INTERNET U FUNKCIJI UENJA

Duan Kljaki, mr sc. Pedagoka akademija Sarajevo Adresa: Skenderija 72, Sarajevo; Tel.: ++ 387 33 214 606; Email: dkljakic@pa.unsa.ba Rezime. Rad Internet u funkciji uenja nastao je kao rezultat istraivanja na Internetu, pretraivanjem njegovih resursa i korienjem njegovog istraivakog instrumentarija. To je kao da je sam Internet prikazao sebe u funkciji uenja. U viemjesenom istraivanju pregledano je i analizirano vie od 2 000 relevantnih dokumenata objavljenih u posljednjih desetak godina, upravo u periodu burnog razvoja Interneta. Traeni su odgovori na pitanja: kako je definisano uenje podrano novom tehnologijom, koja se teorija uenja moe primijeniti, kakav je pedagoki okvir Webokruenja, koja se tehnologija koristi, koje praktine aktivnosti se mogu izvoditi na mrei, kakvi programi i kursevi se izuavaju na mrei, kakav put je prola implementacija takvog uenja? U toku analiziranja dokumenata otkrivala se i struktura sadraja ove teme. Od preko 2 000 stranica sirovog teksta preuzetog s Interneta sintetiziran je reprezentativni tekst od oko 16 stranica, sa citiranom literaturom. Kljune rijei: Internet u funkciji uenja, online uenje, elektronsko uenje, nova paradigma uenja.

I Uvod
U toku posljednjih desetak godina Internet je fundamentalno izmijenio praksu uenja i poduavanja, posebno na fakultetima i univerzitetima dobro opremljenim novom tehnologijom. Ova injenica nije nigdje tako evidentna kao u transformaciji univerziteta sa uenjem na daljinu, koji nastoje da iskoriste beneficije izazovne infrastrukture informacione i komunikacione tehnologije za svoju osnovnu djelatnost, sa izgledima da poboljaju kvalitet i smanje trokove nastave koju nude studentima. ta je Internet i kakvo se uenje moe obezbijediti na njemu? Internet Internet je mrea velikih dimenzija povezana linijama za prenos podataka velikim brzinama preko modema, telefonskih linija, kablova, satelita i korisnikih DSL (engl. digital subscriber line) linija. Internet je rezultat vizionarskog razmiljanja ljudi koji su poetkom 1960-tih godina vidjeli veliku potencijalnu vrijednost u omoguavanju raunarima da razmjenjuju informaciju o istraivanju i razvoju na naunom i vojnom polju. esto se navode dva ovjeka kao otac Interneta: Leonard Kleinrock i J.C.R. Licklider. Prvi je prikazao proces povezivanja kao na Internetu u laboratoriji na Univerzitetu Kalifornija u Los Anelesu, pri odbrani svoje doktorske disertacije. Drugi je iz Instituta za tehnologiju Masausec, i vai za prvog pokretaa Interneta. 1

Internet je poeo rad 1969. godine kao ARPANET, povezivanjem etiri velika univerzitetska raunara na jugozapadu SAD. Internet je projektovan u periodu hladnog rata, sa ciljem da obezbijedi mreu komunikacija koja bi radila ak i kada bi neki njegov dio bio oteen u nuklearnom napadu. U poetku Internet su koristili eksperti za raunare, ininjeri, naunici i bibliotekari. Tada je bilo teko raditi. Nije bilo personalnih raunara, a malobrojni korisnici imali su da izue upotrebu veoma kompleksnog sistema. U prvim godinama Internetom su prenoeni samo tekstualni dokumenti. Poetkom 1970-tih godina univerziteti su poeli da upotrebljavaju elektronske table (engl. bulletin board) na svojim time-sharing sistemima. One su posluile za razmjenu informacije meu univerzitetima. Elektronsku potu, e-mail, za ARPANET je prilagodio 1972. godine Ray Tomlinson. World Wide Web Godine 1989. desio se dogaaj koji je mreu Interneta uinio lakom za korienje. Tim Berners-Lee i saradnici iz Evropske laboratorije za nuklearnu fiziku predloili su izradu jednog sistema - protokola koji bi pomou raunara omoguio slobodan pristup raznim tipovima informacije i njihovo povezivanje. Taj sistem, koji je 1991. godine postao World Wide Web, ili Web irom svijeta, baziran je na hipertekstu, sistemu ugraenih linkova u tekst, koji ga povezuju sa drugim tekstom. Obian tekst kodira se u hipertekst kada se izrazi posebnim jezikom koji je nazvan hypertext markup language, html. Takoe je razvijen i protokol za prenos hiperteksta (engl. hypertext transfer protocol, http), kao i sistem za jedinstveno adresiranje mjesta na Webu (engl. uniform resource locator, URL). Web je engleska rije koja oznaava tananu mreu, poput one koju pravi pauk. Ona asocira na mreu informacije (informacija nema masu!) na Internetu. Web je hipermedij koji objedinjuje informaciju pohranjenu na bezbrojnim raunarima povezanim na mreu Interneta. Ova dva pojma nekada se koriste kao sinonimi. Kada se eli istai da se misli na informaciju pohranjenu na Internetu, tada se upotrebljava termin Web. Kada se misli samo na komunikaciju (e-mail) tada se upotrebljava termin Internet. Interesovanje za Web i njegova ekspanzija ekali su na razvoj odgovarajueg softvera. Mark Andreessen sa Univerziteta Ilinois bio je prvi u kreiranju Mosaica, programa za itanje hiperteksta (engl. brouser) koji je transformisao viziju Weba u praktinu aplikaciju. Kasnije je Andreessen saraivao i u kreaciji pretraivaa Netscape Navigator. Yahoo i AltaVista takoe su meu prvim pretraivakim mainama. Mnogo kasnije, 1998. godine, pojavio se Google, danas najsavremenija maina za pretraivanje Weba, sa bazom od preko 8 milijardi webstranica. Kako je Internet upoetku finansirala Vlada SAD, on je tada bio korien za istraivanje, obrazovanje i potrebe Vlade. Komercijalno korienje bilo je zabranjeno ako nije direktno sluilo ciljevima istraivanja i obrazovanja. Ta politika nastavila se do 1990-tih godina kada su nezavisne komercijalne mree poele da se ire. Godine 2002. preko 600 miliona ljudi u svijetu koristilo se servisima Interneta, traenjem informacije na Webu i elektronskom potom (e-mail). To je 10% od svjetske populacije.Tada je u Bosni i Hercegovini manje od 5% populacije koristilo Internet (daleko ispod svjetskog prosjeka!). Danas je broj korisnika Interneta u svijetu, pa i procent, dvostruko vei. 2

Koje mogunosti za uenje prua Internet, a posebno Web, i kakva je praksa danas u korienju Interneta za uenje u institucijama osnovnog, srednjeg i visokog obrazovanja? Uenje podrano novom tehnologijom iroki obim resursa, dinamika priroda sadraja i nezavisnost od vremena i lokacije stvorili su od Interneta veliki potencijal za uenje. Ali, kako sve to najbolje iskoristiti? Od svakodnevnih procesa koji se odvijaju u kolskoj uionici, fokusirajmo panju samo na tri: komunikacija i kolaboracija, istraivanje i publiciranje. Komuniciranje sa uenicima je integralni dio procesa uenja. Tipino, ova komunikacija se obavlja u uionici i sastoji se od interakcije izmeu nastavnika i uenika u toj prostoriji. Internet raspolae mogunostima da proiri tu komunikaciju na druge razrede uenika, druge nastavnike i eksperte za sadraje. Ovakvi razgovori i resursi nisu uvijek neophodni u razredu, ali mogunost da se proiri podruje interakcija, razliitost pogleda i irina pristupa koju uenici mogu uzeti u rjeavanju problema moe samo obogatiti okruenje uenja. Istraivanje je svakako nova tema u kolama, ali opet Internet nudi uenicima i nastavnicima novi nain pristupa informaciji i materijalima. Jedna od trenutnih beneficija je proliferacija resursa i materijala koji su danas na raspolaganju uenicima i nastavnicima preko Weba. Detaljnije o istraivanju u poglavlju V. Praktine aktivnosti na Webu. Publiciranje radova uenika odraava njihovo poznavanje saraja nastavnog predmeta i injenica prouenih u konkretnom razredu. Internet omoguuje nastavnicima i uenicima da o izradi zadataka sada razmiljaju drugaije nego ranije kao o neemu to e vidjeti ljudi irom svijeta i to moe biti dodatak Internetu, kao upotrebljivi resurs. Studenti koji stiu formalno univerzitetsko obrazovanje na mnogim fakultetima irom svijeta ve imaju odreene predmete koje izuavaju preko Interneta, tj. online. Mnogi zaposleni, kao i oni iz udaljenih ruralnih krajeva, za svoje dokolovanje upisuju se na kolede i univerzitete koji organizuju, dijelom ili u cjelini, online nastavu. U Sjedinjenim Amerikim Dravama 65% fakulteta koji nude postdiplomske studije, takoe nude postdiplomski studij online. Za dodiplomske studije stanje je skoro isto: 63% fakulteta uz tradicionalni studij (face-to-face) nudi i dodiplomski studij online. Ovakvim oblikom studija online - na jedan ili vie kurseva samo na koledima i univerzitetima Sjedinjenih Amerikih Drava 2004. godine upisano je 2,35 miliona studenata (The Sloan Consortium, 2005). Najbrojniji univerzitet na svijetu sa organizovanom online nastavom, tj. uenjem na daljinu je Anadolu Univerzitet u Turskoj sa preko 500 000 studenata. Dravni univerzitet u Njujorku (SUNY) je jedan od vodeih u svijetu koji nudi 100 kompletnih stepena i sertifikata, sa 4300 online kurseva godinje, koji godinje upisuje 100 000 studenata iz itavog svijeta, a sa kojima radi 2 000 instruktora svjetske klase (http://sln.suny.edu). Open University u Hong Kongu obezbjeuje kurseve i programe za 100 000 studenata. Universidad Nacional de Educacion a Distancia u paniji ima oko 130 000 studenata. Osim toga, velike svjetske korporacije organizuju struno osposobljavanje svojih radnika irom svijeta izradom programa za online uenje. Procijenjeno je da e u Sjedinjenim Amerikim Dravama 2004. godine trite e- uenja prevazii sumu od 23 milijarde dolara, to je znaajno poveanje u odnosu na dvije milijarde iz 1999. godine (IDC, 2001)

Velike organizacione promjene i nova usavravanja u visokom obrazovanju ubrzani su dinamikim pomacima u globalnim digitalnim komunikacijama i sve sofisticiranijim tehnologijama uenja. Barijere za pristupanje mogunostima uenja globalno su reducirane poboljavanjem tehnologija uenja (Hanna, 1999). Definicije uenja podranog tehnologijom Internet je unio u rjenike novi termin za uenje, uenje preko mree, tj. online uenje (engl. online learning). Online uenje je klasificirano kao jedan sveobuhvatni termin koji se odnosi na uenje pomou raunara i Interneta ili intraneta. Nivoi ovog uenja variraju, poevi od osnovnih programa koji ukljuuju tekst i grafiku kursa, vjebe, testiranje i snimanje rezultata rada, kao to su rezultati testa, pa sve do visoke sofistikacije. Sofistikacija bi mogla ukljuiti animacije, simulacije, audio i video sekvence diskusionih grupa sa vrnjacima i ekspertima, online mentorstvo, linkove na materijale pohranjene na intranetu ili na Webu i druge resurse obrazovanja (Urdan & Weggen, 2000). Uz online uenje formirao se i termin online obrazovanje. Online obrazovanje omoguuje studiranje kurseva visokog obrazovanja kroz elektronski medij Interneta. Svim materijalima kursa, ukljuujui referentnu dokumentaciju, te kontaktima sa tutorima i kolegama studentima, pristupa se preko personalnih raunara i telekomunikacija. Online obrazovanje omoguuje studentima ranije nepoznatu slobodu da studiraju u virtuelno bilo kojoj lokaciji i bilo kojim tempom koji se moe prilagoditi njihovim drugim uslovima, kao to su rad i porodica. Za sticanje diplome, dodiplomskog i magistarskog stepena, koji maksimalno traju pet godina, moe se studirati danju i nou u stanu, kancelariji, pa ak i u hotelskoj sobi, ako esto putujete (Kearsley, 1999). Srodni termini online uenju su uenje bazirano na Webu (engl. Web-based learning), uenje bazirano na tehnologiji (engl. technology-based learning). U posljednje vrijeme u trendu je upotreba termina elektronsko uenje, ili elektronski podrano uenje, e-uenje (engl. e-learning, eLearning). Postoje razliite definicije ovog uenja. Najkraa je definicija koju je dalo englesko Ministarstvo obrazovanja i vjetina 2003. godine: Ako neko ui na nain da koristi informacionu i komunikacionu tehnologiju (IKT), on upotrebljava elektronsko uenje (DfES, 2003). Ova se definicija moe razviti i po potrebi dopuniti sa vie detalja. Elektronsko uenje je nain uenja pri kojem se koristi raunarska mrea za dostavljanje informacije, za interakciju i unapreivanje procesa uenja. Pritom se mogu koristiti razliite vrste raunarskih mrea kao to su LAN, WAN ili Internet, zatim audio i videotrake, satelitski prenos, interaktivna TV i CD-ROM. Najavljeno je i skoro ukljuivanje mobilne mree. Najzad, u uenju baziranom na novim tehnologijama spomenimo i oblik uenja nazvan uenje bazirano na resursu (engl. resource-based learning). Ovaj termin postao je popularan djelimino i zato to reflektuje nove trendove i napredovanja, kao i to slui kao krovni koncept koji pokriva termine kao to su otvoreno uenje (engl. open learning), fleksibilno 4

uenje (flexible learning), individualizirano uenje, uenje potpomognuto raunarom (computer aided learning), i uenje bazirano na projektu (project based learning). Termin je irok i uopten, ali je dobar da oznai ta nije uenje bazirano na resursu: nastavnik koji prezentira predavanja ili seminare za 2-3 studenta, ili grupe od 200-300 studenata. U tradicionalnoj nastavi dodatni resursi nastavniku su udbenici i laboratorijska oprema. Meutim, uloga nastavnika je kljuna. On upravlja nastavnim sadrajima koji se izuavaju. Od njega se oekuje sposobnost da izlae nastavne sadraje, da poduava, da odgovara za napredovanje studenata i da zna ocijeniti njihovo napredovanje. Iz ove perspektive, uenje bazirano na resursu u kontrastu je sa centralnom ulogom nastavnika u uenju.

II Teorija online uenja

Uvoenje raunara u uionicu i pojava Interneta intenzivirali su debatu o tome ta poboljava uenje: upotreba posebne tehnologije ili primjena odgovarajue nastavne metode. Za promociju miljenja vieg reda na Webu, online uenje mora kreirati izazovne aktivnosti koje omoguuju uenicima/studentima da poveu novu informaciju sa starom, da usvoje novo znaenje i upotrijebe svoje kognitivne sposobnosti, jer je strategija nastave ta, a ne tehnologija, koja utie na kvalitet uenja (Ally, 2004). Posebni atributi raunara potrebni su da prikau modele realnog ivota i simulacije ueniku/studentu, tako da medij utie na uenje. Ali raunar sam po sebi nije taj koji ini da uenik naui, ve su to modeli realnog ivota i simulacije, i uenikove interakcije sa tim modelima i simulacijama. Raunar je vie sredstvo koje omoguuje procesiranje i isporuuje instrukciju uenicima/studentima (Clark, 2001). Online uenje dozvoljava fleksibilnost pristupa u svako doba, sa svakog mjesta (engl. anytime & anywhere), Meutim, materijali za uenje moraju biti adekvatno izraeni da angauju uenika i unaprijede uenje. Prije izrade nastavnih materijala nastavnici bi morali eksplicitno znati principe uenja, posebno to su ovdje nastavnici i uenici fiziki rastavljeni. Izrada nastavnih materijala za efektivno online uenje trebala bi biti bazirana na provjerenim i vrstim teorijama uenja. Kao to je ranije naglaeno, medij nije determiniui faktor za kvalitet uenja; vie od toga, razrada programa odreuje efektivnost uenja. Postoji vie kola miljenja o uenju, ali ni jedna ekskluzivno nije primjenljiva za razradu online materijala za uenje. U takvoj situaciji ovjek mora upotrijebiti kombinaciju teorija za izradu online materijala za uenje. Teorije uenja, kojih ima vie od 50, mogu se razvrstati u tri glavna pravca, prema teoretiarima koji ih zastupaju, a to su bihejvioristi, kognitivisti i konstruktivisti. Bihejvioristi tvrde da je opservabilno ponaanje ono to indicira da li je, ili nije, uenik neto nauio, a ne neto to se zbiva u uenikovoj glavi. Kognitivna psihologija kae da uenje ukljuuje upotrebu pamenja, motivacije i miljenja i da razmiljanje igra znaajnu ulogu u uenju. Oni vide uenje kao integralni proces i tvrde da koliina nauenog zavisi od uenikovog kapaciteta procesiranja, koliine uloenog truda u procesu uenja, dubine procesiranja i uenikove postojee strukture znanja (Craik & Tulving, 1975; Ausubel, 1974). 5

U posljednje vrijeme napravljen je pomak prema konstruktivizmu. Teoretiari konstruktivisti tvrde da uenici interpretiraju informaciju i svijet u skladu sa njihovom linom stvarnou i da oni ue opserviranjem, procesiranjem i interpretiranjem, a zatim personaliziraju informaciju u personalno znanje (Cooper, 1993; Wilson, 1997), Kada se blie analiziraju kole bihejviorista, kognitivista i konstruktivista, zapaaju se mnoga preklapanja ideja i principa. Razrada online materijala za uenje moe ukljuiti principe svih triju teorija. Strategije bihejviorista mogu se upotrijebiti za uenje ta (injenice), kognitivne strategije mogu se upotrijebiti za uenje kako (procesi i principi), a strategije konstruktivista mogu se upotrijebiti za uenje zato (miljenje vieg nivoa koje unapreuje personalno znaenje i kontekstualno uenje). Raunarski podrano kolaborativno uenje Internet kao medij sa elektronikom potom i navigacijom hiperteksta moe pruiti ueniku ansu da aktivno uestvuje u procesu uenja i lako komunicira sa drugim uenicima. Mogunosti interakcije i povratne informacije u obrazovnom procesu uenja na daljinu mogu imati i kontraefekt sa negativnim reperkusijama, a esto i izolaciju koju osjeaju uenici. Uprkos injenici da su oni rastavljeni u prostoru i vremenu, uenici moraju biti ohrabreni da djeluju kao grupa razvijanjem aktivnosti uenja koje uvruju interakciju i kolaboraciju meu partnerima. Isto tako je vano strukturirati pedagoke parametre u virtuelnom okruenju na metodiki i logiki nain, kao i prezentirati sav materijal za uenje jasno i precizno (Harasim, 1993). Personalizirano Web-okruenje za uenje Uenje podrano Webom brzo se razvijalo u posljednjih nekoliko godina. Kreirani su. brojni medijski podrani pristupi formalnom i neformalnom uenju, ukljuujui inovativne primjene mobilnih tehnologija. Personalizirane tehnologije su definisane kao pristupi za adaptaciju obrazovnih sadraja, prezentacija i navigacione podrke tako da se prilagode specifinim potrebama, karakteristikama i preferencijama svakog uenika ili zajednice uenika. Personalizacija se obino primjenjuje na tri razliita naina: prilagoavanje nivoa sadraja, prilagoavanje nivoa prezentacije i prilagoavanje nivoa navigacije. Prvi pokuaji u personaliziranom, ili adaptiranom, okruenju uenja pojavili su se poetkom 1990-tih godina, a 1996. godina se smatra prekretnom takom u podruju adaptivnih sistema (Brusilovsky, 2000). Projekti ovakvih sistema izraeni su u Evropi, Sjevernoj i Junoj Americi i Australiji.

III Pedagoki okvir Web-okruenja

Informaciona i komunikaciona tehnologija otvorila je iroke mogunosti za razvoj obrazovne tehnologije, ali to ne garantuje njenu efektivnu primjenu u obrazovanju niti kvalitet procesa uenja koji se eli postii. 6

Da bi se odgovorilo na brze promjene u drutvu, na poveani broj studenata i ekonomske probleme, visoko obrazovanje u znaajnom dijelu svijeta prolazi kroz tekoe sopstvenog adaptiranja. Predavai se sastaju sa sve brojnijim auditorijima, kvalitet poduavanja i ocjenjivanja ponekad postaje nezadovoljavajui. Malo vremena preostaje za savladavanje novih tehnologija za uenje. Kako pomoi profesorima i predavaima na fakultetima da se suoe sa izazovima novih tehnologija i da odgovore zahtjevima vremena? U okviru programa istraivanja i razvoja uenja na daljinu SOCRATES koji je sponzorirala Evropska zajednica, posebnim projektom razvijen je pedagoki okvir prilagoen okruenju u kojem se odvija proces online uenja (Socrates, 1998). Pedagoki okvir obuhvata tri glavna dijela: (a) situacija obrazovanja, (b) pedagoki okvir i (c) organizacioni kontekst, slika 1.

Organizacioni kontekst Pedagoki okvir Situacija obrazovanja Filozofija Pedagogija visokog nivoa Pedagoka strategija Pedagoka taktika Zadaci Okruenje
(ukljuujui obrazovnu tehnologiju)

Aktivnosti studenta

Postignua uenja

Slika 1. Pedagoki okvir, situacija obrazovanja i organizacioni kontekst

A. Situacija obrazovanja Situacija obrazovanja slui da se prikae kako su u zajednici zadaci, aktivnosti i okruenje. Situacija obrazovanja moe sadravati, recimo, 10 studenata, jedan zadatak i jedan as aktivnosti uenja. Tipino, ona sadri stotine studenata koji rade na vie zadataka u toku nekoliko mjeseci. Zadatak specificira aktivnosti studenta. To mogu biti eseji, laboratorijske vjebe, diskusije, teme za istraivanje, izrada proizvoda. Zadatak treba da je dovoljno dobro specificiran da se 7

anse studenta angairanog na neproduktivnim aktivnostima tolerantno ogranie, ali mora imati i stepen otvorenosti da odgovori potrebama studenta i inicira kreativan odgovor. Okruenje obuhvata fiziki prostor sa svim sadrajima, od papira i olovke do raunara i Interneta sa resursima. Uenje je pod snanim uplivom okruenja. Aktivnosti uenja interpretiraju specifikacije zadatka. Ako elimo da student ima vie odgovornosti za svoje uenje, moramo prihvatiti njegove sopstvene interpretacije zadatka uenja. Posljedica aktivnosti uenja je niz osvojenih postignua uenja. Aktivnosti i zadaci imaju dijalektiku povezanost sa okruenjem uenja. Okruenje bi moralo biti projektovano da podri aktivnosti studenta. B. Pedagoki okvir Pedagoki okvir sastoji se od etiri elementa meusobno povezana hijerarhijskim vezama. Filozofija, na vrhu, sastavljena je od niza uvjerenja: o prirodi znanja i kompetencije, o tome kako dolazi do uenja, kako treba i kako ne treba sa studentima raditi, itd. Duboke i neapsolvirane filozofske rasprave u okviru jednog strunog tima mogu dovesti do fatalnih razlika u svakodnevnom operativnom radu. Nije neobino da neki lanovi tima vjeruju da su studenti osiromaeni ako se sami organizuju i najbolje ue ako se snabdijevaju malim koliinama informacije, dok drugi lanovi tima ele da primijene aktivno uenje kojim studenti upravljaju. to ranije se te razlike uklone, tim bolje. Pedagogija visokog nivoa brine o uspostavi filozofskih stajalita u kontekstu kreiranja nove obrazovne situacije. Ima mnogo formi pedagogije visokog nivoa, kao uenje otkriem, uenje bazirano na problemu, raunarski podrano kolaborativno uenje. Sa stanovita njihovog mjesta u pedagokom okviru, oni su na nivou apstakcije, izmeu filozofije i akcije. Strategija je direktno povezana sa akcijom. Strategija je detaljan opis planova ta treba uraditi da se izvre odreeni zadaci. Ona podrava opis akcija i intencija na nivou gdje su skriveni elementi konfuzije. Opis akcija i intencija moe biti koristan i lanovima razvojnog tima, a kasnije i studentima. Pedagoke taktike su detaljni pomaci kojima se ostvaruje strategija. Unutranja struktura pedagokog okvira sastoji se od etiri elementa koja su labavo povezana. Labava veza je realna, a ima i prednosti. Ona reflektuje potrebu da se radi sa nedovrenim konceptom, posebno u prvim fazama izrade projekta. C. Organizacioni kontekst Organizacioni kontekst posebno je znaajan kada se podrka uenju obezbjeuje u velikim i kompleksnim institucijama kao to su univerziteti i korporacije. Ako ne poklonimo dunu panju organizacionom kontekstu, tada postoji opasnost od idealiziranja procesa kroz koje se kreiraju i razvijaju pedagoki okviri, obrazovne situacije, zadaci, okruenje za uenje, itd.

Organizacioni kontekst obezbjeuje brojne provjere u tim procesima, kao to su provjera logistike, finansija idr. Izrada modela pedagokog okvira rada u Web-okruenju namijenjena je za podrku lanovima strunih timova angaovanih na izradi programa ili kurseva za online uenje. Ovaj model je samo u funkciji prijedloga za diskusiju o njihovom sopstvenom projektu, a ne gotova matrica za rad.

IV Tehnologije Web-okruenja
Uenje je proces sticanja znanja, razvijanja vjetina, formiranja pogleda i stavova u individualnom interaktivnom odnosu studenta sa informacijom i okruenjem. Uenje je i socio-kulturna aktivnost jer se odvija u manjim ili veim grupama i zajednicama studenata razliitih kultura. U Web-okruenju komuniciranje meu studentima, kao i komuniciranje sa nastavnikom / instruktorom, moe se obavljati jednostavno, bez obzira na geografske udaljenosti meu njima. U Web-okruenju su i resursi za uenje, a raspoloive tehnologije Web-okruenja omoguuju i ocjenjivanje studentovih postignua u uenju. Tehnologije Interneta od interesa za obrazovanje, prema Centru za akademsku praksu (Centre for Academic Practice, CAP) Univerziteta u Varviku, Velika Britanija (www.warwick.ac.uk), mogu se grupisati u tri skupine, kao (1) resursi za uenje, (2) komunikacija preko raunara i (3) ocjenjivanje potpomognuto raunarom. 1. Resursi za uenje Mogu biti jednostavno plasirani Word dokumenti na Webu koje studenti uitavaju i tampaju, ili su to predavanja prezentirana u PowerPointu, digitalnom streaming videu i drugim interaktivnim programima.. 2. Komunikacija preko raunara Moe se obavljati bilo kojim sredstvom kojim pojedinci i grupe razgovaraju meusobno. Glavne tehnologije sainjavaju: Elektronska pota (E-mail) najpopularniji servis Interneta koji se koristi za razmjenu poruka meu pojedincima. Korisnici alju i primaju poruke kroz programe kao to su MS Outlook Express, Hotmail, Yahoo Mail, Eudora i dr., instalirane na svojim raunarima. Korisnik moe simultano poslati poruke na vie adresa i pridruiti im datoteke (Word dokument, elektronsku tablicu, sliku). Ovim se olakava kolaborativno online uenje. Potanske liste (Mailing lists) komunikacioni kanali izmeu grupa (many-to-many) kroz programe kao to su Listserv, Majordomo i Listproc. Pojedinci alju poruke na potansku listu, a primaju kopije svih poruka poslatih tamo.Moe se koristiti za kolaborativne diskusije, rasprave, pa i osposobljavanje u okviru zajednica za uenje. Meutim, suvie velike grupe mogu vie ometati nego pomoi procesu uenja. Novinske grupe (Usenet newsgroup) poseban sistem Interneta koji omoguuje korisnicima da proitaju i uestvuju u radu globalnih specijalizovanih novinskuh grupa; broj tema novinskih grupa je ogroman, a predmeti rasprave se kreu od standardnih do potpuno bizarnih. 9

Raunarski konferensing (diskusiona tijela, liste vezanih diskusija) koji omoguuje grupama ljudi da vode diskusiju itanjem i postavljanjem tekstualnih poruka na raunarski sistem. Prednost u odnosu na potanske liste je to se poruke arhiviraju, a struktura diskusije se snima. Raunarski konferensing iroko se koristi za podrku uenju. at (Internet Relay Chat, IRC)- jo jedan sistem Interneta koji omoguuje korisnicima da komuniciraju sinhrono - uivo - kostei tekst ili telefon preko Interneta. Mnogi IRC programi kao to su MSN Messenger, ICQ ili Yahoo Messenger nezavisni su od Weba, ali se mogu lansirati neposredno sa web-stranica. Softver na serveru dri podatke kad ste vi, i ljudi sa liste koje ste vi specifirali, online (na Internetu). Moete komunicirati pojedinano (one-toone) ili na konferenciji. Neki noviji sistemi imaju elektronsku tablu (electronic whiteboard) na kojoj nastavnik moe ispisivati informaciju vidljivu svim uesnicima ata, simulirajui situaciju u uionici. Videokonferensing sredstvo pomou kojeg male grupe ljudi, geografski udaljene, mogu voditi diskusije u realnom vremenu, u toku kojih mogu jedni druge uti i vidjeti i razmijeniti razne vrste podataka. Hibridni sistemi (WebBoard,YahooGroups, SmartGroups, Forums) kombinuju liste voenih diskusija, at i potanske liste, omoguujui korisnicima da se lako prebace iz jedne u drugu grupu, u zavisnosti od prirode diskusije. Jedan od besplatnih Internet servisa je YahooGroups koji korisniku omoguuje voenje diskusije sa standardne elektronske adrese. On takoe omoguuje razmjenu dokumenata i slika. Komunikacija preko raunara moe biti sinhrona (razmjena poruka u realnom vremenu) ili asinhrona (poruke se postave u bilo koje vrijeme, a itaju ih i odgovaraju na njih drugi korisnici u vrijeme koje njima odgovara; drugim rijeima, korisnici ne moraju biti online u isto vrijeme, kao to moraju u sinhronoj razmjeni). Elektronska pota, potanske liste, raunarski konferensing sve su asinhrone, dok su at, telefon preko Interneta, i videokonferensing sinhrone komunikacije. Svi ovi tipovi asinhronih i sinhronih komunikacija preko raunara na raspolaganju su u Web-okruenju. Koji tip komunikacije izabrati? Zavisi od vrste diskusije koju elite. Svaki tip ima svoju jaku stranu i svoje slabosti, kako u pogledu tehnikih pogodnosti za softver, tako i u pogledu tipa interakcije koju ohrabruje. 3. Ocjenjivanje potpomognuto raunarom Moe li se u Web-okruenju omoguiti uenicima da samostalno ocijene svoje napredovanje i razumijevanje programskih sadraja? Bez povratne informacije od instruktora ili veoma sofisticirane vjetake inteligencije, to obino znai neku formu objektivnog testa, isporuenog u obliku online kviza. Kako je test objektivan i mogui odgovori su poznati, povratna informacija moe se automatizirati. Prema tome, uenici mogu odmah dobiti povratnu informaciju kao rezultat na testu. Ovakva primjena ocjenjivanja potpomognutog raunarom za samostalno dijagnostiko ocjenjivanje moe se obaviti brzo, a daje vrijednu povratnu informaciju o efektivnosti uenja.

10

V Praktine aktivnosti na Webu

Internet je snano sredstvo za angaovanje misaonih aktivnosti studenata. Pojedinci i grupe studenata mogu saraivati na projektima, studenti mogu izraziti svoja sopstvena interesovanja, preuzimajui odgovornost za prikupljanje informacije, i svako moe komunicirati sa svojim vrnjacima, pa i ekspertima irom svijeta. Za nastavnika / instruktora Internet otvara elektronska vrata ka resursima za uenje i praktinim iskustvima ranije nedostupnim. Bez obzira koliko je specijalizirano podruje interesovanja, na Internetu uvijek ima neko ko moe ukazati na upotrebljive resurse. Puni potencijal Interneta kao sredstva za uenje jo se istrauje, a mogunosti su ograniene samo naom matom. Koled Lewis & Clark iz Oregona, SAD (www.lclark.edu) navodi pet vrsta, ili formata, praktinih aktivnosti uenja na Webu koje se mogu upotrijebiti u uionici. 1. Hotliste Izrada hotliste je prvi korak za tekuu aktivnost uenja, a sastoji se u prostom sastavljanju liste resursa na Webu. To je kao da za odreeni zadatak, ili temu, donesete iz biblioteke vie knjiga sa sadrajima koji su relevantni za izradu zadatka ili obradu teme. Time obezbjeujete: - dopunjavanje tradicionalnih nastavnih materijala - izbjegavate da studenti gube vrijeme u surfanju po Webu - svjeu informaciju po izboru i interesovanju studenta - eliminaciju neophodnog fotokopiranja nastavnih materijala. 2. Multimedijska sveska (Multimedia Scrapbook) Prikupljanje raznih izvora informacije i njihovo organizovanje u kategorije, kao to su fotografije, mape, izreke, injenice, prie, audioklipovi (audiozapisi), videoklipovi (videosekvence) itd. Korisno kada su studenti ve stekli izvjesno znanje o temi koja se izuava. Studenti zatim biraju informacije iz prikupljenih resursa i ugrauju ih u projekte, kao to su izvjetaji, kolske novine, web-stranice, PowerPoint prezentacije i dr. ta se ovim postie? - Aktivnost centrirana na studentu - Studenti biraju aspekte teme koji lino njih interesuju - Omoguavanje studentima da kreiraju interesantnije izvjetaje i prezentacije - Studenti imaju mogunost da upotrebljavaju multimedijske alatke. 3. Predmetni uzorak (Subject Sampler) Kada studenti steknu odreeno znanje iz predmeta moete se zapitati da li su oni u tome afektivno angaovani. U tom cilju kreirajte predmetni uzorak. Pronaite pet-est web-stranica o izabranoj temi koje sadre elemente prakse, neeg to treba uraditi, ili odsluati, ili razgledati. Zatraite da studenti izaberu jednu ili dvije web-stranice koje ih najvie interesuju. ta time postiete? - Ohrabrivanje studenata da se emotivno veu za temu koju izuavaju - Ostavljate studentima da izaberu resurse po sopstvenom interesu i stilu uenja - Izazivate afektivan interes za temu koju ete obraivati 4. Potraga za blagom (Treasure Hunt) Izaberite 10-15 web-stranica i za svaku od njih pripremite pitanje na koje se trai odgovor. Web-stranice i pitanja upuuju studente da proue kritine aspekte teme. Od studenata se zatim trai da sintetizuju ta su prouili, da bi odgovorili na glavno pitanje na kraju Potrage za blagom.

11

Korisno da pomogne studentima prouavanje teih injenica iz teme ili podruja studiranja, i da sagledaju cjelinu. Efekti? - Ohrabruje itanje za specijalnu namjenu - Osnauje izgraivanje saradnje i konsensusa meu grupama studenata - Trai od studenata produbljenu analizu i izvlaenje zakljuaka. 5. WebQuest (Rjeavanje problema) Moe se primijeniti na kompleksniju temu (problem), koja zahtijeva dublju analizu komponenata i rjeavanje. Prije dijeljenja odjeljenja na grupe, svi studenti prouavaju osnovnu informaciju o temi (problemu). Nastavnik / instruktor prikuplja web-stranice i kategorie ih prema posebnim ulogama, zadacima ili aspektima. Male grupe, pojedinci ili parovi studenata zaduuju se kao eksperti za jedan aspekt problema za koji se osposobljavaju itanjem i razumijevanjem web-resursa . Kada se studenti ponovo okupe, oni otvaraju raspravu u cilju razmjene, vrednovanja i sintetiziranja informacije koju su obradili. Nakon toga studenti izvravaju aktivnosti kao to je slanje poruka elektronskom potom (konsultacije sa strunim licima). Korisno da pomogne studentima da prevaziu simplicistiki prilaz rjeavanju kompleksnih problema. ta omoguuje rad u WebQuestu? - Omoguuje savremene resurse iz razliitih aspekata kompleksnog problema - Ohrabruje itanje sa razumijevanjem i vrednovanjem (vjetine kritikog itanja) - Zahtijeva razmjenu informacije i sintetiziranje materijala sa razliitih stajalita - Pomae studentima da vide kako se razmiljanja ljudi razlikuju u pogledu rjeavanja kompleksnih problema - Proces ohrabruje respektovanje stajalita drugih studenata. Primjeri za sve ove formate praktinih aktivnosti uenja na Webu mogu se nai na Internetu u velikom broju, traenjem pomou kljunih rijei (Hotlist, WebQuest), odnosno fraza (Multimedia Scrapbook, Subject Sampler, Treasure Hunt), na engleskom jeziku. Koji format aktivnosti uenja na Webu izabrati? Zavisi od cilja. Ako je cilj prikupljanje resursa Internet linkova, kolekcija multimedijskih materijala treba izabrati Hotlist ili Multimedia Scrapbook . Za napredno uenje, moete se odluiti za izgraivanje, odnosno akumuliranje znanja (Treasure Hunt), promjenu ponaanja studenta (Subject Sampler) ili rjeavanje problema (WebQuest). Jedna napomena. Svi materijali na Webu su, uglavnom, na engleskom jeziku. Studenti koji su poloili engleski jezik ovdje imaju ivotnu priliku da vide zato su to morali uiti, kakvu korist od toga imaju. Uz rjenik, sada im je na raspolaganju neizmjerno bogatstvo informacije na Internetu.

VI Programi i kursevi
Obrazovanje, tradicionalno ili bazirano na Webu, ukljuuje rad eksperata za organizovanje sadraja, sekvence nastavnih aktivnosti, strukturu zadataka, set interakcija, i evaluaciju procesa (Harasim i dr., 1995). 12

Kurs koji je projektovan ili adaptiran za isporuku preko Weba, isporuuje se u jedno okruenje razliito od tradicionalne uionice, pa projektovani proces za ovo okruenje namee razmiljanje o nizu pedagokih postavki, ukljuujui potrebu: promjene uloge instruktora od predavaa ka pomagau ili voditelju procesa, voenja studenata kroz nelinearno, hipermedijsko okruenje koje im omoguava da konstruiu znanje i znaenje na nov nain, izgraivanja osjeaja za razrednu zajednicu i snaenje uenja ugradnjom kolaborativnih elemenata, osiguranja akademskog integriteta.

Odabrana pedagogija mora biti odgovarajua za materijal, studente, instruktora i izabrani medij. Virtuelna uionica je nov medij i ima svoje jedinstvene karakteristike koje doprinose odabiru odgovarajue pedagogije (McCormack & Jones, 1998). Glavne paradigme koje su u upotrebi u ovom okruenju ukljuuju slijedee (Bourne, 1998): Upotrebu raunarskog konferensinga za podnoenje domaih zadataka, raspravljanje o idejama i pomo, Online materijale koji sadre nastavni program, zadatke, literaturu za itanje, probleme i interaktivne module uenja, Menadment kursa koji ukljuuje podnoenje domaih zadataka, trenutno rangiranje i napredovanje studenta, Interakcije sa studentima koje ukljuuju elektronsku potu, potanske liste, at, Audiosekvence predavanja, uivo i sa mogunou uitavanja, Videosekvence predavanja, uivo i sa mogunou uitavanja.

Jo jedan kritini faktor moe doprinijeti efektivnom online uenju. To je vebsajt razreda ili klase (The Class Web Site). Vebsajt razreda obezbjeuje organizacionu strukturu kroz koju se uesnici mogu angaovati za rad sa materijalom kursa i jedni sa drugim (Palloff & Pratt, 1999). Izrada materijala za Web razlikuje se od izrade tampanih materijala jer Web ukljuuje vie ula (Porter, 1997). Projekt za Web mora biti itljiv za oi, informativan i imati jasne konceptualne i intuitivne putanje meu dijelovima informacije. Korisnici ele navigaciju na vebsajtu koja nee izazvati konfuziju (Hall, 1997). to je vie interaktivnosti na vebsajtu, tim lake e studenti razumjeti sadraj kursa (Porter, 1997). Mnogi autori se slau da je interakcija znaajna komponenta u jednom nastavnom programu. To je sredstvo kojim ljudi ue (Hall, 1997). Dalje, to je kljuni sastavni element uspjenih kurseva i studenti ga moraju efektivno koristiti da bi postigli ciljeve uenja i bili zadovoljni steenim iskustvom. Interakcije u online uenju pojaane su alatkama koje su specijalno projektovane za ugraivanje interakcije u virtuelnu uionicu, za sugestije o pristupima uenju u Webokruenju, za identifikaciju i selekciju specifinih aktivnosti uenja koje dobro slue u ovakvom online okruenju. Svaka alatka prua specifine mogunosti i ima svoje zahtjeve koji je ine odgovarajuom za odreenu namjenu, ali ne za druge (McCormack & Jones, 1998). 13

Tako, uspjeh interakcija za uenje, bar jednim dijelom, zavisi od odabira odgovarajue alatke. U ovom prikazu ranije smo spomenuli te alatke (elektronska pota, potanske liste, novinske grupe, at, hibridni sistemi...). Mnogi primjeri kurseva nalaze se na Webu, predstavljajui razliite tipove komunikacije i interakcije izmeu instruktora i studenata. Mogu se nai primjeri razliitih nastavnih pristupa, filozofija, aktivnosti i metodologija. Softver za izradu programa Softver koji se upotrebljava za izradu programa i kurseva razliitog je kvaliteta. Od prvih online kurseva koji su samo isporuili postojee studijske programe na Web, softver je u stanju stalnog usavravanja. Postavljeni su novi zahtjevi za softver: da se studenti upisuju na kurs, da se prati njihovo napredovanje u elektronskom uenju, da se biljee rezultati rada i uenja. Za takvo upravljanje procesom uenja, softver je dobio naziv Learning Management System (LMS). Ako se upravljanje odnosi na kurs u cjelini, softver se zove Course Management System (CMS). Jedan od najveih proizvoaa softvera za online programe je organizacija BlackboardInc. (www.blackboard.com). Njen softver (The Blackboard Learning System) upotrebljavaju hiljade institucija i milioni korisnika u svijetu. Zatim, tu su WebCT (www.webct.com), Trainersoft (www.trainersoft.com), i drugi. Sve su to veliki igrai sa skupom licencom za korienje programa. Moodle je besplatni (!) paket softvera projektovan na pedagokim principima, kao pomo edukatorima da kreiraju efektivne zajednice online uenja. Program se moe besplatno uitati sa Weba (http://moodle.org), i moe usluiti od jednog nastavnika, pa do 40 000 studenata. Moodle ima veliku i raznovrsnu zajednicu korisnika sa vie od 50 000 registrovanih korisnika, koji govore 60 jezika u 120 zemalja. Moodle je dijete Martina Dougiamasa koji je projektovao program radei na svojoj doktorskoj disertaciji na Curtin University of Technology, Perth, Australia. On ga je izradio kao alatku (Course Management System) za svoj doktorat baziran na sociokonstruktivistikom pristupu online uenju. Nedostatak veine ovakvih sistema je to su zatvoreni, pa sadraje kreirane u jednom sistemu nije mogue koristiti u nekom drugom sistemu. Da bi se obezbijedila upotreba sadraja iz jednog sistema u drugom, dogovoren je referentni model SCORM (Sharable Courseware Object Reference Model) koji treba da poslui kao meunarodni standard za izradu online programa. Tipovi akademskih programa Akademski programi za online uenje, izuzev onih na virtuelnim univerzitetima, uvijek se realiziraju jednim dijelom u tradicionalnoj uionici (lice-uz-lice, face-to-face). Ako se preko 14

Weba realizira 80% i vie sadraja programa, smatra se da su to online programi (The Sloan Consortium, 2005). Ako sadraji isporueni preko Weba obuhvataju 30...79% ukupnog programa, takvi programi nazivaju se mijeani/hibridni programi (blended/hybrid programs), tabela 1. Tabela 1. Tipovi akademskih programa (The Sloan Consortium, 2005) Proporcija sadraja isporuenog online 0% 1 do 29% Tradicionalni Olakan Webom Blended/ Hybrid Online Program se upotrebljava bez online tehnologije. Sadraj se prezentira usmeno ili pismeno Program koji koristi Web tehnologiju da olaka upotrebu u sutini tradicionalnog programa. Koristi Course Management System (CMS) ili web-stranice da izloi program i zadatke, naprimjer Program koji mijea online i face-to-face isporuku. Znaajan dio sadraja isporuuje se online, tipino se upotrebljava online diskusija, a tipino ima i sastanke face-to-face Program iji sadraj se veinom, ili u potpunosti, isporuuje online. Tipino, nema sastanaka face-to-face. Tip programa Tipianopis

30 do 79%

80+%

Uz blended/hibrid programe upotrebljava se i izraz blended/hybrid learning (mijeano/hibrid uenje), o kojem e biti rijei u poglavlju VII.

VII Mijeano uenje (Blended learning)

Tradicionalna uionica bila je dominantna forma za transfer znanja najmanje 3 000 godina. Jo i danas skoro 80% tog transfera provodi se u uionici. Posljednja univerzalna tehnologija u uenju, tampana knjiga, stara je vie od 500 godina. Razvoj informacione i komunikacione tehnologije doveo je do brih promjena u obrazovanju. Samo u posljednjih 10 godina, uvedeno je vie od 10 novih tehnologija za uenje i kolaboraciju. Prva iskustva sa ovim tehnologijama otkrila su mogunosti za potpunije poboljanje kvaliteta uenja, njegove efektivnosti, prilagoenosti i cijene. Sada postaje jasno da e iskustva uenja evolvirati do eksploatacije mijeanih kombinacija tradicionalnih metoda i metoda uenja baziranog na tehnologiji (Singh & Reed, 2001). Mijeano uenje je jedno od vodeih trendova dananjeg obrazovanja. Ustvari, mijeano uenje je kombinacija elektronskog uenja i tradicionalnog uenja u uionici, u cilju postizanja maksimalne efektivnosti uenja. Mijeano uenje preuzima ono to je najbolje u isporuci elektronskog i tradicionalnog uenja, radi postizanja fleksibilnog, po cijeni prihvatljivog obrazovanja i osposobljavanja, kojem moe pristupiti najiri auditorij, kako geografski, tako i u pogledu stilova uenja i nivoa obrazovanja (Clark, 2003).

15

Klju mijeanog uenja je selekcija prave kombinacije medija koja e dovesti do optimalnog rjeenja. Mogu se kombinovati komponente online medija sa komponentama offline medija (tradicionalna uionica). Zatim ostaje problem selekcije prave smjese. Offline komponente mijeanog uenja mogu se svrstati u est grupa: 1. Uenje samostalno (u kui, na radnom mjestu) 2. Uenje uz tutora, voditelja ili mentora 3. Uenje u uionici (predavanja, laboratorije, seminari) 4. tampani mediji (udbenici, praktikumi, asopisi) 5. Elektronski mediji (audiokasete, audio-CD, videotrake, CD-ROM, DVD) 6. Radiotelevizijski mediji (TV, radio, interaktivna TV) Online komponente mijeanog uenja mogu se, takoe, svrstati u est grupa: 1. Online sadraj za uenje (prosti i interaktivni resursi za uenje) 2. Elektronski tutor, voditelj ili mentor 3. Online kolaborativno uenje (e-mail, potanske liste, at, audiokonferensing, videokonferensing, virtuelna uionica) 4. Online menadment znanja (pretraivanje baza, izvlaenje dokumenata) 5. Web (pretraivake maine, vebsajtovi, korisnike grupe) 6. Mobilno uenje (laptop, mobilni telefoni). Selekcija komponenti za izradu smjese vri se po kriterijima koji e dati najbolju kombinaciju kvaliteta uenja i cijene trokova. U projektovanju mijeanog uenja mora se voditi rauna o planiranim postignuima uenja, uenicima, njihovoj kulturi, raspoloivim resursima za uenje, elektronskoj infrastrukturi, obimu i mogunostima opsluivanja predloenog rjeenja. Dobri kokteli, normalno, nisu napravljeni od to veeg broja raspoloivih pia. Oni su briljivo sklopljena blenda komplementarnih ukusa, gdje suma nadmauje sastavne elemente. U nekim sluajevima, kao to je viski, prosta malta je superiornija od blende! (Clark, 2003).

VIII Implementiranje online uenja

Od poetka 1980-tih godina veliki pomaci su napravljeni u podruju informacione i komunikacione tehnologije, sa brzim irenjem mikroraunara, razvojem kompakt diskova i postepenom konvergencijom telekomunikacija, televizije i raunarske tehnologije. Izazov Interneta 1990-tih, kao jedne meunarodne mree informacije, naveliko raspoloive za javnost, revolucionisao je miljenje o tome kako se informacija moe procesirati, distribuirati, prikupiti i upotrijebiti u svakoj sferi ovjekove aktivnosti. Danas je samo pitanje retorike govoriti o informatikom drutvu, informatikoj eri ili informatikoj revoluciji, kada se analizira uticaj informacione i komunikacione tehnologije na ekonomski i drutvenokulturni razvoj u zadnjoj polovini 20. stoljea (Byron & Gagliardi, 2002). Raspoloivost snanih elektronskih mrea nudi mnoge nove mogunosti za uenje i formalnim obrazovnim institucijama i iroj zajednici. Elektronske mree ne samo da daju pristup ogromnim koliinama informacije, nego one omoguuju i vrijedno dijeljenje resursa, ideja i iskustava izmeu zajednica studenata i nastavnika. U razvijenim zemljama uspostavljene su brojne formalne i neformalne mree za studente i nastavnike, kako na regionalnom, tako i na nacionalnom, pa i na internacionalnom nivou. 16

Velika Britanija i SAD U Velikoj Britaniji na inicijativu Vlade, poev od 1998. godine, izgrauje se nacionalna mrea za uenje National Grid for Learning, na kojoj se prezentiraju materijali za potrebe uenika u kolama, za nastavak kolovanja, za visoko obrazovanje, za bibliotekare, za doivotno uenje (http://www.ngfl.gov.uk). Problemi obrazovanja povjereni su specijaliziranoj agenciji BECTA, British Educational Communications and Technology Agency (http://www.becta.org.uk). Stalna izloba proizvoda za kole i posebni sajmovi najnovije opreme mogu se vidjeti na Internetu na adresi http://www.bettshow.co.uk. U Sjedinjenim Amerikim Dravama implementiranje novih tehnologija u obrazovanje prati Fondacija Sloan (The Sloan Consortium, http://www.sloan-c.org). Fondacija Sloan je najrazvijenija nacionalna amerika asocijacija institucija i organizacija zainteresovanih za kvalitetno online obrazovanje. Ona sarauje sa Odborom za kolede (College Board, http://www.collegeboard.com), asocijacijom ija misija je da povee studente sa koledima. Okuplja vie od 5 000 kola, koleda, univerziteta i drugih obrazovnih institucija. Svake godine Odbor za kolede opsluuje 3,5 miliona studenata, 23 000 srednjih kola i 3 500 koleda kroz programe i servise za upis na kolede, vodie za studij, finansijsku pomo i dr. Evropska zajednica Nedavna studija Evropske zajednice New Learning Environments in School Education identificirala je postojanje inovativnih trendova u teoriji i praksi okruenja za uenje. Nalazi iz studije sugeriu jasan pomak prema novoj paradigmi uenja. Nova paradigma uenja predstavlja pomak od instruktivizma ka konstruktivizmu. Izgleda da e vizije konstruktivista u buduem obrazovnom sistemu biti globalno prihvaene i dijeljene. Nova paradigma uenja (elearningeuropa.info, 2005) ukazuje na niz potencijalnih promjena:

Uenicikaopojedinci: Postaju aktivniji i odgovorniji za svoj sopstveni proces uenja; Planiranjeuenjapremaindividualnimstilovimauenja: Planiranje uenja, razliito za razliite uenike, omoguujui im da rade po svom individualnom stilu uenja i svojim tempom uenja; Fokusnasocijalnuparticipaciju: Pojaan fokus na socijalnu participaciju, na razvijanje vjetina meusobne komunikacije i saradnje (kolaboracije); Promjenaulogenastavnika: Od nastavnika kao izvora znanja, ka nastavniku savjetniku, voditelju, kontroloru procesa uenja u parovima (pupil-to-pupil) i uenja u grupi, te koji svojim uenicima obezbjeuje uslove za proces uenja; Odreprodukcijekakonstrukcijiznanja: Od sposobnosti reprodukcije nauenih injenica i znanja, ka kreiranju znanja. Uenici moraju biti aktivni uesnici u konstruiranju znanja kroz svoj sopstveni proces uenja, radei samostalno i zajedno sa vrnjacima. Eksperimentisanje i istraivanje su znaajni aspekti ovog aktivnog konstruisanja znanja; Reorganiziranjesituacijeuenja: Nova paradigma uenja unosi vjerovanje da e uenje dobiti reorganiziranjem situacije uenja na nain da se tradicionalni nain miljenja vezan za nastavni program prevazie multidisciplinarnim pristupima i

17

radikalno modificiranim planiranjem vremena - i organizacije, i uenja i nastavnikovog rada. Izgleda da je opteprihvaeno da upotreba informacione i komunikacione tehnologije (IKT) sadri veliki potencijal za podrku i transformisanje gore pomenutog pomaka ka novoj paradigmi uenja. Vijee ministara Evrope podralo je inicijativu elektronskog uenja (eLearning) i vanost IKT za obrazovanje i osposobljavanje u rezoluciji od 13. jula 2001. godine, podstiui zemljelanice da nastave u svojim naporima za efektivnu integraciju IKT u sistemima obrazovanja i osposobljavanja. Ovi napori ve daju ohrabrujue rezultate. U izvjetaju Evropska mladost u digitalnom dobu za 2001. i 2002. godinu stoji da su postignuti inicijalni ciljevi programa eEurope o spajanju svih kola na Internet i osposobljavanju dovoljnog broja nastavnika, a da sada panju treba usmjeriti na obezbjeenje boljeg okruenja za e-uenje, integrisanje IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja i bolji kvalitet infrastrukture telekomunikacija (irokopojasna konekcija na Internet). U periodu 2004 2006. godina u toku je realizacija viegodinjeg programa za efektivnu integraciju IKT u sisteme obrazovanja i osposobljavanja u Evropi (eLearning Programme) koji su 5. decembra 2003. godine usvojili Evropski parlament i Evropski savjet. Strategija elektronski podranog obrazovanja u Bosni i Hercegovini (Preporuke) U projektu eObrazovanje u BiH Preporuke koji je finansijski podrala Asocijacija WUS Austrija, radna grupa, preporuujui strategiju, navodi i slijedee (WUS Austria, 2005): Elektronski podrano uenje, kao vaan aspekt u drutvu znanja e zauzimati sve znaajnije mjesto zbog razloga sve veeg pritiska na obrazovne institucije za poveanjem obrazovnih mogunosti, bez poveanja budeta. Samo institucije sa dobrim kapacitetima u opremi i ljudstvu e moi odgovoriti takvim zahtjevima, i time se nametnuti na tritu obrazovanja. Da bi se omoguio to bri prelazak sa klasinog, na kombinaciju klasinog i elektronskog obrazovanja, neophodno je posjedovati opremu za podrku elektronskom uenju, te osposobiti nastavno osoblje za razvoj multimedijalnih sadraja. Za tu svrhu na univerzitetima treba formirati centre koji e pruati tehniku, organizacionu i didaktiku podrku razvoju daljinskog obrazovanja. Za razvoj elektronski podranog uenja na fakultetima / univerzitetima potrebno je definisati budetska sredstva za finansiranje centara za razvoj daljinskog obrazovanja, te za razvoj elektronskih obrazovnih sadraja. Razvoj elektronskih obrazovnih sadraja treba potencirati na poslijediplomskim studijima, gdje se dio prikupljenih novanih sredstava od uplata kandidata treba striktno i namjenski koristiti u ove svrhe. Takoer je potrebno definisati procenat sredstava prikupljenih od upisnina dodiplomskih studenata koji e se uloiti u razvoj elektronski podranog uenja, u prvom redu obrazovnih sadraja.

18

Dodatni izvori za finansiranje ovih centara se mogu pronai u njihovom trinom djelovanju, kroz ponudu namjenskih elektronskih kurseva razvijenih za potrebe privatnih i javnih kompanija, iznajmljivanje postojee opreme, ponudu klasinih kurseva i seminara i sl.

IX Zakljuak
Internet je globalni medij sa neogranienim resursima za uenje i velikim mogunostima za individualnu i grupnu interakciju. Sadanje korienje Interneta za uenje moe se ocijeniti kao faza djetinjstva kroz koju prolazi i sazrijeva ovaj gigant informacione i komunikacione tehnologije. Ne znamo kakva e sve tehnoloka i metodoloka usavravanja doivjeti Internet i teorije uenja, ali se ini izglednim predvianje jednog vizionara da e do 2025. godine vie od 90% programa i kurseva za obrazovanje i osposobljavanje u razvijenim zemljama biti prilagoeno online uenju.

X Literatura
Ally, M. (2004). Foundations of Educational Theory for Online Learning. In T. Anderson & F. Elloumi (Eds.) Theory and Practice of Online Learning (pp. 3-30). Athabasca, AB: Athabasca University Ausubel, D. P. (1974). Educatinal Psychology: A Cognitive Wiew. New York: Holt, Rinehart and Winston Bourne, J.R. (1998). Net Learning: Strategies for on-Campus and off-Campus NetworkEnabled Learning. Journal of Asynchronous Learning Networks 2(2): 70-88. Preuzeto 4. februara 2000. sa adrese http://www.aln.org/alnweb/journal/jaln_vol2issue2.htm. Brusilovski, P. (2000). Web Lectures: Electronic Presentations in Web-Based Instruction. Syllabus, 13 (5), 18-23 Byron, I. & Gagliardi, R. (2002). Communities and the Information Society: The Role of Information and Communications Technologies in Education. Preuzeto 5. novembra 2002. sa adrese http://www.idrc.ca/acacia/studies/ir-unes1.htm Clark, D. (2003). Blended Learning. Preuzeto 25. novembra 2005. sa adrese http://www.epic.co.uk . Clark, R.E. (2001). A Summary of Dissagreements with the Mere Vehicles Argument. In R.E. Clark (Ed.) Learning from Media: Arguments, Analyses. and Evidence. Greenwich, CT: Information Age Publishing Cooper, P. A. (1993). Paradigm Shifts in Designing Instruction: From Behaviorism to Cognitivism to Constructivism. Educational Technology, 33(5), 12-19 Craik, F.I.M. & Tulving, E. (1975). Depth of Processing and the Retention of Words in Episodic Memory. Journal of Experimental Psychology: General, 104, 268-294

19

DfES. (2003). Department for Education and Skills. Preuzeto 5. decembra 2005. sa adrese http://www.dfes.gov.uk/ Elearningeuropa.info. (2005). The New Learning Paradigm in School Education. Preuzeto 19. januara 2005. sa adrese http://www.elearningeuropa.info/index.php Hall, B. (1997). Web-Based Training cookbook. New York: John Wiley & Sons Hanna, D.E. (1999). Higher Education in an Era of Digital Competition: Choices and Challenges. Madison, WI: Atwood Publishing Harasim, L. (1993). Global Networks: Computers and International Communication. Cambridge, MA: MIT Press Harasim, L., Hiltz, S.R.,Teles,L. & Turoff, M. (1995). Learning Networks: A Field Guide to Teaching and Learning Online. Cambridge, MA: MIT Press
IDC (2004). International Data Corporation. Preuzeto 28. marta 2005. sa adrese http://www.idc.com/

Kearsley, G. (1999). Online Education: Learning and Teaching in Cyberspace. Wadsworth McCormack, C. & Jones, D. (1998). Building a Web-Based Education System. New York: John Wiley & Sons Palloff, R.M. & Pratt, K. (1999). Building Learning Communities in Cyberspace: Efective Strategies for the Online Classroom. San Francisco, CA: Jossey-Bass Porter, L.R. (1997). Creating Virtual Classroom: Distance Learning with the Internet. New York: John Wiley & Sons Singh, H. & Reed, C. (2001). A White Paper: Achieving Success with Blended Learning. Preuzeto 30. novembra 2005. sa adrese http://www.centra.com/download/whitepapers/blendedlearning.pdf SOCRATES. (1998). Socrates. Preuzeto 15. septembra 2005. sa adrese http://europa.eu.int/comm/education/programmes/socrates/socrates_en.html The Sloan Consortium.(2005). Growing by Degrees: Online Education in the United States, 2005. Preuzeto 10. decembra 2005. sa adrese http://www.sloan-c.org/ Urdan,T. & Weggen, C. (2000). Corporate e-learning: Exploring a new frontier. WR Hambrecht & Co. Wilson, B. G. (1997). Reflection on Constructivism ang Instructional Design. In C.R. Dills & A.J. Romiszowski (Eds.). Instructional Development Paradigms (pp. 63-80). Englewood Cliffs, NJ: Educational Technology Publications WUS Austria. (2005). eObrazovanje u Bosni i Hercegovini Preporuke. Banja Luka: Europrint

20

NAPOMENA. Ovaj tekst prvi put je objavljen u asopisu za teoriju i praksu odgoja i obrazovanja Naa kola (Sarajevo), broj 36, godina LII, 2006., str. 3 23.

21