza; c c por ncio dcsic rcconIccincnio
quc scrcnos capazcs dc cnicndcr nclIor a
rclaao do ariisia grcgo con scu original
priniiivo, ou aprcciar a cprcssao Arisioiclica. a
iniiaao da naiurcza".
Dos sonIos dos grcgos so c possvcl falar,
apcsar dc ioda a liicraiura c das nuncrosas
ancdoias rcfcrcnics aos sonIos, con suposics;
nas, nao olsianic, con una ccria scgurana;
con a capacidadc plasiica, incrivclncnic scgura c
ccria, dc scu olIar juniancnic con scu claro c
franco dcscjo da cor" nao nos podcrcnos alsicr
dc, para vcrgonIa dc iodos os posicros, ianlcn
para a causalidadc logica c o coniorno, corcs c
43
grupos, prcssupor una succssao dc ccnas
conparadas con scus nclIorcs quadros, cuja
pcrfciao nos pcrniiiria, sc una conparaao
fossc possvcl, considcrar os grcgos quc sonIan
cono Honcros, c Honcro cono un grcgo quc
sonIa; nun scniido nais profundo, do quc
quando o Ioncn nodcrno, con rcspciio a scus
sonIos, sc conpara con SIalcspcarc.
Pclo conirario nao ncccssiianos falar so dc
conjciuras, quando falanos da cnornc difcrcna
quc scpara os grcgos Dionisacos dos larlaros
dionisacos. En iodos os ponios do nundo aniigo
para aqui dciar dc lado o nundo novo dc
Fona a Dalilnia icnos conprovacs da
cisicncia dc fcsias dionisacas, cujo iipo sc
conpara ao iipo grcgo, no nclIor dos casos,
cono o saiiro larludo, a qucn o lodc cnprcsiou
nonc c airiluios, sc conpara ao proprio Dionsio.
Ouasc cn iodos os lugarcs sc siiuava, cono
ncsias fcsias, una dcscnfrcada indisciplina
scual, cujas ondas passavan por cina dc iodo
scniincnio dc fanlia c dc suas lcis vcncravcis.
Jusiancnic as lcsias nais sclvagcns da naiurcza
aqui sc dcscncadcavan, aic aqucla ncscla
aloninavcl dc luuria c crucldadc, quc scnprc
nc parcccu a lclida das lruas"7|,
propriancnic diia. Conira os scniincnios fclris
dc iais fcsias, cujo conIccincnio vcio icr con os
grcgos por iodos os caninIos dc nar c icrra,
csiavan csics, ao quc parccc, duranic un lon
44
lapso dc icnpo conplciancnic scguros c
proicgidos pcla figura dc Apolo, quc aqui sc crigia
cn iodo o scu orgulIo, c quc nao podia opor a
calca dc Mcdusa a ncnIun podcr nais pcrigoso
quc a csic, podcr dionisaco groicscancnic rudc.
a aric dorica na qual sc pcrpciuou csia aiiiudc
najcsiosa c rcpclcnic. Mais duvidosa c ncsno
inpossvcl sc iornou csia rcsisicncia quando
afinal, provcnicnics da raiz nais profunda do
Iclcnico, inpulsos scnclIanics alriran scu
caninIo. cniao sc rcsunia o aiuar do dcus
dclfico cn iirar ao podcroso advcrsario, ncdianic
una rcconciliaao oporiuna, a arna dcsiruidora
das naos. Esia rcconciliaao c o noncnio nais
inporianic na Iisioria do culio grcgo. ondc qucr
quc sc fic o olIar sao visvcis as iransfornacs
oriundas dcsic aconiccincnio. Foi o arnisicio
cnirc dois advcrsarios, con firnc dcnarcaao dc
liniics, quc iinIan quc scr conscrvados agora, c
con a rcncssa pcriodica dc prcscnics
Ionorficos; no fundo, porcn, o alisno, cnirc clcs
cisicnic, nao iinIa sido vcncido. Sc, porcn,
olIanos para o podcr dionisaco, quc sol a
prcssao daquclc iraiado dc paz sc nanifcsiou,
cniao rcconIcccnos, cn conparaao con
aquclcs salcos lalilnicos, o rciorno do Ioncn
ao iigrc c ao nacaco, nas orgias dionisacas dos
grcgos o significado dc fcsias dc rcdcnao do
nundo c dias dc glorificaao. soncnic nclcs
quc a naiurcza alcana scu julilo arisiico, c so
45
con clcs quc o ronpincnio do p)ncp
nduduutons sc iorna un fcnncno arisiico.
Aqucla aloninavcl lclida dc lruas, dc luuria c
crucldadc nao iinIa podcr aqui; soncnic a
csiranIa nisiura c dualidadc nos afcios dos
cniusiasias dionisacos a cla rccorria assin
cono os rcncdios nos fazcn lcnlrar os vcncnos
noriais , aqucla aparcncia dc quc dorcs
provocan o prazcr, c quc o julilo iira sons
lasiinosos do pciio. Da alcgria suprcna soa o
griio dc Iorror, ou un lancnio anclanic solrc
una pcrda irrcparavcl. Daquclas fcsias grcgas
irronpc un inpulso scniincnial da naiurcza,
cono sc cla iivcssc quc lancniar scu
dcsncnlrancnio cn indivduos. O canio c a
linguagcn nnica dc iais cniusiasias
difcrcnicncnic disposios, foi para o nundo
grcgo-Ioncrico algo dc novo c inaudiio. c
principalncnic a nusica dionisaca lIc provocou
solrcssalio c icrror. Sc a nusica ja cra,
aparcnicncnic, conIccida cono una aric
Apolnica, cniao so o cra cono ondulaao do
riino, cuja fora criaiiva cra dcscnvolvida para a
rcprcscniaao dc csiados apolnicos. A nusica
Apolnica cra arquiiciura dorica cn sons, nas cn
sons soncnic indicados, cono sao proprios da
ciara. Cuidadosancnic sc nanicvc disiancia,
cono nao-Apolnico, o clcncnio quc pcrfaz o
caraicr da nusica Dionisaca, c con isio da
nusica propriancnic diia, a fora conovcdora do
46
son, o curso uniiario da nclodia c o nundo
inconparavcl da Iarnonia. No diiiranlo
dionisaco c inpclido o Ioncn para o naior
auncnio dc suas apiidcs sinlolicas. Algo
janais scniido sc prccipiia para a nanifcsiaao, a
dcsiruiao do vcu da Maia, o faio dc scr uno
cono gcnio da cspccic c aic ncsno da naiurcza.
Agora o cnic Naiurcza dcvc cprinir-sc
sinlolicancnic, c ncccssario un novo nundo
dos snlolos, princirancnic iodo o sinlolisno
corporal, nao soncnic o sinlolisno da loca, do
rosio, da palavra, nas o ninisno conplcio da
dana, quc novincnia iodos os ncnlros cn
riino. Dcpois crcsccn inicnpcsiivancnic as
ouiras foras sinlolicas, as da nusica cn riino,
dinanisno c Iarnonia. Para sc conpcncirar
dcsic dcscncadcancnio gcral dc iodas as foras
sinlolicas, o Ioncn ja dcvc icr alcanado aqucla
aliura dc alandono proprio quc dcscja cprcssar-
sc sinlolicancnic; porianio, o scrvidor
diiiranlico dc Dionsio c soncnic conprccndido
por scu scnclIanic! Con quc assonlro dcvc-lo-
ia fiiar o grcgo apolnico! Con un assonlro ianio
naior quanio a clc sc juniava o icrror, pois
rcconIccia quc iudo aquilo nao lIc cra iao
csiranIo, c aic quc sua conscicncia Apolnica
soncnic lIc colria csic nundo dionisaco cono
un icnuc vcu.
3.
47
A fin dc quc conprccndanos isio dcvcnos
iirar, una por una, as pcdras daquclc cdifcio
arisiico da culiura apolnica. Aqui nos nos
apcrcclcnos, cn princiro lugar, das adniravcis
figuras dos dcuscs do Olinpo, quc csiao no
cspigao dcsic cdifcio, c cujos fciios sao
rcprcscniados cn rclcvos quc iluninan vasio
donnio. Mcsno quc Apolo csicja cnirc clcs,
cono una divindadc cnfilcirando con as ouiras,
c scn prcicnsao a una das princiras posics,
nao nos dcvcnos dciar cnganar. O ncsno
inpulso quc sc nanifcsiou cn Apolo fcz con quc
nasccssc iodo o nundo Olnpico, c ncsic scniido
dcvcnos considcrar Apolo cono pai do ncsno.
Oual o incnso nisicr dc quc sc originou una iao
lrilIanic conunidadc dc cnics olnpicos?
Oucn, icndo ouira rcligiao cn coraao c
cspriio, sc aproinar dcsics dcuscs do Olinpo, a
procurar nclcs clcvaao noral, nais ainda.
saniidadc, cspiriiualizaao incorporal, olIarcs
dun anor niscricordioso, csic lIcs voliara as
cosias, dcscncorajado c dcscnganado. Aqui nada
rccorda o ascciisno, a cspiriiualidadc c o dcvcr.
aqui soncnic sc nos nosira una cisicncia
culcranic c iriunfal, cn quc iudo quc cisia c
divinizado, scja lon ou nau. E cniao o
olscrvador ficara surprccndido anic csia
culcrancia faniasiica dc vida c inquirira qual a
lclida niraculosa con quc gozaran a cisicncia
iais Ioncns insolcnics, para quc, ondc qucr quc
48
olIasscn lIcs sorria Hclcna, o quadro idcal dc
sua propria cisicncia, fluiuando cn docc
scnsualidadc". A csic olscrvador porcn, quc ja
inicia a sua caninIada dc rciorno, dcvcnos
cclanar. Nao ic afasics anics dc ouvir o quc
dcclara a salcdoria popular grcga dcssa vida, quc
dianic dc ii sc csicndc con una alcgria iao
incplicavcl. Ha una lcnda scgundo a qual o rci
Midas pcrscguiu na florcsia, duranic longo
icnpo, o salio Silcno, conpanIciro dc Dionsio,
quc sc csquivava. Ouando finalncnic Silcno lIc
caiu nas naos pcrgunia-lIc o rci o quc c o
nclIor c o nais convcnicnic para o Ioncn.
Firnc c inovcl sc cala o dcnnio; aic quc,
forado pclo rci, dcclara, cnirc gargalIadas, o
scguinic. Miscravcl gcraao nonodiaria8|, filIo
do acaso c da fadiga, porquc c quc iu nc foras a
dizcr o quc nao ic c provciioso ouvir? O nclIor
para ii, c inaccssvcl. nao icr nascido, nao scr,
scr nada cn scgundo lugar, porcn c... norrcr
cn lrcvc".
Cono sc rclaciona con csia salcdoria
popular, o nundo das divindadcs olnpicas?
Cono a visao cIcia dc cncanios do nariir
ioriurado sc rclaciona con os scus iorncnios.
Agora sc nos alrc, por assin dizcr, o nagico
nonic Olinpo c nos nosira suas razcs. O grcgo
conIccia c scniia os susios c Iorrorcs da
cisicncia. nas, a fin dc podcr vivcr, os colria
49
con as lrilIanics figuras dc sonIo dos
Olnpicos. Aqucla cnornc dcsconfiana para con
as foras iiianicas da naiurcza; aqucla Moira
rcinanic solrc iodos os conIccincnios, scn
conpaiao; aquclc aluirc do grandc anigo da
Iunanidadc, Proncicu; aqucla soric cspaniosa
do salio dipo; aqucla naldiao dc raa dos
Airidas, quc fora Orcsics ao nairicdio; cnfin,
ioda aqucla filosofia do dcus da florcsia,
juniancnic con scus ccnplos niicos, cn
viriudc da qual norrcran os nclancolicos
cirurios foi suplaniada coniinuancnic pclos
grcgos por aquclc nundo ncdio dos olnpicos;
pclo ncnos colcria c afasiada dos olIarcs. A fin
dc podcr vivcr foran os grcgos olrigados a criar
csscs dcuscs da naior ncccssidadc;
aconiccincnio quc nos dcvcnos rcprcscniar
ccriancnic dc ial nancira quc a priniiiva,
iiianica ordcn divina do icrror sc iransfornassc
por aqucla ordcn dc lclcza apolnica, con
paulaiinas iransfornacs, na olnpica ordcn
divina da alcgria; cono rosas quc lroian dc
cspinIosa sclc. Cono podcria icr suporiado a
cisicncia aquclc povo iao scnsvcl, iao dcscjoso,
iao inclinado aos sofrincnios, sc cla nao lIc fossc
aponiada cono rodcada dc una gloria supcrior,
cn scus dcuscs? Aquclc ncsno inpulso quc
cIana a aric vida, cono o conplcncnio
scduior coniinuaao da vida c pcrfciao da
cisicncia, fcz ianlcn nasccr o nundo olnpico
50
cn quc sc rcprcscniou a voniadc" Iclcnica cono
un cspclIo iransfiguranic. Assin os dcuscs
jusiifican a vida Iunana vivcndo-a clcs ncsnos
a por si so suficicnic Tcodisscia!
A cisicncia sol o raio dc sol lrilIanic dc iais
dcuscs c scniido cono o digno dc scr
anlicionado, c a vcrdadcira dor dos Ioncns
Ioncricos sc rcfcrc scparaao dcsia,
principalncnic noric proina. dc nodo quc
agora podcria dizcr-sc dclcs, invcricndo a vcrdadc
silcnica. o pior para clcs c a noric proina, o
pior cn scgundo lugar c o faio dc icrcn dc
norrcr alguna vcz". Ouando a qucia sc faz ouvir
una vcz, cniao cla rcssoa solrc Aquilcs, quc iao
lrcvc cisicncia dcsfruiou, solrc os scrcs
Iunanos quc nudan c passan cono as folIas,
solrc o dcsaparccincnio do icnpo Icroico. Ncn
para o naior Icroi c indigno o dcscjo dc
coniinuar vivcndo, ncn quc scja cono jornalciro.
Con ial npcio cigc, no dcgrau apolnico, o
dcscjo" csia vida, iao unido sc scnic o scr
Ioncrico a clc, quc ncsno o lancnio sc iorna
un scu canio dc louvor.
Agora c ncccssario dizcr quc csia Iarnonia,
conicnplada iao ansiosancnic pclo Ioncn
nodcrno, a unidadc do Ioncn con a naiurcza,
qual ScIillcr aplicou a palavra ingcnuo"9|, nao c
un csiado iao sinplcs, quc por si ncsno sc
produza ou quc c incviiavcl, quc nos dcvcranos
51
cnconirar no liniar dc ioda c qualqucr culiura,
cono sc fossc o paraso da Iunanidadc. isio
soncnic sc podcria crcr nuna cpoca quc
procurava inaginar o Enlio" dc Fousscau cono
un ariisia c quc pcnsava Iavcr acIado cn
Honcro un ial ariisia Enlio, cducado rcnic ao
coraao da naiurcza. Ondc cnconiranos o
ingcnuo" da naiurcza sonos forados a
rcconIcccr o naior cfciio da aric apolnica; quc
cn princiro lugar icn scnprc dc vcnccr un pas
dc Tiias c dc naiar nonsiros c quc dcvc icr-sc
iornado vcnccdor dc profundczas cspaniosas dc
considcracs solrc o nundo, por ncio dc forics
c alcgrcs iluscs. Mas quao poucas vczcs c
alcanada a ingcnuidadc, o cnlacc ioial na
fornosura da aparcncia! Cono c sullinc, por
isso, Honcro quc sc poria, frcnic a csia culiura
popular apolnica, cono o unico ariisia
inaginaiivo anic a capacidadc inaginaiiva do
povo c da naiurcza cn gcral. A ingcnuidadc"
Ioncrica soncnic podc scr cnicndida cono a
conplcia viioria da ilusao apolnica. c csia una
das iluscs ianias vczcs usadas pcla Naiurcza
para o alcancc dc scus proposiios. O fin
vcrdadciro c colcrio por una inagcn ilusoria.
para csia csicndcnos as naos, c aquclc a
naiurcza aiingc por nosso cngano. Junio aos
grcgos qucria-sc fiiar a voniadc" a si ncsna, na
iransfiguraao do gcnio c do nundo arisiico;
para sc glorificarcn, suas criaiuras dcvian
52
scniir-sc dignas dc scrcn glorificadas, dcvcr-sc-
ian dc vcr nuna csfcra nais clcvada, scn quc
csic nundo acalado da conicnplaao dcvcssc
aiuar cono inpcraiivo ou ccnsura. Esia c a
csfcra da lclcza, cn quc rcflciian suas inagcns,
os Olnpicos. Con csic rcflco dc lclcza luiou a
voniadc Iclcnica conira o ialcnio do sofrincnio
corrclaiivo ao arisiico c da sapicncia do
sofrincnio; c cono nonuncnio dc sua viioria sc
nos aprcscnia Honcro, o ariisia ingcnuo.
4.
A rcspciio dcsic ariisia ingcnuo, a analogia
do sonIo nos sulninisira alguns cnsinancnios.
Sc nos nos rcprcscniarnos aquclc quc sonIa,
cono clc, dc pcrncio ilusao do sonIo, c scn
inicrronpc-la, sc daqui dcduzirnos una
profunda voniadc inicrna da conicnplaao do
ncsno; sc, por ouiro lado, a fin dc podcrnos
sonIar con csic profundo prazcr inicrno na
conicnplaao dcvcnos icr csquccido o dia c sua
Iorrvcl inporiunidadc, cniao dcvcnos
inicrprciar iodos csics fcnncnos, sol a dircao
dc Apolo, inicrprcic dc sonIos, da scguinic
nancira. Por nais ccrias quc nos parcan anlas
as nciadcs da vida, a paric dcspcria c a
adornccida, a princira cono a nais prcfcrida,
nais digna, nais inporianic, nais ncrcccdora dc
scr vivida, c ncsno a unica vivida, qucro cu,
apcsar dc iodas as aparcncias dc un paradoo,
53
susicniar para aquclc nisicrioso fundo dc nosso
scr, cuja nanifcsiaao sonos, a valorizaao
coniraria do sonIo. Porquc, quanio nais
dcsculro na naiurcza aquclcs podcrosos
inpulsos dc aric c nclcs un dcscjo fcrvoroso
aparcncia, rcdcnao pcla aparcncia, ianio nais
nc sinio inpclido accpao nciafsica, quc o
vcrdadcirancnic-cisicnic10| c Uno-
Priniiivo11|, cono o coniradiiorio c quc
cicrnancnic sofrc12| ncccssiia para a sua
rcdcnao coninua ao ncsno icnpo a visao
cncaniadora, a apariao prazcnicira, apariao
quc nos, ioialncnic prcsos c conposios da
ncsna, ncccssiianos scniir cono o vcrdadciro-
incisicnic13|, isio c, cono un pcrscvcranic vir-
a-scr cn icnpo, lugar c causalidadc; por ouiras
palavras, cono una rcalidadc cnprica.
Prcscindindo por un noncnio, dc nossa propria
rcalidadc", considcrando a nossa cisicncia
cnprica, cono a do nundo cn gcral, cono una
rcprcscniaao do Uno-Priniiivo produzida cn
cada noncnio, dcvc valcr-nos o sonIo cono a
apariao das aparics, cono a aparcncia das
aparcncias, c assin cono una saiisfaao ainda
nais alia do dcscjo priniiivo apariao14|.
csia a razao dc icr o nuclco da naiurcza aquclc
prazcr indcscriivcl no ariisia ingcnuo c na olra
dc aric ingcnua, quc ianlcn nada nais c scnao
aparcncia das aparcncias". Fafacl c, clc proprio,
un daquclcs ingcnuos" inoriais, quc nos
54
rcprcscniou nuna piniura sinlolica aqucla
dcspoicnciaao da aparcncia para a aparcncia, o
proccsso priniiivo do ariisia ingcnuo c ao ncsno
icnpo da culiura apolnica. En sua
Transfiguraao a paric infcrior nos nosira, con o
rapaz posscsso, os scus poriadorcs dcscspcrados,
os discpulos pcrplcos c ancdroniados, o rcflco
da cicrna dor-priniiiva15|, da unica razao do
nundo. a aparcncia" c aqui o rcflco da cicrna
coniradiao, do pai das cousas. Dcsic lrilIo sc
clcva agora, cono un pcrfunc dc anlrosia, un
novo nundo dc aparcncias, scnclIanic a una
visao, da qual nao sc apcrcclcn aquclcs prcsos
na princira aparcncia un fluiuar luninoso no
nais puro dclciic, na apariao lrilIanic dc olIos
nui alcrios. Aqui icnos, no nais clcvado
sinlolisno arisiico, aquclc nundo dc lclcza
apolnica c scu fundancnio, a icrrvcl sapicncia
dc Silcno, dianic dc nossos olIarcs, c
conprccndcnos por iniuiao sua ncccssidadc
rccproca. Apolo porcn, nais una vcz dc nos sc
aproina cono a divinizaao do p)ncp
nduduutons, cn quc sc proccssa unicancnic o
scnprc aiingido oljcio do Uno-Priniiivo, sua
rcdcnao pcla aparcncia. Dcnonsira-nos clc, con
sullincs gcsios, cono c ncccssario iodo aquclc
nundo dc dor, a fin dc quc por clc cada un scja
inpclido produao da visao rcdcniora c dcpois,
cn conicnplaao da ncsna, possa scniar-sc
iranquilancnic cn scu larco, no ncio do occano.
55
Esia divinizaao do individualisno soncnic
conIccc, quando pcnsada cono inpcraiivo c
dando prccciios, una lci, o indivduo, isio c, a
nanuicnao dos liniics do indivduo, a ncdida
cn scniido Iclcnico, Apolo cono divindadc ciica,
cigc dos scus a ncdida c, para conscrva-la,
conIccincnio proprio. E assin corrc dc par cn
par con a ncccssidadc csiciica da lclcza, a
cigcncia do conIccc-ic a ii ncsno" c do nada
cn dcnasia", cnquanio quc prcsunao c
inodcraao sc considcravan cono os vcrdadciros
dcnnios ininigos da csfcra nao apolnica,
porianio cono prcdicados do icnpo anic-
apolnico, da cpoca dos iiias, c do nundo cira-
apolnico, qucr dizcr do nundo larlaro. En
viriudc dc scu anor iiianico para con os Ioncns
foi Proncicu dcspcdaado pclos aluircs; por
causa dc scu salcr cccssivo, quc dccifrava o
cnigna da csfingc, icvc dipo dc cair nun alisno
dcsnoricanic dc crincs. assin inicrprciava o
dcus dclfico o passado grcgo.
Tiianico" c larlaro" ianlcn sc afigurava ao
grcgo apolnico o cfciio, quc originava o
Dionisaco; scn podcr oculiar-sc coniudo quc clc
ncsno cra inicriorncnic aparcniado con aquclcs
Tiias c Hcrois cados. Scniia ainda nais. Toda a
sua cisicncia, con ioda a sua lclcza c
nodcraao dcscansava solrc un fundancnio
oculio do sofrcr c do rcconIcccr, fundancnio quc
por sua vcz lIc cra dcscolcrio pclo dionisaco! E,
56
cis a! Apolo nao conscguia vivcr scn Dionsio! O
iiianico" c o larlaro" iinIan-sc iornado, por
fin, ncccssidadc iao inpcraiiva quanio o
apolnico! E afigurcno-nos cono, ncsic nundo
crguido solrc a aparcncia c a nodcraao,
ariificialncnic coniido, soava o son csiaiico das
fcsias dionisacas cn nclodias nagicas quc a
cada insianic scduzian nais; cono sc fazia ouvir
ncsias iodo o cccsso da naiurcza cn prazcr,
sofrincnio c rcconIccincnio, ncsno por griios
pcnciranics. Inagincnos o quc podcria significar,
pcranic csia canao popular dcnonaca, o ariisia
salnodianic dc Apolo, con o sonido faniasiico da
Iarpa! As nusas das arics dc aparcncia"
cnpalidccian dianic una aric quc cn sua
cnlriagucz dizia a vcrdadc; a salcdoria dc Silcno
cclanava. Ai! ai! conira os alcgrcs Olnpicos. O
indivduo con iodos os scus liniics c suas
ncdidas sc afogava aqui no csquccincnio proprio
dos csiados dionisacos c olvidava os concciios
apolnicos. O cccsso sc dcscolria cono vcrdadc;
a coniradiao, o dclciic nascido das dorcs, falava
dc si, do coraao da naiurcza. E assin, ondc qucr
quc pcncirassc o dionisaco, sc anulava c
ciinguia o apolnico. Mas c igualncnic ccrio quc
la, ondc sc conscguira rcsisiir ao princiro aiaquc,
sc cprinian a rcpuiaao c a najcsiadc do dcus
dclfico, nais fias c nais ancaadoras do quc
nunca. Eu soncnic posso conprccndcr o csiado
dorico c a aric dorica cono una coniinuaao do
57
acanpancnio lclico do apolnico. una cducaao
iao lclica c aspcra, una aric iao olsiinada c
scca, rodcada por laluarics, una poliica iao
crucl c dcsconsidcrada podcrian scr dc duraao
cicnsa apcnas nuna oposiao ininicrrupia ao
scr iiianico c larlaro do Dionisaco.
Aic aqui foi iraiado aquilo quc indiquci no
incio dcsia disscriaao. cono o dionisaco c o
apolnico, inciiando-sc nuiuancnic cn parios
consccuiivos doninaran o scr Iclcnico, cono da
idadc dc lronzc" con suas luias dc iiias c sua
rudc filosofia popular sc dcscnvolvcu, sol o
govcrno do inpulso apolnico do lclo, o nundo
Ioncrico; cono novancnic c dcvorado csic
csplcndor ingcnuo" pcla corrcnic inpciuosa do
dionisaco, c cono sc clcva anic csia poicncia
nova o apolnico, cono a najcsiadc inpassvcl da
aric dorica c da conccpao do nundo.
Dcsic nodo sc dividc a Iisioria nais aniiga
da Crccia na luia daquclcs dois princpios Iosiis,
cn quairo grandcs ciapas arisiicas; vcno-nos
forados cniao a coniinuar inquirindo solrc o
plano uliino dcsic vir-a-scr c dcsic olrar, caso
nao adniianos o uliino pcrodo aiingido, o da
aric dorica, cono o icrnino c proposiio daquclcs
inpulsos arisiicos, c cniao sc nos ofcrccc a
ccclsa c aliancnic clogiada olra dc aric da
iragcdia aiica c do diiiranlo nisicrioso dcpois dc
58
longa luia anicccdcnic, sc glorificou cn ial filIo,
quc c, ao ncsno icnpo, Anigonc c Cassandra.
5.
Aproinano-nos agora do oljcio vcrdadciro
dc nossa invcsiigaao, quc icndc ao
conIccincnio do gcnio dionisaco-apolnico c dc
sua olra dc aric, pclo ncnos conprccnsao,
cIcia dc prcsscniincnio, daquclc nisicrio
iniroiiivo. Pcrguniano-nos cniao ondc c quc sc
faz noiar aquclc novo gcrnc pcla vcz princira no
nundo Iclcnico, gcrnc quc, posicriorncnic,
cvolui aic cIcgar iragcdia c ao diiiranlo
dranaiico. Isio nos csclarccc, figuradancnic, a
propria aniiguidadc, quando coloca lado a lado,
cn inagcns, gcnas cic., Honcro c Arquloco
cono os anicpassados c poriadorcs dc facIos da
pocsia grcga, no scniincnio scguro quc soncnic
csias figuras, ioialncnic originais c das quais
cnana solrc iodo o nundo posicrior grcgo un rio
dc fogo, sao dignas dc considcraao. Honcro, o
vclIo sonIador cado cn si, o iipo do ariisia
apolnico, ingcnuo, vc cniao, adnirado, a calca
apaionada do scrvidor gucrrciro das nusas.
Aquloco, arrasiado fcrozncnic pcla cisicncia; c
a csiciica nodcrna so conscguc acrcsccniar
inicrprciaiivancnic quc ao ariisia oljciivo" sc
conirapc aqui o princiro suljciivo". Pouco valor
icn, para nos, ial inicrprciaao, c isio por
soncnic conIcccrnos o ariisia suljciivo cono
59
un ariisia nau, c cigirnos dc qualqucr cspccic
c clcvaao dc aric anics dc nais nada c
inicialncnic o vcnccr do suljciivo, o rcdinir do
cu", o conicr c calar dc qualqucr dcscjo c
voniadc individuais c, nais ainda, ncn
conscguirnos crcr scn oljciividadc, scn
conicnplaao pura c dcsprovida dc inicrcssc, cn
produao rcalncnic arisiica, por ncnor quc scja.
Por isso nossa csiciica dcvc inicialncnic rcsolvcr
aquclc prollcna. cono c quc sc iorna possvcl o
lrico cono ariisia? Elc quc, scgundo a
cpcricncia dc iodos icnpos diz scnprc cu" c
quc, nossa frcnic, cania ioda a cscala cronaiica
dc suas paics c scus dcscjos! Prccisancnic csic
Arquloco nos assusia, ao lado dc Honcro, pclo
griio dc scu odio c dc sua ironia, pclas
cclanacs viciadas dc scus dcscjos; nao scra
clc, csic cIanado princiro ariisia suljciivo, o
vcrdadciro anii-ariisia? Mas cniao por quc a
vcncraao quc a clc, ao pocia, iriluiou, cn
noiavcis cprcsscs o oraculo dc Dclfos, o ccniro
da aric oljciiva"?
Solrc o proccsso dc scu pociar iluninou-nos
ScIillcr por una olscrvaao psicologica, a clc
ncsno incplicavcl, nas quc nao parccc
duvidosa, pois clc confcssa nao icr iido, cono
csiado prcparaiorio para o pociar, dianic dc si
ncn cn si una scric dc inagcns, con
causalidadc ordcnada dc pcnsancnios, nas sin
una disposiao nusical! (En nin a scnsaao
60
nao icn, inicialncnic un oljcio claro c
dcicrninado. so nais iardc quc csic sc forna.
Una ccria scnsaao nusical dc cspriio sc
anicpc, c soncnic a csia sc scguc a idcia
pociica"i. Sc acrcsccniarnos agora o fcnncno
nais inporianic dc iodo o lirisno aniigo, quc cn
iodos os lugarcs sc aprcscnia cono a uniao
naiural, c aic ncsno cono a idcniidadc do lrico
con o nusico, cn coniraposiao do qual sc nos
figura o nosso lirisno nais nodcrno cono una
inagcn divina scn calca, cniao podcnos con
fundancnio na nossa nciafsica csiciica,
rcprcscniada anicriorncnic, cplicar-nos dc
nancira scguinic o lrico. Priniiivancnic, cono
ariisia dionisaco, sc unificou ioialncnic con o
Uno-Priniiivo, sua dor c sua coniradiao c
produz a copia dcsic Uno-Priniiivo cono nusica,
ncsno quando csia fora dcnoninada con razao
una rcpciiao do nundo c una scgunda
noldagcn do ncsno; agora, porcn, sc lIc iorna
visvcl csia nusica, sol influcncia do sonIo
apolnico, cono una visao conparaiiva do sonIo.
Aquclc rcflco, scn inagcn ou concciio da dor
priniiiva na nusica, con sua rcduao na
aparcncia, produz agora un scgundo rcflco,
cono unica igualdadc ou ccnplo. Sua
suljciividadc ja foi alandonada pclo ariisia no
proccsso dionisaco; a inagcn quc cniao lIc
nosira sua unidadc con o coraao do nundo, c
una ccna do sonIo quc faz pcrccpivcl aqucla
61
coniradiao c dor, conjuniancnic con o prazcr
da aparcncia. O cu" do lrico soa cniao do
alisno da cisicncia. sua suljciividadc" no
scniido dos csiciicos nodcrnos c inaginaao.
Ouando Arquloco, o princiro lrico dos grcgos,
nanifcsia scu anor ciravaganic c, ao ncsno
icnpo, scu dcsprczo s filIas dc Lycanlcs, nao c
a sua paiao quc laila nossa frcnic cn dana
dcscnfrcada, vcnos Dionsio c as nnadcs,
vcnos o lclcdo cniusiasia Arquloco, cado no
sono cono nas Dacanics no-lo dcscrcvc
Eurpidcs, o sono nos cuncs dos Alpcs no sol do
ncio-dia c cniao Apolo dclc sc accrca c o ioca
con os louros. O cncanio dionisaco-nusical do
dorncnic lana, por assin dizcr, ccniclIas dc
inagcns cn scu rcdor, pocsias lricas quc, cn
scu naior dcscnvolvincnio, sc dcnoninan
iragcdias c diiiranlos dranaiicos.
O plasiico c ao ncsno icnpo o scu
aparcniado cpico csiao incrsos nuna
conicnplaao pura das inagcns. O nusico
dionisaco c, scn qualqucr inagcn, apcnas dor
priniiiva c cco priniiivo do ncsno. O gcnio lrico
scnic nasccr c crcsccr do nsiico alandono
proprio c do csiado uniiario un nundo dc
inagcns c igualdadcs quc icn un colorido,
causalidadc c vclocidadc lcn difcrcnics daquclc
nundo do plasiico c do cpico. Enquanio csic
uliino vivc ncsias inagcns, c soncnic nclas, con
agrado prazcniciro, nao sc cansando dc as fiiar
62
aic nos ncnorcs iraos, cnquanio quc, ncsno a
inagcn do Aquilcs zangado, c para clc soncnic c
apcnas un quadro, cuja cprcssao irada clc frui
con aquclc dcscjo do sonIar na aparcncia dc
nodo dclc csiar, por csic cspclIo da aparcncia,
prcscrvado conira a unificaao c o fundir-sc con
suas fornas cniao, conparando, as inagcns
do lrico nada nais sao do quc clc ncsno c, por
assin dizcr, apcnas divcrsas oljciivacs dclc,
cn viriudc do quc, cono ponio ncdio novcl dcsic
nundo, clc podc dizcr cu"; so quc csia
individualidadc nao c a ncsna do quc a do
Ioncn dcspcrio, cnprico-rcal, nas a unica
individualidadc vcrdadcirancnic cisicnic c
cicrna, quc jaz no anago dc iodas as cousas, por
cuja copia o gcnio lrico vc aic o scu fundo.
Figurcno-nos una vcz cono clc sc dcscolrc a si
dc pcrncio a csias copias cono nao-gcnio", isio
c, sua suljciividadc", ioda a iurla dc paics c
novincnios suljciivos do dcscjo, dirigidos a un
oljcio dcicrninado, para clc rcal. Sc agora parccc
cono sc o gcnio lrico c, con clc ligado, o nao-
gcnio fossc una unidadc c cono sc o princiro
disscssc dc si ncsno aqucla palavrinIa cu",
cniao csia aparcncia ja nao nos podcra scduzir,
cono scduziu aquclcs quc classificavan o lrico
cono pocia suljciivo. En vcrdadc c Arquloco, o
Ioncn apaionadancnic ardcnic, quc ana c
odcia, nada nais quc una visao do gcnio nundial
c quc cprinc sinlolicancnic sua dor priniiiva,
63
naquclc ccnplo do Ioncn cIanado Arquloco;
cnquanio quc aquclc Arquloco, quc qucr c dcscja
suljciivancnic, nunca podcra scr pocia. Mas nao
c ncsno ncccssario quc o lrico so vcja dianic dc
si o fcnncno do Ioncn Arquloco cono rcflco
da aparcncia cicrna; c a iragcdia prova o quanio
sc podc afasiar o nundo visionado pclo lrico
dcssc fcnncno quc cn vcrdadc csia dcnasiado
pcrio.
ScIopcnIaucr, quc nao oculiou a dificuldadc
quc o lrico aprcscnia para a considcraao
filosofica da aric, acrcdiia icr acIado una sada,
qual nao o posso aconpanIar. porquc a clc
soncnic, cn sua profunda nciafsica da nusica,
foi dado o ncio con o qual podcria icr sido
afasiada dcfiniiivancnic aqucla dificuldadc; cono
crcio ic-lo fciio aqui, scgundo scu cspriio c para
sua Ionra. Elc ao conirario indica cono a
csscncia propria da canao o quc scguc (O
nundo cono voniadc c rcprcscniaao Ii.
o sujciio da voniadc, qucr dizcr, da
voniadc propria, quc cncIc a conscicncia daquclc
quc cania, frcqucnicncnic cono un dcscjo
dcsligado, saiisfciio (alcgriai, nas ialvcz nais
frcqucnicncnic ainda cono un rcprinido
(irisiczai, scnprc cono afcio, paiao, csiado dc
anino agiiado. Ao lado dcsic, porcn, c ao ncsno
icnpo con clc sc scnic o quc cania, pclo aspccio
da naiurcza quc o rodcia cono sujciio do
64
conIccincnio puro, dcsprovido dc voniadc, cuja
inalalavcl iranquilidadc dc alna cnira cniao cn
conirasic con o inpulso da voniadc scnprc
liniiada, scnprc indigcnic ainda; o scniincnio
dcsic conirasic, dcsia nudana c aquilo quc sc
cprcssa no conjunio da canao c o quc consiiiui
o csiado lrico. Ncsic sc nos aproina, sc assin
podcnos dizcr, o conIccincnio puro, a fin dc
nos lilcriar da voniadc c dc scu inpulso.
Scguinos, nas apcnas por alguns insianics,
scnprc a voniadc; a rccordaao dc nossos fins
pcssoais nos arranca da conicnplaao iranquila;
nas ianlcn novancnic nos iira da voniadc a
lcla vizinIana proina, na qual sc nos ofcrccc o
conIccincnio puro, dcsprovido dc dcscjo. Por
isso sc nisiuraran naravilIosancnic na canao
c na disposiao lrica a voniadc (o inicrcssc
pcssoal dos finsi c a conicnplaao pura da
vizinIana quc sc aprcscnia; sc luscan c sc
inaginan rclacs cnirc anlas, a disposiao
suljciiva, a afciao da voniadc conunican
vizinIana, c csia novancnic qucla, sua cor cn
rcflco. A prova dc iodo csic csiado dc alna iao
ncsclado c dividido c a canao vcrdadcira".
Oucn podcria dcsconIcccr ncsia dcscriao,
quc aqui sc caracicriza o lirisno cono una aric
alcanada inpcrfciiancnic cono una aric quc
csia scnprc saliando c quc poucas vczcs alcana
o fin, ncsno cono una scni-aric, cuja csscncia
dcvcssc consisiir na voniadc c na conicnplaao
65
pura; isio c, quc o csiado nao-csiciico c o csiciico
csiivcsscn adniravclncnic nisiurados? Nos,
pclo conirario, asscvcranos quc ioda a
coniradiao scgundo a qual, scgundo un ncdidor
dc valorcs, dividc ScIopcnIaucr as arics, a
coniradiao do suljciivo c a do oljciivo, sao
inproprios na csiciica cn viriudc do sujciio, o
indivduo dcscjoso c quc foncnia scus proposiios
cgosias, so podcr scr considcrado cono ininigo,
c nao cono origcn da aric. Mas, scndo o sujciio
ariisia, csic csia ja rcdinido dc sua voniadc
individual c sc convcric cn ncdiun, airavcs do
qual fcsicja o sujciio quc rcalncnic cisic, sua
rcdcnao na aparcncia. Por isio, para nossa
IunilIaao c rcalcc, dcvc csiar dianic dc nossa
visia, quc ioda a concdia arisiica nao sc
rcprcscnia para nos, ialvcz para nossa nclIoria
ou para nossa iniiaao, c nais quc nos sonos,
ianpouco, os criadorcs vcrdadciros daquclc
nundo dc aric; nas sin podcnos supor dc nos
ncsnos quc sonos, para o vcrdadciro criador da
ncsna, inagcns c projccs arisiicas, o quc icn
na significaao dc olras dc aric nossa naior
dignidadc, pois so cono fcnncno arisiico sao
jusiificados cicrnancnic a cisicncia c o nundo;
cnquanio quc nossa conscicncia solrc csia nossa
significaao nao c nais do quc a quc icn
gucrrciros piniados nuna icla, da laialIa ncla
rcprcscniada. Daqui rcsulia quc iodo o nosso
salcr arisiico c, no fundo, una conplcia ilusao,
66
cn viriudc dc nos, cono conIcccdorcs, nao
scrnos con aquclc scr uno c idcniico, quc sc
proporciona, cono criador c cspcciador unico,
un gozo cicrno. Soncnic cnquanio o gcnio sc
fundir no aio da produao arisiica con aquclc
ariisia-priniiivo16| do nundo, salc clc algo
solrc a csscncia cicrna da aric; pois naquclc
csiado c clc, nilagrosancnic, idcniico qucla
inagcn sinisira da falula, quc podc virar os
olIos c sc fiiar a si ncsna; cniao clc rcprcscnia
sinuliancancnic o sujciio c o oljcio, ao ncsno
icnpo pocia, aior c cspcciador.
6.
No iocanic a Arquloco dcscolriu a
invcsiigaao crudiia quc clc iniroduziu a canao
popular na liicraiura, c quc, por isso, lIc conpcic
aqucla posiao unica, ao lado dc Honcro, na
considcraao gcral dos grcgos. O quc, porcn, c a
canao popular cn conparaao con a cpopcia
ioialncnic apolnica? Ouc nais do quc o
pcrpciuun vcsiigiun" dc una uniao do
Apolnico c do Dionisaco; sua nonsiruosa
propagaao quc por iodos os povos sc csicndc c
quc sc nuliiplica cn producs scnprc novas, c-
nos una prova dc quao foric c aquclc duplo
inpulso arisiico da naiurcza; quc, dc nancira
analoga, dcia suas narcas na canao popular,
cono os novincnios orgiasiicos dc un povo sc
cicrnizan cn sua nusica. Dcvcria scr ncsno
67
dcnonsiravcl Iisioricancnic quc iodo pcrodo
nui produiivo cn cancs popularcs c, ao ncsno
icnpo, cciiado do nodo nais foric por corrcnics
dionisacas, quc dcvcnos considcrar scnprc
cono fundancnio c suposiao da canao popular.
A canao popular c para nos, inicialncnic,
un cspclIo nusical do nundo, cono nclodia
original, quc procura agora una figura dc sonIo
paralcla c quc a cprinc na pocsia. A nclodia c
cniao o priniiivo c o conun, quc por isso podc
ianlcn sofrcr nuliiplas oljciivacs cn icios
nuliiplos. Ela c ianlcn o nais inporianic c o
nais ncccssario na aprcciaao ingcnua do povo.
A nclodia produz a pocsia dc si, c isio scnprc
novancnic; nada nais nos qucr cprinir a forna
dc csirofcs da canao popular, fcnncno quc
scnprc fiici con assonlro, aic cnconirar csia
soluao. Oucn considcra, scgundo csia icoria,
una colcao dc cancs popularcs por ccnplo
a do rapaz cornciciro17| csic acIara ccnplos
inicrninavcis dc cono a nclodia, quc
coniinuancnic produz, joga ccniclIas dc inagcns
cn scu rcdor; quc cn scu colorido, cn sua
nudana rcpcniina c aic cn sua prccipiiaao
louca, nanifcsian una fora ioialncnic csiranIa
aparcncia cpica c scu corrcr iranquilo. Do
ponio dc visia da cpopcia, c sinplcsncnic
condcnavcl csic nundo dc inagcns, dcsigual c
irrcgular, do lirisno; c ial fizcran dcccrio as
68
rapsodias cpico-fcsiivas das ccrinnias
apolnicas na cpoca dc Tcrpandro.
Vcnos, porianio, no pociar da canao
popular, a lngua csforada o nais possvcl para
iniiar a nusica; pclo quc sc inicia con Arquloco
un novo nundo da pocsia quc c, cn scu fundo
nais niino, conirario pocsia Ioncrica. Con
isio indicanos a unica rclaao possvcl cnirc
pocsia c nusica, palavra c son; a palavra, a
inagcn, o concciio procuran una cprcssao
analoga nusica c sofrcn agora cn si o podcr da
nusica. Ncsic scniido podcnos disiinguir duas
corrcnics principais na Iisioria lingusiica do
povo grcgo, scgundo a lngua iniiassc o nundo
das inagcns c dos fcnncnos, ou o da nusica.
Fcfliia-sc, una vcz nais c profundancnic, solrc
a difcrcna lingusiica do colorido, da consiruao
siniaiica, da cspccic dc palavras cnirc Honcro c
Pndaro c cnicndcr-sc-a o significado dcsic
conirasic. Sin, quando rcflciinos a csic rcspciio,
iorna-sc-nos claro quc cnirc Honcro c Pndaro
dcvcn icr rcssoado os sons orgiasiicos da flauia
do Olinpo, quc ainda na cpoca dc Arisioiclcs, dc
pcrncio a una nusica infiniiancnic nais
cvoluda, arrasiavan ao cniusiasno dcliranic, c
quc dcccrio inciiaran iniiaao, cn scus cfciios
priniiivos, iodos os ncios dc cprcssao dos
conicnporancos. Oucro rccordar aqui un
conIccido fcnncno dos nossos dias, quc podc
parcccr conirario nossa csiciica.
69
Epcrincnianos scnprc dc novo cono una
sinfonia dc DcciIovcn inpclc os ouvinics a
cprcsscs figuradas, scja porquc a conposiao
dos divcrsos nundos dc inagcns, produzidos por
una scqucncia dc sons, sc conporic
faniasiicancnic colorida ou, aic, coniradiioria;
ccrccr a rcspciio dc iais conposics sua polrc
criica, c nao rcparar no fcnncno quc c
facilncnic cplicavcl, isio c proprio daqucla
csiciica. Sin, ncsno quando o conposiior sc
cpriniu cn inagcns solrc una conposiao,
cono quando indica una sinfonia cono
Pasioral" c una conposiao lcvc cono Ccna
junio ao rilcirinIo", una ouira cono Alcgrc
rcuniao dos canponcscs", cniao iodas csias sao
rcprcscniacs conparaiivas, nascidas da nusica
c nao oljcios iniiados pcla nusica
rcprcscniacs quc nada nos podcn cnsinar
solrc o conicudo dionisaco da nusica c quc nao
icn valor cclusivancnic ao lado dc ouiras
inagcns. Esic proccsso dc una dcscarga da
nusica cn inagcns dcvcnos iransniiir, cn
ncnic, a una nuliidao popular juvcnil c
criadora, no iocanic lingusiica, a fin dc
conprccndcrnos a origcn da canao popular cn
csirofcs c cono ioda a riqucza idionaiica sc
cciia pclo novo princpio dc iniiaao da nusica.
Sc podcnos considcrar a pocsia lrica cono a
fulguraao iniiaiiva da nusica cn inagcns c
idcias, cniao pcrguniarcnos. cono quc cousa
70
aparccc a nusica no cspclIo da alcgoria c das
idcias?" Aparccc cono voniadc, ionada a palavra
cn scniido ScIopcnIaucriano, isio c, cono
conirasic da disposiao csiciica, purancnic
conicnplaiiva c involuniaria. Disiinguc-sc aqui, o
nais rigorosancnic possvcl, a idcia do scr dado
fcnncno, porquc a nusica, scgundo a sua
naiurcza, nao podc scr voniadc, pois, cono ial,
dcvcria scr lanida ioialncnic do donnio da Aric
por a voniadc scr o incsiciico cn si; nas cla
aparccc cono voniadc. Para cprinir scus
fcnncnos cn figuras ou inagcns ncccssiia o
lrico dc iodas as foras da paiao; dcsdc o
nurnurar da inclinaao aic o lorlulIar da
loucura; sol o inpulso dc falar cn ccnplos
apolnicos da nusica conprccndc clc a naiurcza
c a si apcnas cono o cicrno dcscjoso, colioso c
anclanic. Ouando, porcn, inicrprcia a nusica cn
inagcns, clc ncsno dcscansa na quiciudc
occanica da considcraao apolnica, apcsar dc
iudo o quc clc divisa pclo ncdiun da nusica
csiar cn novincnio agiiado c aprcssado. E
quando clc proprio sc vc pclo ncsno ncdiun,
cniao lIc aparccc sua propria inagcn no csiado
dun scniir nao saiisfciio, scu proprio dcscjar;
qucrcr, gcncr c culiar c-lIc una conparaao
con quc sc inicrprcia a nusica. Esic c o
fcnncno do lrico. Cono gcnio apolnico clc
inicrprcia a nusica pcla inagcn da voniadc,
cnquanio quc clc ncsno conplciancnic
71
dcsprcndido da ansia da voniadc, c una figura
pura c scrcna cono o sol.18|
Toda csia discussao acciia quc o lirisno c iao
dcpcndcnic do cspriio da nusica, cono a propria
nusica quc, cn sua ioial iliniiaao, nao
ncccssiia ncn da inagcn, ncn da idcia, apcnas
as suporiando ao scu lado. A pocsia do lrico
nada podc cprinir quc ja nao csicja coniido na
naior gcncralidadc c indifcrcna da nusica, quc
o inpcliu linguagcn figurada. Nao sc podc
csgoiar con a linguagcn o sinlolisno univcrsal
da nusica por csia sc rcfcrir sinlolicancnic
coniradiao c dor priniiivas no coraao do Uno-
Priniiivo, sinlolizando con isio una csfcra quc
csia solrc iodos c anic iodos os fcnncnos.
Conparando con csia, iodo fcnncno nada nais
c quc alcgoria; por isio a lngua, cono orgao c
snlolo dos fcnncnos, nao podc nunca c cn
ncnIun lugar cprinir o profundo scniido da
nusica, nas pcrnanccc, quando sc proniifica a
iniiar a nusica, soncnic cn coniaio cicrno con
cla, cnquanio quc scu scniido nais profundo,
apcsar dc ioda cloqucncia lrica, nao sc podc
accrcar dc nos por nais un passo, scqucr.
7.
Dcvcnos agora cIanar cn nosso aulio
iodos os princpios arisiicos discuiidos aic o
noncnio, a fin dc acIarnos os caninIos ccrios
72
no lalirinio", nonc quc sonos olrigados a dar
origcn da iragcdia grcga. Prcsuno nao afirnar
nada dc alsurdo quando digo quc o prollcna
dcsia origcn nao foi ainda, aic Iojc, aprcscniado
scriancnic c, nuiio ncnos, rcsolvido, ncsno quc
sc icnIan ja ianias vczcs jungido c dcsunido,
conlinaioriancnic, os pcdaos csparsos da
iradiao aniiga. A iradiao afirna con ioda
scgurana quc a iragcdia sc origina do coro
iragico c quc fora, priniiivancnic, soncnic coro c
nada nais quc coro; pclo quc icnos a olrigaao
dc fiiar csic coro iragico cono o vcrdadciro drana
priniiivo, scn nos confornar con as cprcsscs
arisiicas corrcnics, scgundo as quais clc nao
passa dc un cspcciador idcalisia ou quc icnIa dc
rcprcscniar o povo pcranic a rcgiao principcsca
da ccna. Esic uliino pcnsancnio cplicaiivo
ncncionado, quc soa con iania clcvaao para
alguns poliicos cono sc fossc rcprcscniada,
no coro popular, a inuiavcl lcgislaao noral dos
aicnicnscs dcnocraiicos, quc pcrnanccia scnprc
con a razao solrc os apaionados cccssos c
divcrscs dos rcis quc podc scr aprcscniado
por un diio dc Arisioiclcs cono o nais vcrdico
possvcl, c dcsiiiudo, no cnianio, dc inporiancia,
para a fornaao priniiiva da iragcdia, c isio por
scr ccludo iodo c qualqucr conirasic cnirc povo
c prncipc daquclas origcns unicancnic
rcligiosas. Assin ianlcn c ccluda qualqucr
csfcra poliico-social, nas considcraranos, por
73
icrnos cn visia a forna classica do coro por nos
conIccido dc squilo c Sofoclcs, llasfcnia falar
aqui da suposiao dc una rcprcscniaao
consiiiucional popular", llasfcnia dianic da qual
nao rccuarian nuiios ouiros. A rcprcscniaao
consiiiucional popular nao c conIccida pclas
aniigas consiiiuics in prai" c cspcranos quc
ncn a prcsscniiran" cn sua iragcdia.
Muiio nais cclclrc quc csia cplicaao
poliica do coro c o pcnsancnio dc A. W. ScIlcgcl,
quc nos rcconcnda considcrarnos o coro, por
assin dizcr, cono o conicudo c o ciraio da
nuliidao dos cspcciadorcs, cono o cspcciador
idcal. Esia opiniao, confroniada con aqucla
iradiao Iisiorica dc quc priniiivancnic a
iragcdia nao passava dc coro, sc idcniifica con
aquilo quc cla c. rudc, anii-cicnifica nas
lrilIanic suposiao, c quc so conscrvou scu
lrilIo pcla forna conccnirada dc cprcssao, pcla
prcvcnao iipicancnic gcrnanica conira iudo quc
sc diz idcal", c por nossa surprcsa noncnianca.
Pois surprccndcno-nos ao conpararnos o iao
nosso conIccido pullico dos icairos, c inquirino-
nos sc Ia una possililidadc dc idcalizar por csic
pullico algo dc analogico ao coro iragico.
Ncgano-lo iaciiancnic c adnircnos agora a
audacia da afirnaao dc ScIlcgcl, cono a
naiurcza ioialncnic divcrsa do pullico grcgo.
Pois scnprc supuscnos quc o cspcciador
propriancnic diio, fossc clc qucn fossc, dcvcria
74
csiar ccrio dc icr sua frcnic una olra dc aric c
nao una rcalidadc cnprica; cnquanio quc o coro
iragico dos grcgos c olrigado a rcconIcccr cono
cisicncias corporcas as figuras da ccna. O coro
dos Oqucanicos crc vcr dianic dc si o iiia
Proncicu c sc considcra iao rcal cono considcra
rcal o dcus da ccna. E scria isio a classc nclIor c
nais pura do cspcciador, considcrar rcal c
cisicnic corporalncnic, scgundo o fazcn os
Oqucanicos, quanio a Proncicu. E scria o sinal
do cspcciador idcal, corrcr ao palco c lilcriar dos
naririos aquclc dcus. Acrcdiiavanos nun
pullico csiciico c julgavanos cada cspcciador
ianio nais capaz, quanio nais apio cra dc
considcrar a olra dc aric cono aric, isio qucr
dizcr, csiciicancnic; c sin cnprica c
corporalncnic. OI! csics grcgos! suspiranos, clcs
dcrrulan a nossa csiciica. A isio
acosiunados, porcn, rcpcianos o concciio
scIlcgcliano ioda vcz quc ouvsscnos falar cn
coro.
Mas aqucla iao cprcssiva iradiao aqui sc
cprinc advcrsancnic a ScIlcgcl, o coro por si
ncsno, scu palco, porianio a forna priniiiva da
iragcdia c aquclc coro idcal nao sc conprccndcn.
Ouc gcncro dc aric scria a quc fossc iirada do
concciio do cspcciador, dc cuja forna propria
dcvcria valcr o cspcciador cn si"? O cspcciador
scn cspciaculo c un conira-scnso. Tcncnos quc
a origcn da iragcdia nao sc possa cplicar ncn
75
pcla considcraao da inicligcncia noral da
nuliidao, ncn do concciio do cspcciador scn
cspciaculo, c considcranos csic prollcna
profundo cn dcnasia, para scqucr scrnos
iocados por considcracs iao supcrficiais.
Una inicrprciaao infiniiancnic valorosa
solrc o significado do coro nanifcsiou ScIillcr no
cclclrc prologo da Noiva dc Mcssina", cn quc
considcra o nundo cono un iodo vivo, pclo quc a
iragcdia c cnvolvida para sc scparar dc nodo
ioial do nundo rcal c nanicr o scu fundo idcal c
a sua lilcrdadc pociica.
ScIillcr conlaic, con csia sua arna
principal, a conprccnsao conun do quc sc diz
naiural, a ilusao dcscjada dc nancira conun na
pocsia dranaiica. Enquanio quc o proprio dia no
icairo scja algo arisiico, a arquiiciura algo
sinlolico c a lngua ncirica conicnIa un caraicr
iao idcal, c quc ainda cisia o cngano no scu
iodo, nao c suficicnic quc sc considcrc soncnic
isio cono una lilcrdadc pociica, o quc, afinal,
consiiiui o conicudo dc ioda a pocsia. A
iniroduao do coro c o passo dccisivo, con o qual
sc dcclara alcria, c Ioncsiancnic, a gucrra a
qualqucr naiuralisno na aric.
para una ial nancira dc pcnsar quc a
nossa cpoca, quc iao supcrior sc considcra,
cnprcga o diio supcrior pscudo-idcalisno".
76
Tcno porcn quc, con nossa aiual idolairia do
naiural c vcrdadciro, cIcgucnos ao polo
conirario dc iodo idcalisno, isio c, rcgiao da
sala das figuras dc ccra. Mcsno nclcs Ia una
aric, cono cn ccrios ronanccs csiinados do
prcscnic, nas nao sc nos dcvc aiorncniar con a
prcicnsao dc quc, con csia aric, sc Ia dc supcrar
o pscudo-idcalisno" dc ScIillcr c CociIc.
naiuralncnic un icrrcno idcal" no qual,
scgundo a opiniao scnsaia dc ScIillcr, pcranlula
o coro dos saiiros grcgos, o coro da iragcdia
priniiiva, un icrrcno nuiio acina do caninIo
conun dos noriais. O grcgo cdificou, para csic
coro, os andaincs dc un csiado naiural fingido,
colocando ncsscs andaincs scrcs naiurais,
ficicios. A iragcdia foi crigida solrc csic
fundancnio c ja por isso foi dcsolrigada, dcsdc o
incio, dc rcproducs ficis da rcalidadc. Apcsar
disio nao c un nundo faniasiado cnirc ccu c
icrra, c sin un nundo da ncsna auicniicidadc c
rcalidadc, cono as possua o Olinpo, juniancnic
con os scus noradorcs, para o Iclcno crcdulo. O
saiiro cono corisia dionisaco vivc nuna
rcalidadc rcligiosa, adniiida sol sanao do niio c
do culio. Ouc con clc sc inicia a iragcdia, quc
dclc fala a salcdoria dionisaca da iragcdia, c
para nos un fcnncno iao csiranIavcl, cono o c
a origcn da iragcdia, provcnicnic do coro. Talvcz
consiganos olicr un ponio dc pariida, sc cu
colocar a suposiao dc quc o saiiro, o scr naiural
77
ficicio, sc rclacionc con o Ioncn culio cono sc
rclaciona a nusica dionisaca con a civilizaao.
Dcsia uliina diz Ficardo Wagncr quc cla c
apagada pcla nusica, cono c o lrilIo da lanpada
pcla luz do dia. Da ncsna nancira crcio, sc
scniiu anulado o Ioncn culio grcgo, cn
prcscna do coro sairico; c isio c o princiro cfciio
da iragcdia dionisaca, quc o csiado c a
socicdadc, os alisnos cn gcral cnirc Ioncn c
Ioncn, ccdan a un poicnissino scniincnio dc
unidadc, o qual rcconduz ao coraao da Naiurcza.
O consolo nciafsico, con o qual, cono ja
dcici indicado airas, nos dcspcdc ioda a
vcrdadcira iragcdia, quc a vida no fundo das
cousas, apcsar dc ioda a nuiaao dos
fcnncnos, c indcsiruiivclncnic alcgrc c poicnic;
csic consolo aparccc con clarcza cono coro dos
saiiros, cono coro dc scrcs naiurais, quc vivcn
por dciras dc qualqucr civilizaao c quc, apcsar
das nudanas das gcracs c da Iisioria dos
povos, coniinuan scndo scnprc os ncsnos.
Con csic coro sc consola o Iclcno profundo,
o unico igualncnic apio para as dorcs nais
suavcs c nais crucis, quc con olIar cncrgico
fiiou o icrrvcl inpulso dc dcsiruiao do quc sc
cIana Iisioria nundial, da ncsna forna cono
cono fiiou a crucldadc da naiurcza, cnconirando-
sc cn pcrigo dc ansiar por una ncgaao ludisia
da voniadc. A Aric o salva, c pcla Aric sc lIc salva
a vida.
78
O ciasc do csiado dionisaco, con sua
dcsiruiao das larrciras c liniics conuns da
cisicncia, conicn cn vcrdadc, duranic sua
duraao, un clcncnio lciargico, cn quc vcn a
sulncrgir iodo o cpcrincniado, pcssoalncnic,
cn icnpos idos. Assin sc scpara pclo alisno do
passado o nundo da vcrdadc coiidiana c da
vcrdadc dionisaca. Logo, porcn, quc aqucla
vcrdadc coiidiana sc nos scpara cono ial, una
disposiao ascciica, ncgaiiva, da voniadc c o fruio
dcsias siiuacs. Ncsic scniido parccc-sc o
Ioncn dionisaco con Hanlcio; anlos lanaran
una vcz un olIar vcrdadciro csscncia das
cousas, clcs rcconIcccran, c rcpugnava-lIcs
agir, pois a sua aao nada icria podido nodificar
na csscncia cicrna das cousas; clcs scnicn-no
por vcrgonIoso ou ridculo quc sc prcicnda quc
clcs dcvan rcinicgrar o nundo quc sc
dcsinicgrou. O conIccincnio naia a aao, aao
calc o cnvclancnio19| pcla ilusao c isio o quc
Hanlcio cnsina, nao aqucla salcdoria laraia dc
Joao o SonIador quc, cn viriudc dc cccsso dc
rcflcao c cccsso dc possililidadcs, nao sc pdc
dccidir aao; nao o rcflciir, nao! o
conIccincnio vcrdadciro, o rclancc na vcrdadc
Iorrorosa, supcra qualqucr noiivo quc inpclc
aao, ianio con Hanlcio cono con o Ioncn
dionisaco. Agora nao Ia consolo quc faa cfciio,
a ansia passa, dcpois da noric, por solrc o
nundo, por solrc os dcuscs ncsno, a cisicncia
79
c ncgada, conjuniancnic con scu rcflco fugidio
nos dcuscs, ou nun Alcn scnpiicrno. Na ccricza
da vcrdadc una vcz fiiada vcra cniao o Ioncn
soncnic o Iorrvcl ou o alsurdo da cisicncia;
cniao clc conprccndcra o sinlolico no dcsiino dc
Ofclia, cniao rcconIcccra a salcdoria do dcus
silvcsirc Silcno; c isio rcpugna-lIc.
Aqui, no naior pcrigo da voniadc, sc
aproina, cono fciiiccira salvadora c salcdora da
cura, a Aric. So cla conscguc dolrar aquclcs
pcnsancnios dc rcpugnancia solrc o Iorrvcl ou
solrc o alsurdo da cisicncia, cn rcprcscniacs
con as quais sc conscguc vivcr. Esias sao o
sullinc cono a sujciao arisiica do Iorrvcl, c o
cnico cono a dcscarga arisiica dc nojo do
alsurdo. O coro sairico do Diiiranlo c a aao
salvadora da aric grcga. no nundo ncdio dcsics
conpanIciros dionisacos sc csgoiaran aquclcs
accssos, ja anicriorncnic dcscriios.
8.
Tanio o saiiro cono o pasior idlico da cpoca
nodcrna sao o rcsuliado dc un dcscjo dirigido ao
priniiivo c naiural; nas cono agarra firnc c
inpavidancnic o grcgo a scu Ioncn sclvagcn, c
cono lrinca, cnvcrgonIada c afcninadancnic, o
Ioncn da nossa cpoca con a inagcn
lisonjcadora dc un pasior dclicado, dcgcncrado c
iocador dc flauia! A Naiurcza, ainda nao
80
iralalIada pclo conIccincnio c con as aldravas
da culiura ainda inquclraniadas, csia viu o grcgo
cn scu saiiro, quc nao sc asscnclIava por isso
ao nacaco. Muiio pclo conirario. cra a inagcn
priniiiva do Ioncn, a cprcssao dc scus naiorcs
c nais forics inpulsos, cono o cniusiasia
cncaniado c arrclaiado pcla proinidadc do
dcus; cono conpanIciro pariilIanic do
sofrincnio, no qual sc rcpcic a dor dcsic dcus,
cono dcclaranic dc salcdorias provcnicnics do
anago da naiurcza, cono cnllcna da
onipoicncia scual na naiurcza, quc o grcgo csia
acosiunado a fiiar rcspciiosancnic,
conicnplaiivo c adnirado. O saiiro cra algo dc
sullinc c divino, assin dcvcria parcccr
principalncnic ao olIar dolorosancnic
alquclraniado do Ioncn dionisaco. Tcr-lIc-ia
sido insuliuoso o pasior clcganic c ninoso"; nos
grandiosos c vigorosos iraos dcscolcrios da
naiurcza dcscansava, con saiisfaao ccclsa, o
scu olIar; aqui csiava apagada a ilusao dc
culiura da inagcn priniiiva do Ioncn, aqui sc
dcscolria o Ioncn vcrdadciro, o saiiro larludo
quc alcluiava o scu dcus. Dianic dclc o Ioncn
civilizado dcsaparccia, iornando-sc una
caricaiura ncniirosa. No quc conccrnc a csics
incios dc aric iragica, csia ScIillcr igualncnic
con a razao. O coro c una nuralIa viva conira a
rcalidadc quc invcsic, porquc clc o coro sairico
rcflcic nclIor, nais vcrdadcira c nais
81
conplciancnic, a vida do quc o Ioncn civilizado
quc, a naior paric das vczcs, julga scr a rcalidadc
unica. A csfcra da pocsia nao csia fora do nundo
cono una inpossililidadc faniasiica dc un
ccrclro dc pocia; cla qucr scr prccisancnic o
conirario, a cprcssao unica da vcrdadc, c c por
isso quc sc dcvc arrcncssar para longc o adorno
ncniiroso daqucla suposia vcrdadc do Ioncn
civilizado. O conirasic dcsia vcrdadc da naiurcza
propriancnic diia c da ncniira da civilizaao, quc
sc conporia cono sc fossc a unica rcalidadc, c
parccido con o conirasic cnirc o conjunio das
cousas c da cousa cn si, c do nundo iodo das
aparcncias; c assin cono a iragcdia, con scu
consolo nciafsico, indica a vida cicrna daquclc
nuclco da cisicncia, con o dcsaparccincnio
coninuo dos fcnncnos, assin o sinlolisno do
coro sairico cprcssa, nun ccnplo, aqucla
rclaao priniiiva cnirc a cousa cn si c a
apariao, o fcnncno. Aquclc pasior idlico do
Ioncn nodcrno nada nais c scnao una inagcn
da sona das iluscs dc culiura quc lIc valcn
cono scndo a Naiurcza; o grcgo dionisaco,
qucrcndo a vcrdadc c a Naiurcza cn sua forna
suprcna, vc-sc iransfornado nagicancnic cn
saiiro.
Sol iais disposics c conIccincnios sc
rcgozija a iurla cniusiasnada dc scrvidorcs dc
Dionsio, cujo podcr sc nodifica sol scus
proprios olIos, dc nodo a julgarcn scr gcnios
82
rcnovados da Naiurcza, saiiros. A consiiiuiao
posicrior do coro da iragcdia c a iniiaao
arisiica daquclc fcnncno naiural, na qual sc
iornou ncccssaria, cniao, una scparaao cnirc
cspcciadorcs dionisacos c iransfornados
dionisacos. ncccssario, porcn, quc sc icnIa
scnprc prcscnic quc o pullico da iragcdia aiica
sc rccnconirava no coro da orqucsira c quc nao
cisiia, fundancnialncnic, posiao divcrsa cnirc
pullico c coro; pois iudo c un grandc c ccclso
coro dc Saiiros dananics c canianics ou dos quc
por csics saiiros sc fazcn rcprcscniar. A palavra
scIlcgcliana dcvc-sc-nos nanifcsiar aqui nuna
razao nais profunda. O coro c o cspcciador
idcal", por clc scr o unico quc conicnpla, o
conicnplador do nundo das viscs da ccna. Un
pullico dc cspcciadorcs, ial cono o conIcccnos,
cra dcsconIccido aos grcgos. Nos icairos dcsics,
cn viriudc do icrrao quc sc clcvava cn arcos
conccniricos, cra possvcl a qualqucr pcssoa
aprcciar iodo o nundo civilizado siiuado cn scu
rcdor c julgar-sc, cn faria conicnplaao, corisia.
Scgundo csic conIccincnio podcnos dcnoninar
o coro, cn scu princiro dcgrau, na iragcdia
priniiiva, un auio-rcflco do Ioncn dionisaco;
fcnncno quc sc podc cfciuar o nais clarancnic
pclo proccsso do aior quc, con vcrdadcira
apiidao, vc dianic dc scus olIos, cn forna
iangvcl, o papcl quc dcvc rcprcscniar. O coro
sairico c, anics dc nais nada, una visao da
83
nuliidao dionisaca, cono c, por scu iurno, o
nundo do palco una visao dcssc coro sairico; o
vigor dcsia visao c suficicnicncnic foric para
fazcr con quc o olIar sc iornc inscnsvcl ao cfciio
da rcalidadc" c aos Ioncns civilizados, scniados
cn rcdor. A forna do icairo grcgo faz lcnlrar un
valc soliiario dos Alpcs; a arquiiciura da ccna
aparccc cono una inagcn luninosa dc nuvcns,
quc s lacanics, quc a vccn das aliuras,
vagando nas nonianIas, aparccc cono una
noldura naravilIosa cn cujo ncio sc lIcs
dcpara a inagcn dc Dionsio.
Aquclc fcnncno priniiivo arisiico, quc aqui
ncncionanos para a cplicaao do coro da
iragcdia, c quasc cscandaloso para nosso crudiio
nodo dc vcr os clcncniarcs proccssos arisiicos,
cnquanio nada podc scr nais ccrio do quc o faio
dc scr o pocia soncnic pocia quando sc vc
rodcado por figuras, quc dianic dclc vivcn c
agcn, c cujo scr inicrior conscguc dcscoriinar.
Por una fraqucza csiranIa da apiidao nodcrna,
vcno-nos inclinados a rcprcscniar o fcnncno
priniiivo csiciico dc nodo dcnasiadancnic
conplicado c alsiraio. A nciafora nao c, para o
vcrdadciro pocia, una figura rciorica, nas sin
una rcprcscniaao quc lIc aparccc na rcalidadc,
no lugar do concciio. O caraicr nao c para clc
algo ioial, conposio dc iraos singularcs, nas
una pcssoa inporiunancnic vivaz anic scu olIar
c quc apcnas sc disiinguc da visao igual do pinior
84
pcla coniinuidadc nao inicrronpida do vivcr c do
agir. Por quc c quc Honcro dcscrcvc nais
conspicuancnic do quc iodos os ouiros pocias?
Porquc vc nais. Falanos alsiraiancnic solrc a
pocsia, porquc iodos sonos naus pocias. No
fundo o fcnncno csiciico c sinplcs. Consisic cn
icr-sc a capacidadc dc vcr coniinuancnic un
jogo vivaz c vivcr scnprc rodcado por iurlas dc
cspriios; cniao c-sc pocia. so scniir o inpulso
dc iransfornar-sc a si ncsno c falar cono
provcnicnic dc ouiros corpos c ouiras alnas,
cniao c-sc dranaiurgo.
A cciiaao dionisaca c capaz dc iransniiir a
una nuliidao csia apiidao arisiica, dc sc vcr
rodcada por una ial iurla dc cspriios con a
qual, inicriorncnic, salc quc c unida. Esic
proccsso do coro da iragcdia c o fcnncno
priniiivo dranaiico; vcr-sc iransfornado dianic
dc si ncsno, c cniao agir cono sc, dc faio,
iivcssc pcncirado cn un ouiro corpo, cn un
ouiro caraicr. Esic proccsso csia no princpio do
dcscnvolvincnio do drana. Aqui cisic algucn
difcrcnic do rapsoda quc nao sc fundc con suas
inagcns, nas quc scnclIanic ao pinior as vc
con olIar conicnplaiivo fora dc si; aqui Ia ja un
alandono do indivduo cn una naiurcza
csiranIa. O diiiranlo c, por isso, lcn disiinio dc
qualqucr ouiro canio coral. As donzclas quc, con
rano dc louros na nao, sc dirigcn fcsiivancnic
ao icnplo dc Apolo, caniando ncssc irajcio un
85
Iino dc procissao, coniinuan scndo o quc sao c
conscrvan o scu nonc civil; o coro diiiranlico c
un coro dc iransfornados, quc csqucccran o scu
passado civil, sua posiao social. Tornaran-sc
scrvidorcs cicrnos dc scu dcus c vivcn fora dc
quaisqucr csfcras sociais. Todo o ouiro lirisno
coral dos Iclcnos nada nais c quc una
nonsiruosa clcvaao do canior unico apolnico,
cnquanio quc no diiiranlo Ia, anic nos, una
conunidadc dc aiorcs quc, ncsno cnirc si, sc
considcran iransfornados.
O cncaniancnio c condiao dc ioda aric
dranaiica. Ncsic cncaniancnio sc vc o
cniusiasia dionisaco cono saiiro c cono saiiro
vc, por sua vcz, o dcus, isio c, clc vc cn sua
iransfornaao una ouira visao fora dc si, cono
conplcncnio apolnico dc scu csiado. Con csia
nova visao sc conplcia o drana.
Scgundo csic conIccincnio, dcvcnos
cnicndcr a iragcdia grcga cono o coro dionisaco,
quc scnprc sc dcscarrcga nun nundo apolnico
dc inagcns. Aquclas parics dc coro, con as quais
c cnirclaada a iragcdia sao, podc-sc dizcr, o scio
naicrno dc iodo o dialogo, isio c, dc iodo o
nundo da ccna, do drana cn si. En divcrsas
dcscargas succssivas irradia csic fundancnio
priniiivo da iragcdia aqucla visao do drana.
Drana quc c un fcnncno provcnicnic do sonIo,
c porianio dc naiurcza cpica; nas quc nao
86
rcprcscnia, por ouiro lado, cono oljciivaao dc
un csiado dionisaco, a rcdcnao apolnica na
aparcncia, nas sin, pclo conirario, a divisao do
indivduo c scu unificar-sc con o scr priniiivo.
Con isio rcprcscnia o drana a scnsililidadc
apolnica dc conIccincnios c cfciios dionisacos,
scndo por isso scparado da cpopcia por un
alisno incnso.
O coro da iragcdia grcga, o snlolo dc ioda a
nuliidao cciiada dionisiacancnic, cnconira
ncsia nossa conccpao sua cplicaao ioial.
Enquanio quc nos, acosiunados posiao dc un
coro no palco nodcrno, cspccialncnic iraiando-
sc dc un coro dc opcra, nao podcnos cnicndcr
cono aquclc coro iragico dos grcgos pudcssc scr
nais aniigo, nais original c nais inporianic quc
a aao" vcrdadcira cono foi iao clarancnic
iransniiido cnquanio quc, por ouiro lado, nao
podcnos aiinar con aqucla inporiancia c
prinordialidadc iradicionais porquc fora
conposio soncnic por scrcs infcriorcs c scrvis c
ncsno, priniiivancnic, por saiiros parccidos
con lodcs, cnquanio a orqucsira dianic da ccna
coniinuava scndo un cnigna para nos; cIcganos
agora conclusao dc quc a ccna juniancnic con
a aao so cra, priniiivancnic, inaginada cono
una visao, c quc o coro c a unica rcalidadc", quc
dc si origina a visao, falando dcsia con iodo o
sinlolisno da dana, do son c da palavra. Esic
coro, vc cn sua visao scu scnIor c ncsirc
87
Dionsio, c c, por isso ncsno, o coro scrvil, clc vc
cono o dcus sofrc c sc glorifica, nao agindo clc
ncsno por csia razao. Ncsia posiao
conplciancnic scrvil dianic do dcus, c clc a
naior cprcssao da Naiurcza, por scr a cprcssao
dionisaca, c cicrna por isso, cono aqucla,
oraculos c scnicnas salias; scndo pacicnic, clc
c, ianlcn, o salio, aquclc quc anuncia a vcrdadc
provcnicnic do coraao do nundo. Assin sc
origina aqucla figura faniasiica c rcpugnanic do
saiiro salio c cniusiasia, quc c ao ncsno icnpo
o Ioncn ingcnuo", cn coniraposiao ao dcus;
inagcn c rcflco da Naiurcza c dc scus inpulsos
nais poicnics, c snlolo da ncsna, scndo ao
ncsno icnpo arauio dc sua salcdoria c dc sua
aric. nusico, pocia, danarino c visionario cn
una so pcssoa.
Dionsio, Icroi vcrdadciro do palco c ponio
ccniral da visao, nao cisic priniiivancnic,
scgundo csic conIccincnio c scgundo a iradiao
no pcrodo nais aniigo da iragcdia, nas c so
rcprcscniado cono cisicnic; qucr dizcr quc a
iragcdia c, naquclc icnpo, soncnic coro" c nao
drana". Mais iardc cpcrincnia-sc nosirar o
dcus cono algo rcal c dc rcprcscniar, visvcl a
iodos, a figura da visao c a noldura glorificanic;
con isio sc inicia o drana cn scniido nais
rcsiriio. Eniao c cncarrcgado o coro diiiranlico
dc cciiar o anino dos ouvinics dionisiacancnic
aic un ccrio grau, a firn dc quc csics, ao
88
aparcccr o Icroi no palco, nao vcjan o Ioncn
disforncncnic faniasiado c nascarado, nas sin
una figura dc visao, nascida dc scu proprio
ciasc. Inagincnos Adncio a pcnsar con
profunda cisna cn sua csposa Alccsic, noria
rcccnicncnic, consunindo-sc ioialncnic na
conicnplaao cspiriiual da ncsna; dc rcpcnic sc
lIc aproina una inagcn dc nulIcr, dc fornas
parccidas c dc andar scnclIanic, cnvolia cn un
vcu. Inagincnos a sua rcpcniina pcriurlaao,
sua conparaao violcnia, sua convicao
insiiniiva, c icrcnos una analogia do scniincnio
con o qual, dionisiacancnic cciiado, o
cspcciador via aproinar-sc o dcus, no palco,
con cujos sofrincnios ja sc iinIa idcniificado.
Involuniariancnic iransporiou ioda a inagcn,
ircnulando nagicancnic anic scu olIar, naqucla
figura faniasiada, dissolvcndo a rcalidadc dcsia
cn una cono quc faniasiica irrcalidadc. csic o
csiado dc sonIo apolnico, no qual sc cnvolvc o
nundo do dia, nasccndo para o nosso olIar cn
nuiacs coninuas un nundo novo, nais
cprcssivo, nais inicligvcl, nais conovcdor do
quc aquclc; c ncsno assin nais sonlrio. csia
a razao dc rcconIcccrnos na iragcdia una
caicgorica coniradiao do csiilo. Linguagcn, cor,
novincnio, dinanisno do discurso sc scparan
dc un lado pclo lirisno dionisaco do coro, do
ouiro pclo nundo apolnico do sonIo, cono
csfcras dc cprcssao ioialncnic divcrsas. Os
89
fcnncnos apolnicos cn quc sc oljciiva Dionsio
nao sao nais un nar cicrno", novincnio
varianic c vivcr ardcnic" cono o c a nusica do
coro, ncn aquclas foras scniidas c nao
pociizadas para a inagcn, nas quais scnic o
scrvidor cniusiasnado dc Dionsio a proinidadc
do dcus; a clarcza c a firncza das criacs cpicas
falan do palco. Dionsio ja nao sc cprinc nais
por foras, nas sin cono Icroi cpico, con
linguagcn quasc scnclIanic a Honcro.
9.
Tudo o quc vcn supcrfcic na paric
apolnica da iragcdia grcga, no dialogo,
aprcscnia-sc-nos sinplcs, iransparcnic, lclo. O
dialogo c, ncsic scniido, a inagcn do Iclcno, cuja
naiurcza sc cicrna na dana, por sc rcsunir na
dana a naior fora poicncial, quc sc dcscolrc na
flcililidadc c volupia dos novincnios. Assin nos
surprccndc a linguagcn dc Sofoclcs por sua
ccricza c clarcza apolnicas, dc nodo a julgarnos
vcr, incdiaiancnic, aic o fundo nais rccndiio dc
scu scr, adnirados ncsno dc quc o caninIo aic
csic fundo sc nos aprcscnic iao curio.
Prcscindindo por un noncnio do caraicr do
Icroi, quc vcn iona, iornando-sc visvcl c
quc nada nais c do quc una figura luzcnic,
projciada nuna parcdc cscura, isio c, aparcncia
ioial , c cngolfando-nos no niio, quc sc projcia
ncsics claros rcflcos, cpcrincnianos dc
90
rcpcnic un fcnncno quc csia cn rclaao invcrsa
con un conIccido fcnncno oiico. Sc nos,
dcpois dc icrnos cpcrincniado fiar o sol a olIo
nu, nos volvcrnos cono quc ofuscados pclos
raios solarcs, cniao icrcnos nancIas coloridas,
cscuras dianic da visia; quc icn a funao dc
rcncdio; invcrianos, c aquclas figuras luzcnics
do Icroi dc Sofoclcs, porianio o apolnico da
nascara, sao producs ncccssarias dc un olIar
ao inicrior c ao Iorrvcl da Naiurcza, sao,
conparaiivancnic, nancIas lrilIanics para a
cura dc un olIar fcrido pcla noiic icrrvcl.
Apcnas ncsic scniido podcnos crcr quc
conprccndcnos lcn o concciio scrio c
inporianic da alcgria grcga", cnquanio quc
cnconiranos, o concciio nal cnicndido dcsia
alcgria, cn csiado dc saiisfaao nao icnvcl, na
aiualidadc, cn ioda paric.
A figura nais dolorosa do palco grcgo, o
infcliz dipo, foi conprccndido por Sofoclcs cono
o Ioncn nolrc quc, a dcspciio dc scu salcr, csia
dcsiinado ao crro c dcsgraa, nas quc,
finalncnic, por scu sofrincnio airoz, ccrcc cn
scu rcdor una fora nagica c lcndiia, cujo cfciio
ainda scra scniido dcpois dc sua noric. O
Ioncn nolrc nao pcca, c isio o quc cprcssa o
pocia profundo; por sua aao podc dcsaparcccr
ioda c qualqucr lci, ioda ordcn naiural, c ncsno
o nundo noral. Prccisancnic por csic nodo dc
agir c quc sc iraara un circulo nagico, nais
91
clcvado dc influcncias, influcncias csias quc
cdificarao un nundo novo solrc as runas do
vclIo c ionlado20|. isio o quc o pocia, quc c,
ao ncsno icnpo, pcnsador rcligioso, qucr
cprinir. Cono pocia indica-nos cn princiro
lugar un proccsso, naravilIosancnic cnrcdado,
quc lcniancnic o juiz dcsfaz ncnlro por
ncnlro, para a sua propria pcrdiao; a alcgria,
gcnuinancnic Iclcnica, ncsia soluao dialciica c
iao grandc, quc por csic ncio pcncira cn ioda a
olra una rcsiia dc alcgria, quc quclra o gunc s
Iorrorosas condics dcssc proccsso. No dipo
cn ColcIa"21| cnconiranos scnclIanic alcgria,
rcalada, porcn, cn una iransfiguraao
inicrninavcl. Conirapondo-sc ao anciao aiingido
por un cccsso dc dcsgraas, quc c alandonado
a iudo quc a clc sc rcfcrc, cono o sofrcdor
cnconira-sc a alcgria supraicrrcsirc quc,
laiando dc csfcra divina, nos indica aiingir o
Icroi cn sua conduia purancnic passiva, a sua
naior aiividadc, quc cccdc dc nuiio a sua
propria vida, cnquanio quc sua aiividadc c
iralalIo na vida prcccdcnic soncnic o
conduziran passividadc. Assin sc solia
lcniancnic o no do proccsso dc dipo, quc csiava
cnrcdado dc nodo insoluvcl para a visia do
norial c a nais profunda alcgria Iunana dc
nos sc apodcra, ncsia parclIa divina da dialciica.
Sc iivcrnos fciio jusiia ao pocia con csia
dcclaraao, ainda podcnos scr inquiridos sc, con
92
isio, sc csgoiou o conicudo do niio, c aqui
pcrcclc-sc quc ioda a conccpao do pocia nao c
nais do quc, jusiancnic, aquclc quadro diafano
quc nos aprcscnia a naiurcza sanaiiva dcpois dc
un olIar ao alisno. dipo c parricida, c o csposo
dc sua nac; dipo c aquclc quc dccifra os
cnignas da csfingc! O quc c quc nos rcvcla a
nisicriosa irindadc dcsics aios do dcsiino? Ha
un crcdo popular aniiqussino c cspccialncnic
cspalIado cnirc os pcrsas, quc diz quc un
nagico salio soncnic podc nasccr dc un inccsio;
o quc nos dcvcnos inicrprciar incdiaiancnic,
icndo cn visia o dipo dccifrador dc cnignas c
lilcriador dc sua nac, cono scndo o faio quc la,
ondc sc quclrou, ncdianic foras pociicas c
nagicas, a scparaao cnirc prcscnic c fuiuro, a
lci fia da individualizaao c o fciiio cn si da
Naiurcza, dcvc icr-sc aniccipado cono causa
una incnsa coniradiao da Naiurcza cono
naquclc caso o inccsio ; pois cono c quc sc
podcria forar a Naiurcza ao alandono dc scus
scgrcdos, sc nao cn a cnfrcniar viioriosancnic,
isio c, pclo ariificial? Esic conIccincnio vcjo-o
firnado naqucla irindadc Iorrvcl dos dcsiinos dc
dipo; o ncsno indivduo quc dccifra o cnigna
da Naiurcza daqucla Esfingc lifornc c
ianlcn olrigado, cono parricida c csposo da
nac, a quclrar as lcis nais sagradas da
Naiurcza. Sin, o niio parccc qucrcr indicar quc a
salcdoria, c principalncnic a salcdoria
93
dionisaca, c un Iorror anii-naiural c quc aquclc,
quc por sua salcdoria arroja a Naiurcza ao
alisno da dcsiruiao ianlcn cn si proprio
dcvcra scniir a dissoluao da Naiurcza. O gunc
da salcdoria sc volvc conira o salio. Salcdoria c
un crinc pcranic a Naiurcza". Tais frascs
icnclrosas profcrc o niio; o pocia Iclcnico,
porcn, ioca cono un raio solar a sullinc c
icrrvcl Coluna dc Mcnnon do niio, dc nodo quc
csia principia a soar cn nclodias sofoclcicas!
gloria da passividadc conparc-sc agora a
gloria da aiividadc, a qual ccrca dc lrilIo o
Proncicu dc squilo. O quc aqui icvc quc dizcr
dc nos o pcnsador squilo, o quc clc porcn, cono
pocia, soncnic nos dciou adivinIar por sua
inagcn conparaiiva; isio salia rcvclar-nos o
jovcn CociIc nas palavras aircvidas dc scu
Proncicu.
Aqui csiou, forno Ioncns
ninIa inagcn,
Una gcraao quc nc igualc
Para sofrcr c sc alcgrar,
E quc nao ic rcspciic,
Cono cu!"22|
O Ioncn, clcvando-sc ao iiianico, conquisia
a sua propria culiura c fora os dcuscs a sc aliar
con clc, por possuir na sua propria salcdoria,
cn sua nac, a cisicncia c os scus liniics. O
94
nais naravilIoso naqucla pocsia do Proncicu
quc, scgundo a sua idcia fundancnial c o Iino da
falia dc rcligiosidadc, c o irao profundancnic
Esquilcico dc Jusiia. o sofrincnio incnso dc
un sozinIo" nun lado c a inpcrfciao divina c
ncsno a suspciia dc un Crcpusculo dos
dcuscs" no ouiro, a fora dc anlos csics
sisicnas dc vida, quc olriga rcconciliaao c
unidadc nciafsica iudo isio nos faz lcnlrar o
ponio ccniral c capiial da considcraao do nundo
scgundo squilo, quc vc rcinar solrc dcuscs c
Ioncns as Parcas cono a jusiia cicrna.
Con a coragcn adniravcl, con quc squilo
coloca na sua lalana jusiiccira o nundo
olnpico, dcvcnos icr prcscnic quc o grcgo
pcnsaiivo iinIa fundancnio firnc c inovcl do
pcnsancnio nciafsico cn scus nisicrios, c quc
iodas as suas vclcidadcs cciicas podian
dcscarrcgar-sc nos dcuscs olnpicos.
Principalncnic o ariisia grcgo scniia, icndo cn
visia iais divindadcs, un scniincnio olscuro dc
nuiua dcpcndcncia c c no Proncicu dc squilo
quc sc acIa sinlolizado ial scniir. O ariisia
iiianico acrcdiiava olsiinadancnic podcr criar
Ioncns c, pclo ncnos, podcr dcsiruir dcuscs c
isio por sua salcdoria supcrior quc, porcn, cra
forado a cpiar no sofrincnio, cicrno. O sullinc
salcr" do grandc gcnio quc, ncsno con dor
cicrna, c pago nui ciguancnic, o orgulIo aspcro
do ariisia c isio o quc rcprcscnia o conicudo c
95
a alna da pocsia csquilcica, cnquanio quc
Sofoclcs cnioa, prcludiando, no dipo a canao
viioriosa do sanio. Mas ianlcn con a
inicrprciaao quc squilo dcu ao niio, nao foi
ncdida a pasnosa profundcza do icrror; o dcscjo
dc scr do ariisia, a alcgria do lalor arisiico quc
sc opc a ioda dcsgraa c anics una luninosa
inagcn dc nuvcn c ccu; quc sc rcflcic cn un
lago dc irisicza. A lcnda dc Proncicu c una
propricdadc priniiiva dc ioda a conunidadc
popular ariana c un docuncnio para a
disposiao dcsics no iragico c ao ncdiiaiivo; nao
c ncsno inprovavcl quc csic niio icnIa a
ncsna inporiancia arisiica para o scr ariano,
quc icn o niio do pccado dc Adao para o scniia,
c quc cnirc anlos os niios cisia un grau dc
parcnicsco cono cnirc irnao c irna. A
prcssuposiao daquclc niio dc Proncicu c o valor
cccssivo, quc a Iunanidadc priniiiva airilui ao
fogo cono scndo o vcrdadciro paladino dc
qualqucr culiura quc dcsponia. O faio, porcn, c
quc o Ioncn govcrna livrcncnic csic fogo, c quc
nao o rccclc soncnic cono una dadiva cclcsic,
cono raio inflanavcl ou inccndio solar. Isio
parccia a iais conicnplaiivos, Ioncns-priniiivos,
un ulirajc, un roulo naiurcza divina. Assin,
aprcscnia-nos dcsdc ja o princiro prollcna
filosofico una oposiao nclindrosancnic
insoluvcl cnirc Ioncn c Dcus c coloca-a cono
un lloco dc pcdra no liniar dc ioda a culiura. O
96
nclIor c o nais ccclso, dc quc podc pariicipar a
Iunanidadc cla o conscguc por un ulirajc, scndo
olrigada a arcar con iodas as suas
conscqucncias, isio c, con iodo o diluvio dc
sofrincnios c dcsgosios con quc as divindadcs
icn dc afligir o gcncro Iunano, quc nolrcncnic
sc clcva.
Eis un pcnsancnio accrlo quc, pcla
dignidadc conccdida ao dcliio, conirasia
singularncnic con o niio scniia do pccado dc
Adao, no qual foran considcrados, cono scndo a
origcn do nal. a curiosidadc, o fingincnio
ncniiroso, a scduao, a concupisccncia, cnfin
una quaniidadc dc afciacs principalncnic
fcnininas. Aquilo quc disiinguc a rcprcscniaao
ariana, c a opiniao clcvada do pccado aiivo cono
a rcal viriudc dc Proncicu; con quc sc
cnconirou, ao ncsno icnpo, o fundancnio ciico
da iragcdia pcssinisia cono a jusiificaiiva do nal
Iunano, qucr dizcr ianio da culpa Iunana
quanio do sofrincnio causado por cla. A dcsgraa
na csscncia das cousas a quc o ariano
conicnplaiivo nao da ouira inicrprciaao a
coniradiao no coraao do nundo sc lIc
nanifcsia cono a nisiura dc nundos divcrsos,
por ccnplo un divino c un Iunano, dos quais
cada un, individualncnic, csia con a razao, quc,
porcn, isolado do ouiro, c olrigado a sofrcr por
sua individualidadc. No inpulso Icroico do
indivduo isolado conccrncnic ao gcral, no inicnio
97
dc airavcssar o liniic da individualizaao, c dc
qucrcr scr o scr uno do nundo, clc sofrc cn si
ncsno a coniradiao priniiiva quc as cousas
cnccrran, o quc qucr dizcr quc clc concic
pccados c sofrc. Assin scndo, cnicndcn os
arianos o dcliio cono Ioncn c os scniias o
pccado cono nulIcr, assin cono ianlcn c
conciido o dcliio-priniiivo23| pclo Ioncn, c o
pccado-priniiivo24| pcla nulIcr. Adcnais diz o
coro das lruas.25|
Isio iao caio nao podcnos considcrar,
Con passos nil a nulIcr o faz;
Mas, por nais quc cla sc possa aprcssar,
Con un so salio vai o Ioncn airas.
Aquclc quc conprccndc o anago da lcnda dc
Proncicu isio c a ncccssidadc do dcliio,
ofcrccida ao indivduo quc iiianicancnic sc
csfora cssc ianlcn dcvc, logicancnic,
cnicndcr o anii-apolnico dc ial idcia pcssinisia;
pois Apolo dcscja acalnar os indivduos isolados,
iraando linIas linirofcs cnirc os ncsnos c
lcnlrando rcpciidas vczcs as nais sagradas lcis
univcrsais, con suas cigcncias dc conIccincnio
proprio c nodcraao. Para quc, porcn, con csia
icndcncia apolnica, a forna nao sc iniciriassc
con a rigidcz c fricza cgpcia, para quc, sol o
csforo dc prcscrcvcr onda soliiaria o scu
caninIo c o scu icrrcno, nao sc acalc o
novincnio dc iodo o lago, dcsirua dc icnpos a
98
icnpos a corrcnic vigorosa do dionisaco iodos
aquclcs crculos dininuios, nos quais o principal
dcscjo" apolnico procurava cncarccrar o
Iclcnisno. Aqucla corrcnic do dionisaco,
cngrossando rcpcniinancnic, iona solrc scus
onlros aquclas pcqucnas ondas, assin cono o
irnao dc Proncicu, o iiia Ailas, o fcz icrra. Esic
inpulso dionisaco dc sc iornar por assin dizcr o
Ailas dc iodos os isolados, c dc os carrcgar con
onlros largos, alio c nais alio, longc c nais
longc, c o quc Ia dc conun cnirc o Proncicico c
o dionisaco. O Proncicu csquilcico c, sol csic
ponio dc visia, una nascara dionisaca,
cnquanio quc naquclc irao profundo dc jusiia,
airas ncncionado, squilo rcvcla sua
dcsccndcncia paicrna dc Apolo, o dcus da
individualidadc c dos liniics da jusiia. E assin
podcr-sc-ia cprinir cn fornula inicligvcl a
duplicidadc do Proncicu csquilcico, sua naiurcza
ao ncsno icnpo apolnica c dionisaca. Todo o
cisicnic c jusio c injusio c igualncnic lcgiino
cn anlos". Isio c un nundo! Isio sc cIana un
nundo!
10.
iradiao inconicsiavcl quc a iragcdia grcga
iinIa por assunio, cn sua forna nais aniiga,
cclusivancnic os sofrincnios dc Dionsio, c quc
por nuiio icnpo o unico Icroi cisicnic do palco
cra o proprio Dionsio. Mas podc asscvcrar-sc
99
con a ncsna ccricza quc nunca, aic Eurpidcs,
dciou Dionsio dc scr o Icroi iragico, c quc iodas
as figuras cclclrcs do palco grcgo, Proncicu,
dipo cic., nao sao nais quc nascaras daquclc
Icroi priniiivo Dionsio. O faio dc csiar por
dciras dc iodas csias nascaras una divindadc c
a razao principal para a ianias vczcs adnirada
idcalizaao" daquclas figuras cclclrcs. Algucn
afirnou scrcn cnicos iodos os indivduos cono
indivduos, scndo con isio anii-iragicos, dc ondc
sc podcria concluir quc os grcgos ncn podian
aiurar indivduos, na ccna iragica. Dc faio clcs
parcccn icr scniido assin. cono, alias, aqucla
disiinao c aprcciaao dc valor da idcia", cn
coniraposiao ao dolo", inagcn, c fundada
profundancnic no scr Iclcnico; o Dionsio
vcrdadcirancnic rcal aparccc cn una
nuliiplicidadc dc figuras, con a nascara dc un
Icroi conlaicnic c, por assin dizcr, cnrcdado na
rcdc da voniadc individual. Assin cono agora
fala c agc o dcus quc aparccc, asscnclIa-sc clc a
un indivduo crranic, csforanic c sofrcdor, c
aparcccr con ial ccricza c clarcza cpicas c o cfciio
dc Apolo, dccifrador dc cnignas, quc inicrprcia
para o coro o scu csiado dionisaco por aquclc
fcnncno conparaiivo. En vcrdadc, porcn, c
aquclc Icroi o Dionsio dos Misicrios, aquclc quc
sofrc, aquclc dcus quc cpcrincnia cn si ncsno
as dorcs da individualidadc, do qual narran
niios naravilIosos icr sido clc, quando ncnino,
100
csquaricjado pclos iiias, c scr adorado agora,
ncsic csiado, cono Zagrcus; no quc sc indica quc
csic csquaricjancnio, o sofrincnio propriancnic
dionisaco, c igual iransfornaao cn ar, agua,
icrra c fogo, c quc porianio dcvcnos considcrar o
csiado da individualidadc cono algo rcprovavcl,
cono scndo a fonic c o fundancnio princiro dc
iodos os padccincnios.
Do sorriso dc Dionsio originaran-sc os
dcuscs do Olinpo; das suas lagrinas, os Ioncns.
Naqucla cisicncia do dcus dcspcdaado icn
Dionsio a naiurcza dupla dc un dcnnio crucl c
sclvagcn c dc un solcrano ncigo c afavcl. A
cspcrana dos cpopics26|, porcn, sc dirigia a un
rcnascincnio dc Dionsio, quc dcvcnos cnicndcr
agora prcssagiosancnic cono o icrnino da
individualidadc; a csic icrcciro Dionsio quc
vinIa, rcssoava o ioniiroanic canio dc julilo dos
cpopics. soncnic ncsia cspcrana quc Ia un
raio dc alcgria na facc do univcrso laccrado c
dcspcdaado cn indivduos, cono o rcprcscnia o
niio pcla Dcncira ncrgulIada cn luio cicrno c
quc iorna a sc alcgrar pcla princira vcz quando
sc lIc diz podcr nais una vcz dar luz Dionsio.
Nas considcracs aprcscniadas icnos iodos os
conponcnics dc una conccpao pcssinisia c
nclancolica do nundo c juniancnic con csia a
douirina dos nisicrios da iragcdia; o
conIccincnio fundancnial da unidadc dc iodo o
cisicnic, a considcraao da individualidadc cono
101
a razao princira do nal, a aric cono a cspcrana
alcgrc dc quc o grilIao da individualidadc possa
scr quclrado, cono o prcsscniincnio dc unidadc
rcsialclccida.
Indicou-sc airas quc a cpopcia Ioncrica c a
pocsia da culiura olnpica, con quc cla caniou
scu proprio Iino viiorioso solrc os Iorrorcs da
luia con os iiias. Agora, sol a influcncia incnsa
da pocsia iragica, novancnic sc nodifican al
ovo" os niios Ioncricos c dcnonsiran ncsia
ncicnpsicosc, icr sido vcncida ncsic nicrin, a
culiura olnpica por una conccpao ainda nais
profunda do nundo. O olsiinado Tiia Proncicu
anunciou a scu vcrdugo olnpico, quc un dia a
sua doninaao scra ancaada pclo naior pcrigo,
caso nao sc una con clc cn. noncnio oporiuno.
En squilo rcconIcccnos a aliana do Zcus
assusiado c rcccoso do scu fin. Assin sc iraz,
iardiancnic, do Tariaro luz a cpoca anicrior aos
Tiias. A filosofia da naiurcza nua c sclvagcn fiia
os nundos dos niios Ioncricos, quc passan
danando, con o scnllanic dcscolcrio da
Vcrdadc. Elcs cnpalidcccn, ircncn dianic do
olIar rclanpagucanic dcsia dcusa aic quc o
punIo podcroso do ariisia dionisaco os olriga a
acciiar os scrvios da nova divindadc. A vcrdadc
dionisaca iona a si a csfcra ioial do niio, cono
sinlolisno dc scus conIccincnios c cicrioriza
csics, cn paric, no culio noiorio da iragcdia, cn
paric cn cclclracs sccrcias dc fcsias
102
dranaiicas dc nisicrio, scnprc, porcn, sol o
vclIo cnvoliorio niico. Ouc fora foi cssa, quc
lilcriou Proncicu dc scus aluircs c quc
iransfornou o niio cn vcculo dc salcdoria
dionisaca? a fora Icraclica da nusica, a qual,
cIcgada na iragcdia sua naior cprcssao, salc
inicrprciar o niio con nova significaao, a nais
profunda, quc ja anicriorncnic iivcnos quc
caracicrizar cono a faculdadc nais poicnic da
nusica. Porquc c o dcsiino dc qualqucr niio
paulaiinancnic cscondcr-sc na csirciicza dc una
prcicndida vcrdadc Iisiorica c scr iraiado, cn
alguna cpoca posicrior, cono un faio isolado c
unico con prcicnscs Iisioricas; c os grcgos ja
csiavan no caninIo dc convcricr inicirancnic o
scu sonIo niico juvcnil con pcrspicacia c livrc
arlirio, cn un conio juvcnil Iisiorico-
pragnaiico. Pois csia c a causa porquc dcfinIan
as rcligics. quando sao sisicnaiizadas as
suposics niicas dc una rcligiao, sol os olIos
scvcros c racionais dc un dognaiisno oriodoo,
cono una sona iniangvcl dc aconiccincnios
Iisioricos c quando sc principia a dcfcndcr,
icncroso, a auicniicidadc dos niios, nas a opor-
sc a ioda a coniinuidadc dc vida c a iodo vio
naiural dos ncsnos, quando, finalncnic, norrc o
scniincnio pclo niio, aparcccndo cn scu lugar a
cigcncia da rcligiao por fundancnios Iisioricos.
Esic niio, quc dcfinIava, foi agarrado pclo gcnio
rcnascido da nusica dionisaca c cn sua nao
103
nais una vcz florcsccu, con corcs nunca danics
aprcscniadas, con pcrfuncs cciianics dc
prcsscniincnio ansioso dc un nundo nciafsico.
Dcpois dcsic uliino lrilIar clc sc dcsnorona,
suas folIas nurcIan c logo sao pcrscguidas as
florcs dcsloiadas, dcsiroadas, c carrcgadas
airavcs dos vcnios pclos Lucianos cscarncccdorcs
da aniiguidadc. Pcla iragcdia alcana o niio scu
conicudo nais profundo, sua forna nais
cprcssiva; lcvania-sc, ainda una vcz,
scnclIanic a un Icroi fcrido, c iodo o cccsso dc
fora, juniancnic con a quiciudc salia daquclc
quc norrc, ardc cn scu olIar con un uliino
lrilIo poicnic.
Ouc qucrias iu, o Eurpidcs nalfciior, quando
procurasic conpclir a scrvir-ic nais una vcz
aquclc quc csiava cpirando? Elc falcccu cnirc
iuas naos violcnias; c cniao iu ncccssiiasic dc
un niio iniiado, nascarado, quc, cono o
nacaco dc Hcraclcs, salia soncnic cnfciiar-sc
con a osicniaao douirora. E da ncsna forna
quc o niio norrcu para ii, dcsaparcccu para ii o
gcnio da nusica; c, ncsno saqucando con naos
avidas iodos os jardins da nusica, nao cIcgasic
scnao a una nusica iniiada c nascarada. E, cn
viriudc dc icrcs dciado Dionsio, ianlcn ic
dciou Apolo. Fazc con quc iodas as paics sc
lcvanicn dc scu pouso, caiiva-os para os nanicr
a icu lado, agua c apronia una dialciica
sofsiica para os discursos dc icus Icrois.
104
Tanlcn os icus Icrois possucn soncnic paics
iniiadas c sinuladas, cprinindo-sc apcnas cn
discursos iniiados c fingidos.
11.
A iragcdia grcga pcrcccu difcrcnicncnic dc
iodas as ouiras cspccics arisiicas irnas, nais
aniigas; cla pcrcccu por suicdio, cn viriudc dc
un confliio insoluvcl, qucr dizcr quc norrcu
iragicancnic; cnquanio quc iodas aquclas
cpiraran cn idadc avanada, sofrcndo a noric
nais agradavcl c calna possvcl. Pois sc c
condigno a un fcliz csiado da naiurcza sair da
vida con lcla dcsccndcncia c scn luia, cniao nos
dcnonsiraran aquclas aniigas cspccics arisiicas
ial csiado fcliz da naiurcza. Elas dcsaparcccran
lcniancnic, c dianic dc scus olIos norilundos
csiava ja a sua dcsccndcncia c lcvaniava, con
gcsio corajoso, inpacicnicncnic, a calca. Con a
noric da iragcdia grcga originou-sc un vacuo
cnornc, scniido profundancnic cn ioda paric, c
assin cono una vcz, no icnpo dc Tilcrio,
ouviran larquciros grcgos, nuna ilIoia dcscria,
o griio conovcdor o grandc Pa csia norio", soava
agora un cono quc lancnio doloroso no nundo
Iclcnico. A iragcdia csia noria! A propria pocsia
falcccu con cla! Fora, acalcnos convosco, o
Epgoncs dcpaupcrados c cnagrccidos! Ao Hadcs
con vos, a fin dc quc la possais saiisfazcr-vos
con as nigalIas dciadas pclos aniigos ncsircs!"
105
Mas quando, apcsar dc iudo, florcsccu ainda
una vcz a nova classc dc aric, quc vcncrava na
iragcdia sua anicccssora c ncsirc pdc noiar-sc
con cspanio, quc, cn vcrdadc, iinIa os iraos dc
sua nac, porcn aquclcs iraos quc csia nosirara
cn sua longa agonia. Esia agonia da iragcdia
sofrcu Eurpidcs; aqucla classc dc aric ulicrior c
conIccida cono a nova concdia aiica. Ncla vivia
a forna dcgcncrada da iragcdia, cono
nonuncnio dc sua noric cccssivancnic pcnosa
c violcnia.
Vcrificando csia rclaao, cnicndcnos a
inclinaao apaionada quc os pocias da nova
concdia scniian para con Eurpidcs, dc nodo a
nao csiranIarnos o dcscjo dc Filcnonc, quc sc
dciaria cnforcar incdiaiancnic, soncnic para
podcr visiiar Eurpidcs no Hadcs, sc csiivcssc
convcncido dc quc o falccido ainda iinIa o uso da
razao.27|
Oucrcndo-sc, porcn, indicar rapidancnic c
scn prcicnscs dc rcvclar algo quc csgoic a
qucsiao, aquilo quc icn Eurpidcs cn conun
con Mcnandro c Filcnonc c quc quclcs fcz cfciio
iao cspaniosancnic ccnplar, cniao c suficicnic
dizcr quc o cspcciador foi, por Eurpidcs, lcvado
ao palco. Aquclc quc rcconIcccu qual a naicria
con quc fornavan os iragicos proncicicos
anicriorcs a Eurpidcs os scus Icrois, c quanio
dclcs csiava afasiada a inicnao dc lcvar ao palco
106
a nascara ficl da vcrdadc, csic ianlcn csiara
csclarccido solrc a icndcncia ioialncnic
divcrgcnic dc Eurpidcs. O Ioncn vulgar suliu
con clc, da plaicia ccna; o cspclIo, cn quc
aniigancnic so sc cprcssavan as grandcs c
audazcs fcics, nosirava agora aqucla fidclidadc
cscrupulosa, quc rcproduz ianlcn as linIas
nalogradas da Naiurcza. Ulisscs, o Iclcno ipico
da aric nais aniiga, dccaiu agora, sol as naos
dos pocias nais rcccnics, figura dc Crcculo
quc, a pariir dcsic noncnio, cono cscravo
doncsiico londoso c nanIoso, csia no ponio
ccniral do inicrcssc dranaiico. Aquilo quc
Eurpidcs sc airilui, cono scndo scu ncriio, cn
AS FS" dc Arisiofancs, quc lilcriou, por scus
rcncdios casciros, a aric iragica dc sua ponposa
corpulcncia, scnic-sc principalncnic cn scus
Icrois iragicos. En csscncia o quc via c ouvia
agora o cspcciador, no palco curipidcico, cra o
scu sosia, c o ncsno cspcciador alcgrava-sc por
csic salcr falar iao lcn. Nao sc ficou ncsia
alcgria; aprcndcu-sc a falar con Eurpidcs, c clc
disio sc vangloriava na dispuia con squilo
cono, por scu inicrncdio, aprcndcu o povo a
olscrvar, discuiir, iirar concluscs ariisiicancnic
c con as nais sagazcs sofisiicacs. Foi por csia
nudana na linguagcn pullica, quc clc
possililiiou a concdia nais nodcrna, una vcz
quc, dcsdc cniao, nao cra scgrcdo cono c con
quc scnicnas podcrian rcprcscniar-sc no palco
107
os aconiccincnios coiidianos. A ncdiania
lurgucsa, solrc a qual Eurpidcs consirua iodas
as suas cspcranas poliicas, ionava agora a
palavra, dcpois dc icrcn fiado aic cniao o
caraicr lingusiico na iragcdia o scni-dcus c na
concdia o saiiro cnlriagado ou scni-Ioncn. E
assin rcssalia o Eurpidcs arisiofanico, para sua
gloria, a nancira pcla qual rcprcscniou o vivcr c o
agir conuns, coiidianos c conIccidos dc iodos. O
faio dc agora filosofar o povo iodo, adninisirar
con sagacidadc inaudiia as suas icrras c os scus
lcns c nancjar os scus proccssos, iudo isio c
ncriio dclc c o succsso da salcdoria, inoculada
por clc ncsic ncsno povo.
A una nuliidao dc ial forna prcparada c
csclarccida sc podia dirigir agora a nova concdia,
para a qual, dc ccrio nodo, Eurpidcs sc iornou
corifcu. Apcnas quc dcsia vcz icvc dc scr
ccrciiado o coro dos cspcciadorcs. Logo quc csic
adquiriu cpcricncia no canio da cspccic sonora
curipidcica, lcvaniou-sc aqucla cspccic
dranaiica, scnclIanic ao adrcz, a concdia nais
nodcrna, con scu coninuo iriunfo da cspcricza
c da asiucia. Eurpidcs porcn o corifcu cra
clogiado inicrninavclncnic; Ia qucn sc naiaria
para aprcndcr ainda nais, sc nao soulcssc icrcn
os pocias iragicos norrido dc forna idcniica
iragcdia. Con cla, porcn, alandonou o Iclcno a
crcna cn sua inorialidadc; nao so a crcna cn
un passado idcal, nas ianlcn a crcna cn un
108
fuiuro idcal. A palavra do conIccido cpiiafio
....quando anciao, lcviano c capricIoso", aplica-
sc ianlcn ao Iclcnisno dccrcpiio. O noncnio, a
graa, a lcviandadc, o capricIo sao suas naiorcs
divindadcs; a quinia classc, a classc do cscravo
cIcga agora, pclo ncnos scgundo o caraicr, a
doninar; c sc ainda sc podc falar cn alcgria
grcga", cniao c a alcgria do cscravo; cscravo quc
nao salc rcspondcr por nada difcil, anlicionar
nada dc clcvado, quc nao salc csiinar ncn o
passado c ncn o fuiuro, nas so o prcscnic. Foi
csic lrilIo da alcgria grcga" conira o qual sc
insurgiran as naiurczas profundas c icrrvcis dos
quairo princiros scculos do Crisiianisno; a clas
parccia csia fuga cfcninada da scricdadc c do
ncdo, csia covardc auio-suficicncia no gozo
cnodo, nao soncnic dcsdcnIavcl, nas cono
scndo o caraicr cnincnicncnic anii-crisiao. E
dcvc-sc airiluir sua influcncia quc o concciio,
quc por scculos sc fornou da aniiguidadc grcga,
conscrvou con icnacidadc quasc insupcravcl
aqucla cor alcgrc dc un vcrnclIo palido cono
sc nunca iivcssc cisiido un scio scculo, con
sua origcn da iragcdia, scus nisicrios, scu
Piiagoras, scu Hcracliio c ncsno cono sc nao
cisiisscn as olras arisiicas da cpoca Icroica,
quc dc faio cada una por si nao sao
cplicavcis sc ionarnos por fundancnio ial
dcscjo dccrcpiio dc cisicncia c alcgria proprio dc
109
cscravos, c quc indica una conccpao ioialncnic
divcrsa do nundo, cono razao dc cisicncia.
Sc sc afirnou cn uliino lugar, quc foi
Eurpidcs qucn lcvou o cspcciador ao palco para,
con isio, o iornar apio a julgar o drana, sc
origina a suposiao dc quc a aric iragica anicrior
nao conscguiu sair dc una dcsinicligcncia con o
cspcciador, c c-sc icniado a clogiar a icndcncia
radical dc Eurpidcs para csialclcccr, cnirc olra
dc aric c pullico, una rclaao corrcspondcnic,
cono scndo un progrcsso solrc Sofoclcs...
Pullico", porcn, nao passa dc una palavra c
nao c, dc nodo algun, una grandcza Ionogcnca
c pcrnancnic cn si. Dc ondc viria a olrigaao do
ariisia dc sc aconodar a una fora, quc soncnic
cnconira a sua fora no nuncro? E sc, dc acordo
con suas apiidcs c scus inicnios, clc sc scniir
supcrior a iodo c qualqucr cspcciador, cono
podcria scniir, dianic da cprcssao conun dc
iodas cssas capacidadcs a clc sulordinada, nais
rcspciio do quc dianic do cspcciador isolado, o
rclaiivancnic nais apio? En vcrdadc nao cisiiu
ariisia grcgo quc iraiassc duranic una longa
vida, con naior ousadia c confiana propria, o
scu pullico dc quc prccisancnic Eurpidcs; clc
quc, ncsno quando a nuliidao sc arrojava a
scus pcs, laiia, con sullinc olsiinaao,
pullicancnic no rosio dc sua propria icndcncia,
icndcncia csia, con quc vcnccu a nuliidao. Sc
110
csic gcnio iivcssc iido o ncnor rcspciio pclo
pandcnnio do pullico, clc icria sucunlido sol
os rudcs golpcs dc scus fracassos, nuiio anics dc
icr aiingido ao ncio dc sua carrcira. Vcnos,
fazcndo csias considcracs, quc a nossa
cprcssao, scgundo a qual Eurpidcs lcvou o
cspcciador ao palco, a fin dc capaciia-lo a julgar,
soncnic foi provisoria, c quc dcvcnos procurar
un cnicndincnio nais profundo cn sua
icndcncia. Salc-sc, no cnianio, cono, pclo
conirario sc cnconiravan squilo c Sofoclcs
duranic sua cisicncia, c ncsno dcpois dcla, cn
possc do favor pullico c quc, porianio, nao sc
podc falar dc un nal-cnicndido cnirc olra dc
aric c pullico, icndo cn visia csics prccursorcs
dc Eurpidcs. O quc foi quc afasiou o ariisia, iao
ricancnic doiado c inpclido ao lalor coninuo,
do caninIo iluninado pclo sol dos naiorcs
ariisias colcrio pclo ccu dcsanuviado da graa
popular? Ouc considcraao csiranIa para con o
cspcciador o guiou para junio do ncsno? Cono
podcria clc, cn viriudc dc cccssivo rcspciio por
scu pullico, dcsprczar o scu pullico?
Eurpidcs scniia-sc supcrior c csia c a
soluao do cnigna aprcscniado nuliidao,
nas nao a dois dc scus cspcciadorcs; a nuliidao
clc a lcvava ao palco, naquclcs dois cspcciadorcs
vcncrava os unicos juzcs c ncsircs capazcs dc
julgar ioda a sua aric. Scguindo as indicacs c
as advcricncias dcsics, iransniiia Eurpidcs iodo
111
o nundo dc scniincnios, paics c cpcricncias
quc aic agora sc aprcscniaran nas plaicias
cono coro invisvcl cn ioda a rcprcscniaao
fcsiiva s alnas dc scus Icrois dc palco; ccdia
a suas cigcncias quando procurava, para csics
novos caracicrcs, a palavra nova c o son novo,
cn suas vozcs, soncnic, ouvia os louvorcs
jusiicciros dc sua olra, assin cono o cncorajador
prcnuncio da viioria quando sc via condcnado
pclo julgancnio dc scu pullico.
Dcsics dois cspcciadorcs c un o proprio
Eurpidcs. Eurpidcs cono pcnsador, nao cono
pocia. Dclc podcr-sc-ia dizcr quc a plcniiudc
ciraordinaria dc scu ialcnio criiico, c nisso clc
sc asscnclIa a Lcssing iinIa, sc nao
produzido, pclo ncnos coniinuancnic fccundado,
un inpulso sccundario produiivo c arisiico.
Con csic don, con ioda a cclcridadc c clarcza dc
scu pcnsancnio criico, ia Eurpidcs ao icairo,
csforando-sc por rcconIcccr nas olras prinas
dc scus grandcs anicccssorcs, cono cn quadros
cscurccidos, irao por irao c linIa por linIa. E
aqui aconicccu o quc nao pdc scr incspcrado
para o iniciado nos scgrcdos profundos da
iragcdia csquilcica; clc pcrcclcu cn cada irao c
cn cada linIa algo dc inconcnsuravcl, una
ccricza cnganadora c ao ncsno icnpo una
profundidadc cnignaiica, c, podcnos dizcr, una
inicrninalilidadc do fundo. Mcsno a figura nais
clara ainda cra doiada dc una cauda dc concia,
112
quc parccia assinalar o inccrio, o nao-iluninavcl.
Lusco-fusco idcniico sc csicndcu por solrc a
consiruao do drana, principalncnic solrc a
inporiancia do coro. E quao duvidosa sc lIc
dcparava a soluao dos prollcnas ciicos! Ouao
qucsiionavcl o iraiancnio dos niios! Ouanio c
irrcgular a disiriluiao dc fclicidadc c dcsgraa!
Aic na linguagcn da iragcdia aniiga Iavia nuiio
dc cIocanic, pclo ncnos cnignaiico; o principal
cra a ponpa, quc clc considcrava cagcrada para
siiuacs conuns, iropos c cnornidadcs
dcnasiadas para a sinplicidadc dos caracicrcs.
Assin csiava clc, ncdiiando fclrilncnic, no
icairo, c confcssava quc, cono cspcciador, nao
cnicndia scus grandcs prcdcccssorcs. Sc, porcn,
lIc valia a razao, cono a raiz cn si dc iodo o gozo
c dc iodo o iralalIo, cniao clc cra olrigado a
inquirir, olIando cn rcdor, sc ningucn opinava
scnclIanicncnic, c sc nao Iavia ningucn quc
confcssassc ianlcn aqucla inconcnsuralilidadc.
Mas a nuliidao, c os nclIorcs dcnirc cla, iinIa
soncnic un sorriso dcsconfiado para clc;
cnircianio ningucn lIc salia cplicar porquc, ao
conirario dc suas duvidas c oljccs, os grandcs
ncsircs pcrnanccian con a razao28|. E foi
ncsic csiado aiorncniado quc clc cnconirou o
ouiro cspcciador quc nao cnicndia a iragcdia, c
quc por isso nao a considcrava. Unindo-sc con
csic, ousou principiar, pariindo dc scu
isolancnio, a luia ingcnic conira as olras
113
arisiicas dc squilo c Sofoclcs nao con
cscriios polcnicos, nas cono pocia dranaiico
quc conirapunIa sua idcia da iragcdia idcia
quc lIc foi iransniiida.
12.
Esiacioncnos un noncnio anics dc
ncncionarnos cssouiro cspcciador con scu
nonc, para fazcrnos voliar ncnoria aqucla
inprcssao anicriorncnic dcscriia, da duplicidadc
c do inconcnsuravcl, na csscncia da iragcdia
csquilcica. Lcnlrcno-nos dc nossa propria
scnsaao csiranIa pcranic o coro c o Icroi
iragico daqucla iragcdia, quc nao conscguinos
fazcr corrcspondcr a nossos cosiuncs ncn
iradiao aic rccnconirar aqucla duplicidadc
cono a origcn c scr da iragcdia grcga, cono a
cprcssao dc dois inpulsos arisiicos
cnirclaados, do apolnico c do dionisaco.
Tirar aquclc clcncnio dionisaco c possanic
da iragcdia c rccdifica-la dc nancira pura c nova,
solrc a lasc da aric, do cosiunc c da conccpao
do nundo nao-dionisaco csia c a icndcncia dc
Eurpidcs, quc sc nos rcvcla agora con claridadc
ofuscanic.
O proprio Eurpidcs aprcscniou
cnfaiicancnic a scus conicnporancos a qucsiao
solrc o valor c o significado dcsia icndcncia cn
114
un niio. Dcvcra pcrnancccr o dionisaco? Nao
dcvcra csic scr ciirpado pcla fora do solo
Iclcnico? Ccriancnic, diz-nos o pocia, sc fossc
possvcl; o dcus Dionsio, porcn, c podcroso
dcnais. O advcrsario nais conprccnsvcl cono
Pcnicu nas Dacanics" dcia-sc
incspcradancnic cnfciiiar pclo ncsno c vai
dcpois, con csic cnfciiiancnio, ao cnconiro dc
sua dcsgraa. A scnicna, dos dois anciaos
Cadno c Tircsias ianlcn parccc scr a scnicna
do pocia cncanccido. A rcflcao dos nais
inicligcnics isolados" nao faz cair por icrra
aquclas vclIas iradics popularcs, aqucla
scnprc rcproduccnic vcncraao dc Dionsio, c c
convcnicnic nosirar, pcranic cssas foras
adniravcis, pclo ncnos, un prudcnic inicrcssc,
diplonaiicancnic vclado; no quc, cnircianio, c
scnprc possvcl quc o Dcus sc sinia cIocado por
un inicrcssc iao fraco, iransfornando finalncnic
o diplonaia cono aqui Cadno nun dragao.
Isio nos diz un pocia, quc rcsisiiu a Dionsio con
fora Icroica, duranic una longa vida, para, no
fin dcla, icrninar a sua carrcira con a
glorificaao dc scu advcrsario c o suicdio,
scnclIanic a qucn, scniindo vcriigcns, sc arroja
dc una icrra, a fin dc fugir ao rcnoinIo popular
Iorrvcl, c insuporiavcl. Aqucla iragcdia c un
proicsio conira a ccquililidadc dc sua
icndcncia; aI! cla ja iinIa sido cccuiada! O
naravilIoso iinIa aconiccido; ao dcsdizcr-sc o
115
pocia, sua icndcncia ja iinIa vcncido. Dionsio ja
iinIa sido cscorraado do palco iragico, c isio por
una fora dcnonaca, quc falava pcla loca dc
Eurpidcs. Tanlcn Eurpidcs nao passava, cn
ccrio scniido, dc una nascara. A divindadc quc
falava por sua loca nao cra Dionsio, ncn Apolo,
nas sin un dcnnio rcccn-nascido, c quc sc
cIanava Socraics. csia a nova coniradiao. o
dionisaco c o socraiico, assin cono a olra
arisiica da iragcdia grcga, ncla pcrcccran.
Mcsno quc Eurpidcs icnic agora consolar-nos,
con sua rciraiaao, clc nao o conscguc; o icnplo
naravilIoso csia dcspcdaado, jazcndo por icrra;
dc quc nos scrvcn os lancnios dc scu dcsiruidor
c sua confissao icr sido csic o nais lclo dc iodos
os icnplos? E ncsno o faio dc Eurpidcs icr sido
iransfornado, pclos juzcs dc aric dc iodos os
icnpos, cn dragao a qucn saiisfara csia
niscravcl conpcnsaao?
Aproincno-nos agora daqucla icndcncia
socraiica, con a qual Eurpidcs conlaicu c
vcnccu a iragcdia csquilcica.
Oual o fin cssa pcrgunia dcvcnos dirigi-la
a nos ncsnos quc podcria icr a inicnao
curipidcica cn fundancniar o drana
cclusivancnic no nao-dionisaco, na idcalidadc
nais clcvada dc sua cccuao? Ouc forna do
drana rcsiava, sc nao iinIa quc provir do lugar
no qual sc originou a nusica, naquclc nisicrioso
116
lusco-fusco do dionisaco? Soncnic a cpopcia
dranaiizada, cn cujo icrriiorio arisiico o cfciio
iragico c, cn vcrdadc, inaccssvcl. Nao inporia
aqui a csscncia ou o conicudo dos
aconiccincnios rcprcscniados, c qucro ncsno
asscvcrar quc icria sido inpossvcl a CociIc, cn
sua projciada Nausilaa", causar o suicdio
daquclc scr idlico quc dcvcria ocupar iodo o
quinio aio iragicancnic conovcdor; iao
incnsa c a fora do cpico-apolnico, quc cncania,
con o dcscjo do lrilIo c da rcdcnao, as cousas
nais Iorrvcis, pcla aparcncia c dianic dc nossas
visias. O pocia da cpopcia dranaiizada ianpouco
podc fundir-sc ioialncnic con suas inagcns,
cono o podc o rapsoda cpico; clc iodo c
conicnplaao quicia, inovcl, quc vc as inagcns
dianic dc si. O ariisia cn sua cpopcia
dranaiizada coniinua rapsoda no fundo
rccndiio; a consagraao do sonIo inicrior csia
cn iodas as suas acs, dc nodo a nunca sc
iornar aior conplcio.
Cono sc conporia pcranic csic idcal do
drana apolnico a pca curipidcica?
Idcniicancnic ao conporiancnio quc, para con
o rapsoda solcnc dos icnpos aniigos, icn aquclc
dos nais rcccnics, c quc dcscrcvc o scu scr no
Ion" plainico. Ouando digo algo irisic cncIcn-
sc ncus olIos dc lagrinas; quando porcn c
icrrvcl c Iorroroso aquilo quc cprino, crian-sc
os ncus calclos dc icrror, c o ncu coraao
117
palpiia foricncnic". Aqui nada nais sc pcrcclc
daquclc cpico csiar-pcrdido" na aparcncia, da
fricza scn afcios do vcrdadciro aior quc,
jusiancnic cn sua naior aiividadc c ioialncnic
aparcncia c prazcr na aparcncia. Eurpidcs c o
aior con o coraao palpiianic, con os calclos
criados; cono pcnsador socraiico clc concclc o
plano, cono aior apaionado o cccuia. Ariisia
vcrdadciro clc nao c ncn no concclcr c ncn no
cccuiar. Assin c o drana curipidcico ao ncsno
icnpo frio c fogoso, capaciiado a congclar-sc
ianio cono a qucinar-sc; c-lIc inpossvcl aiingir
o cfciio apolnico da cpopcia, cnquanio sc
scparou, por ouiro lado, o nais possvcl dos
clcncnios dionisacos, ncccssiiando agora, para
produzir cfciio, dc novos csiinulanics, quc nao sc
podcn agora acIar nais cnirc os dois unicos
inpulsos arisiicos, o apolnico c o dionisaco.
Esics csiinulanics sao pcnsancnios frios c
paradoais cn lugar dc conccpcs apolnicas
c afcios fogosos cn lugar dc ciascs
dionisacas c pcnsancnios c afcios iniiados
con nuiia rcalidadc, c dc nodo algun
inprcgnados do cicr da Aric.
Sc, pclo cposio, rcconIcccnos nao icr sido
possvcl a Eurpidcs fundancniar o drana
cclusivancnic no dionisaco, nas quc, nuiio
pclo conirario, sua icndcncia anii-dionisaca sc
iransfornou cn icndcncia naiuralisia c anii-
arisiica, cniao podcno-nos aproinar do scr do
118
socraiisno csiciico, cuja lci principal rcza nais
ou ncnos o scguinic. iudo dcvc scr inicligvcl, a
fin dc scr lclo"; cono paralclo frasc socraiica.
so aquclc quc salc, c o viriuoso". Con csic
canonc na nao, ncdia Eurpidcs ioda cousa
isolada, rciificando-a scgundo o scguinic
princpio. a lngua, os caracicrcs, a conposiao
dranaiica, a nusica coral. A falia pociica c o
rciroccsso, dc quc, cn conparaao con a
iragcdia sofoclcica, cosiunanos culpar
Eurpidcs, c cn sua naior paric o produio dcssc
proccsso pcnciranic c criico, dcssa conprccnsao
icncraria. Ouc o prologo curipidcico nos sirva
cono ccnplo da produiividadc daquclc nciodo
racionalisia. Nada podc scr nais rcpulsivo
nossa iccnica ccnica do quc o prologo no drana
dc Eurpidcs. O faio dc una pcssoa,
aprcscniando-sc no incio da pca, coniar cono
cla c, o quc prcccdc a aao, o quc aconicccu aic
cniao, c ncsno aquilo quc ira aconicccr duranic
o dcscnrolar da pca, isio classificaria un
dranaiurgo nodcrno cono una rcnuncia
proposiiada c inpcrdoavcl ao cfciio do inicrcssc
cciiado. Salc-sc, assin, iudo quc ira aconicccr;
qucn qucrcra cspcrar aic quc aconica
rcalncnic? cn viriudc dc aqui, dc nancira
alguna, icr lugar a rclaao cncrvanic dc un
sonIo rcvclador da vcrdadc para con a rcalidadc
quc, posicriorncnic, sc aprcscniara. Dc nodo
ioialncnic disiinio rcflciia Eurpidcs. O cfciio da
119
iragcdia nunca rcsidia no inicrcssc cpico, na
inccricza cciianic do o quc csia aconicccndo c o
quc ira aconicccr", nas sin naquclas ccnas
rciorico-lricas, nas quais sc iransfornou a
paiao c a dialciica do Icroi principal cn un rio
possanic c caudaloso. Tudo sc prcparava ao
paiIos" c nao aao; c aquilo quc nao prcparava
ao paiIos", cra considcrado rcjciiavcl. O quc,
porcn, dificulia nais o alandono dclciioso a iais
ccnas c un clcncnio quc o ouvinic nao possui;
una lacuna na icssiiura da Iisioria dos
anicccdcnics; cnquanio o ouvinic c olrigado a
rcflciir solrc o significado dcsia ou daqucla
figura, solrc a suposiao dcsic ou daquclc
confliio dc inclinacs c dcscjos, ncn sua
conccniraao c ncdiiaao solrc o sofrcr c agir
das pcrsonagcns principais, ncn o co-sofrcr29| c
icncr sc iornan possvcis. A iragcdia csquilcico-
sofoclcica usava ncios ariificiais os nais gcniais
para cnircgar, por assin dizcr casualncnic, nas
princiras ccnas ao cspcciador os fios ncccssarios
para a conprccnsao da pca; un proccsso cn
quc sc rcconIccc aqucla nolrc qualidadc
arisiica, quc colrc o fornal ncccssario, fazcndo-o
aparcccr cono casual. En iodo caso acrcdiiava
Eurpidcs pcrcclcr una inquiciaao csiranIa no
cspcciador duranic csias princiras ccnas, para
rcsolvcr o prollcna dos anicccdcnics, dc nancira
quc clc pcrdia as lclczas pociicas c o paiIos da
cposiao. por isso quc clc colocou o prologo
120
dianic da cposiao, colocando-o na loca dc una
pcssoa quc podia ncrcccr a confiana dc iodos;
una divindadc garaniia nuiias vczcs ao pullico o
dcscnrolar da iragcdia, c lilcriava-o dc qualqucr
duvida solrc a rcalidadc do niio;
scnclIanicncnic aiiiudc dc Dcscarics, quc
soncnic conscguira provar a rcalidadc do nundo
cnprico pcla apclaao vcracidadc dc Dcus c
sua incapacidadc dc ncniir. A ncsna vcracidadc
divina c ncccssiiada nais una vcz por Eurpidcs
no final dc scu drana, para asscgurar ao pullico
o fuiuro dc scus Icrois. csia a funao do
afanado Dcus cx nucInu. Enirc a visao prcvia
cpica c a visao final, csia siiuada a aiualidadc
dranaiico-lrica, o drana" propriancnic diio.
Confornc vinos, c Eurpidcs cono pocia,
anics dc iudo nais o cco dc scus conIccincnios
adquiridos conscicnicncnic; c c isio prccisa-
ncnic o quc lIc conccdc un posio iao noiavcl na
Iisioria da aric grcga. Elc dcvc icr-sc scniido
frcqucnicncnic, con rclaao a scu lalor criico-
produiivo, cono sc dcvcssc dar vida ao conco da
disscriaao dc Anaagoras solrc o drana, cujas
palavras iniciais sao. No conco iudo csiava
rcunido; cniao vcio a inicligcncia c colocou iudo
cn ordcn". E assin cono Anaagoras aparccia
con scu vous"30| cnirc os filosofos cono o
princiro solrio31| cnirc os clrios, assin
ianlcn Eurpidcs dcvc icr cnicndido as suas
rclacs con os ouiros pocias da iragcdia sol un
121
prisna scnclIanic. Enquanio o unico ordcnador
c guarda do Todo Univcrsal a nous ainda
cra ccluda do lalor arisiico, csiava iudo
rcunido nuna ncscla caoiica; assin dcvia julgar
Eurpidcs, assin clc dcvia condcnar os pocias
clrios", scndo o princiro solrio". Aquilo quc
Sofoclcs dissc dc squilo, quc clc fazia o quc
csiava dirciio, apcsar dc inconscicnicncnic, nao
foi diio dc nancira alguna no scniido dc
Eurpidcs; quc so diria quc squilo, cn viriudc dc
iralalIar inconscicnicncnic, produzia o crrado.
Tanlcn o divino Plaiao fala da faculdadc
produiiva do pocia c, quando nao sc iraia dc
inirospccao conscicnic, na naioria das vczcs
ironicancnic, conparando csia faculdadc con os
doics do adivinIo c do inicrprciador dc sonIos;
pois, scgundo clc, o pocia nao c capaz dc conpor
vcrsos anics dc sc iornar inconscicnic c
dcsprovido dc razao. Eurpidcs cnprccndcu,
cono cnprccndcu ianlcn Plaiao, nosirar ao
nundo o oposio do pocia irrazoavcl"; sua
naina csiciica iudo dcvc scr conscicnic para
scr lclo" c, cono ja afirnci, a frasc paralcla ao
socraiico iudo dcvc scr conscicnic para scr
lon". Dc acordo con isio, dcvcnos considcrar
Eurpidcs cono o pocia do socraiisno csiciico.
Socraics, porcn, cra aquclc scgundo cspcciador,
quc nao cnicndia a iragcdia grcga aniiga, nao a
considcrando por csia razao; aliando-sc con clc
ousou Eurpidcs scr o arauio dc una nova
122
produao arisiica. Sc ncsia sc ciinguiu a
iragcdia aniiga, cniao c o socraiisno csiciico o
princpio norial; na ncdida, cnircianio, cn quc a
luia cra dirigida conira o dionisaco da aric
aniiga, rcconIcccnos cn Socraics o advcrsario
dc Dionsio, o novo Orfcu, quc sc lcvania conira
Dionsio c quc, ncsno dcsiinado a scr
dcspcdaado pclas ncnadcs do irilunal
aicnicnsc, olriga o dcus prcpoicnic fuga; o
qual, cono quando fugiu dc Licurgo, rci dos
doncs, sc ps a salvo nas profundidadcs do
nar, isio c, nas ondas nsiicas dc un culio
sccrcio, quc lcniancnic colria o nundo iniciro.
13.
Nao passou dcspcrcclida aniiguidadc
conicnporanca a csirciia rclaao dc icndcncia
quc Socraics naniinIa con Eurpidcs; c a nclIor
prova para ial faro" fcliz c aqucla lcnda, quc
corria cn Aicnas, dc quc Socraics cosiunava
auiliar Eurpidcs no pociar. Anlos os noncs
pronunciavan a un icnpo so os pariidarios dos
lons icnpos" passados, quando sc iraiava dc
noncar os corrupiorcs do povo da aiualidadc, dc
cujas influcncias provinIa quc a aniiga, rolusia
capacidadc narainica, no quc diz rcspciio ao
corpo c alna, cra viiina, cada vcz nais, dc
csclarccincnios duvidosos con dininuiao
scnprc naior das foras fsicas c ncniais.
ncsic ion, con indignaao c dcsprczo, quc
123
cosiuna falar a concdia arisiofanica solrc
aquclcs Ioncns, para cspanio dos nais novos
quc nao sc inporian cn alandonar Eurpidcs,
nas quc sc adniran nuiio quc Socraics, cono
princiro c nais insignc dos sofisias, aparca cn
Arisiofancs cono un Alciladcs da pocsia,
dissoluio c ncniiroso, vcrgonIa pullica. Scn
dcfcndcr aqui os insiinios profundos arisiofanicos
conira iais aiaqucs coniinuo a provar a rclaao
csirciia cisicnic cnirc Socraics c Eurpidcs,
provcnicnic do scniincnio aniigo, cn cujo
scniido dcvc scr lcnlrado quc Socraics, cono
advcrsario da aric iragica, sc alsiinIa dc visiiar
iragcdias, conparcccndo soncnic quando sc
rcprcscniava una nova pca dc Eurpidcs. O faio
nais cclclrc c, cnircianio, a colocaao proina
dos dois noncs no diio do oraculo dc Dclfos, quc
dcsignava Socraics cono scndo o nais salio
cnirc os Ioncns, nas quc julgava, ouirossin,
pcricnccr a Eurpidcs o scgundo prcnio na
conpciiao da salcdoria.
Cono icrcciro dcsia cscala dc valorcs
aponiou-sc Sofoclcs, clc quc podia galar-sc,
pcranic squilo, dc quc fazia o jusio porquc salia
o quc c jusio; visivclncnic c jusiancnic o grau da
clarcza da salcdoria aquilo quc disiinguc aquclcs
ircs Ioncns, cono scndo os ircs salcdorcs" dc
scu icnpo.
124
A palavra para ial nova c inaudiia aprcciaao
clcvada do salcr c do conIccincnio profcriu
Socraics, quando clc viu scr o unico quc
confcssava salcr nada; cnquanio quc, duranic
sua ccursao criica airavcs dc Aicnas, indo icr
con os naiorcs csiadisias, oradorcs, pocias c
ariisias cnconirou cn iodos a prcsunao da
salcdoria. Foi con adniraao quc clc rcconIcccu
quc iodas aquclas cclclridadcs nao iinIan
conIccincnios jusios c scguros ncn solrc scu
proprio ofcio, praiicando csic soncnic airavcs do
insiinio. Soncnic airavcs do insiinio". con csia
cprcssao aiinginos o coraao c o ponio
ncvralgico da icndcncia socraiica. Con cla
condcna o socraiisno ianio a aric cisicnic
quanio a ciica cisicnic; para ondc qucr quc
dirija os scus olIarcs pcrscruiadorcs, rcconIccc
clc a falia dc conprccnsao c o podcr dc
inaginaao, dcduzindo dcsia falia o crro inicrno c
a dcsncccssidadc do cisicnic. Pariindo dcsic
ponio crc Socraics dcvcr corrigir a cisicncia. clc
so, cnira, cono prccursor dc una culiura, aric c
noral ioialncnic difcrcnics, con ar dc dcsprczo c
supcrioridadc, nun nundo cuja ponia
procuraranos aiingir, c quc consiiiuiria para nos
una fclicidadc grandc.
csia a duvida Iorrvcl quc nos solrcvcn,
frcnic a Socraics, o quc scnprc dc novo nos
insiiga a rcconIcccr o cspriio c a inicnao dcsia
figura nais qucsiionavcl da aniiguidadc. Oucn c
125
quc sc pcrniic, cono unico, ncgar o scr grcgo
quc, cono Honcro, Pndaro c squilo; cono
Fdias; cono Pcriclcs; cono Piias c Dionsio;
cono o alisno nais profundo c a culiura nais
clcvada, csia ccrio dc nossa vcncraao c
adniraao? Oual a fora dcnonaca quc ousa
arrcncssar pocira a lclida nagica? Oual o
scni-dcus ao qual dcvc cclanar o coro dos
cspriios nais nolrcs da Iunanidadc. Ai! Ai! Tu
o dcsirusic, o lclo nundo, con golpc poicnic, clc
cai, clc sc dcsnorona!" Una cIavc para a
conprccnsao da csscncia do scr socraiico nos
ofcrccc aqucla apariao naravilIosa, cn quc sua
inicligcncia ingcnic concava a vacilar, clc
conscguia un firnc ponio dc apoio por una voz
divina, quc cn iais noncnios sc lIc fazia ouvir.
Esia voz dcsaconsclIa ioda vcz quc aparccc. A
salcdoria insiiniiva sc rcvcla, ncsia naiurcza
ioialncnic anornal, soncnic para, inpcdindo
aqui c acola, sc opor ao conIccincnio conscicnic.
Enquanio quc o insiinio cn iodos os Ioncns
produiivos c a fora criadora c afirnaiiva,
nanifcsiando-sc o conIccincnio, criica c dcsa-
consclIadorancnic, iorna-sc clc un criico, cn
Socraics; o conIccincnio un criador una
vcrdadcira nonsiruosidadc pc) dc]cctun! E aqui
vcrificanos un dc]cctus nonsiruoso dc ioda
disposiao nsiica, pclo quc podcranos dcsignar
Socraics cono o nao-nsiico cspccfico no qual a
naiurcza logica, cn viriudc dc una supcrfciaao;
126
csia iao cccssivancnic dcscnvolvida, cono no
nsiico aqucla salcdoria insiiniiva. Por ouiro
lado cra ncgado ioialncnic quclc inpulso dc
Socraics, dc voliar-sc conira si ncsno; cn ial
corrcnic dcscncadcada clc da a pcrcclcr una
fora naiural, cono so a cnconiranos nas
naiorcs foras insiiniivas, para nosso cspanio
airoz. Oucn scniiu pclo ncnos o sopro daqucla
divina ingcnuidadc c firncza da dircao dc vida
socraiica airavcs dos cscriios plainicos, csic
scnic ianlcn cono a cnornc roda inpulsora do
socraiisno logico csia, por assin dizcr, airas dc
Socraics c cono isio dcvc scr conicnplado
airavcs dc Socraics, cono airavcs dc una
sonlra. Ouc clc proprio iinIa conIccincnio
dcsia rclaao, sc vcrifica na scricdadc cIcia dc
dignidadc, con a qual clc faz valcr a sua apclaao
divina cn iodo lugar c ainda dianic dc scus
juzcs. Fcfuia-lo nisio cra iao inpossvcl, cono
inpossvcl cra aprovar a sua influcncia quc
dcconpunIa os insiinios. Ncsic confliio insoluvcl
ofcrccia-sc, dcpois dc una vcz icr sido lcvado ao
foro do Esiado Crcgo, soncnic una unica
fornula dc condcnaao, o dcsicrro; cono algo
cnignaiico, inclassificavcl, incplicavcl. Podcr-sc-
ia ic-lo dcsicrrado, scn quc posicridadc alguna
iivcssc iido o dirciio dc acusar os Aicnicnscs dc
una aao ignolil. O faio porcn dc clc icr sido
condcnado noric c nao ao dcsicrro, parccc icr
conscguido o proprio Socraics, con clarcza ioial c
127
scn o Iorror naiural da noric. Elc cnfrcniou a
noric con aqucla calna con a qual, scgundo a
dcscriao dc Plaiao, dciara, ao alvorcccr, o
sinposio, cono uliino dos lclcrrcs, a fin dc
concar un novo dia, cnquanio quc, airas dclc,
pcrnancccn nos lancos c no solo, os concnsais
adornccidos, para sonIar con Socraics, o croiico
vcrdadciro. O Socraics norilundo iornou-sc o
idcal novo, nunca danics visio, da nolrc
juvcniudc grcga. Plaiao, o jovcn grcgo ipico,
prosirou-sc, dianic iodos, con ioda a dcdicaao
fcrvorosa dc sua alna cniusiasia, anic ial figura.
14.
Inagincnos agora o grandc olIo ciclopico dc
Socraics voliado para a iragcdia, aquclc olIo no
qual janais lrilIou a suavc loucura dc
arrclaiancnio arisiico inagincnos cono cra
vcdado quclc olIo, fiiar con saiisfaao os
alisnos dionisacos o quc dcvcria vcr csic
ncsno na ccclsa c afanada" aric iragica, cono
a dcnonina Plaiao? Algo lcn irracional, con
causas quc parccian dcsprovidas dc cfciios, c
cfciios quc nao parccian icr causa; o iodo iao
colorido c divcrso quc dcvia rcpugnar a pcssoas
scnsaias, scndo, no cnianio, para alnas
cciiavcis c scnsvcis, un cplosivo pcrigoso.
Salcnos qual a unica cspccic da aric pociica
conprccndida por clc; a falula csopica; c isio so
sc podc icr dado con aqucla conplaccncia
128
sorridcnic, con a qual o Ioncsio c lon Ccllcri
cnioa na falula da alclIa c da galinIa o louvor
da pocsia.
En nin rcconIcccs a sua ncccssidadc,
Dizcr, para qucn nao icn nuiia inicligcncia,
Airavcs dc un quadro, a vcrdadc."32|
Para Socraics, porcn, a aric iragica nao
parccia ncn dizcr a vcrdadc"; alcn dc dirigir-sc
para qucn nao icn nuiia inicligcncia", porianio
nao ao filosofo; una razao dupla para dcla sc
nanicr afasiado. ScnclIanic a Plaiao, inclua-a
clc nas arics aduladoras, quc soncnic
rcprcscnian o agradavcl, nao o uiil, cigindo, cn
viriudc disio, dc scus discpulos alsiincncia c
scparaao ioial dc iais icniacs anii-filosoficas,
con ial succsso, quc o jovcn pocia iragico Plaiao
qucinou as suas pocsias a fin dc podcr iornar-sc
aluno dc Socraics. Ondc, cnircianio, luiavan
disposics invcncvcis conira as nainas
socraiicas cra na sua fora, incluindo a violcncia
daquclc caraicr incnso, ainda suficicnicncnic
grandc para clcvar a pocsia a posics novas c
aic cniao dcsconIccidas.
Prova-o o acina ciiado Plaiao; clc, quc
dcccrio nao ficou airas do ingcnuo cinisno dc
scu ncsirc, no iocanic condcnaao da iragcdia
c da aric cn gcral, icvc quc csialclcccr una
forna arisiica por pura ncccssidadc dc aric,
129
forna csia quc csia iniinancnic ligada con as
cspccics dc aric cisicnics c por clc rcjciiadas. A
acusaao principal quc Plaiao fazia aric aniiga
scr cla a iniiaao dc un quadro aparcnic, c,
porianio, pcricnccr a un nundo infcrior do quc o
c o nundo cnprico nao podia, dc nancira
alguna, scr dirigida conira a nova olra dc aric;
vcnos assin Plaiao csforando-sc por sair dcsia
vcrdadc c rcprcscniar a idcia quc scrvc dc lasc
qucla pscudo-vcrdadc. Con isio alcanou o
pcnsador Plaiao, por un rodcio, un lugar quc,
cono pocia scnprc podia considcrar cono scndo
o scu, c pariindo do qual proicsiavan Sofoclcs c
ioda a aric aniiga, solcncncnic, conira ial
ccnsura.
Sc a iragcdia alsorvcra cn si iodas as
cspccics arisiicas anicriorcs, cniao pdc valcr o
ncsno, nun scniido cccnirico, do dialogo
plainico o qual, provcnicnic dc iodos os csiilos c
fornas cisicnics, oscila cnirc conio, lrico c
drana, cnirc prosa c pocsia, icndo quclrado con
isio a scvcra lci aniiga da unifornidadc do csiilo
lingusiico. Ncsic caninIo ainda prosscguiran os
cscriiorcs cnicos, quc, na naior lizarria dc
csiilo, conscguiran aiingir ianlcn a figura
liicraria do Socraics furioso", quc cosiunavan
rcprcscniar cn vida, cn duvidas c vacilacs
cnirc fornas prosaico-nciricas. O dialogo
plainico foi, por assin dizcr, a larca na qual sc
salvou a aniiga pocsia naufraganic, juniancnic
130
con iodos os scus filIos; csirciiados nun cspao
apcriado, icncrosancnic sulnissos ao unico
piloio Socraics , navcgan clcs a caninIo dc
un nundo novo, quc nunca sc cansou dc olIar o
quadro faniasiico dcsic coricjo. En vcrdadc, para
ioda a posicridadc, foi Plaiao o proioiipo dc una
nova forna arisiica, dcu Plaiao o quadro
ccnplar do ronancc, quc podcra scr
considcrado cono a falula csopica infiniiancnic
auncniada, na qual vivc a pocsia, cn confronio
con a filosofia dialciica, nuna Iicrarquia
scnclIanic quc foi vivida por nuiios scculos,
por csia ncsna filosofia cn confronio con a
icologia. a salcr, cono ancilla". Foi csia a nova
posiao quc a pocsia foi olrigada a ionar por
Plaiao, sol prcssao dc Socraics dcnonaco.
Aqui ulirapassa o pcnsancnio filosofico a
aric c a fora, apcgando-sc csirciiancnic no
ironco da dialciica. No csqucnaiisno logico
crisializou-sc a icndcncia apolnica; assin cono
vcrificanos cn Eurpidcs algo scnclIanic c,
ainda nais, una iransposiao do dionisaco na
afciao naiuralisia. Socraics, o Icroi dialciico no
drana plainico, lcnlra-nos a naiurcza parccida
do Icroi curipidcico, quc c olrigado a dcfcndcr as
suas acs por conira-razcs c razcs, c quc por
isso corrc frcqucnicncnic o pcrigo dc pcrdcr o
nosso iragico co-sofrcr. pois qucn dcsconIcccria
o clcncnio oiinisia no scr da dialciica, quc, cn
cada conclusao, fcsicja a sua fcsia dc julilo c
131
quc, soncnic conscguc rcspirar cn clarcza frcsca
c convicao. o clcncnio oiinisia quc, dcpois dc
pcncirado na iragcdia, dcvc vagarosancnic colrir
as suas rcgics dionisacas inpclindo-a
ncccssariancnic ao suicdio con o salio norial
na concdia lurgucsa. TcnIa-sc prcscnic a
conscqucncia das scnicnas socraiicas. Viriudc
c salcr; so sc pcca por ignorancia; o viriuoso c o
fcliz". ncsias ircs fornas fundancniais do
oiinisno icnos a noric da iragcdia. Pois agora o
pocia viriuoso icn quc scr dialciico, agora sc
dcvc cnconirar, cnirc viriudc c salcr, crcna c
noral, una uniao ncccssaria c visvcl; agora csia
rclaiada a soluao iransccndcnial dc jusiia dc
squilo ao princpio supcrficial c insolcnic da
jusiia pociica" con scu dcus c nacIina"
usual.
Cono aparccc agora, dc confronio con ial
novo nundo ccnico, socraiico-oiinisia o coro c,
cn gcral, iodo o fundancnio nusical-dionisaco
da iragcdia? Cono algo casual, cono una
rcninisccncia, ialvcz prcscindvcl, origcn da
iragcdia; cnquanio quc rcconIcccnos quc o coro
soncnic podc scr conprccndido cono causa da
iragcdia c do iragico. Ja cn Sofoclcs sc rcconIccc
aquclc cnlarao no conccrncnic ao coro un
sinal inporianic, dcnonsirando quc nclc
principia a dcsnoronar-sc a lasc dionisaca da
iragcdia. Elc nao ousa confiar ao coro a paric
principal do cfciio, nas liniia o icrrcno dcsic dc
132
ial nancira, quc clc parccc agora quasc
coordcnado aos ariisias, cono sc fossc cnirosado
ccna pcla orqucsira, con quc naiuralncnic sc
acIa dcsiruda, dc nodo ioial, a sua csscncia,
ncsno quc Arisioiclcs aplauda prccisancnic csic
nodo dc vcr. Aqucla nudana da posiao do coro
quc Sofoclcs rcconcndou por sua praiica c, sc
pudcrnos acrcdiiar na iradiao, ncsno por un
cscriio, consiiiui o princiro passo dcsiruiao do
coro, cujas fascs sc succdcn con vclocidadc
pasnosa cn Eurpidcs, gaio c na concdia nais
rcccnic. A dialciica oiinisia afugcnia con o
aoiic dc scus silogisnos a nusica da iragcdia;
isio c, cla dcsiroi a csscncia da iragcdia, csscncia
quc sc podc inicrprciar soncnic cono una
nanifcsiaao c configuraao dc csiados
dionisacos, cono sinlolizaao visvcl da nusica,
cono o nundo dc sonIo da cnlriagucz
dionisaca.
Sc, porianio, icnos quc adniiir una
icndcncia anii-dionisaca, agindo ja anics dc
Socraics, rccclcndo, porcn, so con clc, una
cprcssao grandiosa c inaudiia, cniao nao
dcvcnos rciroccdcr anic o qucsiio, qual o irajcio
assinalado por una figura cono Socraics, figura
quc nao podcnos cnicndcr, icndo cn visia os
dialogos dc Plaiao, cono scndo soncnic una
fora ncgaiiva c dissolvcnic. E iao ccrio cono o
cfciio princiro do inpulso socraiico sc dirigia
para una dcconposiao da iragcdia dionisaca,
133
assin nos fora una cpcricncia profunda da
propria vida dc Socraics a pcrguniar sc
ncccssariancnic cisic cnirc o socraiisno c a
aric apcnas una rclaao anipoda c sc o
nascincnio dc un Socraics arisiico" consiiiui
algo coniradiiorio cn si.
Pois aquclc logico dcspoiico iinIa, no iocanic
aric, aqui c acola o scniincnio dc un vacuo, dc
un vazio, duna scni-ccnsura, dc un dcvcr
porvcniura dcscuidado. Frcqucnics vczcs
solrcvinIa-lIc, confornc narrava a scus anigos
duranic a prisao, a ncsna figura dc sonIo,
dizcndo scnprc.
Socraics, ocupa-ic dc nusica!"
Tranquiliza-sc clc, aic scus uliinos dias, con
a suposiao dc scr o scu filosofar a naior aric das
nusas, nao acrcdiiando quc una divindadc lIc
lcnlraria qucla nusica conun popular".
Finalncnic, na prisao clc dcdica-sc ianlcn, para
aliviar a sua conscicncia, praiica daqucla
nusica por clc pouco considcrada. ncssc
scniido quc clc conpc un procnio a Apolo,
pondo cn vcrsos algunas falulas csopicas. Isio
foi algo parccido con a voz quc o prcvcnia
dcnoniacancnic; c, o quc o lcvou a iais
cpcricncias foi sua convicao apolnica dc quc
clc, cono un rci larlaro, nao conscguia cnicndcr
una nolrc inagcn divina, cnconirando-sc cn
134
pcrigo dc pccar conira sua divindadc por sua
inconprccnsao. Aqucla palavra solrc a apariao
do sonIo socraiico c o unico sinal dc duvida, a
rcspciio dos liniics da naiurcza logica. Acaso
assin dcvia inquirir-sc clc o nao conprccnsvcl
para nin nao c logo o inconprccnsvcl? Acaso
cisic un Fcino da Salcdoria, do qual o logico sc
cnconira lanido? Porvcniura nao c a Aric un
ncsno ncccssario corrclaiivo c suplcncnio da
Cicncia?
15.
No scniido dcsias uliinas inicrrogacs,
cIcias dc prcsscniincnio, dcvc rcvclar-sc agora
cono sc csicndcu a influcncia dc Socraics aic o
noncnio prcscnic, c, nais ainda, por iodo o
fuiuro, scnclIanic a una sonlra, quc auncnia
dc iananIo no crcpusculo, pcla posicridadc,
cono a ncsna olriga scnprc novancnic
rcproduao da Aric Aric ja, no scniido
nciafsico, largo c profundo c cono, con sua
propria infinidadc, asscgura ianlcn a cicrnidadc
dcsia.
Anics quc sc rcconIcccssc isio, anics dc icr
sido rcprcscniada a dcpcndcncia niina dc
qualqucr aric grcga, dos grcgos, dc Honcro a
Socraics, icvc quc nos succdcr con csscs grcgos,
o quc succdia aos aicnicnscs con Socraics.
Ouasc ioda cpoca c ciapa culiural procurou
135
lilcriar-sc alguna vcz, con profundo dcsanino,
dos grcgos, porquc, anic clcs, iodo o rcalizado por
csforo proprio, aparcnicncnic nuiio original c
sinccrancnic adnirado, parccia rcpcniinancnic
pcrdcr a cor c a vida, cncarquilIando-sc a una
copia inpcrfciia, a una caricaiura. E, assin,
scnprc dc novo sc cicrna un furor conccnirado
conira aquclc povinIo arroganic, quc ousava
considcrar iodo o csiranIo para iodos os icnpos
larlaro". Ouais sao os povos, pcrgunia-sc, quc,
apcsar dc icrcn soncnic un lrilIo Iisiorico nui
cfcncro, insiiiuics irrisoriancnic liniiadas,
capacidadc qucsiionavcl dc noral c quc scndo,
ncsno, narcados con vcios Iorrcndos, fazcn
prcicnsao dignidadc c posiao supcrior cnirc os
dcnais, posiao quc ncrccc o gcnio cnirc a
nuliidao? Por infclicidadc nao sc conscguiu
cnconirar a iaa dc cicuia, con quc sc podcria
fazcr dcsaparcccr ial scr. pois iodos os vcncnos
quc cn si produzian invcja, calunia c raiva, nao
lasiaran para dcsiruir ial csplcndor quc a si
proprio lasiava. E assin icnc-sc os grcgos c
scnic-sc vcrgonIa dianic dclcs; scja por quc Iaja
qucn anc a vcrdadc acina dc iudo, c icnIa
ianlcn a coragcn dc confcssar csia vcrdadc.
quc os grcgos nanicn cn suas naos, cono
conduiorcs, a nossa c qualqucr culiura; quc,
porcn, o carro c os cavalos sao quasc scnprc dc
valor insignificanic c inproprios gloria dc scus
guias, quc cniao gosiavan dc prccipiiar ial
136
parclIa cn un alisno, quc clcs iranspunIan
con o salio dc Aquilcs.
Para dcnonsirar a dignidadc dc ial posiao
dc prinazia ianlcn para Socraics, lasiar-vos-a
rcconIcccr nclc o iipo dc una forna dc cisicncia
nao conIccida aic cniao, o iipo do Ioncn
icorico, scndo nossa princira iarcfa cIcgar a
conIcccr sua inporiancia c scus fins. Tanlcn o
Ioncn icorico icn un prazcr infiniio no
cisicnic, assin cono o ariisia; c c, cono csic,
posio a salvo da ciica praiica do pcssinisno c dc
scus olIos dc lincc, lrilIanics na cscuridao, por
aquclc ncsno prazcr. Pois sc o ariisia, cada vcz
quc dcscolrc a vcrdadc, scnprc sc prcndc, con
olIarcs ciasiados, naquilo quc ainda agora,
dcpois do dcscolrincnio, coniinua colcrio, cniao
goza c sc conicnia o Ioncn icorico na colcriura
dcrrilada, icndo scu fin dc prazcr nais clcvado
no proccsso dc un dcscolrincnio scnprc lcn
succdido, cfciuado por csforo proprio. Nao
cisiiria a cicncia, sc cla soncnic sc inporiassc
con aqucla unica dcusa nua, c con nada nais.
Porquc cniao scus discpulos dcvcrian scniir-sc
cono aquclcs quc quiscsscn furar a icrra;
conprccndcndo cada un dcsics quc, con o naior
c viialcio csforo, so podcria furar un pcdao
pcqucnino dc ial incnsa profundcza c quc csic
pcdao scria colcrio anic scus olIarcs pclo
iralalIo do proino, dc nodo a un ouiro fazcr
lcn cn cscolIcr, por conia propria, un ouiro
137
lugar para as suas cpcricncias. Sc agora algucn
sc pc a provar, aic convcnccr, quc por csic
caninIo dircio c inpossvcl aiingir os anipodas,
qucn qucrcra coniinuar a iralalIar nas
profundczas aniigas, a nao scr quc sc conicnic
cn acIar pcdras prcciosas ou dcscolrir lcis da
Naiurcza. por csia razao quc Lcssing, o nais
Ioncsio Ioncn icorico, ousou confcssar quc sc
inicrcssava nais na procura da vcrdadc, do quc
na propria vcrdadc, con quc sc dcscolriu o
scgrcdo fundancnial da cicncia, para o cspanio c
para dcsgosio dos cicniisias. vcrdadc, porcn,
quc ao lado dcsic conIccincnio isolado, cono un
cccsso dc Ioncsiidadc, c ncsno dc pciulancia,
sc cnconira una profunda rcprcscniaao ilusoria,
quc vcio ao nundo, cn princiro lugar, na pcssoa
dc Socraics aqucla crcna inquclraniavcl, dc
quc o pcnsancnio, no fio conduior da
causalidadc, aiinja os nais profundos alisnos do
scr, c quc o pcnsar nao soncnic sc acIc
capaciiado dc rcconIcccr o scr, nas ncsno dc
corrigi-lo. Esia ilusao nciafsica clcvada c
adicionada cicncia cono un insiinio c guia-a
scnprc dc novo aos scus liniics, nos quais cla
dcvc iransfornar cn aric, quc c, propriancnic
diio, o fin dcsic nccanisno.
OlIcnos agora, con o facIo dcsia idcia, para
Socraics. Elc sc nos aprcscnia cono scndo o
princiro quc, cn viriudc daquclc insiinio da
salcdoria, salia nao soncnic vivcr, nas ianlcn,
138
o quc c lcn nais norrcr. por isso quc a
inagcn do Socraics norilundo rcprcscnia, cono
o Ioncn iscnio do icnor da noric pclo salcr c
pcla razao, o lrasao quc, colocado solrc a poria
dc cnirada Cicncia, lcnlra a iodos o dcsiino
dcsia, i. c., fazcr conprccnsvcl a cisicncia,
dando con isio una aparcncia dc jusiificaao da
ncsna, para o quc, caso nao lasiarcn as razcs,
ianlcn dcvc scrvir o niio, quc cu aponici agora
ncsno cono conscqucncia ncccssaria, c ncsno
cono proposiio da Cicncia.
Oucn sc iornar lcn claro cono, dcpois dc
Socraics, o nisiagogo da Cicncia, una cscola
filosofica succdc ouira, assin cono sc succdcn
as ondas, cono una univcrsalidadc nunca
prcsunida dc avidcz pclo salcr no canpo nais
vasio do nundo civilizado c cono prollcna
indicado para iodo clcvadancnic apio, lcvou a
Cicncia a narcs alios, dos quais, dcsdc cniao, cla
nao pdc scr conplciancnic cpulsa, cono con
csia univcrsalidadc sc conscguiu csicndcr por
iodo o glolo icrrcsirc una rcdc conun do
pcnsancnio, con visias ncsno lcgalidadc dc
un sisicna solar iniciro; aquclc quc sc
rcprcscnia iudo isio, incluindo a cspaniosancnic
alia piranidc do salcr da cpoca prcscnic, csic
nao podcra dciar dc pcrcclcr cn Socraics un
dos vcriiccs c ponios dc nudana do quc sc
cIana Iisioria univcrsal. Pois sc sc inaginassc
ioda csia sona inuncravcl dc fora, quc foi gasia
139
para ial icndcncia nundial, nao cn scrvio dc
rcconIccincnio, nas sin usado no scniido dos
fins praiicos, isio c cgosias, dos indivduos c
povos, cniao icria sido, provavclncnic, cn luias
dc ciinao conuns c cn coninuas nigracs
dos povos, cnfraquccido dc ial nancira o dcscjo
insiiniivo dc vivcr quc, con o cosiunc dc
suicdio, o indivduo scniissc ialvcz a uliina
rcsica dc scniincnio do dcvcr, sc clc, cono o
Ialiianic das ilIas Fidji, csirangulassc cono
filIo os scus pais, cono anigo o scu anigo; un
pcssinisno praiico quc podcria ncsno produzir
una ciica pavorosa dc assassinaio dc povos
iniciros por conpaiao o quc, alias, cisic c
cisiiu scnprc ondc nao aparcccu, para rcncdio
c dcfcsa conira aquclc sopro dcsiruidor, a Aric
sol quaisqucr fornas, principalncnic cono
rcligiao c cicncia. En visia dcsic pcssinisno
praiico, c Socraics a inagcn priniiiva do
oiinisia icorico quc, na indicada crcna na
invcsiigaao da naiurcza das cousas, da ao salcr
c ao conIccincnio a fora dc un rcncdio
univcrsal, concclcndo no crro o nal cn si.
Pcncirar naquclas razcs c scparar o
vcrdadciro conIccincnio dc aparcncia c crro,
parccia ao Ioncn socraiico a funao nais nolrc
c, aic, a unica ocupaao vcrdadcirancnic
Iunana; assin cono sc considcrava supcrior a
iodas as ouiras faculdadcs aquclc nccanisno dos
concciios, juzos c concluscs, considcrando-o
140
ncsno, a pariir dc Socraics, a ocupaao nais
clcvada c nais adniravcl dadiva da Naiurcza. As
nais clcvadas acs norais, os scniincnios dc
conpaiao, dc sacrifcio, dc Icrosno c aqucla
iranquilidadc da alna, iao difcil dc aiingir, c quc
o grcgo apolnico dcnoninava sofrosinc, foran
dcduzidas por Socraics c scus succssorcs, quc
julgavan do ncsno nodo, assin cono sao
dcduzidos ainda Iojc, da dialciica do salcr,
scndo porianio considcradas cnsinavcis. Oucn ja
scniiu cn si o prazcr dc un conIccincnio
socraiico c scnic cono csic, cn crculos scnprc
naiorcs, procura alrangcr iodo o nundo dos
fcnncnos, c nao scniira, da por dianic,
ncnIuna ponia, quc pudcssc inpclir
cisicncia, nais agudancnic do quc o dcscjo dc
conplciar aqucla conquisia c icccr a rcdc dc
nodo inpcnciravcl. A qucn assin opina aparccc
o Socraics plainico cono o ncsirc dc una forna
conplciancnic nova da alcgria grcga" c
fclicidadc dc vivcr, quc procura dcscarrcgar-sc
agindo, c quc acIara csia dcscarga cn
influcncias naicuiicas c cducadoras solrc jovcns
nolrcs, a fin dc aiingir a produao final do gcnio.
Agora, porcn, via-sc a cicncia, aprcssada por
sua inaginaao vigorosa, aic os scus liniics, scn
scqucr sc dcicr, nos quais nalogra o scu
oiinisno, oculio na csscncia da logica. Pois a
pcrifcria do crculo da Cicncia icn una infinidadc
dc ponios, c apcsar dc ainda ncn sc podcr
141
pcnsar cn ncdir ioialncnic o rcfcrido crculo,
cnconira o Ioncn nolrc c apio, ainda anics dc
conplciar a nciadc dc sua cisicncia c
incviiavclncnic, iais ponios linirofcs da
pcrifcria, ondc alcana o nao-clucidavcl33|. Sc
clc pcrcclc cniao assusiado cono a logica sc
cnrosca ncsics liniics cn rcdor dc si ncsno,
acalando por nordcr sua propria cauda cniao
ronpc caninIo a nova forna do conIccincnio, o
conIccincnio iragico quc, para podcr scr
suporiado, ncccssiia da Aric cono dcfcsa c
sanaiivo.
OlIcnos, con olIos conforiados os grcgos c
para as csfcras nais clcvadas do nundo quc nos
ccrca c vcrcnos a ansia, quc cono nodclo
aparccia cn Socraics o insaciavcl conIccincnio
oiinisia, pcrnuiada cn rcsignaao iragica c
ncccssidadc arisiica, cnquanio quc a ncsna
ansia cn scus graus nais laios, sc dcvc
nanifcsiar dc nancira anii-arisiica c, solrciudo,
dcicsiar inicriorncnic a aric dionisaco-arisiica,
cono sc dcnonsirou, por ccnplo, no conlaic
iragcdia csquilcica pclo socraiisno.
Aqui laicnos, con anino agiiado, poria do
prcscnic c do fuiuro. Lcvar-nos-a aqucla
nudana" para configuracs scnprc novas do
gcnio c, prccisancnic, ao Socraics quc praiica
nusica? Tcccr-sc-a a rcdc da Aric, csicndida
solrc a cisicncia, scja sol nonc dc rcligiao ou
142
dc cicncia, scnprc nais foric c dclicadancnic, ou
csia cla dcsiinada a scr rasgada sol o
rcdcnoinIar larlaro c iniranquilo, sol aquilo
quc c cIanado agora prcscnic"? Fcccosos, nas
nao inconsolados, ficanos un noncnio ao lado,
cono os conicnpladorcs, aos quais c pcrniiido
icsicnunIar aquclas luias pavorosas c aquclas
nudanas". AI! c a nagia dcsias luias quc,
qucn as vc, ianlcn por clas dcvc pclcjar.
16.
Procuranos csclarcccr, ncdianic o ccnplo
Iisiorico ncncionado, quc a iragcdia norrc pclo
dcsaparccincnio do cspriio da nusica con a
ncsna ccricza con quc cla soncnic podc nasccr
por inicrncdio do ncsno cspriio. Para suavizar
o inconun dcsia afirnaao c para, dc ouiro lado,
dcnonsirar a origcn dcsic nosso conIccincnio,
dcvcnos colocar-nos, con olIar franco, frcnic a
iais fcnncnos analogos, do prcscnic; dcvcnos
cnirar cn iais luias, as quais sao dispuiadas,
cono acalo dc dizcr, cnirc o insaciavcl
conIccincnio oiinisia c a ncccssidadc iragica dc
aric nas csfcras nais alias dc nosso nundo
aiual. Oucro prcscindir aqui dc iodos os inpulsos
conirarios quc, cn iodas as cpocas, iralalIavan
conira a Aric c, dc nodo cspccial conira a
Tragcdia, c quc ianlcn na cpoca prcscnic sc
csicndcn dc ial nancira, quc dc iodas as arics
icairais, por ccnplo, soncnic o Iuct c a
143
concdia florcsccn, nun crcscincnio culcranic,
c cn florcs cujo odor nao scja ialvcz a iodos
agradavcl. Oucro falar apcnas da ininizadc nais
ilusirc da considcraao iragica do Univcrso,
rcfcrindo-nc con isio cicncia oiinisia cn scu
scr nais profundo, capiiancada por scu
anicpassado Socraics. En scguida cnuncrarci
ianlcn as foras quc nc parcccn garaniir una
rcnasccna da Tragcdia, alcn dc ouiras
cspcranas fclizcs para o scr alcnao.
Anics dc nos lanarnos quclas luias,
cnvolvano-nos con a arnadura dos
conIccincnios conquisiados aic o noncnio. En
coniraposiao a iodos aquclcs quc dcscjan
dcrivar as arics dc un unico princpio, cono a
ncccssaria fonic dc vida para ioda c qualqucr
olra dc aric, fio o olIar naquclas duas
divindadcs arisiicas dos grcgos, Apolo c Dionsio,
rcconIcccndo nclcs os rcprcscnianics vivos c
pcrspcuos dc dois nundos dc aric, difcrcnics cn
scu nais profundo scr c cn scus nais clcvados
inicnios. Apolo a nin sc aprcscnia cono o gcnio
iransfigurado do p)ncp nduduutons, pclo
qual sc podc aiingir apcnas a lilcriaao, na
aparcncia; cnquanio quc, sol a nsiica
cclanaao dc julilo dc Dionsio, sc quclra o
grilIao da individualidadc, csiando livrc o
caninIo quc nos lcva s nacs do scr, ao nuclco
nais inicrno dc iodas as cousas. Esic conirasic
incnso, quc sc alrc cnirc a aric plasiica cono
144
scndo a apolnica c a nusica cono scndo a aric
dionisaca, foi conprccndido por un unico
grandc pcnsador dc ial forna, quc clc, apcsar dc
nao-iniciado no sinlolisno divino da Hcladc,
adjudicou nusica caraicr c origcn difcrcnics dc
iodas as ouiras arics, por cla scr, nao cono iodas
aquclas, inagcn do fcnncno, nas porquc
rcprcscnia una inagcn do proprio dcscjo, figura
o nciafsico para iodo o fsico do nundo.
(ScIopcnIaucr, O nundo cono Voniadc c
Fcprcscniaao Ii Esic conIccincnio nais
inporianic dc ioda a csiciica, con o qual, ionado
nun scniido profundo, principia a csiciica, foi
ornado, para confirnaao dc sua vcrdadc cicrna,
con o sincic dc FicIard Wagncr, quando clc
dcicrnina no DcciIovcn" quc a nusica dcvc scr
julgada por princpios csiciicos ioialncnic
difcrcnics daquclcs quc rcgcn as arics plasiicas,
c quc a ncsna ncn podc scr julgada pcla
caicgoria da lclcza, apcsar dc una csiciica
crrada, guiada por aric dcscncaninIada c
dcgcncrada, icr-sc acosiunado a cigir, cn
viriudc dc acosiunada quclc concciio dc lclcza
rcinanic no nundo plasiico, da nusica un cfciio
parccido ao das olras plasiicas, a salcr a
cciiaao do gosio nas fornas lclas. Dcpois dc
icr ionado conIccincnio dcsia coniradiao
ingcnic, scnii grandc ncccssidadc dc aproinar-
nc do scr da iragcdia grcga, c con isio da
rcvclaao nais profunda do gcnio grcgo, pois so
145
agora cria doninar a nagia c dc, solrcpujando a
frascologia dc nossa csiciica usual, podcr colocar
dianic dc ninIa alna o prollcna priniiivo da
Tragcdia. Foi-nc, cn viriudc disio, conccdido un
olIar iao csiranIancnic singular no Iclcnico,
quc nc parcccu nossa salcdoria classico-
Iclcnica, c quc iao orgulIosancnic sc nanifcsia,
soncnic icr-sc rcgozijado cn iniiacs c
cicrioridadcs.
Talvcz quciranos aiingir aquclc prollcna
fundancnial con csia pcrgunia. Ouc cfciio
csiciico sc originara sc aquclas poicncias
arisiicas, conuncnic scparadas, do apolnico c
do dionisaco, cnirarcn cn aao, una ao lado da
ouira? Ou, dc nancira nais lrcvc. Cono sc
rclaciona a nusica con a inagcn c o concciio?
ScIopcnIaucr, clogiado prccisancnic ncsic
ponio por FicIard Wagncr, por aprcscniar una
clarcza c iransparcncia inpossvcis dc scrcn
ulirapassadas, cprinc-sc a csic rcspciio
cloqucnicncnic nun irccIo quc aqui
iranscrcvcrci cn ioda sua cicnsao. (Mundo
cono Voniadc c Fcprcscniaao Ii
Scgundo isio, podcnos considcrar o
nundo aparcnic, ou a Naiurcza c a
Musica, cono duas cprcsscs difcrcnics
da ncsna cousa, quc ncsno por isso c o
unico quc scrvc para a uniao da analogia
dc anlos, cujo conIccincnio ncccssario
146
sc iorna para a conprccnsao daqucla
analogia. A Musica c porianio, quando
considcrada cono cprcssao do nundo,
un idiona univcrsal, c quc sc poria anic
a gcncralizaao dos concciios assin cono
csia rclaiivancnic a assunios isolados.
Sua gcncralizaao, porcn, nao c aqucla
gcncralizaao vazia da alsiraao, nas
sin dc cspccic lcn difcrcnic, unida con
dcicrninaao gcral c clara. Nisio sc
asscnclIa s figuras gconciricas c aos
nuncros, quc csiao dcicrninadas cono
as fornas gcrais dc nuiios oljcios
possvcis da cpcricncia c a iodos
aplicavcis a priori, nas nao
alsiraiancnic, c sin iniuiiiva c
ioialncnic. Todos os possvcis csforos,
cciiacs c cicrnacs do dcscjo, iodos
os aconiccincnios quc sc passan no
inicrior do Ioncn, quc a salcdoria faz
cnccrrar no anplo concciio ncgaiivo
scniincnio, podcn scr cprcssos pcla
incnsa quaniidadc dc nclodias, scnprc,
porcn, na gcncralidadc dc forna pura,
scn a naicria, scnprc scgundo o cn-si,
para assin dizcr a alna nais niina da
ncsna, scn corpo. En viriudc dcsia
rclaao csirciia, cisicnic cnirc a nusica
c o scr vcrdadciro dc iodas as cousas,
iorna-sc cplicavcl, ianlcn quc, quando
147
rcssoa una nusica apropriada para
qualqucr ccna, aao, aconiccincnio,
circunsiancia, csia nos parccc rcvclar o
scniido nais sccrcio, aprcscniando-sc-
nos cono o concniario nais ccrio c nais
claro, dc ial nancira quc aquclc quc sc
cnircga ioialncnic inprcssao dc una
sinfonia, julga vcr passar dianic dc si
iodos os possvcis aconiccincnios da vida
c do nundo. Mcsno assin clc nao podc,
rcflciindo, indicar una parcccna cnirc
aqucla scqucncia dc sons c o quc clc
iinIa prcscnic cn cspriio. Pois,
confornc dissc, a nusica sc difcrcncia dc
iodas as ouiras arics cn nao scr a
inagcn do fcnncno, ou nclIor, da
oljciividadc adcquada da voniadc, nas
sin a inagcn da voniadc propriancnic
diia, rcprcscniando por isso para iodo o
fsico do nundo o nciafsico, para iodo o
fcnncno a cousa cn si. Podcr-sc-ia
dcnoninar, dc acordo con o cposio, o
nundo ianio nusica corporificada,
quanio voniadc corporificada; scndo
cplicavcl por isio cono a nusica faz
rcssaliar con significaao nais clcvada
iodo quadro c ioda ccna da vida
vcrdadcira c do nundo; naiuralncnic
ianio nais quanio nais analoga c a sua
nusica ao cspriio inicrior do fcnncno
148
dado. Nisio lascia-sc o faio dc podcr
sulordinar-sc nusica una pocsia cono
canio, ou una rcprcscniaao
conicnplaiiva cono panionina, ou
anlas cono opcra. Tais quadros isolados
da vida Iunana, sulordinados
linguagcn conun da nusica, nunca sao
corrcspondcnics ou ligados a cla por
ncccssidadc gcral, nas soncnic cisicn
na rclaao dc un ccnplo qualqucr con
un concciio conun, rcprcscnian na
ccricza do vcrdadciro aquilo quc a
nusica cprcssa na gcncralidadc dc
fornas puras. Pois, dc un nodo gcral, as
nclodias sao, cono ianlcn os concciios
gcrais, una alsiraao da rcalidadc.
Porquc csia, isio c, o nundo das cousas
isoladas, fornccc o rcprcscniaiivo, o
cspccial c individual, o caso isolado,
ianio para a gcncralidadc dos concciios,
quanio para a gcncralidadc das nclodias,
gcncralidadcs quc sao, porcn, dc ccrio
nodo, oposias; oposias por os concciios
conicrcn apcnas as fornas alsiradas
princirancnic da conicnplaao, por
assin dizcr a afasiada casca cicrna das
cousas, scndo porianio vcrdadciras
alsiracs, cnquanio quc a nusica
ofcrccc o nuclco nais inicrno dc iodas as
fornas anicriorcs, qucr dizcr o coraao
149
das cousas. Esia rclaao podcria nuiio
lcn scr cprcssa na linguagcn dos
cscolasiicos, sc sc disscssc. Os concciios
sao as unuc)suu post )cn, a nusica da
as unuc)suu untc )cn, c a rcalidadc as
unuc)suu n )c. Scr possvcl a rclaao
cnirc una conposiao c una
rcprcscniaao conicnplaiiva lascia-sc,
cono ja foi afirnado, no faio dc anlas
scrcn cprcsscs ioialncnic difcrcnics
do ncsno scr inicrior do nundo. Ouando
agora, no caso isolado, sc cnconira
vcrdadcirancnic ial rclaao, isio c, quc o
conposiior soulc cprinir os inpulsos
da voniadc, quc pcrfazcn o conicudo dc
un aconiccincnio, na linguagcn
univcrsal da nusica, cniao c cprcssiva a
nclodia da canao ou a nusica da opcra.
A analogia cnconirada cnirc aquclas pclo
conposiior, dcvc scr provcnicnic dc un
conIccincnio incdiaio do scr do
univcrso, inconscicnicncnic dc sua
razao, c nao dcvc scr, con inicnao
conscicnic, iniiaao ocasionada por
concciios, scnao a nusica nao cicrna a
scr inicrior, a voniadc dc si ncsna,
iniiando apcnas insuficicnicncnic scus
fcnncnos, cono o faz ioda a nusica cn
vcrdadc iniiaiiva".
150
Enicndcnos cniao, scguindo o prccciio dc
ScIopcnIaucr, a nusica cono a linguagcn da
voniadc incdiaia c scniinos nossa faniasia
cciiada a fornar aquclc nundo dc cspriios, quc,
invisvcl, a nos sc dirigc, c quc, apcsar disio, c iao
novincniado, c corporifica-la para nos nun
ccnplo analogo. Por ouiro lado adquirc inagcn
c concciio, sol a influcncia dc una nusica quc
rcalncnic corrcspondc a una inporiancia nais
clcvada. Efciios dc duas classcs cosiuna ccrccr
a aric dionisaca solrc a poicncia arisiica
apolnica. a nusica insiiga conicnplaao
conparaiiva da univcrsalidadc dionisaca; a
nusica faz aparcccr cn scguida a inagcn
conparaiiva na inporiancia nais clcvada. Dcsics
faios, conprccnsvcis, c quc nao sao inaccssvcis
para olscrvacs nais profundas, dcduzo a
apiidao quc a nusica possui dc gcrar o niio, isio
c, o ccnplo nais significaiivo, o niio iragico, o
niio quc fala cn alcgorias dc conIccincnios
dionisacos. No conccrncnic ao fcnncno do lrico
cpus cono a nusica sc csfora no lrico por sc
nanifcsiar cn inagcns apolnicas a rcspciio dc
sua csscncia. Inaginanos agora quc a nusica cn
sua gradaao nais clcvada dcvc icniar cIcgar a
una rcprcscniaao clcvada, c assin dcvcnos
considcrar possvcl quc cla cnconirc a cprcssao
sinlolica para a sua salcdoria propriancnic
dionisaca; c ondc dcvcranos procurar csia
151
cprcssao, sc nao na Tragcdia, no concciio do
iragico?
Nao c possvcl dcduzir da csscncia da Aric,
cono cla c cnicndida gcralncnic scgundo a
caicgoria da aparcncia c da lclcza, o iragico sc
Ioncsiancnic sc dcscja agir; so sc dcduzirnos do
cspriio da nusica, c quc cnicndcnos una
alcgria na dcsiruiao do indivduo. Pois c nos
ccnplos isolados dc ial dcsiruiao quc
cnicndcnos o fcnncno cicrno da aric
dionisaca, quc nanifcsia a voniadc cn sua
onipoicncia por assin dizcr airas do p)ncpun
nduduutons a vida cicrna longc dc iodo
fcnncno c apcsar dc ioda dcsiruiao. O prazcr
nciafsico no iragico c una iraduao da
insiiniiva c inconscicnic salcdoria dionisaca cn
linguagcn da inagcn; o Icroi, a naior apariao
dc voniadc, c ncgado para nosso prazcr, por scr
apcnas apariao, nao scndo iocada con sua
dcsiruiao a vida cicrna da voniadc. Crcnos na
vida cicrna", cclana a Tragcdia; cnquanio quc a
Musica c a idcia incdiaia dcsia vida. Un fin
conplciancnic difcrcnic possui a aric do
plasiico. Aqui anula Apolo os sofrincnios do
indivduo pcla glorificaao lrilIanic da cicrnidadc
do fcnncno, aqui a lclcza lcva dc vcncida a dor
incrcnic vida, o sofrincnio sc faz dcsaparcccr
dos iraos da Naiurcza, por un ccrio nodo
ncniiroso. Na aric iragica c cn scu sinlolisno a
Naiurcza sc nos dirigc con sua voz vcrdadcira,
152
nao dissinulada. Scdc cono sou! Sol a
nudana coninua dos fcnncnos, a nac
priniiiva cicrnancnic gcradora, a quc
cicrnancnic olriga cisicncia, a quc
cicrnancnic sc conicnia ncsia nudana dc
fcnncnos!"
17.
Tanlcn a aric dionisaca dcscja convcnccr-
nos da cicrna alcgria da cisicncia. Nao dcvcnos,
cnircianio, procurar ial alcgria nos fcnncnos,
nas sin airas dos fcnncnos. Dcvcnos
rcconIcccr quc iudo aquilo quc cisic dcvc csiar
prcparado para una dolorosa sulncrsao34|,
vcno-nos olrigados a fiiar os nalcs da cisicncia
individual c apcsar disso nao nos dcvcnos
dcicr; un consolo nciafsico iira-nos
noncniancancnic da agiiaao das figuras quc
soi nudarcn. Sonos rcalncnic, por poucos
noncnios, o proprio scr priniiivo, scniindo scu
dcscnfrcado dcscjo c prazcr dc cisicncia. A luia,
a dor, a dcsiruiao dos fcnncnos sc nos
aprcscnian cono ncccssarias, cn visia do
cccsso dc inuncras fornas dc cisicncia, quc sc
aprcssan para ionar paric da vida, cn viriudc
da dcnasiada fccundidadc da voniadc do nundo;
vcno-nos iraspassados pclo aguilIao furioso
dcsias dorcs no ncsno noncnio cn quc nos
iornanos uno con o incnso prazcr priniiivo na
cisicncia c cn quc prcsscniinos a inquclrania-
153
lilidadc c a cicrnidadc dcsic prazcr cn cncanio
dionisaco. Apcsar do ncdo c da conpaiao,
sonos os quc vivcn diiosancnic, nao cono
indivduos, nas sin cono o uno vivcnic, con
cuja prolificidadc nos nos fundinos.
A Iisioria da origcn da iragcdia grcga diz-nos
agora con ccricza luninosa quc, cfciivancnic, a
olra dc aric iragica dos grcgos sc originou do
cspriio da Musica; pcnsancnio pclo qual crcnos,
pcla princira vcz, fazcr jusiia ao priniiivo c
prodigioso scniido do coro. Ao ncsno icnpo,
porcn, dcvcnos confcssar, quc nunca sc iornou
visvcl aos pocias grcgos, c nuiios ncnos aos
filosofos grcgos, a significaao ciiada do niio
iragico; scus Icrois falan nais supcrficialncnic
do quc agcn, o niio nao cnconira na palavra
falada a sua oljciivaao adcquada. A csiruiura
das ccnas c as inagcns conicnplaiivas cicrnan
salcdoria nais profundo, do quc a quc podc scr
cicrnada pclo pocia cn palavras c concciios.
Podc-sc olscrvar o ncsno cn SIalcspcarc, cujo
Hanlci, por ccnplo, sc cprcssa, nun scniido
scnclIanic, nais profundancnic do quc agc, dc
nancira a podcrnos dcduzir aquclcs prccciios dc
Hanlci airas ncncionados, nao pclas palavras,
nas sin pcla aprcciaao c conicnplaao nais
profunda do iodo. No conccrncnic iragcdia
grcga, quc sc aprcscnia cono un drana oral,
indiquci ncsno quc aqucla incongrucncia cnirc
niio c palavra podcr-nos-ia facilncnic conduzir
154
ao crro dc julga-la nais fuiil c insignificanic do
quc cla rcalncnic c, prcsunindo, por isso,
ianlcn un cfciio nais supcrficial, do quc cla
dcvc icr iido, scgundo o icsiancnio dos aniigos;
pois quao dcprcssa c csquccido quc, o quc nao
conscguiu o pocia oral, aiingir a nais clcvada
cspiriiualizaao c idcalizaao do niio, podcria
conscgui-lo a qualqucr noncnio cono nusico
criador! Dcvcnos rcconsiruir a suprcnacia do
cfciio nusical por via quasc crudiia, a fin dc
rccclcr un pouco daquclc consolo inconparavcl,
quc dcvc scr proprio da iragcdia vcrdadcira.
Mcsno csia suprcnacia nusical icranos scniido
soncnic cono ial, sc fsscnos grcgos; cnquanio
quc nos, cn iodo dcscnvolvincnio da nusica
grcga, dc nos conIccida c faniliar c iao
incnsancnic nais rica sc a conpararnos con a
nossa soncnic crcnos ouvir una canao
juvcnil, do gcnio nusical, cnioada nun inido
scniincnio dc fora. Os grcgos sao, cono dizcn
os saccrdoics cgpcios, as cicrnas crianas, scndo
ianlcn na aric iragica as crianas, quc nao
salcn quc lrinqucdo sullinc sc originou cn
suas naos c nclas scra dcsirudo.
Aquclc laialIar do cspriio da nusica pcla
olicnao dc rcvclaao figuraiiva c niica quc
auncnia dcsdc os incios do lirisno aic a iragcdia
ciica, inicrronpc-sc rcpcniinancnic, dcpois dc
un dcscnvolvincnio grandioso apcnas
conscguido, c dcsaparccc da supcrfcic da aric
155
Iclcnica, cnquanio quc a accpao dionisaca do
nundo, originaria dcsic laialIar, coniinua a
vivcr nos nisicrios, nao dciando dc airair, nas
nais naravilIosas ncianorfoscs c dcgcncracs,
indivduos dc naiurcza scria. Nao sc lcvaniara cla
algun dia dc sua profundcza nsiica cn forna dc
aric?
Ocupano-nos aqui da qucsiao dc salcr sc a
poicncia, por cuja aao coniraria sc ciinguiu a
Tragcdia, icra foras suficicnics para inpcdir a
rcapariao arisiica da Tragcdia c da
considcraao iragica do Univcrso. Sc a Tragcdia
aniiga foi olrigada a sair dc scu irilIo cn viriudc
do inpulso dialciico ao salcr c ao oiinisno da
cicncia, cniao scrviria isio para a dcduao dc
una luia cicrna cnirc o concciio icorico c o
concciio iragico do univcrso; c soncnic dcpois dc
conduzido o cspriio da cicncia aic os scus
liniics, scndo ciinia sua cigcncia dc validcz
univcrsal por conprovancia daquclcs liniics,
podcranos coniar con o rcnascincnio da
Tragcdia. Para ial forna culiural dcvcranos
aprcscniar o snlolo dc Socraics ao praiicar
nusica, no scniido quc ja anicriorncnic lIc foi
dado.
Ncsia conparaao cnicndo por cspriio da
cicncia, aqucla crcna na avcriguaao da
Naiurcza c na fora sanaiiva univcrsal da
156
salcdoria, crcna quc pcla princira vcz surgiu na
pcssoa dc Socraics.
Oucn csiivcr lcnlrado das conscqucncias
incdiaias dcsic cspriio da nusica, quc avana
incansavcl, rcprcscniar-sc-a cn scguida, cono o
niio foi dcsirudo pclo ncsno, c cono por csia
dcsiruiao foi dcsalojada a pocsia dc scu solo
naiural, cono una quc daqui por dianic carcccra
dc pairia. Sc iivcrnos adjudicado, con razao,
nusica a fora dc podcr gcrar novancnic o niio
dc si, cniao dcvcrcnos procurar o cspriio da
nusica na csirada cn quc clc sc opc
Iosiilncnic a csia fora criadora dc niios da
nusica. Succdc ial no dcscnvolvincnio do novo
diiiranlo aiico, cuja nusica nao nais cpriniu o
scr inicrno, a propria voniadc, nas quc so
iransniiia insuficicnicncnic o fcnncno, nuna
iniiaao conscguida por ncio dc concciios. Dcsia
nusica, dcgcncrada inicrnancnic, sc apariavan
as pcssoas vcrdadcirancnic nusicais con a
ncsna avcrsao, quc iinIan da icndcncia
assassina da aric dc Socraics. O insiinio scguro
dc Arisiofancs agiu, scn duvida, accriadancnic
ao incluir o proprio Socraics, a iragcdia dc
Eurpidcs c a nusica dos diiiranlicos nais
nodcrnos no ncsno scniincnio dc odio,
scniindo cn iodos csics ircs fcnncnos os sinais
dc una culiura dcgcncrada. Mcdianic aquclc
novo diiiranlo iornou-sc a nusica,
crininosancnic, a inagcn iniiaiiva do
157
fcnncno, por ccnplo dc una laialIa, dc un
icnporal, icndo-sc, cn vcrdadc, roulado con isio
ioda sua fora criadora dc niios. Pois sc cla
procura cciiar o nosso dclciic apcnas cn nos
forando procurar analogias cicrnas cnirc un
aconiccincnio da vida c da naiurcza c ccrias
figuras rinicas c sons caracicrsiicos da nusica,
sc a nossa inicligcncia sc dcvc conicniar con o
conIccincnio dcssas analogias, cniao dcsccnos
a un csiado dc anino cn quc c inpossvcl a
rcccpao do niico; pois o niio dcscja scr
cnicndido conicnplaiivancnic, cono unico
ccnplo dc una gcncralidadc c vcrdadc, quc
crava os olIos no infiniio. A vcrdadcira nusica
dionisaca sc nos dcpara cono un ial cspclIo
gcral da voniadc do nundo; aquclc
aconiccincnio conicnplaiivo, quc ncsic cspclIo
sc rcflcic, alarga-sc para nosso scniincnio cono
scndo a inagcn dc una vcrdadc cicrna. Dc nodo
conirario dcspc-sc incdiaiancnic ial
aconiccincnio conicnplaiivo dc iodo caraicr
niico, pcla piniura sonora do diiiranlo
nodcrno. Agora convcricu-sc a nusica a una
polrc inagcn do fcnncno, scndo por isio nuiio
nais polrc quc o fcnncno cn si. Por csia
ncsna polrcza cla rclaia ainda, para nossos
scniincnios, o proprio fcnncno, dc nancira a
agora cscuiar-sc una nusica quc iniia una
laialIa cn rudos dc narcIa, sons dc sinais cic.,
scndo a nossa faniasia rciida prccisancnic por
158
csias supcrficialidadcs. A piniura dc sons c,
porianio, sol iodos os ponios dc visia, o invcrso
da fora criadora dc niios da nusica vcrdadcira;
por cla a inagcn iorna-sc ainda nais polrc do
quc c priniiivancnic, cnquanio quc pcla nusica
dionisaca sc cnriquccc c alarga a inagcn cn
figura do univcrso. Foi una viioria grandiosa do
cspriio nao-dionisaco quando clc, no
dcscnvolvincnio do novo diiiranlo, dcsviou a
nusica dc si ncsno, rclaiando-a a cscrava do
fcnncno. Eurpidcs, quc, nun scniido nais
clcvado, dcvc scr considcrado cono una naiurcza
nao nusical35|, c, por csia ncsna razao, un
adcpio apaionado da nova nusica diiiranlica,
usando con gcncrosidadc dc larapio iodas as
parics dc cfciio c nanias.
En scniido divcrso vcnos a fora dcsic
cspriio nao-dionisaco, c dirigido conira o niio,
cn aao, quando dirigirnos os nossos olIarcs ao
prcdonnio da rcprcscniaao dc caraicr c ao
raffincncni" psicologico na iragcdia cscriia a
pariir da cpoca da Sofoclcs. O caraicr nao nais
dcvc scr alargado a un iipo cicrno, nas dcvcra,
ao conirario, agir individualncnic por iraos
ariificiais c sonlrcados, ncdianic a nais fina
dcicrninaao dc iodas as linIas, dc nancira a
scniir o cspcciador nao o niio c sin a poicnic
vcrdadc da Naiurcza c a fora iniiaiiva do ariisia.
Tanlcn aqui prcscncianos a viioria do
fcnncno solrc o gcral c o prazcr no prcparado
159
isolado, por assin dizcr anainico, ja rcspiranos
o ar dc un nundo icorico, para o qual o
conIccincnio cicnifico icn un valor nais
clcvado do quc o rcflco arisiico dc una rcgra
univcrsal. O novincnio na linIa do caracicrsiico
prccipiia-sc. Enquanio Sofoclcs pinia ainda
caracicrcs conplcios, pondo o niio no jugo para
o scu dcscnvolvincnio rcfinado, ja pinia
Eurpidcs soncnic grandcs iraos caracicrsiicos
isolados, quc salcn cicrnar-sc cn paics
violcnias; na nova concdia aiica cisicn iao so
nascaras con una cprcssao, vclIos lcvianos,
cscravos asiuios cn rcpciiao incansavcl. Ondc
csia agora o cspriio fornador dc niios da
nusica? O quc ainda rcsia da nusica c ou
nusica cciianic, ou nusica rccordaiiva, isio c,
ou un csiinulanic para ncrvos indifcrcnics c
gasios, ou piniura dc sons. Para a princira ja nao
inicrcssa o icio lasico; ja con Eurpidcs icnos
lasianic dcsordcn quando scus coros ou Icrois
principian a caniar. cono dcvcria icr sido con
scus iniiadorcs dcscarados!
Mais clarancnic, porcn, cicrna-sc o novo
cspriio nao dionisaco nas concluscs dos novos
dranas. Na iragcdia aniiga scniia-sc, no final, o
consolo nciafsico, scn o qual c incplicavcl o
prazcr na iragcdia; c nais purancnic soa, ialvcz,
no dipo cn Colona" o sonido rcconciliador dc
un ouiro nundo. Agora, icndo fugido o gcnio da
nusica da iragcdia, csia a iragcdia noria, sc a
160
considcrarnos cn scniido csiriio; pois dc ondc sc
dcvcria iirar agora aquclc consolo nciafsico?
Procurou-sc, por isso, a rcsoluao icrrcsirc da
dissonancia iragica; o Icroi, dcpois dc icr sido
suficicnicncnic nariirizado pclo dcsiino, colIia
nun casancnio fcliz, cn Ionrosas disiincs
divinas, os prcnios ncrccidos. O Icroi iornou-sc
gladiador, ao qual sc conccdia icnporariancnic a
lilcrdadc, dcpois dc icr sido lasianic
aiorncniado c colcrio dc fcridas. O dcus cx
nucInu ionou o lugar do consolo nciafsico.
Nao qucro dizcr quc a conccpao iragica do
nundo fossc cn iodas as parics c ioialncnic
dcsiruda pclo cspriio nao-dionisaco quc
solrcvinIa; salcnos apcnas quc da aric cla icvc
quc sc rcfugiar aos infcrnos, nuna dcgcncraao
dc culio sccrcio. A rcgiao nais cicnsa da
supcrfcic do scr Iclcnico, iodavia, cra assolada
pclo lafo csgoianic daquclc cspriio, quc sc da a
conIcccr naqucla forna da alcgria grcga", solrc
a qual ja sc disscriou anicriorncnic, cono scndo
un dcscjo dc cisicncia ancia c inproduiiva. Esia
alcgria c o oposio nagnfica ingcnuidadc" dos
grcgos nais aniigos, quc dcvc scr conprccndida,
dcpois da caracicrsiica dada, cono a flor da
culiura apolnica, quc lroia dc un alisno
cscuro, cono a viioria, quc a voniadc Iclcnica
conscguiu por scu rcflco dc lclcza solrc o
sofrincnio c a salcdoria do sofrincnio. A forna
nais nolrc daqucla ouira forna da alcgria
161
grcga", da alcandrina, c a alcgria do Ioncn
icorico; cla dcnonsira os ncsnos sinais
caracicrsiicos, quc acalo dc dcduzir do cspriio
do nao-dionisaco, quc conlaic a salcdoria c
aric dionisacas, quc procura ciinguir o niio,
quc coloca no lugar dc un consolo nciafsico
una consonancia icrrcsirc, c ncsno un dcus cx
nucInu proprio, a salcr o dcus das naquinas c
cadinIos, isio c, as foras dos gcnios da
Naiurcza, conIccidas c cnprcgadas no scrvio dc
un cgosno clcvado, quc crc cn una corrcao do
nundo pclo salcr, cn una vida guiada pcla
cicncia, scndo capaz dc cnccrrar o Ioncn isolado
cn un crculo csirciissino dc prollcnas quc sc
podcn rcsolvcr, dcniro do qual csic diz
alcgrcncnic vida. Oucro-ic, iu ncrcccs scr
conIccida!"
18.
O fcnncno c cicrno. a voniadc avida
cnconira scnprc un ncio dc, por ncio dc una
ilusao csicndida por cina dc iodas as cousas,
nanicr cn vida as suas criaiuras, forando-as
coniinuaao da ncsna. Esic csia prcso pclo
prazcr socraiico do conIccincnio, c a ilusao dc
podcr curar pclo ncsno a cicrna fcrida da
cisicncia, aquclc c cnvolvido pclo vcu da lclcza
da aric quc, scduior, sc agiia dianic dc scu olIar,
aquclouiro nao sc podc dcsprcndcr cn viriudc do
consolo nciafsico, quc a vida cicrna coniinua a
162
corrcr indcsiruiivclncnic sol o iurlilIao dos
fcnncnos; para nao falar dc iluscs nais
conuns c quasc scnprc nais forics, quc a
voniadc nanicn dc proniidao a cada noncnio.
Aquclcs ircs dcgraus dc ilusao soncnic sc
rcfcrcn a naiurczas nolrcncnic doiadas, quc
scnicn con profundo dcsgosio as dificuldadcs c
as cargas da cisicncia c quc soncnic por
cciianics cscolIidos podcn scr iirados dcsic
dcsgosio. Tudo aquilo quc dcnoninanos culiura
c conposio por iais cciianics, scgundo a
proporao das nisiuras icnos culiura socraiica,
ou arisiica, ou iragica; ou, pcrniiindo-sc-nc
ccnplificacs Iisioricas. Ia una culiura ou
Iclcnica, ou alcandrina, ou Iindu (lrananicai.
Todo o nosso nundo nodcrno csia coniido
na rcdc da culiura alcandrina c conIccc cono
idcal o Ioncn icorico, cquipado con as nais
clcvadas foras do conIccincnio, quc iralalIa no
scrvio da cicncia, c cujo proioiipo c ironco dc
csiirpc c rcprcscniado por Socraics. Todos os
nossos ncios dc cducaao icn cn visia aquclc
idcal, qualqucr cisicncia difcrcnic dcvc surgir
accssoriancnic, dcpois dc iralalIar dc nancira
pcnosa, cono cisicncia pcrniiida, nas nao
cono cisicncia visada. Nun scniido assusiador
cnconirava-sc, assin, o Ioncn culio soncnic na
forna dc crudiio; ncsno as nossas arics pociicas
iivcran quc sc dcscnvolvcr por iniiacs
crudiias, c no cfciio naino da rina
163
rcconIcccnos ainda a origcn dc nossa forna
pociica, provcnicnic dc cpcricncias ariificiais
con una linguagcn csiranIa, nuiio crudiia.
Cono dcvcria parcccr inconprccnsvcl a un
grcgo vcrdadciro, o nodcrno Ioncn dc culiura,
cn si iao conprccnsvcl, quc c rcprcscniado por
Fausio, o Fausio quc, dcsconicnic, sc arrojava
por iodas as faculdadcs, aquclc quc sc cnircgava
ao dialo c nagia por scdc dc salcr; quc
soncnic dcvcnos colocar ao lado dc Socraics
para cfciio dc conparaao c para rcconIcccrnos
quc o Ioncn nodcrno principia a adivinIar os
liniics do socraiico prazcr do conIccincnio,
cigindo una cosia, cnquanio ainda sc cnconira
dc pcrncio ao dcscrio c cicnso nar do salcr. Sc
CociIc diz ccria vcz a Eclcrnann, rcfcrindo-sc a
Napolcao. Sin, ncu caro, Ia ianlcn una
produiividadc das acs", cniao clc lcnlrou, dc
nancira ingcnua c graciosa, scr o Ioncn nao-
icorico algo dc inacrcdiiavcl c digno dc adniraao
para o Ioncn nodcrno, dc ial forna quc c
ncccssaria a salcdoria dc un CociIc para acIar
conprccnsvcl c ncsno pcrdoavcl una forna dc
cisicncia iao csiranIavcl.
E dizcn quc nao sc dcvc oculiar aquilo quc sc
acIa cscondido no scio dcsia culiura socraiica! O
oiinisno quc crc scr iliniiavcl! E dizcn quc
ningucn sc dcvc assusiar, sc anadurcccrcn os
fruios dcsic oiinisno; sc a socicdadc quc sc acIa
inprcgnada aic s canadas nais laias dc una
164
ial culiura, concar a ircncr sol cnocs c
dcscjos volupiuosos; sc a crcna na fclicidadc
icrrcsirc dc iodos, sc a crcna na possililidadc dc
una ial culiura gcral do salcr nudc con o icnpo
na cigcncia ancaadora dc una ial fclicidadc
icrrcna alcandrina, na cvocaao do dcus cx
nucInu curipidcico! ncccssario pcrcclcr. A
culiura alcandrina ncccssiia da classc dc
cscravos para podcr sulsisiir; nas cla ncga, cn
sua conccpao oiinisia da cisicncia, a
ncccssidadc dc ial classc, indo por isso dc
cnconiro a una dcsiruiao icrrvcl, logo quc sc
icnIa dcsgasiado o cfciio dc suas lclas palavras
scduioras c iranquilizanics solrc a dignidadc do
Ioncn" c solrc a dignidadc do iralalIo". Nada
Ia quc scja nais icrrvcl do quc una classc
larlara dc cscravos, quc aprcndcu a considcrar a
sua cisicncia cono injusiia c quc sc dispc
agora a vingar nao soncnic a si, nas a iodas as
gcracs passadas. Oucn c aquclc quc sc aircvc
a apclar, con anino scguro, conira iais aiaqucs
ancaadorcs, para nossas rcligics palidas c
cansadas, rcligics dc crudiios? por isso quc o
niio, o alsoluiancnic ncccssario para ioda
rcligiao, ja csia paralisado cn iodos os lugarcs,
doninando ncsno ncsic icrrcno aquclc cspriio
oiinisia, quc acalanos dc dcsignar cono scndo o
gcrnc dcsiruidor dc nossa socicdadc.
Enquanio o nal, adornccido no scio da
culiura icorica, principia a aicnorizar o Ioncn
165
nodcrno c clc, dcsinquicio, procura, no icsouro
dc suas cpcricncias, os ncios para cviiar o
pcrigo scn icr ncsno grandc confiana cn
iais ncios ; cnquanio, porianio conca a
pcrcclcr suas proprias conscqucncias, soulcran
naiurczas grandcs, doiadas univcrsalncnic, usar
con scnsaicz npar a arnadura da cicncia, a fin
dc indicar os liniics c a condicionalidadc do
conIccincnio, ncgando con isio a cigcncia da
cicncia dc icr validcz univcrsal c fins univcrsais,
dcnonsiraao na qual pcla princira vcz sc
rcconIcccu aqucla rcprcscniaao ilusoria cono
ial quc, cn viriudc da causalidadc, prcsunc
podcr pcncirar na csscncia das cousas. A viioria
nais difcil alcanada pcla incnsa coragcn c
salcdoria dc Kani c ScIopcnIaucr, a viioria
solrc o oiinisno quc sc nanicn oculio na
csscncia da logica, oiinisno quc c por sua vcz o
fundancnio dc nossa culiura. Sc csic cria na
possililidadc dc conIcccr c solucionar iodos os
cnignas do Univcrso, apoiado nas uctc)nuc
uc)tutcs, para clc induvidosas, iraiando dc
cspao, icnpo c causalidadc cono lcis ioialncnic
incondicionais dc valililidadc conun, cniao
rcvclou Kani cono csics scrvian soncnic para
clcvar o proprio fcnncno, a olra da Maia,
rcalidadc unica c nais clcvada, c coloca-las cn
lugar da csscncia nais profunda c vcrdadcira das
cousas, inpossililiiando con isio o conIccincnio
dcsia, isio c, scgundo a opiniao dc
166
ScIopcnIaucr, fazcr con quc o sonIador
adornca ainda nais profundancnic (O nundo
cono voniadc c rcprcscniaaoi. Con csic
conIccincnio csia iniroduzida una culiura, quc
ouso dcsignar cono scndo a iragica. O sinal nais
inporianic dcsia c o faio dc icr sido o fin nais
clcvado nudado dc cicncia cn salcdoria quc, nao
sc dciando cnganar pclas scduioras divagacs
das cicncias, dcfronia con olIar inovcl o quadro
ioial do Univcrso, procurando conprccndcr ncsic
o sofrincnio cicrno con sinpaiizanic scniincnio
dc anor, cono scndo o sofrincnio proprio.
Inagincnos una gcraao vindoura con csic
olIar inpavido, con csic irao cnirc Icroico c
nonsiruoso; pcnscnos c rcfliianos no passo
aircvido dcsics naiadorcs dc dragcs, a audacia
orgulIosa con quc dao as cosias a iodas csias
douirinas dc cnfraquccincnio daquclc oiinisno,
para vivcr rcsoluiancnic", no iodo c no alsoluio.
Nao scria ncccssario quc o Ioncn iragico dcsia
culiura, con sua auio-cducaao para a scricdadc
c o icrror dcscjassc una aric nova, a aric do
consolo nciafsico, a iragcdia, cono dcscjaria
Hclcna, quc lIc pcricncc cclanando con
Fausio.
Nao icria cu dc, o fora dcscjada,
irazcr vida a figura unica c anada!"36|
Dcpois dc, cnircianio, icr sido alalada a
culiura socraiica por dois lados, conscguindo
167
susicr o cciro dc sua infalililidadc soncnic con
naos ircnulas, dc un lado cn viriudc do ncdo
dc suas proprias conscqucncias quc conca a
pcrcclcr, do ouiro lado por clc proprio nao csiar
nais convcncido da valililidadc cicrna dc scu
fundancnio con a aniiga, ingcnua confiana. c
un cspciaculo irisic vcr-sc prccipiiar, ansioso, a
dana dc scus pcnsancnios solrc figuras scnprc
novas, para alraa-las, soliando-as con asco cn
scguida, assin cono fcz Mcfisiofclcs con as
scduioras Lanias. csic o caraicr daquclc
ronpincnio", do qual iodos falan cono scndo o
sofrincnio cspccial da culiura nodcrna. o
Ioncn icorico assusia-sc dc suas
conscqucncias, c dcsconicnic nao ousa nais
confiar-sc icrrvcl corrcnic do gclo da
cisicncia; iinidancnic pcrnanccc na rilanccira,
andando dc cina para laio. Nada nais dcscja
inicirancnic. Tanio o acariciou a conccpao
oiinisia. Alcn disso scnic quc una culiura,
cdificada solrc o princpio da cicncia c olrigada a
dcsaparcccr dcsdc quc sc iornc ilogica, isio c,
rcirair-sc c fugir dc suas conscqucncias. A nossa
aric cicrna csia falia conun; dclaldc csia
acosiunada a sc apoiar iniiaiivancnic a iodos os
grandcs pcrodos c naiurczas produiorcs, dclaldc
c rcunir-sc cn iorno do Ioncn nodcrno ioda a
Liicraiura Mundial", para consolo dcsic,
colocando-sc dc pcrncio aos csiilos arisiicos c
aos ariisias dc iodos os icnpos, a fin dc quc clc
168
lIcs dc un nonc, cono Adao aos aninais. Elc
pcrnanccc o cicrno csfoncado, o criico" scn
voniadc ncn fora, o Ioncn alcandrino, quc, no
fundo, c lillioiccario c rcvisor, pcrdcndo a visia
niscravclncnic por causa do po dc livros c dc
crros iipograficos.
19.
inpossvcl dcsignar nais clarancnic o
conicudo nais profundo dcsia culiura socraiica
do quc ao cIana-la a culiura da opcra. pois, para
adniraao nossa, foi ncssc icrrcno quc csia
culiura sc cpriniu, con ingcnuidadc propria, a
rcspciio dc sua voniadc c conIccincnio, sc
conpararnos a gcncsc da opcra c os faios do
dcscnvolvincnio da opcra con as vcrdadcs
cicrnas do apolnico c do dionisaco. Lcnlro,
princirancnic, a origcn do sto )upp)cscntutuo c
do rcciiaiivo. crvcl quc csia nusica dc opcra
ioialncnic cicrnaiiva, incapaz dc dcvoao, fossc
rccclida c cuidada por una cpoca con favor
dcliranic, por assin dizcr, cono rcnascincnio dc
ioda nusica vcrdadcira, da qual surgiu, nao faz
nuiio, a indizivclncnic clcvada c sagrada nusica
dc Palcsirina? E qucn qucrcria, por ouiro lado,
rcsponsalilizar unicancnic a suniuosidadc
ansiosa dc disiracs daquclcs crculos
florcniinos c a vaidadc dc scus caniorcs
dranaiicos pclo prazcr na opcra, quc iao
ciraordinariancnic sc csicndia? O faio dc icr
169
dcspcriado na ncsna cpoca, c ncsno no ncsno
povo, ao lado do cdifcio arqucado dc Iarnonias
dc Palcsirina, quc foi cdificado pcla ioialidadc da
idadc ncdia crisia, aqucla paiao por un nodo
dc falar scni-nusical, sci cplicar soncnic por
una icndcncia cira-arisiica quc olrava na
csscncia do csiilo rcciiaiivo.
O canior corrcspondc ao ouvinic, quc dcscja
pcrcclcr clarancnic a palavra sol o canio, por
nais falar do quc caniar c rcforar ncsic scni-
canio a cprcssao paiciica da palavra. Mcdianic o
rcforo do paios faciliia clc a conprccnsao da
palavra, solrcpujando aqucla paric da nusica,
quc ainda rcsiava. O pcrigo quc o ancaa agora c
conccdcr cn icnpo oporiuno a prcpondcrancia
nusica; con quc sc ciinguiria incdiaiancnic o
paios da palavra c da clarcza, cnquanio clc scnic,
por ouiro lado, coniinuancnic, o inpulso
dcscarga nusical c aprcscniaao viriuosa dc
sua voz. Aqui vcn o pocia" cn scu aulio,
dando-lIc oporiunidadcs suficicnics para
inicrjcics lricas, para rcpciics dc palavras c
scnicnas, cic. Ncsias parics podc, cniao,
dcscansar o canior no clcncnio purancnic
nusical, scn ionar cn considcraao a palavra.
Esia nudana dc discurso, insinuanic c afciuoso,
nas soncnic scni-caniado, c dc inicrjciao
caniada inicirancnic, quc sc siiua na csscncia do
sto )upp)cscntutuo, csic csforo, quc
rapidancnic varia, dc agir scja solrc o concciio c
170
a rcprcscniaao, scja solrc o fundo nusical do
ouvinic, c algo iao fora do naiural, c iao
rcpugnanic aos inpulsos arisiicos do apolnico c
do dionisaco, dc nancira idcniica, quc sc c
olrigado a supor una origcn do csiilo rcciiaiivo,
quc csia fora dc iodos os insiinios arisiicos.
Podc-sc dcfinir, scgundo csia cposiao, o csiilo
rcciiaiivo, cono a nisiura do rcciial cpico c do
rcciial lrico, c nunca a pcrnancnic nisiura, quc
nao podc scr aiingida cn cousas dc ial nodo
difcrcnic, nas sin a agluiinaao cicrior, quc sc
parccc con o nosaico, cono algo quc, no donnio
da naiurcza c da cpcricncia carccc dc ccnplo.
Nao cra csia, porcn, a opiniao daquclcs
invcniorcs do csiilo rcciiaiivo. Elcs, c con clcs a
sua cpoca, pcnsavan quc iivcssc sido rcsolvido o
scgrcdo da nusica aniiga por ncio daquclc sto
)upp)cscntutuo, c quc soncnic por ncio dcsic
fossc possvcl cplicar a influcncia incnsa dc un
Orfcu, Anfiao, c ncsno da iragcdia grcga. O novo
csiilo cra ionado cono o rcnascincnio da nusica
nais valorosa, da nusica aniiga grcga. Era
possvcl, ncsno, cnircgar-sc ilusao, cn viriudc
da conccpao conun, nuiio popular do nundo
Ioncrico, cono scndo o nundo priniiivo, dc icr
novancnic dcscido aos prinordios paradisacos
da Iunanidadc, nos quais ianlcn a nusica
dcvia icr iido aqucla insupcravcl purcza, fora c
inoccncia, iao icrnancnic narradas pclos pocias,
cn suas pcas pasioris. Aqui vcnos a fornaao
171
nais niina dcsia cspccic arisiica lcn nodcrna,
da opcra. Una ncccssidadc inpcriosa conscguc,
pcla fora, una aric, nas c ncccssidadc dc
cspccic nao-csiciica. O dcscjo do idlio, a crcna
na cisicncia do Ioncn arisiico c lon. O csiilo
rcciiaiivo cra ionado cono a linguagcn
rcdcscolcria daquclc Ioncn priniiivo; a opcra
cono o pas quc novancnic sc dcscolriu, daquclc
scr idlico, lon ou Icroico, quc scguc cn iodas
as suas acs un inpulso naiural dc aric, quc,
cn iudo quc icn a dizcr, cania pclo ncnos un
pouco, a fin dc, na ncnor cciiaao scniincnial,
podcr caniar a ioda voz. Nao icn inporiancia
para nos agora quc, con csia inagcn dc criaao
nova do ariisia paradisaco, os Iunanisias dc
ouirora conlaicran a rcprcscniaao aniiga,
cclcsiasiica do Ioncn corronpido c pcrdido, dc
nancira a podcr scr cnicndida a opcra cono o
dogna dc oposiao do Ioncn lon, con o qual,
cnircianio, sc cnconirou ao ncsno icnpo un
ncio dc consolo conira aquclc pcssinisno, ao
qual sc acIavan principalncnic naqucla cpoca
dc inscgurana dc iodas as siiuacs.
suficicnic rcconIcccrnos cono o cncanio
vcrdadciro c con clc a gcncsis" dcsia nova forna
dc aric, sc siiuan na saiisfaao dc una
ncccssidadc ioialncnic anii-csiciica, na
glorificaao oiinisia do Ioncn cn si, no concciio
do Ioncn priniiivo cono o Ioncn lon c
arisiico dcsdc sua naiurcza. Esic princpio da
172
opcra nodificou-sc con o icnpo cn cigcncia
ancaadora c Iorrvcl, quc nos, cn facc dos
novincnios socialisias da cpoca, nao podcnos
dciar dc ouvir. O lon Ioncn priniiivo" qucr os
scus dirciios. quc pcrspcciivas paradisacas!
Aprcscnio ao lado dcsia, una confirnaao
igualncnic clara dc ninIa opiniao, scgundo a
qual a opcra csia cdificada solrc princpios iguais
nossa culiura alcandrnica. A opcra c o
nascincnio do Ioncn icorico, do lcigo criico,
nao do ariisia. un dos faios nais csiranIavcis na
Iisioria dc iodas as arics. Foi a cigcncia dc
ouvinics lcn pouco nusicais quc, anics dc iudo,
fossc ncccssario ouvir a palavra dc nancira a
podcr cspcrar-sc un rcnascincnio da aric dos
sons, sc sc dcscolrissc algun nodo dc caniar, no
qual pudcssc govcrnar o icio solrc o
coniraponio, cono o scnIor solrc o scrvo. Pois as
palavras sao nais nolrcs do quc o sisicna
Iarnnico quc as aconpanIa na ncdida cn quc
a alna c nais nolrc do quc o corpo. Con a
rudcza anii-nusical c lciga dcsias conccpcs foi
iraiada nos princpios da opcra a ligaao dc
nusica, inagcn c palavra; foi ianlcn no scniido
dcsia csiciica quc sc fcz, nos clcganics crculos
dc lcigos florcniinos, por pocias c caniorcs a
pairocinados, as princiras cpcricncias. O
Ioncn quc nada cnicndc dc aric, gcra para si
ncsno una cspccic dc aric, jusiancnic cn
viriudc dc scr o Ioncn anii-arisiico por
173
naiurcza. Por nao conIcccr a profundidadc
dionisaca da nusica, clc iroca o gozo nusical cn
rciorica inicligvcl, dc palavra c son da paiao, no
sto )upp)cscntutuo c cn volupiuosidadc das
arics dc canio; por nao podcr icr visao ncnIuna,
olriga a cnirar cn scus scrvios o iccnico c o
dccorador; por nao conprccndcr a vcrdadcira
csscncia do ariisia, cria para si, o Ioncn
priniiivo arisiico", scgundo o scu gosio, isio c o
Ioncn quc cania con paiao, c quc rcciia
vcrsos. Elc sonIa con una cpoca cn quc a
paiao c o lasianic para produzir cancs c
pocsias. cono sc a afciao alguna vcz iivcssc sido
suficicnic para produzir algo dc arisiico. A
suposiao da opcra c una crcna crrada no
proccsso arisiico, c aqucla crcna idlica dc quc
iodo Ioncn dc scniincnio c ariisia. No scniido
dcsia crcna c a opcra a cprcssao dc cisicncia
lciga na aric, quc diia as suas lcis con o
oiinisno alcgrc do Ioncn icorico.
Sc dcscjarnos rcunir sol un concciio as
duas rcprcscniacs agora dcscriias c quc
influran solrc o nascincnio da opcra, dcvcnos
falar da icndcncia idlica da opcra, no quc nos
vcnos olrigados a cnprcgar cclusivancnic as
cprcsscs c a cplicaao dc ScIillcr. A naiurcza
c o idcal rcprcscnian, diz csic, assunio dc
irisicza, sc aqucla c aprcscniada cono icndo
pcrdido iudo, c csic cono inpossvcl dc alcanar.
Ou anlos naiurcza c idcal sao assunio dc
174
alcgria sc sao aprcscniados cono vcrdadciros. O
princiro caso origina a clcgia cn significaao
csirciia, o scgundo os idlios cn scniido o nais
anplo. Aqui dcvc cIanar-sc incdiaiancnic a
aicnao para o caraicr conun dc anlas as
aprcscniacs na gcncsc da opcra, quc nclas o
idcal nao c scniido cono nao-alcanado, ncn a
naiurcza cono pcrdida. Havia, scgundo csic
scniincnio, un icnpo priniiivo do scr Iunano,
no qual csic sc siiuava rcnic ao coraao da
naiurcza, icndo alcanado ncsia naiuralidadc o
idcal da Iunanidadc, cn londadc c csiados
arisiicos paradisacos. Todos nos dcsccndcnos
dc ial Ioncn priniiivo pcrfciio, c cuja inagcn
ficl ainda podcranos scr, sc dciiasscnos fora
algunas qualidadcs a fin dc nos rcconIcccrnos
cono scndo ial Ioncn priniiivo, ncdianic
rcnuncia voluniaria crudiao supcrflua,
culiura cccssivancnic rica. O Ioncn dc culiura
da Fcnasccna rciroccdcndo, por sua iniiaao
opcrcsca, da iragcdia grcga a una consonancia
dc naiurcza c idcal, dc vcracidadc idlica,
aprovciiou clc csia iragcdia, assin cono Danic sc
aprovciiou dc Virglio, para scr guiado aic as
porias do Paraso; cnquanio quc clc coniinuou o
scu caninIo, passando da iniiaao das fornas
nais clcvadas da culiura grcga rcsiiiuiao dc
iodas as cousas", iniiaao do priniiivo nundo
arisiico do Ioncn. Ouc lcncvolcncia confianic
dc iais csforos arriscados, no scio da culiura
175
icorica! cplicavcis soncnic pcla crcna
consoladora, dc quc o Ioncn cn si" c o Icroi
cicrnancnic viriuoso da opcra, o pasior quc
cicrnancnic cania ou ioca flauia, quc scnprc
dcvc rccnconirar-sc cono ial, ncsno quc alguna
vcz sc icnIa pcrdido por algun icnpo cn algun
lugar, scndo soncnic o fruio daquclc oiinisno,
quc, das profundczas da conccpao univcrsal
socraiica, aqui sc clcva cono una docc coluna dc
pcrfunc scduior.
Os iraos da opcra nao aprcscnian, cn iodo
caso, aqucla dor clcgaca dc una pcrda cicrna,
nas sin a alcgria dc un rccnconirar-sc cicrno, o
prazcr cnodo cn una vcrdadc idlica quc, pclo
ncnos cn qualqucr noncnio, podc scr
rcprcscniada cono rcal, no quc por vczcs sc
prcsscnic quc csia prcsunida vcrdadc nada nais
c scnao una frivolidadc faniasiica c inuiil qual
aquclc, quc salcria ncdi-la na scricdadc Iorrvcl
da naiurcza vcrdadcira c conpara-la con as
vcrdadciras ccnas priniiivas da Iunanidadc,
dcvcssc cclanar con asco. Fora con o
faniasna! Apcsar disso scria cngano supor quc
ial scr frvolo, cono a opcra, possa scr afugcniado
cono un cspcciro, por ncio dc un griio foric,
apcnas. Aquclc quc dcscja dcsiruir a opcra, dcvc
luiar conira aqucla alcgria alcandrina, quc ncla
iao ingcnuancnic sc cprcssa solrc sua
rcprcscniaao prcdilcia, cuja forna arisiica
propria c cla ncsna. O quc sc dcvc cspcrar, no
176
cnianio, para a propria aric da aao dc fornas
arisiicas cujas origcns ncn scqucr sc siiuan cn
donnio csiciico, quc, nuiio pclo conirario,
conscguiu passar dc csfcra scni-noral ao icrrcno
arisiico, c quc so algunas vczcs conscguiu
cscondcr sua origcn Ilrida? Dc quc scivas sc
alincnia csic scr parasiiario dc opcra, scnao da
aric vcrdadcira? Nao scria dc sc supor quc, sol
suas scducs idlicas, sol suas arics adulaiorias
alcandrinas, dcgcncrc o prollcna nais clcvado c
vcrdadcirancnic scrio da aric rcnir a visia do
olIar ao Iorror da noiic c salvar o sujciio pclo
lalsano sanaiivo da aparcncia das agiiacs c
cciiacs da voniadc a una icndcncia do
divcriincnio, vazia c rccrcaiiva? O quc scra fciio
das vcrdadcs scnpiicrnas do dionisaco c do
apolnico, cono as quc aprcscnici na csscncia do
sto )upp)cscntutuo, nuna ial nisiura dc csiilos?
Ondc sc considcra a nusica cono scrvo, o icio
cono scnIor, ondc sc conpara a nusica con o
corpo, o icio con a alna? Ondc o fin nais
clcvado podc, ialvcz, scr rcprcscniado por una
piniura nusical pcrifrasiica, assin cono
aniigancnic no diiiranlo aiico? Ondc sc iira
nusica a sua vcrdadcira dignidadc, dc scr o
cspclIo univcrsal dionisaco, dc nancira a so lIc
rcsiar un caninIo, iniiar a csscncia da forna da
aparcncia, cono cscrava da aparcncia, c inciiar
con o jogo das linIas c proporcs un dclciic
cicrno. A una considcraao scvcra vcrifica-sc a
177
coincidcncia dcsia influcncia dcsasirosa da opcra
solrc a nusica con ioda a cvoluao nodcrna; o
oiinisno cscondido na gcncsc da opcra c na
csscncia da culiura por cla rcprcscniada,
conscguiu cn rapidcz alarnanic dcspir a nusica
dc suas considcracs univcrsais dionisacas c
narca-la con un caraicr fornal c alcgrc;
nudana con quc sc podc, ialvcz, conparar a
ncianorfosc do Ioncn csquilcico ao Ioncn da
alcgria alcandrina.
Sc, porcn, rclacionanos, con ioda razao na
ccnplificaao aqui indicada, o dcsaparccincnio
do cspriio dionisaco con a nudana c
dcgcncraao nuiio visvcl, nas aic agora
incplicavcl, do Ioncn grcgo quc cspcranas
dcvcn rcssurgir cn nos, quando os auspcios
nais scguros nos ccriifican dc un proccsso
conirario, do acordar paulaiino do cspriio
dionisaco cn nosso nundo aiual? Nao c possvcl
adniiir quc a fora divina dc Hcraclcs sc
cnfraquca cicrnancnic cn volupiuosa scrvidao
a Onfalc. Do fundo dionisaco do cspriio alcnao
clcvou-sc una fora, quc nada icn cn conun
con as condics priniiivas da culiura socraiica,
nao scndo cplicavcl ncn dcsculpavcl por csias, c
quc, nuiio pclo conirario, c scniida por csia
culiura, cono o Iorrvcl-incplicavcl37|, o
prcpoicnic-Iosiil38|, a nusica alcna, cono dcvc
scr cnicndida cn sua podcrosa narcIa solar dc
DacI a DcciIovcn, dc DcciIovcn a Wagncr. O quc
178
podcra fazcr o socraiisno dcscjoso dc
conIccincnios, no nclIor dos casos, con csic
dcnnio quc sc clcva dc profundczas
insondavcis? Ncn con os ornaios c aralcscos da
nclodia dc opcra, ncn con a ajuda da ialua
ariinciica da fuga c da dialciica dc coniraponio
sc conscguc acIar a fornula cn cuja luz poicnic
sc possa sulncicr c forar a falar un ial
dcnnio. Ouc cspciaculo quando nossos csicias,
con a rcdc dc una lclcza" a clcs pcricnccnic,
procuran laicr c pcgar o gcnio da nusica, quc
dianic dclcs sc novc cn vida inconcclvcl, sol
novincnios quc nao dcscjan scr julgados ncn
scgundo a lclcza cicrna, ncn scgundo o ccclso.
ncccssario caninar dc pcrio iais favorcccdorcs
da nusica quando incansavclncnic cclanan
lclcza! lclcza! para vcr sc clcs cniao sc porian
cono os filIos prcdilcios da naiurcza, criados c
fornados no scio da lclcza, ou sc procuran,
nuiio ao conirario, una forna cnganosa c
cncolridora para a propria rudcza, una dcsculpa
csiciica para a propria solricdadc, polrc dc
scniincnios. no quc, por ccnplo, pcnso cn Oiio
JaIn. Dcvcra, porcn, ionar cuidado o ncniiroso
c o Iipocriia con a nusica alcna; c jusiancnic
cla quc c, dc cnirc a nossa culiura inicira, o
unico lnpido, puro c rcssonanic cspriio dc fogo,
do qual c para o qual, cono no cnsinancnio do
grandc Hcracliio dc fcsus, iodas as cousas sc
novincnian cn duplo irajcio circulaiorio. iudo
179
quc c cIanado agora culiura, fornaao,
civilizaao, dcvcra aprcscniar-sc alguna vcz,
dianic do infalvcl juiz Dionsio.
Fccordcno-nos cono foi possililiiado ao
cspriio da filosofia alcna, provcnicnic da ncsna
fonic, por ncio dc Kani c dc ScIopcnIaucr,
dcsiruir o conicnic prazcr dc cisicncia do
socraiisno cicnifico por conprovancia dc scus
liniics, cono por ial conprovancia sc iniciou a
considcraao nuiio nais profunda c scria das
qucsics ciicas c da aric, quc por nos podcn scr
considcradas cono a salcdoria dionisaca
cnccrrada cn concciios. Oual o caninIo quc nos
dcsigna o nisicrio da unidadc cnirc a nusica
alcna c a filosofia alcna, sc nao o caninIo dc
una nova cisicncia, solrc cujo conicudo nos
podcnos infornar apcnas por analogias
Iclcnicas? Pois csic valor incnso conscrva para
nos, quc nos acIanos colocado cnirc duas
difcrcnics fornas dc cisicncia, o ccnplo
Iclcnico, por nclc ianlcn sc inprinircn cn
fornas classico-insiruiivas iodas aquclas
passagcns c luias. con a difcrcna dc quc nos
airavcssanos cn ordcn invcrsa as grandcs
cpocas principais do scr Iclcnico analogicancnic,
parcccndo, por ccnplo, narcIarnos agora da
cpoca alcandrnica dc volia ao pcrodo da
iragcdia. En nos vivc o scniincnio dc quc o
nascincnio dc una cpoca iragica para o cspriio
alcnao nada nais rcprcscnia quc un rciorno a
180
nos ncsnos, un vcniuroso rccnconiro dcpois dc
foras Iorrvcis, olrando dc fora, icrcn
cscravizado, sol sua forna, aquclc quc vivia cn
nao socorrvcl csiado dc larlaric da forna.
Agora, afinal, clc podc, dcpois dc sua volia fonic
priniiiva do scu scr, aircvcr-sc a narcIar
inircpido c livrc dianic dc iodos os povos, scn
csiar prcso pclo cordao dc una civilizaao
ronanica, sc soncnic salc aprcndcr dc un povo,
o quc ja por si consiiiuiria una grandc gloria c
una raridadc quc disiinguc do povo grcgo. E
quando ncccssiiaranos nais dcsics ncsircs
ccclcnissinos do quc agora, quando assisiinos
ao rcnascincnio da iragcdia c csianos cn pcrigo
dc ignorar a sua proccdcncia c dc cplicar o scu
dcsiino?
20.
Dcvcria sc julgar una vcz, sol a supcrvisao
dc un juiz inparcial, cn quc cpoca c cn quc
Ioncns icn luiado con naior fora o gcnio
alcnao para aprcndcr dos grcgos; c, ncsno quc
suponIanos con ioda confiana quc nolrc luia
culiural dc CociIc, ScIillcr c Winclclnann sc
dcva confcrir csia disiinao, dcvcnos, cnircianio,
acrcsccniar quc dcsdc aqucla cpoca c dcsdc as
princiras influcncias daqucla luia; o csforo para
alcanar nun ncsno irajcio os grcgos c a culiura
sc iornou inconprccnsivclncnic cada vcz nais
fraco. Dcvcrcnos, a fin dc nao dcscspcrarnos
181
conplciancnic do cspriio alcnao, julgar por isso
quc, cn algun ponio capiial, ianlcn aquclcs
luiadorcs nao conscguiran pcncirar aic o nuclco
do scr Iclcnico c dc csialclcccr un lao
pcrnancnic c anoroso cnirc as culiuras alcna c
grcga? Dc nancira quc, ialvcz, un
conIccincnio inconscicnic dc ial falia,
dcspcriassc ianlcn nos indivduos dc naiurcza
scria a duvida, sc clcs, apos iais prcdcccssorcs,
pudcsscn ulirapassar csics no caninIo da
fornaao culiural, cIcgando aic a ncia. por
isso quc dcsdc aquclc icnpo vcnos dcgcncrar o
juzo solrc o valor dos grcgos para a culiura; a
cprcssao dc conpadccida supcrioridadc faz-sc
ouvir nos nais variados acanpancnios do gcnio
c do anii-gcnio; cn ouira paric ainda lrinca una
cloqucncia, ioialncnic dcsprovida dc cfciio, con
a Iarnonia grcga", a lclcza grcga", a alcgria
grcga". E prccisancnic nos crculos, quc
dcvcrian considcrar cono scu dcvcr cirair
incansavclncnic o quc no lciio do rio grcgo sc
cnconira, para fclicidadc da culiura alcna, nos
crculos dos profcssorcs univcrsiiarios, foi quc
nclIor sc aprcndcu a aconodar-sc cn icnpo c
dc nodo agradavcl con os grcgos, indo-sc, nao
raras vczcs, aic o alandono cciico do idcal
Iclcnico c invcrsao ioial dos vcrdadciros
proposiios dc iodos os csiudos da aniiguidadc.
Oucn, naquclcs crculos, nao sc csgoiou
ioialncnic no csforo dc scr un rcvisor dc
182
confiana dc icios aniigos ou un filologo
nicroscopico dc Iisioria naiural, csic procurc
assinilar ianlcn a aniiguidadc Iclcnica, ao lado
dc ouiras aniiguidadcs, Iisioricancnic", nas
scgurancnic, scgundo o nciodo c as nanciras
supcriorcs dc nossa aiual liicraiura Iisiorica
crudiia. Sc, por isso, a propria fora dc fornaao
das univcrsidadcs nunca csicvc nais laia c
fraca do quc aiualncnic, sc o jornalisia", o
cscravo do papcl, no dia dc Iojc, lcvou dc vcncida
o profcssor supcrior no iocanic fornaao
culiural, c sc a csic uliino nao rcsia scnao a
ncianorfosc ja ianias vczcs cpcrincniada, dc
novcr-sc agora ianlcn na linguagcn do
jornalisia, con a clcgancia facil" dcsia csfcra,
cono una alcgrc c insiruda lorlolcia con
quc confusao conicnplarao os assin insirudos
da aiualidadc aquclc fcnncno, quc soncnic
podcria scr conprccndido analogicancnic pclo
conicudo o nais profundo do gcnio Iclcnico, quc
aic noncnio nao foi conprccndido, o
rcnascincnio do cspriio dionisaco c o
rcnascincnio da iragcdia! Nao cisic ouiro
pcrodo arisiico cn quc a cIanada culiura c a
vcrdadcira aric sc cnfrcniasscn iao indifcrcnic c
iao inanisiosancnic, cono na aiualidadc.
Enicndcnos porquc una insiruao iao fraca
odcia una aric vcrdadcira. c porquc a princira
icnc quc da scgunda vcnIa a sua dcsiruiao.
Nao sc Iavcria dc consunir, porcn, una classc
183
inicira dc culiura, ou scja a socraiico-
alcandrina, para vir icrninar cn una ponia iao
dclicada c dclil cono c a insiruao aiual! Sc
Icrois, cono ScIillcr c CociIc, nao conscguiran
arronlar aqucla poria cncaniada quc lcva
cncaniada nonianIa Iclcnica; sc, apcsar dc scu
corajoso csforo, nao conscguiran passar alcn
daquclc olIar ansioso, quc a Ifigcnia dc CociIc
lana no Tauris larlaro pairia, por solrc o
nar, qual a cspcrana quc rcsiaria aos cpgonos
dc iais Icrois, sc nao sc alrissc rcpcniinancnic,
por si, nun lado ainda nao iocado pclos csforos
da culiura aiual, a poria sol o soar nsiico da
rc-dcspcriada39| nusica dc iragcdia?
Ouc ningucn icnic dininuir a nossa crcna
cn un fuiuro rcnascincnio da aniiguidadc
Iclcnica; pois soncnic ncla cnconiranos as
cspcranas para una rcnovaao c purificaao do
gcnio alcnao pclo cncanio dc fogo da nusica.
Salcranos cnuncrar algo nais quc, na
dcsolaao c no cansao da culiura aiual, nos
dcspcriaria quaisqucr cspcranas consoladoras
para o fuiuro? Dclaldc procuranos una raiz
foricncnic ranificada, un pcdao dc icrra fcriil c
sa; soncnic cnconiranos po, arcia,
cniorpccincnio, consunaao. Ncsia siiuaao nao
podcria un indivduo, isolado inconsolavclncnic,
cscolIcr un snlolo nclIor do quc o cavalciro
aconpanIado da noric c do dialo, cono foi
dcscnIado por Durcr; o cavalciro arnado, con o
184
olIar lrnzco, duro, quc salc ionar scu caninIo
dc dcsgraas scn sc pcriurlar con a prcscna do
conpanIciro Iorrvcl, apcsar dc dcscspcranado,
sozinIo con gincic c cao. Tal cavalciro durcriano
foi o nosso ScIopcnIaucr. ioda cspcrana lIc
faliava, nas clc cigia a vcrdadc. Nao Ia qucn o
igualc.
Mas cono sc nodifica rcpcniinancnic o
dcscrio, iao iciricancnic dcscriio, dc nossa
culiura cansada, quando c iocado pclo cncanio
dionisaco! Un vcndaval lcva iodo o incric, podrc,
quclraniado, o cnvolvc cn vcrnclIa nuvcn dc
pocira c o lcva pclos arcs, scnclIanic a un
aluirc. Confuso, o nosso olIar procura o
dcsaparccido. pois o quc vc suliu cono dc un
alapao luz dourada, iao plcno c vcrdc, iao
culcranic c vivo, iao ansioso c inconcnsuravcl!
A iragcdia sc siiua dc pcrncio a csia
supcralundancia dc vida, dor c prazcr, cn
cncaniancnio cclcsiial, cla aicnia cn una
canao longnqua, ncrcncoria quc fala das
nacs do scr, cujos noncs sao. ilusao, voniadc,
dor. Sin, ncus anigos, acrcdiiai na vida
dionisaca c na rcnasccna da iragcdia! O icnpo
do Ioncn socraiico passou. coroai-vos con
Icras, ionai cn vossas naos o lasiao dc Tirso c
nao vos adnircis sc iigrc c panicra sc dciian,
acaricianics, a vossas pcs. Ousai scr agora
Ioncns iragicos. vos scrcis rcdinidos. Vos dcvcis
guiar a narcIa iriunfal dionisaca da ndia
185
Crccia! Arnai-vos para conlaics rudcs, nas
acrcdiiai nos nilagrcs dc vosso Dcus!
21.
Fciornando dcsics sons coriaiivos
disposiao dc cspriio quc convcn ao Ioncn
conicnplaiivo, rcpiio quc soncnic podcra scr
aprcndido dos grcgos o quc rcprcscnia o alcancc
dc un ial nilagroso acordar rcpcniino para
fundancnio nais inicrno dc un povo. o povo
dos nisicrios iragicos quc laic as laialIas
pcrsas; c o povo quc fcz aquclas gucrras, quc
ncccssiia da iragcdia cono lclida sanaiiva.
Oucn podcria supor ncsic povo, dcpois dc icr
sido cciiado por varias gcracs, pclos
csircnccincnios nais violcnios do dcnnio
dionisaco, una cfusao iao igualncnic podcrosa
do nais sinplcs scniincnio poliico, dos insiinios
pairioiicos nais naiurais, do priniiivo c viril
dcscjo dc luiar? Noia-sc cn cada propagaao
inporianic dc cciiacs dionisacas cono a
soliura dionisaca das algcnas do indivduo sc faz
scniir princirancnic cn prcjuzo dos insiinios
poliicos quc cIcga aic indifcrcna c ncsno
ininizadc, iao ccrio cono, dc ouiro lado, o Apolo,
fornador dc csiados, c ianlcn o gcnio do
p)ncp nduduutons, c quc csiado c
pairioiisno nao podcn vivcr scn afirnaao da
pcrsonalidadc individual. Pariindo do orgiasno
Ia, para un povo, soncnic un caninIo, o
186
caninIo ao ludisno Iindu, o qual, a fin dc
podcr scr suporiado con scu dcscjo ao nada,
ncccssiia daquclcs raros csiados ciaiicos con
sua clcvaao solrc lugar, icnpo c indivduo;
assin cono csics, por scu iurno, cigcn a
filosofia quc cnsinc a vcnccr o indcscriivcl
dcsgosio nos csiados inicrncdiarios por una
rcprcscniaao. Dc nodo igualncnic inpcrioso
scguc un povo, pariindo da validcz incondicional
dos inpulsos poliicos, una irilIa da naior
sccularizaao, cuja cprcssao nais grandiosa,
nas ianlcn nais assusiadora, c consiiiuda
pclo npc)un ronano.
Colocados cnirc a ndia c Fona c inpclidos
cscolIa scduiora, conscguiran os grcgos
dcscolrir, con purcza classica, una icrccira
forna, nao para dcnorado uso proprio, nas,
jusiancnic por isso, para a cicrnidadc. Pois c
ccrio quc os prcdilcios dos dcuscs norrcn ccdo,
nas igualncnic ccrio c quc, dcpois, clcs vivcn
cicrnancnic con os dcuscs. Ouc nao sc cija do
nais nolrc a duralilidadc do couro; a
duralilidadc solida, cono, por ccnplo, cra
propria do inpulso nacional ronano, nao
pcricncc, provavclncnic, aos prcdicados
ncccssarios da pcrfciao. Sc, porcn, inquirirnos
solrc o rcncdio quc possililiiou aos grcgos dc,
duranic scu icnpo naino, con a poicncia
ciraordinaria dc scus inpulsos dionisacos c
poliicos, nao sc csgoiarcn, ncn por ncdiiaao
187
ciasica, ncn por un dcscjo dcsiruidor a
poicncia c Ionra nundiais, nas sin dc
alcanarcn aqucla nisiura naravilIosa, cono a
icn un vinIo nolrc, quc ao ncsno icnpo dispc
o anino cciiaao c conicnplaao, cniao c
ncccssario lcnlrarno-nos da fora incnsa da
iragcdia, quc cciiava c purificava ioda a vida
popular. Scniircnos o naior valor dcsia, soncnic
quando cla sc nos dcparar, cono sc dcparou aos
grcgos, consiiiuindo o conicudo dc iodas as
foras profilaiicas, cono a ncdiadora quc faz
scniir o scu donnio cnirc as qualidadcs nais
forics c nais pcrigosas do povo.
A iragcdia alsorvc o suprcno orgiasno
nusical, dc nancira a apcrfcioar, ianio cnirc os
grcgos cono cnirc nos, a nusica cn si; coloca
dcpois, porcn, ao scu lado o niio c o Icroi
iragicos quc cniao, igualando un iiia podcroso,
iona solrc scus onlros iodo o nundo
dionisaco, dclc nos lilcriando. Dc ouiro lado csic
nundo, pclo ncsno niio iragico, na pcssoa do
Icroi iragico, salc lilcriar-sc do inpulso avido a
csia cisicncia, rccordando-nos una ouira
cisicncia c un prazcr naior, para os quais sc
prcpara o Icroi conlaicnic por suas dcrroias,
nao por suas viiorias. A iragcdia coloca un
ccnplo clcvado cnirc a validcz univcrsal dc sua
nusica c o ouvinic capaciiado dc conprccndc-la
dionisiacancnic, o niio, c dcspcria naquclc
a aparcncia da nusica scr nada nais do quc un
188
clcvadssino ncio dc rcprcscniaao para a
vivificaao do nundo plasiico do niio. Confiando
ncsia nolrc ilusao, podc cla, agora, novincniar
os scus ncnlros para a cccuao da dana
diiiranlica c cnircgar-sc, dcscuidada, a un
scniincnio cniusiasiico dc lilcrdadc, scn o qual
nao podcria rcgalar-sc cono nusica cn si, isio c,
scn aqucla ilusao. O niio nos rcsguarda da
nusica, assin cono lIc da, por ouiro lado, a
naior lilcrdadc. Por isso, pagando a prcnda,
cnprcsia a nusica ao niio iragico una
inporiancia iao cncrgica c convinccnic cono,
scn aqucla ajuda, nunca podcria icr sido
alcanada pcla palavra c pcla inagcn. O ouvinic
iragico, principalncnic scnic, por ncio dcla,
aquclc prcsscniincnio scguro do prazcr nais
clcvado, quc c aiingido por un caninIo quc
airavcssa runa c ncgaao, dc nodo a julgar ouvir
disiiniancnic o alisno nais profundo dc iodas
as cousas.
Sc conscgui dar a csia rcprcscniaao difcil,
con as uliinas frascs, una cprcssao soncnic
icnporaria, quc apcnas a poucos sc iorna
incdiaiancnic conprccnsvcl, cniao nao posso
dciar dc, ianlcn ncsia paric, cciiar os ncus
anigos para una ouira prova c dc pcdir-lIcs quc
sc prcparcn, nun so ccnplo dc nossa
cpcricncia conjunia, para a conprccnsao do
pcnsancnio inicgral. Ncsic ccnplo nao nc
posso rcfcrir quclcs quc aprovciian as inagcns
189
dos aconiccincnios ccnicos, as palavras c
afcics das pcssoas quc ionan paric na aao,
para, con csia ajuda, sc aproinarcn do
scniincnio nusical, pois iodos csics nao
cnicndcn a nusica cono lngua naicrna c,
apcsar dcsia ajuda, nao pcnciran scnao nas
anic-salas da pcrccpao nusical, scn janais
podcrcn iocar os saniuarios niinos dcsia;
alguns dcsics, cono por ccnplo Ccrvinus, nao
alcanan ncn aquclas anic-salas. Dirijo-nc
soncnic a csics quc, parcnics incdiaios da
nusica, ncla icn, por assin dizcr o scu scio
naicrnal, c quc so sc rclacionan con assunios
conuns por ncio dc inconscicnics rclacs
nusicais. A csics nusicos dc vcrdadc nc dirijo
pcrguniando sc clcs sc podcn inaginar pcssoas
quc consigan pcrcclcr o icrcciro aio dc Trisiao c
Isolda", scn qualqucr ajuda dc inagcn ou
palavra, cono una conposiao sinfnica ingcnic,
scn asfiiar-sc sol cciiaao icncrosa dc iodas
as asas da alna? Una pcssoa quc, cono no caso
prcscnic, icnIa colocado o ouvido cono quc ao
ccniro40| da voniadc univcrsal, quc scnic a
ansicdadc icrrvcl dc scr cono a corrcnic
ioniiroanic ou cono o rilcirinIo nanso c calno
quc daqui sc dcrrana cn iodas as vcias do
nundo, ial Ioncn nao dcvcria csialar dc
rcpcnic? Dcvcria clc suporiar, na plcniiudc
niscravcl c crisialina do indivduo Iunano, o cco
dc inicrninavcis cclanacs dc julilo c dor, quc
190
paricn do cspao infindo da noiic univcrsal",
scn procurar rcfugiar-sc, ao ouvir iais pasiorclas
da nciafsica, cn sua pairia priniiiva? Sc ial
olra, porcn, podc scr pcrcclida cono un iodo,
scn ncgaao da cisicncia individual, sc ial olra
pdc scr criada scn aniquilar o scu criador
ondc c possvcl cnconirar a soluao dc cousa iao
coniradiioria?
Aqui sc infilira, cnirc nossa naior cciiaao
nusical c aqucla nusica, o niio iragico c o Icroi
iragico, no fundo igualdadc dos faios ioialncnic
univcrsais, dos quais, apcnas, a nusica podc
falar dirciancnic. Cono igualdadc, porcn, scria o
niio, sc o cnicndcsscnos cono indivduo
purancnic dionisaco, incficaz, ficando
inolscrvado ao nosso lado, c nunca nos podcria
fazcr dcsviar da ncccssidadc dc prcsiarnos
aicnao ao cco da unuc)suu untc )cn. Aqui,
porcn, surgc a fora apolnica, dirigida ao
rcsialclccincnio do indivduo quasc ioialncnic
quclrado, cono o lalsano sanaiivo dc dcliciosa
ilusao. rcpcniinancnic crcnos vcr apcnas
Trisiao, cono sc inicrroga inovcl c surdancnic.
A vclIa nclodia, por quc c quc cla nc dcspcria?"
E o quc nos parccia aniigancnic cono un
suspiro profundo, pariido do nuclco do scr, diz-
nos Iojc. dcscrio c vazio csia o nar". E ondc
julgavanos dcsfalcccr scn alcnio, cn convulsiva
cicnsao dc iodos os scniincnios, ligando-nos
quasc nada a csia cisicncia, ouvinos c vcnos
191
Iojc soncnic o Icroi quc, apcsar dc fcrido
norialncnic, nao norrc, con sua cclanaao dc
dcscspcro. Anscio! Anscio! Ansiar-nc da noric,
nao norrcr por ansicdadc!" E sc, anics, o julilo
da corncia, dcpois dc ial dcnasia c cccsso dc
iorncnios quc consunian, nos coriava o coraao
cono scndo, quasc, o naior dc iodos csics
iorncnios, cniao agora csia cnirc nos c csic
julilo cn si", o Kurwcval rcgozijanic, voliado ao
larco quc lcva Isolda. O nais profundo
sofrincnio dc nos sc apodcra, nos livra, dc
alguna nancira, o co-sofrcr do sofrincnio
priniiivo univcrsal, assin cono a inagcn
igualanic do niio nos salva da conicnplaao
incdiaia da idcia univcrsal nais clcvada c assin
cono o pcnsancnio c a palavra nos salvan do
dcrranancnio irrcprinvcl da voniadc
sulconscicnic. Por aqucla naravilIosa ilusao
apolnica parccc accrcar-sc dc nos proprios o
rcino da nusica cono un nundo plasiico, cono
sc ianlcn nclc soncnic sc iivcssc fornado o
dcsiino dc Trisiao c Isolda, cono na sulsiancia
nais suavc c cprcssiva.
Assin nos arranca o apolnico da
univcrsalidadc dionisaca, cncaniando-nos para
os indivduos; a csics fia os nossos scniincnios
dc conpaiao, por csics saiisfaz o scniido do lclo
quc anscia por fornas grandcs c clcvadas; faz-
nos passar dianic dc inagcns da vida c cciia-
nos conprccnsao profunda do nuclco viial
192
nclas coniido. Con a fora incnsa da inagcn, do
concciio, do cnsinancnio ciico, da cciiaao
sinpaiica iira o apolnico o Ioncn dc sua auio-
dcsiruiao orgiasiica c o iludc solrc a
univcrsalidadc dos aconiccincnios dionisacos
ilusao, dc quc clc vc una inagcn univcrsal, por
ccnplo Trisiao c Isolda, c quc, por inicrncdio da
nusica, dcvcria vc-la nclIor c nais iniinancnic.
O quc nao conscguira a nagia sanaiiva dc Apolo,
sc ncsno cn nos podc criar a ilusao dc quc o
dionisaco cn scrvio do apolnico podcria
auncniar os cfciios dcsic, c ncsno dc quc a
nusica cn sua naior paric nada nais c scnao
aric rcprcscniaiiva para un conicudo apolnico?
naqucla Iarnonia prc-csialclccida, quc
rcina cnirc o drana pcrfciio c sua nusica, quc o
drana aiingc un grau suprcno dc visililidadc,
inaccssvcl para o drana scn nusica. Assin
cono, dianic dc nos, iodas as figuras vivas da
ccna sc sinplifican para naior clarcza da linIa
ondulanic, rcssoa o paralclisno dcsias linIas na
nudana das Iarnonias, quc, do nodo nais
dclicado, sinpaiiza con a aprcscniaao
novincniada. Por csia nudana sc nos iornan
pcrccpi vcis rclacs das cousas dc nancira
olscrvavcl, c nao dc nodo alsiraio. Scra ianlcn
igualncnic por cla quc rcconIcccrcnos quc,
soncnic ncsias rclacs, sc rcvcla ioialncnic a
csscncia dc un caraicr c dc una linIa nusical.
E, cnquanio a nusica nos fora, assin, a vcr
193
nais c nais iniinancnic do quc dc cosiunc, c dc
csicndcr dianic dc nos os aconiccincnios da ccna
cono un iccido dclicado, csia, para nosso olIar
cspiriiualizado c dirigido ao nosso niino, o
nundo da ccna iao infiniiancnic alargado, cono
iluninado.
O quc dc analogico podcria ofcrcccr-nos o
pocia quc, con un nccanisno nuiio nais
inpcrfciio, procura aiingir aquclc auncnio niino
do nundo da ccna c sua iluninaao por ncios
indircios, pariindo da palavra c do concciio?
Dc faio, ianlcn a iragcdia nusical sc scrvc
da palavra, nas cla podc, ao ncsno icnpo, pr a
scu lado, o fundancnio c o local dc nascincnio
da palavra, csclarcccndo-nos a fornaao da
ncsna, dc nancira ioial.
Podcria dizcr-sc do proccsso rcfcrido, porcn,
c con a ncsna ccricza, consiiiuir clc nada nais
do quc aparcncia naravilIosa, isio c, aqucla
ilusao apolnica anicriorncnic ciiada, c por cuja
aao dcvcranos scr livrados do inpulso c do
cccsso dionisacos. No fundo c a rclaao cnirc
nusica c drana jusiancnic o conirario; a nusica
c a idcia vcrdadcira do nundo, o drana soncnic
o rcflco dcsia idcia, una silIucia isolada da
ncsna. Aqucla idcniidadc cnirc linIa nclodica c
figura viva, cnirc a Iarnonia c as rclacs
caracicrsiicas daqucla figura, c vcrdadcira cn
194
scniido oposio do quc podcria parcccr-nos ao
conicnplarnos a iragcdia nusical. Mcsno quc
novanos a figura da nancira nais visvcl,
dando-lIc vida, iluninando-a iniinancnic, cla
coniinuara scnprc a scr a aparcncia, da qual nao
paric ponic ncnIuna quc conduza rcalidadc
vcrdadcira, ao coraao do nundo. Mas, c
pariindo dcsic coraao quc a nusica sc cicrna;
fcnncnos inuncravcis dc iodas as cspccics
podcrian passar pcla ncsna nusica scn nunca
ciinguir a sua csscncia; podcrian, quando
nuiio, scr suas inagcns cicriorizadas.
vcrdadc, porcn, quc con a coniradiao popular c
ioialncnic crrnca dc alna c corpo nada sc
podcria cplicar para o cnicndincnio da rclaao
conplicada quc cisic cnirc nusica c drana, sc
conscguiria, isso sin, confundir iudo. Mas parccc
quc c a rudcza aniifilosofica daqucla coniradiao
quc, jusiancnic cnirc nossos csicias, sc vcricu,
(salc-sc la por quc razcs?i cn nuiio aprcciado
ariigo dc fc, cnquanio nada aprcndcran accrca
dc una coniradiao cnirc o fcnncno c a
coniradiao cn si, ou, por causas igualncnic
ignoradas, nada quiscran aprcndcr.
Caso rcsuliassc dc nossa analisc icr, por sua
ilusao, o apolnico na iragcdia, lcvado ioialncnic
dc vcncida o clcncnio priniiivo dionisaco da
nusica, icndo aprovciiado csia para scus fins,
isio c, para o suprcno csclarccincnio dc scus
fins, cniao scria ncccssario fazcr una rcsiriao
195
nuiio inporianic. no ponio principal quclrou-sc
c aniquilou-sc aqucla ilusao apolnica. O drana,
quc dianic dc nos sc csicndc cn clarcza iao
iniinancnic iluninada dc iodos os novincnios c
figuras, con a ajuda da nusica, cono sc
vsscnos fornar-sc o iccido no icar alcana,
cono conjunio, un cfciio, quc csia alcn dc iodos
os cfciios arisiicos apolnicos. No rcsuliado gcral
da iragcdia alcana, novancnic, o dionisaco a
suprcnacia; cla finda con un sonido quc podcria
janais icr-sc originado no rcino da aric apolnica.
Con isio a ilusao apolnica dcnonsira scr o quc
rcalncnic c, a colcriura do cfciio dionisaco,
propriancnic diio, quc sc nanicn duranic o
icnpo cn quc dura a iragcdia. Esic cfciio,
cnircianio, c iao podcroso, quc inpclc, no final, o
proprio drana apolnico a una csfcra ondc
principia a falar, con salcdoria dionisaca,
ncgando-sc con clarcza apolnica. Podcr-sc-ia,
dcsic nodo, sinlolizar a rclaao conplicada do
apolnico c do dionisaco na iragcdia por una
aliana fraicrnal dc anlas as divindadcs.
Dionsio fala a linguagcn dc Apolo, Apolo a
linguagcn dc Dionsio; con o quc sc conscguiu o
fin nais clcvado da iragcdia c da aric cn gcral.
22.
Inaginc o anigo aicnio o cfciio dc vcrdadcira
iragcdia nusical, pura c nao ncsclada, scgundo
as suas cpcricncias. Julgo icr dcscriio o
196
fcnncno dcsic cfciio, scgundo os dois ponios dc
visia, dc nancira quc ao cplicar agora as suas
cpcricncias, lcnlrar-sc-a cono, no iocanic ao
niio, sc scniiu clcvado a una cspccic dc suna
salcdoria, cono sc, cniao, a fora visual dc scus
olIos nao fossc soncnic una fora dc supcrfcic,
nas cono sc conscguissc pcncirar da nusica,
supcrfcic, nas cono sc conscguissc pcncirar no
niino, c cono sc vissc dianic dc si, con o auilio
da nusica, as agiiacs da voniadc, a luia dos
noiivos, a corrcnic inpciuosa das paics,
visvcis, por assin dizcr, naicrialncnic, con
plcniiudc dc linIas c figuras vivancnic agiiadas,
c cono sc conscguissc ncrgulIar con isio aic
aiingir os scgrcdos nais dclicados dc cnocs
inconscicnics. Enquanio scnic, assin, un
auncnio suprcno dc scus inpulsos dirigidos
conicnplaao c glorificaao, scnic clc dc nancira
idcniica, quc csia longa scric dc cfciios arisiicos
apolnicos nao produz aquclc pcrnancccr fcliz cn
conicnplaao involuniaria, quc o plasiico c o
pocia cpico, isio c, os vcrdadciros ariisias
apolnicos, nclc conscgucn originar ncdianic
suas olras dc aric. isio c a jusiificaao quc
conscguiu naqucla conicnplaao do nundo do
nduduuto, quc c o cunc c a sulsiancia da aric
apolnica. Elc vc o nundo iransfigurado da ccna,
ncgando-o cnircianio. Elc conicnpla o Icroi
iragico cn clarcza c lclcza cpicas c, apcsar disso,
sc alcgra con sua dcsiruiao. Elc cnicndc o
197
proccsso da ccna aic o anago, nas sc rcfugia no
inconprccnsvcl. Scnic as acs do Icroi cono
plcnancnic jusiificadas, nas c dc scu agrado vcr
quc csias acs dcsiruan o scu auior. Esircnccc
anic os sofrincnios quc Iao dc aiingir o Icroi,
nas nclcs prclila un prazcr nuiio naior, nuiio
nais clcvado. Elc vc nais c nais profundancnic
do quc janais, nas dcscjaria csiar ccgo. Dc ondc
dcvcranos dcrivar csic dcsdolrar-sc
naravilIoso, csia quclra do cunc apolnico, sc
nao do nilagrc dionisaco quc, inciiando os
inpulsos apolnicos no naior grau aparcncia,
podc, ainda, olrigar csia supcralundancia da
fora apolnica a cnirar cn scu scrvio, O niio
iragico podc, soncnic, scr cnicndido cono
rcprcscniaao dc salcdoria dionisaca por ncios
arisiicos apolnicos; conduz o nundo do
fcnncno aos liniics, ondc clc sc ncga a si
ncsno, procurando rcfugiar-sc novancnic no
scio da rcalidadc unica c vcrdadcira; ondc cniao,
juniancnic con Isolda, parccc cnioar scu
nciafsico canio dc cisnc.41|
Na alundancia ondulanic
do dclciioso nar,
con o son ioniiroanic
da onda a narulIar,
con o sopro lcial
da rcspiraao nundial
afogar c, sulncrgindo, norrcr
inconscicnicncnic suno prazcr!
198
Assin rcprcscniano-nos, nas cpcricncias do
ouvinic vcrdadcirancnic csiciico, o proprio
ariisia iragico, cono clc, scnclIanic a una
divindadc culcranic do nduduuto, cria as
suas figuras, scniido no qual dificilncnic sc
podcria conprccndcr a sua olra cono iniiaao
da Naiurcza", cono dcpois, porcn, scu incnso
inpulso dionisaco dcvora iodo csic nundo dos
fcnncnos, para, dcpois c por sua dcsiruiao
fazcr prcsscniir una incnsa alcgria priniiivo-
arisiica no scio do Uno-Priniiivo.
Evidcnicncnic, nada salcn rclaiar os nossos
csicias dcsic rciorno pairia priniiiva, da
aliana fraicrnal dc anlas as divindadcs
arisiicas na iragcdia, c da cciiaao ianio
apolnica quanio dionisaca do ouvinic, nas clcs
nao sc cansan dc caracicrizar a luia do Icroi
con o dcsiino, a viioria da ordcn noral no
nundo ou a dcscarga dc afcics, produzida pcla
iragcdia, cono o iragico cn si. incansalilidadc
quc nc faz julgar ncn scrcn clcs pcssoas
cciiavcis csiciicancnic, dcvcndo scr
considcrados, ao ouvir a iragcdia, soncnic cono
scrcs norais. Nunca, dcsdc Arisioiclcs, sc dcu
una cplicaao para o cfciio iragico, da qual
pudcsscn scr dcduzidos os csiados arisiicos, as
aiividadcs csiciicas dos ouvinics. Ou icnor c
conpaiao dcvcn scr inpclidos, cn viriudc dc
scrios aconiccincnios, a una dcscarga
faciliiadora, ou dcvcnos scniir-nos cnlcvados c
199
cniusiasnados con a viioria dc princpios lons c
nolrcs, con o sacrifcio do Icroi no scniido, dc
un concciio noral do Univcrso; c iao ccrio cono
acrcdiio scr para nuiias pcssoas isio, c soncnic
isio, o cfciio da iragcdia, iao ccriancnic dcduz-sc
disio quc iodos csics, inclusivc scus
inicrprciadorcs csiciicos, nada soulcran da
iragcdia cono aric suprcna. Aqucla dcscarga
paiologica, a KutIu)ss dc Arisioiclcs, solrc a
qual os filologos nao salcn sc a dcvcn
cnquadrar nos fcnncnos paiologicos ou nos
fcnncnos norais, lcnlra un noiavcl
prcsscniincnio dc CociIc. Scn un inicrcssc
vivancnic paiologico," diz clc, ianlcn cu nunca
conscgui iraiar dc una siiuaao iragica,
prcfcrindo, porianio, cviia-la a procura-la. Scria
ianlcn una das vaniagcns dos aniigos, quc
para clcs o paiciico nais clcvado nada nais
rcprcscniaria do quc un jogo csiciico, cnquanio
quc para nos c ncccssario coopcrar a vcrdadc
naiural, para a produao dc ial olra?"
Podcnos agora, dcpois dc nossas nagnficas
cpcricncias, fornular cssa pcrgunia iao
profunda, dcpois dc icrnos cpcrincniado,
prccisancnic na iragcdia nusical, cono o nais
clcvado paiciico podc, na rcalidadc, scr soncnic
un jogo csiciico, razao pcla qual podcnos crcr
quc soncnic agora sc podcra dcscrcvcr o
fcnncno priniiivo do iragico con alguns
rcsuliados. Oucn ainda agora fala soncnic
200
daquclcs cfciios rcprcscniaiivos, dc csfcra cira-
csiciica, c qucn nao sc scniir clcvado solrc o
proccsso paiologico-noral, quc dcscspcrc dc sua
naiurcza csiciica, cn iroca dc quc lIc
rcconcndanos a inicrprciaao dc SIalcspcarc
nancira dc Ccrvinus c o diligcnic procurar da
jusiia pociica", cono conpcnsaao inoccnic.
Assin, con o rcnascincnio da iragcdia,
rcnasccu ianlcn o ouvinic csiciico, no lugar do
qual cosiunava csiar scniado, nas salas dc
icairo, un csiranIo qudp)oquo, con cigcncias
scni-norais c scni-crudiias, o criico". En sua
csfcra anicrior iudo cra ariificial c soncnic
rcvcsiido con una aparcncia dc vida. O ariisia
quc rcprcscniava, dc faio, ja nao salia nais o quc
fazcr con ial ouvinic, quc criiicancnic sc
conporiava; c csprciiava por isso, juniancnic
con o dranaiurgo ou conposiior dc opcra quc o
inspirava, os uliinos rcsios da vida dcsic scr
cigcnic c vazio, incapaciiado dc usufruir o quc
qucr quc fossc. Dc iais criicos", porcn, sc
conpunIa o pullico aic o prcscnic; o acadcnico,
o csiudanic c ncsno o nais ingcnuo scr fcninino
ja csiava prcparado, conira sua voniadc, por ncio
da cducaao quc rccclia c dos jornais quc lia,
para pcrccpao idcniica dc una olra dc aric. As
naiurczas nais nolrcs cnirc os ariisias coniavan
nun pullico ial con a cciiaao dc foras
norais-rcligiosas, c o cIanado da ordcn noral
do nundo" sc aprcscniava cono ajudanic,
201
quando una poicnic nagia arisiica dcvcria
cniusiasnar o vcrdadciro ouvinic. Ou o
dranaiurgo cpunIa una nais grandiosa, pclo
ncnos cncrvanic icndcncia da aiualidadc poliica
c social, iao clarancnic, quc o ouvinic podia
csqucccr o scu cansao criico, cnircgando-sc a
afcics scnclIanics s dos noncnios
pairioiicos ou gucrrciros; ou, dianic da iriluna
parlancniar, ou por ocasiao da condcnaao do
crinc c do vcio. Tal dcsvio das vcrdadciras
inicncs arisiicas conduziu, cn ccrios casos, o
vcrdadciro culio da icndcncia. Aqui, aconicccu,
porcn, o quc aconiccc con iodas as arics
ariificiais. una cclcrrina dcpravaao daquclas
icndcncias, dc nancira quc, para ccnplificar, a
icndcncia dc cnprcgar o icairo cono insiiiuiao
para a cducaao noral do povo, c quc scriancnic
sc cnprcgava no icnpo dc ScIillcr, ja sc conia
cnirc as incrvcis aniiguidadcs dc una culiura
ulirapassada42|. Enquanio cIcgaran a doninar
o criico cn icairo c conccrio, o jornalisia na
cscola, a inprcnsa na socicdadc, dcgcncrou a
aric cn un oljcio dc cnircicnincnio da nais
laia qualidadc, c principiou-sc a cnprcgar a
criica csiciica cono ncio dc unificaao dc una
socialilidadc vaidosa, disirada, cgosia c, o quc c
nais, polrc c vulgar, cujo scniido c dado a
conIcccr por aqucla paralola dos porcos-
cspinIos dc ScIopcnIaucr, dc nancira a nunca
sc icr falado nais c cnicndido ncnos dc aric. Mas
202
scra quc ainda c possvcl icr rclacs con
algucn, quc scja capaz dc convcrsar solrc
DcciIovcn c SIalcspcarc? Ouc cada qual
rcsponda a csia pcrgunia scgundo scus
scniincnios; c dcnonsirara, con a rcsposia, o
quc cnicndc por culiura", isio no caso dc pclo
ncnos, icniar rcspondcr ou dc nao o cnudcccr, a
surprcsa dc ial pcrgunia.
Podcria, conirariancnic, algucn, nolrc c
suavcncnic capaciiado pcla Naiurcza, (apcsar dc
sc icr iornado larlaro criico da nancira
ncncionadai falar dc un cfciio, iao incspcrado
quanio foi inconprccnsvcl, quc solrc clc foi
ccrcido por una rcprcscniaao fcliz do
LoIcngrin; apcnas quc lIc faliou a nao quc o
iocassc coriaiiva c significaiivancnic, dc nodo a
ianlcn aqucla scnsaao difcrcnic c
inconparavcl, quc cniao o conovia, pcrnancccr
isolada, apagando-sc, cono un asiro nisicrioso,
dcpois dc curio rcsplandcccr. Foi cniao quc clc
icvc un prcsscniincnio solrc o quc scria o
ouvinic csiciico.
23.
Aquclc quc qucira sulncicr-sc a un auio-
canc, para vcrificar sc pcricncc aos vcrdadciros
ouvinics csiciicos, ou socicdadc das pcssoas
socraiico-criicas, dcvcra inicrrogar-sc solrc a
cnoao con quc rccclc o nilagrc, rcprcscniado
203
no palco; sc clc scnic, quia, fcrido o scu scnso
Iisiorico, dirigido a causalidadcs scvcrancnic
psicologicas; sc acciia o nilagrc cono una
conccssao lcncvola, cono algo inicligvcl
infancia, nas quc dclc sc alicnou; ou sc
cpcrincnia alguna ouira scnsaao. Scra nisio
quc podcra ncdir aic quc ponio sc acIa capaz dc
conprccndcr o niio, inagcn univcrsal rcunida,
quc, cono alrcviaiura do fcnncno, nao podcra
prcscindir do nilagrc. O provavcl c, porcn, quc
quasc iodos quc sc sulncicrcn a un canc
scvcro, sc scniirao dcconposios dc ial forna pclo
cspriio criico-Iisiorico dc nossa cducaao, quc
soncnic por caninIos crudiios, por alsiracs
ncdiadoras podcrao crcr na cisicncia do niio
nos icnpos aniigos. Scn niio, porcn, pcrdc ioda
culiura sua fora naiural, sa c criadora; soncnic
o Iorizonic rodcado por niios iorna unidadc un
novincnio culiural iniciro. Todas as foras da
faniasia c do sonIo apolnico sao salvas pclo niio
dc scu vagucar inccrio. As inagcns do niio
dcvcn scr os nao scniidos, nas oniprcscnics
guardas dcnonacos, sol cuja viglia sc
dcscnvolvc a alna do jovcn, con cujos sinais
inicrprcia o Ioncn a sua vida c as suas luias; c
ncsno o csiado nao conIccc nais poicnics lcis
nao cscriias do quc o fundancnio niico, quc
garanic a sua ligaao con a rcligiao, o scu
crcscincnio dc rcprcscniacs niicas.
204
Considcrc-sc, ao lado dcsic, o Ioncn
alsiraio, nao conduzido por niios, cducaao
alsiraia, noral alsiraia, dirciio alsiraio, csiado
alsiraio; rcprcscnicnos o vagucio scn rcgra da
faniasia arisiica, nao rcfrcado por ncnIun niio
pairio; inagincnos a culiura quc nao icn un
asscnio priniiivo fio c sagrado, nas iodas as
possililidadcs dc sc csgoiar c quc c condcnada a
sc alincniar parcancnic dc iodas as ouiras
culiuras c csia a aiualidadc, cono rcsuliado
daquclc socraiisno, dirigido dcsiruiao do niio.
E agora csia o Ioncn scn niio, cicrnancnic
faninio, cnirc iodos os passados ondc, cavando c
rcvolvcndo, procura razcs quc nao cnconira,
ncsno quc, sua procura, icnIa quc cavar nas
aniiguidadcs nais rcnoias.
O quc nos indican a incnsa ncccssidadc
Iisiorica da dcsconicnic culiura nodcrna, o faio
dc unirnos cn nosso rcdor inuncras culiuras
csiranIas, a dcvoranic voniadc dc conIccincnio,
sc nao a pcrda do niio, a pcrda da pairia niica,
do scio niico naicrnal?
Ouc cada qual sc inicrroguc, sc csia
cncrvanic c sinisira agiiaao rcprcscnia algo nais
do quc o agarrar ansioso c a avida procura dc
alincnio pclo faninio. E qucn qucrcra dar ainda
algo a una ial culiura, quc nao sc sacia con iudo
quanio dcvora, c ao coniaio da qual o alincnio
205
nais nuiriiivo c sanaiivo soi iransfornar-sc cn
Iisioria c criica"?
Dcvcranos dcscspcrar dolorosancnic dc
nosso scr alcnao, sc csic ja csiivcssc iao
indissoluvclncnic cnrcdado con sua culiura,
icndo-sc ncsno iornado uno, cono, para Iorror
nosso, podcnos olscrva-lo na civilizada Frana; c
aquilo, quc por nuiio icnpo consiiiuiu a
supcrioridadc da Frana, icndo sido a causa dc
sua prcpondcrancia, jusiancnic a unidadc dc
povo c culiura, nos dcvcria olrigar, ao
conicnplarnos isio, a clogiar a nossa foriuna por
nossa culiura, iao duvidosa, nada icr dc conun,
aic o prcscnic noncnio, con o anago nolrc dc
nosso caraicr popular. Muiio ao conirario sc
rolusicccn iodas as nossas cspcranas,
ansiosancnic, pcrccpao dc quc, sol csia vida
culiural c sol csia convulsao cducacional, sc
cnconirc cscondida una fora nui aniiga,
naravilIosa c iniinancnic sa, quc, cono c
naiural, soncnic cn noncnios icrrvcis sc novc
dc forna poicnic, para, dcpois, novancnic
sonIar con un fuiuro dcspcriar. Foi dcsic
alisno quc surgiu a rcforna alcna, cn cujo
canio coral rcssoaran pcla princira vcz as
nclodias do fuiuro da nusica alcna. Tao
profundo, valoroso c cspiriiual, iao infiniiancnic
lon c suavc rcssoa csic canio dc Luicro, cono o
princiro cIanariz dionisaco, quc surgc por
206
dciras dc arlusios cspcssos, con o aproinar-sc
da prinavcra.
A cssc cIanariz rcspondcu, con cco
conpciidor, aqucla sagrada c aninosa narcIa
iriunfal dc cniusiasias dionisacos, aos quais
dcvcnos a nusica alcna c aos quais
dcvcrcnos o rcnascincnio do niio alcnao!
Sci quc dcvo conduzir, agora, o anigo
scnsvcl c quc con inicrcssc nc scguiu, a un
local clcvado dc considcracs isoladas, ondc
soncnic cnconirara poucos conpanIciros, c
aninando-o, lIc digo quc dcvcnos nanicr-nos
ficis a nossos guias luninosos, os grcgos. dclcs
quc icnos ionado aic agora, para purificaao dc
nosso conIccincnio csiciico, aquclas duas
inagcns divinas, cada una das quais donina un
rcino arisiico, c dc cujas nuiuas rclacs c
dcscnvolvincnios concanos a icr noao, airavcs
da iragcdia. En viriudc do dcspcdaar-sc, digno
dc ncnao, dc anlos os inpulsos arisiicos
priniiivos, dcvcria parcccr-nos quc sc Iavia
produzido a runa da iragcdia; ial aconiccincnio
condizia con a dcgcncraao c nodificaao do
caraicr popular grcgo. Dcvc olrigar-nos csic
aconiccincnio a rcflciirnos solrc a csirciia
rclaao cisicnic cnirc aric c povo, niio c noral,
iragcdia c csiado. Aqucla runa da iragcdia foi, ao
ncsno icnpo, a runa do niio. Aic la sc scniiran
os grcgos, involuniariancnic, olrigados a unir
207
iudo quc succdia con scus niios, soncnic o
cnicndcndo ncdianic csia uniao. Foi por isio,
ianlcn, quc a aiualidadc nais proina dcvcria
parcccr-lIcs incdiaiancnic suI spccc uctc)n, c,
cn ccrio scniido, cono inicnporal. Ncsia
corrcnic da inicnporalidadc, porcn, sc lanIava
ianio o csiado quanio a aric, para ncla cnconirar
sosscgo, isolando-sc da avidcz c da colia do
noncnio. E o valor dc un povo c jusiancnic
ianio cono ianlcn o valor dc un Ioncn
quanio podc inprinir o sclo da cicrnidadc cn
scus succssos, porquc con isio csia cono quc
dcsprcndido do nundo, dcnonsirando csiar
iniinancnic convcncido da rclaiividadc do icnpo
c do valor vcrdadciro, isio c, nciafsico da vida. O
conirario succdc quando o povo principia a
cnicndcr-sc Iisioricancnic, dcsiruindo os
laluarics niicos quc sc acIan cn scu rcdor.
Con isio acIa-sc gcralncnic rclacionados una
sccularizaao dcicrninada, un ronpincnio con
a nciafsica inconscicnic dc sua cisicncia
anicrior c iodas as conscqucncias ciicas. A aric
grcga, c principalncnic a iragcdia grcga, susicvc
a dcsiruiao do niio; foi ncccssario dcsiru-las
para, livrc do solo pairio, podcr vivcr
dcscnfrcadancnic na sclvagcria do pcnsancnio,
da noral c da aao. Ainda agora icnia
proporcionar-sc aquclc inpulso nciafsico una
forna dc iransfiguraao, conquanio quc
cnfraquccida, no socraiisno da cicncia quc
208
inpclc vida; nas, nas csfcras infcriorcs, csic
inpulso nao lcvou scnao a una procura fclril,
quc sc pcrdcu, pouco a pouco, nun pandcnnio
dc niios c supcrsiics colIidas cn ioda paric,
cnirc os quais sc siiuava, iniranquilo, o Iclcno,
aic quc conscguiu, cono Crcculo, pr una
nascara dc alcgria grcga c lcviandadc grcga a
csia fclrc, ou cniorpcccr-sc ioialncnic con
qualqucr supcrsiiao oricnial.
Aproinano-nos dcsic csiado, dcsdc o
rcnascincnio da aniiguidadc alcandrino-ronana
do scculo XV, dcpois dc un cnircaio difcil dc
dcscrcvcr, dc forna assonlrosa. Nas aliuras a
ncsna incnsa voniadc dc salcr, a ncsna
alcgria insaciavcl dc acIar, a ncsno cnornc
sccularizaao, a scu lado un vagucio scn pairia,
un avido accrcar-sc a ncsas csiranIas, un
lcviano cndcusar da aiualidadc ou un alicnar
cniorpccido. Tudo suI spccc succu do icnpo
aiual"; sinionas quc nos fazcn crcr cn igual
falia no coraao da culiura, cn dcsiruiao do
niio. Nao parccc scr possvcl iransplaniar, con
succsso coninuo, o niio csiranIo, scn fcrir
incuravclncnic a arvorc con csia iransplaniaao,
quc c alguna vcz, quia, lasianic foric c sa para
cpulsar aquclc clcncnio csiranIo cn luia
icrrvcl nas quc, gcralncnic, dcfinIa c pcrccc ou
sc consonc cn vio docniio. Confianos ianio no
nuclco puro c vigoroso do scr alcnao, quc dclc
ousanos cspcrar a cpulsao daquclcs clcncnios
209
csiranIos, inplaniados pcla violcncia, c crcnos
cisiir a possililidadc do cspriio alcnao voliar s
suas proprias fonics. Ha, ialvcz, qucn julguc
dcvcr concar aquclc cspriio con a cpulsao do
ronanico; para o quc podcria rcconIcccr una
prcparaao c un alcnio cicrno na coragcn
viioriosa c gloria sangrcnia da uliina gucrra43|,
nas dcvc luscar a ncccssidadc inicrna na
anulaao, dc scnprc scr digno dos ccclsos
prccursorcs dcsic irajcio, dc Luicro assin cono
dc nossos grandcs ariisias c pocias. Mas quc
nunca acrcdiic cn podcr susicniar cnlaics
scnclIanics scn scus pcnaics, scn sua pairia
niica, scn un rcvolvcr" dc iodas as cousas
alcnas! E quando o alcnao procurar cnconirar
un guia quc con clc rciornc pairia Ia nuiio
pcrdida, c cujos caninIos c ponics, ncn nais
conIccc cniao clc dcvc aicniar no cIanado do
passaro dionisaco, quc sc cnlala acina dc sua
calca, c quc dcscja nosirar-lIc o caninIo ccrio.
24.
Tivcnos dc rcssaliar quc, sol a csiranIa
influcncia arisiica da iragcdia nusical, una
ilusao apolnica, nos dcvcra salvar do incdiaio
csialclccincnio da unidadc con a nusica
dionisaca, cnquanio quc a nossa cciiaao
nusical sc podcra aliviar cn un icrrcno apolnico
c cn un nundo inicrncdiario c visvcl.
Pcnsavanos icr olscrvado, ao ncsno icnpo,
210
quc, jusiancnic por ial alvio, aquclc nundo
inicrncdiario, c o drana cn gcral, sc fizcran
visvcis c inicligvcis nun grau quc c inaiingvcl
por ioda a aric apolnica rcsianic; dc nancira quc
aqui, ondc o nundo inicrncdiario do
aconiccincnio ccnico cra, por assin dizcr, alado
c clcvado pclo cspriio da nusica, iivcnos quc
rcconIcccr o naior auncnio dc suas foras c con
isso, naqucla aliana fraicrnal dc Apolo c
Dionsio, o cunc dos proposiios arisiicos ianio
apolnicos cono dionisacos.
Naiuralncnic nao aiingiu a inagcn luninosa
apolnica, na iluninaao niina pcla nusica, o
cfciio ciraordinario dos graus nais dclcis dc
aric apolnica, ou scja aquilo quc conscgucn o
pocna cpico ou a pcdra aninada. forar o olIar
conicnplaiivo a una adniraao calna do nundo
da nduduuto. Nao sc conscguiu isso aiingir
aqui, apcsar da aninaao c a clarcza scrcn
supcriorcs. Conicnplavanos o drana c
pcnciravanos con olIar possanic cn scu
novincniado nundo niino dos noiivos; c,
apcsar disso, soncnic scnianos cono quc
passar dianic dc nosso olIar una inagcn
conparaiiva, cujo scniido profundo julgavanos
quasc adivinIar, c quc dcscjavanos cnircalrir,
cono un rcposiciro, a fin dc vcr airas dclc a
inagcn priniiiva. A nais luninosa clarcza da
inagcn nao nos saiisfazia; pois cla ianio parccia
rcvclar cono oculiar alguna cousa; c, cnquanio
211
parccia dcscjar, con sua rcvclaao conparaiiva, o
ronpincnio do vcu, naniinIa, por ouiro lado.
qucla iluninada onivisualidadc prcso o olIar,
inpcdindo-o dc nais profunda pcnciraao.
Aquclc quc nao cIcgou a vcr, ansiando-sc ao
ncsno icnpo para nuiio alcn daquilo quc via,
dificilncnic podcra rcprcscniar-sc quao
dcicrninada c clarancnic cisicn,
paralclancnic, anlos os proccssos na
considcraao do niio iragico c quao dcicrninada
c clarancnic sao scniidos; cnquanio os
vcrdadciros cspcciadorcs csiciicos podcrao
confirnar quc, cnirc os cfciios csiranIos da
iragcdia, c, scn duvida, aquclc paralclisno o
nais digno dc noia. Transfira-sc agora csic
fcnncno do cspcciador csiciico, nun proccsso
analogico, ao ariisia iragico, c icr-sc-a cnicndido
a gcncsis do niio iragico. Elc conpariilIa con a
csfcra apolnica da aric do prazcr ioial na
aparcncia c no olIar, nas ncga ao ncsno icnpo
csic prazcr, icndo saiisfaao ainda supcrior na
dcsiruiao do nundo-aparcnic44| visvcl. O
conicudo do niio iragico c, princirancnic, un
aconiccincnio cpico con a glorificaao do Icroi
conlaicnic. Dc ondc proccdc, porcn, aquclc
irao cnignaiico dc quc o sofrcr no dcsiino do
Icroi, as viiorias nais dolorosas, as nais
iorncniosas coniradics dc noiivos, cnfin,
ccnplificaao daqucla salcdoria dc Silcno, ou,
cprcsso csiciicancnic, o fcio c o dcsarnonioso, c
212
rcprcscniado cn fornas iao nuncrosas c,
jusiancnic na idadc nais culcranic c jovcn dc
un povo, sc nao sc pcrcclc nisio iudo un prazcr
nuiio nais clcvado?
Porquc a rcsposia dc quc, dc faio, a vida c iao
iragica, cplicaria ainda ncnos a origcn dc una
forna arisiica, sc a aric nao for apcnas iniiaao
da rcalidadc da naiurcza, nas sin un
suplcncnio nciafsico dcsia rcalidadc da
naiurcza, colocada junio a csia para a vcnccr. O
niio iragico, na paric cn quc pcricncc Aric,
iona ianlcn paric naqucla voniadc dc
iransfiguraao nciafsica da aric cn gcral; o quc
c, porcn, iransfigurado, quando aprcscnia o
nundo das aparcncias sol a inagcn do Icroi
quc sofrc? Nao a rcalidadc" dcsic nundo dc
aparcncias, porquc clc nos diz. Vcdc! OlIai
cuidadosancnic! csia a vossa vida! Esic o
poniciro no rclogio dc vossa cisicncia!"
E c csia a vida quc nos nosira o niio, para
iransfigura-la anic nosso olIar? Sc nao, cn quc
csia o prazcr csiciico con quc ianlcn nos
olIanos para iais inagcns? Pcrgunio pclo prazcr
csiciico c sci nuiio lcn quc nuiias dc iais
inagcns podcn produzir un dclciic noral, scja
sol forna da conpaiao ou dc un iriunfo noral.
Aquclc, porcn, quc quiscr dcrivar os cfciios do
iragico soncnic dcsias fonics norais, cono sc fcz
duranic nuiio icnpo na csiciica, quc nao crcia
213
icr fciio, con isio, algo para a aric, quc, anics dc
nais nada, dcvc cigir purcza cn scus donnios.
A princira cigcncia para a cplicaao do niio
iragico consisic cn procurar o prazcr, quc c
proprio dclc, na csfcra purancnic csiciica, scn
passar ao donnio da conpaiao, do ncdo, do
sullinc-noral. Cono podc cciiar o fcio c o
dcsarnonioso, conicudo do niio iragico, un
prazcr csiciico?
Aqui iorna-sc ncccssario cnirarnos con
inpulso ousado nuna nciafsica da aric,
rcpciindo a frasc anicrior, dc quc a cisicncia c o
nundo soncnic parcccn scr jusiificados cono
fcnncnos csiciicos, scniido no qual jusiancnic
o niio iragico nos dcvc convcnccr dc quc ncsno
o fcio c o dcsarnonioso rcprcscnian un jogo
arisiico, quc a voniadc, na cicrna plcniiudc dc
scu prazcr, joga consigo ncsno. Esic fcnncno
priniiivo, dificilncnic conprccnsvcl, da aric
dionisaca, iorna-sc conprccnsvcl unicancnic
cn irajcio dircio, cnicndido incdiaiancnic na
significaao naravilIosa da dissonancia nusical;
assin cono, cn gcral, so a nusica salc dar,
colocada paralcla ao nundo, una idcia do quc
dcvc scr cnicndido sol jusiificaao do nundo
cono fcnncno csiciico". O prazcr produzido pclo
niio iragico, icn pairia idcniica scnsaao
prazcnicira dada pcla dissonancia da nusica. O
dionisaco, con scu prazcr priniiivo, pcrcclido
214
ncsno na dor, c o rcgao conun, quc produziu
ianio a nusica cono o niio iragico.
Nao sc icra faciliiado, cn viriudc dc nos
valcrnos da ajuda da rclaao nusical da
dissonancia, aquclc prollcna difcil do cfciio
iragico? Pois agora cnicndcnos o quc significa,
na iragcdia, qucrcr vcr c ansiar-sc, ao ncsno
icnpo, para nuiio alcn daquilo quc vc; csiado
quc, no iocanic dissonancia cnprcgada
ariisiicancnic, dcvcranos caracicrizar da
ncsna forna, isio c, quc qucrcnos ouvir,
ansiando-nos, ao ncsno icnpo, para nuiio alcn
daquilo quc ouvinos. Aqucla icndcncia ao
infiniio, o laicr dc asas do anscio, no naior
prazcr da rcalidadc clarancnic pcrcclida,
lcnlran-nos quc dcvcnos rcconIcccr cn anlos
os csiados un fcnncno dionisaco, quc scnprc c
scnprc nos rcvcla a. consiruao c dcsiruiao
faclina do nundo individual cono cnanaao dc
algun prazcr priniiivo, dc nancira scnclIanic
conparaao, fciia por Hcracliio o Olscuro, da
fora criadora do Univcrso con a criana quc,
lrincando, coloca pcdras aqui c acola, consiroi
nonics dc arcia, dcrrulando-as cn scguida.
Para avaliar lcn a capacidadc dionisaca dc
un povo, dcvcranos pcnsar nao so na nusica
dcssc povo, nas ianlcn, c con igual
ncccssidadc, no niio iragico dcsic, cono
icsicnunIa scgunda daqucla capacidadc. Dcvc-
215
sc crcr agora, con csic niino parcnicsco cnirc
nusica c niio, quc dcgcncraao c dcpravaao
dc un, csiara aliado o dcpcrccincnio da ouira;
isio, sc no cnfraquccincnio do niio sc cicrnar o
cnfraquccincnio do podcrio dionisaco. Fiiando a
cvoluao do scr alcnao, nao ficarcnos cn duvida
no quc diz rcspciio a anlos os casos. na opcra
cono no caraicr alsiraio dc nossa cisicncia
vazia dc niios, na aric, quc dcgcncrou cn dclciic,
assin cono cn una vida guiada pclo concciio,
rcvclou-sc-nos aqucla naiurcza do oiinisno
socraiico, igualncnic anii-arisiica c consunanic
da vida. Para consolo nosso, porcn, cisiian
sinais dc quc, apcsar disso, dornia c sonIava o
cspriio alcnao cn pcrfciia saudc, profundcza c
fora dionisaca dc nodo indcsiruivcl,
scnclIanic a un cavalciro dciiado c dorncnic,
cn alisno inaiingvcl, alisno do qual sc clcva o
canio dionisaco, para fazcr-nos cnicndcr quc
cssc cavalciro alcnao, ainda agora, sonIa con
scu vclIo niio dionisaco, icndo viscs scrias c
lcn-avcniuradas45|. Ouc ningucn crcia icr o
cspriio alcnao pcrdido para scnprc a sua pairia
niica, porquc csic ainda conprccndc nuiio lcn
o gorjcio dos passaros quc lIc rcvclan aqucla
pairia. Un dia acordara, c na frcscura naiinal dc
un sonIo incnso naiara o dragao, dcsiruira os
ancs pcrfidos c dcspcriara DrunIilda nao
podcndo a propria lana dc Woian larrar o scu
caninIo!
216
Mcus anigos, vos, quc crcdcs na nusica
dionisaca, salcis ianlcn o quc, para nos,
significa a iragcdia. Ncla cnconiranos, rcnascido
da nusica, o niio iragico c nclc dcvcis cspcrar
iudo c csqucccr o nais doloroso! Mas o nais
doloroso para nos c a longa dcgradaao na qual
vivcu o cspriio alcnao, longc da casa naicrna c
da pairia, cn scrvio dc pcrfidos ancs. Vos
cnicndcis a palavra, assin cono ianlcn
conprccndcrcis, finalncnic, as ninIas
cspcranas.
25.
Musica c niio iragicos sao cprcsscs
idcniicas da capacidadc dionisaca do povo,
scndo inscparavcl una do ouiro. Anlos sao
originarios dc un donnio arisiico, quc sc
cnconira alcn do apolnico; anlos iransfiguran
una rcgiao, cn cujos acordcs prazcniciros
rcssoan cncaniadoras ianio a dissonancia
quanio a inagcn icrrvcl do univcrso; anlos
lrincan con o aculco do dcsgosio, confiando cn
suas poicnissinas arics nagicas; anlos
jusiifican por csic jogo a cisicncia ncsno do
pior dos nundos". Aqui sc rcvcla o dionisaco,
ncdido no apolnico, cono a fora-arisiica cicrna
c priniiiva, quc da origcn a iodo o nundo dos
fcnncnos; cn cujo ccniro sc iorna ncccssaria
una nova aparcncia dc iransfiguraao, para
nanicr cn vida o nundo aninado da
217
individualizaao. Sc nos pudcsscnos rcprcscniar
una cncarnaao da dissonancia (c quc nais c
o Ioncn?i ncccssiiaria ial dissonancia, para
podcr vivcr, dc alguna ilusao naravilIosa, quc
colrissc sua propria csscncia con o vcu da
lclcza. csia a vcrdadcira inicnao arisiica dc
Apolo, sol cujo nonc rcuninos iodas aquclas
inuncravcis iluscs, dc aparcncia fornosa, c quc
a cada insianic fazcn a cisicncia digna dc scr
vivida, inpclindo-nos a vivcr o noncnio
sulscqucnic.
Daquclc fundancnio dc ioda cisicncia, da
lasc dionisaca do nundo, soncnic dcvc passar
ao conIccincnio do indivduo Iunano aquilo quc
possa scr novancnic vcncido pcla fora apolnica
da iransfiguraao, dc forna quc anlos os
inpulsos arisiicos sc vccn olrigados a
dcscnvolvcr as suas foras cn proporao
rccproca,46| scgundo a lci da jusiia cicrna. Dc
ondc sc clcvan iao inpciuosancnic as foras
dionisacas, cono c por nos prcscnciado, ja dcvc
icr dcscido Apolo, cnvolio cn una nuvcn; c scus
nais culcranics cfciios dc lclcza scrao
adnirados, provavclncnic, por una das gcracs
fuiuras.
Ouc csic cfciio, porcn, c aliancnic
ncccssario, podcria scr cpcrincniado por cada
un, con a naior scgurana, airavcs da iniuiao,
sc alguna vcz sc scniissc, cnlora cn sonIos,
218
iransporiado cisicncia da aniiguidadc
Iclcnica. Sc vagucassc sol clcvados poriicos
jnicos, alando o olIar para un Iorizonic
liniiado por linIas puras c nolrcs, icndo a scu
lado a sua figura, iransfigurada por rcflcos
visvcis cn rcluzcnic narnorc, c, cn scu rcdor,
pcssoas quc najcsiosancnic caninIan, ou quc
suavcncnic sao novidas, con sons Iarnoniosos
c con linguagcn nnica c rinica scra quc clc,
ncssc coninuo afluo dc lclcza, nao lcvaniaria as
naos para Apolo, cclanando. , lcn-
avcniurado povo Iclcnico! Ouao grandc dcvc scr
Dionsio cnirc vos, sc o dcus dclaco ncccssiia
dc iais nagias, para curar a vossa loucura
diiiranlica!" A una pcssoa con ial disposiao dc
anino rcspondcria un anciao aicnicnsc, con o
olIar ccclso dc squilo. Porcn, dizc ianlcn, o
singular csiranIo, quanio icvc dc sofrcr csic
povo, para sc podcr iornar assin lclo! Agora,
cnircianio, aconpanIa-nc Tragcdia c inola
nos icnplos dc anlas as divindadcs!"
F I M
219

Notas
1| Siurn und Drang" N.T.|
2| Trad. livrc N.T.|.
Und solli' icI nicIi, scInsucIiigsicr Ccwali,
In's Lclcn zicI'n dic cinzigsic Ccsiali?"
3| Traduao livrc dc N.T.|.
Mcin Frcund, das grad' isi DicIicrs Wcrl,
dass cr scin Truncn dcui' und ncrl'.
Clauli nir, dcs McnscIcn waIrsicr WaIn
wird iIn in Traunc aufgciIan.
all' DicIilunsi und Poicrci
isi nicIis als WaIriraun-Dcuicrci.
4| orgiasiiscIcn Salcn N.E.|
5| Fcfcrc-sc NicizscIc canao do uliino
novincnio da Nona Sinfonia dc DcciIovcn. N.T.|
6| una rcfcrcncia ncsna canao, quc c
una pocsia dc ScIillcr, c quc DcciIovcn
aprovciiou para a sua Sinfonia. O nonc da pocsia
c ALECFIA (Frcudci. N.T.|
7| Fcfcrc-sc NicizscIc lclida das lruas do
Fausio dc CociIc. N.T.|
8| Ccraao dc un dia. N.T.|
220
9| Ingcnuo nuuc N.T.|
10| WaIrIafi Scicndc. N.T.|
11| Ur-Einc. N.T.|
12| Ewig Lcidcndc N.T.|
13| WaIrIafi NicIiscicndc. N.T.|
14| A palavra alcna SCHEIN podc significar
ianio lrilIo, cono aparcncia ou apariao.
Prcfcrinos adoiar a palavra apariao porquc,
scgundo nossa opiniao, c a quc nais sc aproina
do scniido quc NicizscIc qucria cnprcsiar a csia
palavra. N.T.|
15| Ur-ScIncrzcn. N.T.|
16| Ur-Kunsilcr N.T.|
17| Una colcao dc cancs popularcs
alcnas, quc icn o nonc dc KnuIc Vundc)Io)n
rapaz cornciciro. N.T.|
18| Foi ncccssario iraduzir figura ... sol, pois a
cprcssao alcna Sonncnuugc c iniraduzvcl. N.T.|
| OlcanidcncIor N.E.|
19| UnscIlcicriscin cnvolvcr por vcus N.T.|
221
20| CF. GuIc)nc Tc dc Frcdcrico ScIillcr.
O aniigo cai, o nundo sc iransforna, c vida nova
florcscc solrc as runas". N.T.|
21| En alcnao. Ocdipus auf Kolonos" N.E.|
22| N.T.|.
Hicr siiz icI, fornc McnscIcn
NacI ncincn Dildc,
Ein CcscIlccIi, das nir glcicI sci,
Zu lcidcn, zu wcincn,
Zu gcnicsscn und zu frcucn sicI
Und dcin nicIi zu acIicn,
Wic icI!"
23| Urfrcvcl. N.T.|
24| Ursundc N.T.|
25| Fausio 1a. paric Noiic dc Walpurgis
pag. 106 C. Wiilowsli 4. cd. Lcipzig. N.T.|
Wir ncIncn das nicIi so gcnau.
Mii iauscnd ScIriiicn nacIi's dic Frau;
DocI wic sic aucI sicI cilcn lann,
Mii cincn Sprungc nacIi's dcr Mann".
26| Os ioialncnic iniciados nos nisicrios
Dlcusnicos. N.T.|
27| Esia frasc csia dciurpada nas cdics
franccsas c uruguaia ondc sc lc. Ouc qucria
222
dciar cnforcar-sc cn scguida, soncnic para
podcr luscar a Eurpidcs nos infcrnos, cono sc
dcvcssc csiar convcncido por conplcio, dc quc o
norio csiava ainda con a razao." Confira. Ed.
franccsa, pg. 79; Ed. uruguaia pg. 82 (Colcccion
Culiurai. N.T.|
En alcnao. Dci dicscn ZusanncnIangc isi dic
lcidcnscIafilicIc Zuncigung lcgrciflicI, wclcIc
dic DicIicr dcr ncucrcn Kondic zu Euripidcs
cnpfandcn; so dass dcr WunscI dcs PIilcnon
nicIi wciicr lcfrcndci, dcr sicI soglcicI
aufIngcn lasscn nocIic, nur un dcn Euripidcs
in dcr Unicrwcli aufsucIcn zu lnncn. wcnn cr
nur ulcrIaupi ulcrzcugi scin durfic, dass dcr
Vcrsiorlcnc aucI jcizi nocI lci Vcrsiandc sci.
N.E.|
En inglcs. In iIis conici wc can undcrsiand iIc
passionaic fondncss of iIc wriicrs of iIc ncw
concdy for Euripidcs. Now iIc wisI of PIilcnon
wIo was willing io lc Iangcd for iIc plcasurc
of visiiing Euripidcs in Hadcs, providing Ic could
lc surc iIai iIc dcad nan was siill in posscssion
of Iis scnscs no longcr sccns sirangc io us.
N.E.|
28| Ouiro crro conciido na quasc ioialidadc
das iraducs, ondc sc lc. Nada podian cplicar-
lIc porquc iinIan razao suas duvidas c oljccs
a rcspciio dos grandcs ncsircs". N.T.|
223
29| palavra alcna ntcdcn sofrcr
conjuniancnic con" prcfcrinos dar a iraduao
supra. Cunprc-nos csclarcccr quc nas iraducs
dcsic livro vcn scndo fciio un crro gravc, no
iocanic a csia palavra. Por analogia con dus
Mtcd a conpaiao", julgaran os iraduiorcs
scr conpaiao a palavra indicada ncsia frasc. Tal
inicrprciaao nao icn calincnio. N.T.|
30| O sisicna dc Anaagoras rcprcscnia un
progrcsso cnornc do pcnsancnio Iclcnico, pois
csic apcla para una inicligcncia ordcnadora, a
fin dc cplicar o univcrso racionalncnic. Tal
inicligcncia vous c sinplcs, inaicrial,
indcpcndcnic, unica c infiniia, causa cficicnic do
novincnio c da ordcn cosnica. N.T.|
En alcnao. Anaagoras nii scincn "Nous".
Provavcl crro iipografico na cdiao digiializada.
Fcfcrc-sc ao vou dc Anaagoras. Na cdiao
digiializada, no corpo do icio aparccc o u con
iil, aqui c adianic, na noia o u con circunflco.
N.E.|
31| Por una falia cvidcnic dc rcvisao lc-sc na
cdiao uruguaia. cl clrio cnirc los clrios". N.T.|
32| N.T.| Traduao livrc dc.
Du sicIsi an nir, wozu sic nuizi,
Dcn, dcr nicIi vicl Vcrsiand lcsiizi
Dic WaIrIcii durcI cin Dild zu sagcn".
224
| En alcnao. SopIrosync - Do grcgo
ooupoouvn icrno ciinologicancnic signficando
'sanidadc noral' c, da, 'auioconirolc' ou
'nodcraao'. Esic concciio rcsuniria os dois nais
fanosos diios do oraculo dc Dclfos. Nada cn
cccsso" c ConIca-ic a ii ncsno". Liga-sc
idcia piiagorica dc 'Iarnonia' Hu)nonu c Fu),
duas idcias caras aos piiagoricos c scus
dcsccndcnics iniclcciuais. As palavras laiinas
nais proinas scrian 'Coniincncia' c
'Modcraao'. Tanlcn figura na niiologia grcga.
N.E.|
33| Traduao livrc dc. Wo cr in das
UnaufIclllarc siarri" N.T.|.
34| CF. Fausio I (CociIci. Pois iudo quc
cisic, ncrccc dcsaparcccr." N.T.|
Dcnn Alics was lcsicIi,
Isi wcri dass cs zu Crundc gcIi!"
35| Ocorrcu a ccrios iraduiorcs o crro dc
iraduzircn csia paric. una naiurcza nusical".
N.T.|
36| Traduao livrc do scguinic irccIo dc
Fausio". N.T.|
Und solli' icI nicIi, scInsucIiigsicr Ccwali,
In's Lclcn zicIn dic cinzigsic Ccsiali?"
37| Das ScIrccllicI UncrllrlicIc N.T.|
225
38| Das lcrncIiig Fcindscligc N.T.|
39| ucdc)c)uccIt significa dcspc)tudu
nouuncntc. N.T.|
| Curncval, na fonic digiializada. Evidcnic
crro iipografico. Fcfcrc-sc a Kurwcnal,
pcrsonagcn dc Trisiao c Isolda, opcra dc FicIard
Wagncr, con lilrcio do proprio conposiior, quc
sc lascou no drana dc Coiifricd von Sirasslurg,
inspirado na lcnda cclia dc Trisiao. NicizcIc ciia
c faz rcfcrcncias, cn A O)gcn du T)ugcdu, a
ouiras olras do conposiior. Por ccnplo, Dc
Mcstc)sngc), dc 1868. N.E.|
40| Hcrzlanncr quario do coraao, canara
cardaca. N.T.|
41| N.E.|.
In dcs Wonncnccrcs
wogcndcn ScIwall,
in dcr Dufi - Wcllcn
incndcn ScIall,
in dcs WcliaiIcns
wcIcndcn All
cririnlcn - vcrsinlcn
unlcwussi - IcIsic Lusi!"
| Na fonic digiializada, cutu)ss, no alcnao,
KutIu)ss, caiarsc. N.E.|
226
42| Una vcz quc ScIillcr falcccu cn 1805,
ncdiavan ccrca dc 70 anos cnirc as cpocas
ncncionadas. N.T.|
43| Fcfcrc-sc gucrra dc 1870, cnirc a
AlcnanIa c a Frana. N.T.|
44| A palavra original c ScIcnuct N.T.|
45| A cprcssao alcna c. scg - c)nstcn
Vsoncn. N.T.|
46| uccIscsctg significa rccproco. Houvc,
porcn, qucn iraduzissc, cn cdics csirangciras,
niico". N.T.|
| Na fonic digiializada, dcus dcuco, ficl ao
original alcnao. dcscIc Gott; En inglcs, na
iraduao conpulsada. DcpIc god. Apolo cra o
dcus dc Dclfos, da algunas iraducs (cono c o
casoi, crroncancnic, icrcn iraduzido dcscIc por
dc]co. Dclaco (dcscIci, naiural dc Dclos, local
dc nascincnio dc Apolo c Aricnis, pcla niiologia
grcga. Dclfos nao fica cn Dclos. N.E.|
227

2006 FricdricI NicizscIc

Vcrsao para cDool
cDoolsDrasil

__________________
Maio 2006
Proilido iodo c qualqucr uso concrcial.
Sc vocc pagou por cssc livro
VOCE FOI FOUDADO!
Vocc icn csic c nuiios ouiros iiulos
CFTIS
dircio na fonic.
cDoolsDrasil.org

You might also like