TMMOB NAAT MHENDSLER ODASI ANKARA UBES SEMNER

DEPREME DAYANIKLI ELK YAPI TASARIMI LKELER

03.06.2008 -----&---CEM TOPKAYA- smim Cem Topkaya, Orta Dou Teknik niversitesi naat Mhendisliinde grevliyim. Bugn nmzdeki 1-1.5 saatlik sre ierisinde depreme dayankl elik yap tasarm ilkeleri hakknda bir konuma yapacam. Temelde geen sene yrrle girmi olan Deprem artnamesinin elik blmn irdeleyeceiz bu 1-1.5 saat ierisinde. ncelikle sunumuma balamadan Prof. Dr. Michael Engelhardta teekkr etmek istiyorum. nk sunumda gstereceim birok fotoraf kendisinin arivinden alnmtr. ncelikle giri ve temel ilkelerden bahsedeceim. Burada biraz depremden bahsedeceiz. Bunun yannda uyulmas gereken genel kurallar. Elastik ve plastik tasarmn arasndaki farklar ve TSE 648 ve Deprem artnamesinin tasarma bak alar ve bunlarn farklarndan bahsedeceiz. Daha sonra 2, 3, 4, 5 ve 6. maddede gstermi olduum sreklilik dzeyi yksek ve normal ereveler, sreklilik dzeyi yksek ve normal merkezi elik aprazl perdeler en son olarak da sreklilik dzeyi d merkez elik aprazl perdelerin alma prensiplerini ve tasarmlar hakknda olan kurallar irdeleyeceiz. Giri ve temel ilkelerde ncelikle lkemizde ilgili artnameleri listelemeye altm. Statik ykler altnda hepinizin bildii gibi TSE 648 artnamesi, elik Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar artnamesine uyulmas gerekiyor. Bu aslnda olduka eski bir artname 1980lerin banda yrrle girmi bir artname. Ayrca TSE 3357 var bu da kaynakla ilgili bir artname ve yakn zamanda km olan Deprem Ykleri ile ilgili ve deprem ykleri altnda elik yaplarn tasarmn da ihtiva

eden Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakkndaki Esaslar adl artname mevcut. Biz bu ksmda deprem ykleriyle ilgili Deprem Blgelerinde Yaplacak Yaplar Hakkndaki Ynetmelii irdeleyeceiz ve ayn zamanda kurallara da deineceiz. ncelikle bu saydamda iki artname arasndaki temel farklar gstermeye altm TSE 648, yani elik yaplarn hesap ve yapm kurallar ncelikle emniyet gerilmeleri yntemiyle tasarm yaplmasn ngryor. Yani burada yk ve dayanm katsaylar yok. Bunun yannda 2007de kan Deprem Blgelerinde Yaplacak Binalar Hakkndaki Esaslarda kapasite tasarm ngrlyor. Yani artnameye baktnz zaman baz depremler direk olarak kesit kapasitesi belirlenmesi eklinde verilmi. Dolaysyla, aslnda bunun ikisinin arasnda bir miktar tutarszlk var. Bunlar tahmin ediyorum nmzdeki yllarda azaltlacak. 648 artnamesine tekrar geri dndmzde, ncelikle yaptmz tasarmda herhangi bir akmaya, kopmaya veya burkulmaya izin verilmiyor. Yani herhangi bir eleman dnelim. Bu bir kiri olabilir, kolon olabilir, bir apraz eleman olabilir, tasarm esnasnda kurallar bu elemanlardan herhangi birinin akmasna veya kopmann olumasna veya burkulmaya izin vermiyor. Bununla birlikte deprem blgesinde yaplacak yap kurallar ierisinde akma ve burkulmaya izin verilebiliyor. Bunun nedenlerini greceiz. Yani bu iki artname arasndaki temel fark birinde bu gme durumlarna izin verilmesi, dierinde ise verilmemesi. Evet problemimizi tanmlarsak ncelikle bir yapmz var. Bir etkin yer ivmesi var; bu etkin yer ivmesinden dolay yapnn ktlesi gryorsunuz her katta bir ktle var ve ktlenin bir kat ivmelenmesi var. Bu kat ivmelenmesinden dolay bildiimiz gibi bir kuvvet oluuyor, deprem kuvveti dediimiz ve biz 2007de kan artname sayesinde bu ykleri tahmin edebiliyoruz veya tasarmda nasl kullanacamz biliyoruz. Bizim iin nemli olan bu deprem yklerine kar tasarmn temel ilkeleri. ncelikle bu gelen deprem ykleri altnda amacmz, yapnn bulunduu corafyada oluabilecek depremler esnasnda gmenin nlenmesidir. Bu u demek: Deprem olacak ve insanlar iinden sa salim kacaktr. Bu u demek deildir: Hasar dzeyinin snrlandrlmas. Yani artname bize tamam deprem gelir ve sonunda u kadar hasar olur demiyor. Yapnn deprem sonrasnda TSE 648de olan baz

fonksiyonel olmasn da garanti etmiyor. Yani bu bir fabrika binas ise deprem olduktan sonra almyor durumda olabilir. Deprem sonrasnda onarmn kolay olmasn da garanti etmiyor. Bize garanti ettii tek ey tamamen gmenin nlenmesi ve insanlarn ierisinden rahat bir ekilde kabilmesidir. Bu aada sraladm tane temel eyi u anda Deprem artnamesi iinde yoktur. Yani dnyada da bu trl performans dayal tasarm ilkeleri u anda gelime aamasndadr. Dolaysyla yaptnz tasarmlarda, bir deprem sonrasnda herhangi bir hasar olursa bunun sorumlusu artname veya artnameye uymanz deildir. nk artname belli miktarda hasarn olabileceini zaten gz nne almaktadr. Bu saydamda anlatmaya altm, genel yap davrandr. Bu slayt sayesinde de neden akmaya, burkulmaya izin verildiini tartacaz. ncelikle burada yatay eksende yap telenmesi, dey eksende de taban kesme kuvvetini gryorsunuz ve burada aslnda iki temel yap davran var. Deprem ykleri yapnz etkiledii zaman, diyelim taban kesme kuvveti u seviyeye geldi bu V elastik olarak tanmlanm. Yksek bir deer. Siz bu deere gre tasarm yaparsanz, sizin tasarmnz ekonomik olmaz, dolaysyla yapnz elastik davranr, herhangi bir akma olmaz, aprazlarnz burkulmaz, herhangi bir sorun yok, yapnn iine rahata girip kabilirsiniz. Fakat bu trl yaptnzda tasarm kesinlikle ekonomik deildir. Dolaysyla biz deprem esnasnda yapnn inelastik duruma geecei ve geek davrann aslnda bu eriyle tanmlanacan var sayyoruz. Bu da grdnz gibi plastik davran ve daha ekonomik bir tasarm. Burada kesitler daha ufak dier tasarma gre. Bu ikisinin arasnda bir seim yapmak zorundayz ve artnamenin seime esasnda plastik davrann gz nne alnmas ve ekonomik bir tasarm yaplmasdr. Bu slayta daha sonradan geleceiz ve bu ikisinin arasndaki, yani iki durumdaki taban kesme kuvvetlerinin fark ve bunun nasl tasarmda kullandmz greceiz. Tekrar aslnda buraya gelirsek Deprem artnamesinde ilk saydamlarda da sylediim gibi srekli sneklilik terimini gryoruz. Burada genel yap davrann gsteriyor. Yani bu yap plastik davran gsteren, belli bir noktadan sonra akan, belli bir dayanm fazlas olan ve daha sonra da gen bir yapy simgeliyor. Bizim sneklilik dediimiz esasnda, plastik deformasyon. Yani yandan bir kuvvet etkiledii zaman yapmz deplasmana maruz kalyor ve aktktan sonra yksek derecede

sneklilik gstermesi gerekiyor. Snekliliin nemi biraz sonra gelecek fakat matematiksel tanm byle. Ben bu ekli bu ekilde idealize edersem, yani belli bir kesme kuvvetinde akacak, o kesme kuvvetinde kalacak ve deformasyon gsterecek ve daha sonra gme olacak. Bu iki deplasman deeri yani gme deplasman ve akma deplasmannn birbirine oran sneklilik olarak tanmlanyor. Biz depreme kar tasarm yaparken bu sneklilik deerini de semek zorunda kalyoruz ve buna gre de esasnda sneklilik dzeyi yksek, normal, dk gibi yap sistemleri ortaya kyor. Aralarndaki farka bakalm. Yani tekrar uraya gidecek olursak burada yapmamz gereken ncelikle bu VE deeri ile VY deeri arasndaki fark belirlemek. Yani VE deeri VYye ok yakn da olabilir, ok uzak da olabilir. Bu gstereceim ekilde esasnda bunlarn bir karlatrlmas var. Genelde hangisine, hangi deere gre tasarm yaparsanz yapn, sonunda alacanz maksimum telenme yaklak ayn deerdir. Dolaysyla burada ben deiik yaplar karlatryorum. Birinci yap elastik davranyor, yani deprem yk geliyor, herhangi bir akma kokma yok, tekrardan geri dnyor, elastik davran. kinci yapm sadece elastik kapasitenin %75ine kadar ulaabilecek bir yapy simgeliyor. O kapasiteye kadar ulayor. Bakn u grdnz sneklilik deerine ulayor ve tekrar geri dnyor. nc yap sadece elastik kapasitenin %50sine kadar ulaabiliyor fakat bakn ok daha fazla bir sneklilik gstermek zorunda ayn noktaya ulaabilmesi iin. Son yap da sadece 1/4ne ulaabiliyor elastik kapasitenin ve bakarsanz en fazla sneklilii de bu yapnn gstermesi gerekiyor. Dolaysyla mukavemet, yani kapasitemiz dtke, gereken sneklilik dzeyimiz artyor. Eer siz elastik kapasitenin %75ine tasarlarsanz, ok daha az bir sneklilik istiyorsunuz fakat yk azalmn ok daha fazla yaparsanz, o zaman yapnzn ok daha snek bir davran gstermesi gerekiyor. Dolaysyla tasarmclar olarak bunun seimi size kalm. Yani %75inde ve yarsnda m, %25inde mi semek ama buna gre de gerekli sneklilik miktarlarn da ayarlamanz gerekiyor ve buna gre sneklilik detaylar kullanmanz gerekiyor. Burada ksaca unu zetlemeye altm: elik yaplarda sneklilik demek esasnda akmadr. Yani plastik mafsallarn olumas belli miktarda burkulma sayesinde enerji tketiyor yap. Yani burada genel bir yap davrann baktmz zaman yap burada akyor, devam ediyor plastik mafsallar oluuyor ve sneklilii

olmayan davranlar, yani gmeye neden olan davranlar da esasnda kopma. Yani herhangi bir apraza mesela kopma olursa, o zaman bu sneklilik dzeyine ulaamyor ve derhal kapasite kaybna yol ayor. Ayn ekilde ciddi bir stabilite kayb, mesela bir kolonunuzun burkulmas sz konusu ise, o zaman da ciddi bir problemle karlayorsunuz ve gme oluyor. Dolaysyla amacnz snek davran elde etmek. Yani ne yapp yapp bizim bu davran elde etmemiz ve bu davran esnasnda herhangi bir ciddi stabilite kaybna, global kayba veya kopmaya engel olmamz gerekiyor. Dolaysyla burada yaplacak birka ey var. Bunlar da bu saydamda sralamaya altm. ncelikle yap elemanlarndan sneklilik gsterecek elemanlar seiyoruz. Yani her eleman, her kolon, her kiri veya her apraz veya her perde snekli davran gstermek zorunda deil. Belli olanlarn tayin edilmesi. Bunlara genelde sigorta elemanlar diyoruz. Yani bunlar yapnn sigortas. Deprem ykleri geldii zaman bu elemanlarda akma olacak, bu elemanlar snek davran gsterecek ve dier elemanlarda belli bir sneklilik aramyoruz. Daha sonra bu elemanlarn snek davran iin zel olarak detaylandrlmas gerekiyor. Yani diyelim kirii setiniz. Kiriin bir ucunda snek davran bekliyorsunuz. Her kiri ayn davran gstermiyor. Yani greceimiz zel kurallar var. Buna gre detaylandrlmas gerekiyor ki istenilen snek davran gstersin, aksi takdirde problem olur. Burada da sylemek istedii, yapnn dier elemanlar sigorta elemanlarnn plastik kapasitesine ulamasn salamas ve ayn zamanda bunu salarken de herhangi bir akmaya, kopmaya maruz kalmamasdr. Yani yapda ncelikle elemanlar tayin ediyoruz, hangileri snek davranacak, hangileri bunlarn snek davranmasna yardmc olacak. Yardmc olacak elemanlar bunlarn deprem ykleri esnasnda elastik bir davran gsterecek ve dier elemanlardaki akma sayesinde de enerji tketilecek. Tekrar ayn grafie dnyoruz ve bu grafikte artnamede tanmlanan R faktrnn esasnda tanmn gryoruz. Bu genel kurallar, genel esaslar ierisinde var. Beton yaplar iinde var, elik yaplar iinde var. Burada seim bize kalm. Dediim gibi V elastik ve V akma arasndaki, ilk akma arasndaki fark, birbirinin oran R katsays yani tayc sistem davran katsays veya yk azalm faktr olarak belirliyoruz ve bu katsaynn seimi esasnda bizim elimizde. artname bize belli

deerler veriyor ve biz de bu deerler dorultusunda ilerliyoruz. Evet ksaca bakalm, Tayc Sistem Davran Katsays, artname bize ereveli sistemler merkezi aprazl perde ve d merkezi aprazl perde olarak ncelikle yatay yklere kar hangi sistemin kullanlacan sememizi istiyor ve bunlar setikten sonra da sneklilik dzeyi yksek, normal veya yksek sistem olarak tasarlamamza izin veriyor. Yani siz tasarmc olarak bu R katsaysn seerek, onlar da zaten bu tabloda verilmitir. Diyelim sneklilik dzeyi yksek bir sistem tasarlyorsunuz, dolaysyla katsaynz 8. Bu demektir ki 800 kile newtonluk elastik bir yk bekliyorsanz, esasnda siz yapy sadece 100 kilo newtonluk bir yke gre tasarlyorsunuz. Ama yapnn da snekli davran gstermesi lazm ona gre. Eer bunu 5 gibi bir R deeri ile tasarlarsanz o zaman yapdan beklenen sneklilik azalyor, buna gre de kurallar daha hafifliyor. Sneklilik dzeyi yksek sistemlerde ok daha ciddi kurallar. brlerinde daha hafifletilmi kurallar var. imdi slaytla bu sistemlerin zerinden gidelim. ncelikle bir genel olarak bak as vereceim. Daha sonra da bunlara tekrardan detayl olarak, bu sistemlere bakacaz. lk olarak en fazla kullanlan sistemler ereveli sistemler. Deerlerine bakacak olursak, sneklilik dzeyi normal iin R katsays 5, yksek iin 8 kullanabiliyoruz. Bu sistemlerde ncelikle kolon kiri balantlar ncelikle moment aktaracak ekilde yaplyor, yani sadece kesmeyi aktaran detaylara izin verilmiyor. Yatay kuvvetler kiri ve kolonlarda oluacak ivme momenti ve kesme kuvvetiyle tanyor. Yani bir ereve davran tamamen ve sneklilik kirilerde oluacak plastik mafsallar sayesinde, yani enerji tketimi kirilerin ucunda oluacak plastik mafsallar tarafndan salanyor. Olduka kullanl bir sistem. Mimari adan geni aklklar getirebiliyor. apraz kullanmanza gerek yok, dolaysyla mimari problemler kartmyor. Yksek seviyede sneklilik salyor, sneklilii olduka yksek sistemler. Fakat dezavantaj dk yatay rijitlik. Bu sistemlerin yatay rijitlii ok dk. Dolaysyla rijitlik kurallarn salamanz iin bazen zel nlemler almanz gerekebiliyor. Bu izimde tipik ereveli bir sistemi gsteriyorum, kolonlar ve kiriler. Baz rneklerini grelim fotoraflarda. Grdnz gibi herhangi bir apraz vs. yok. Kolon kiri balantlar tamamen moment aktaracak ekilde yaplm sistemler. Daha yakndan bakyoruz. Bakn moment aktaracak ekilde yaplm sistemler.

Daha nceden belirttiim gibi deprem ykleri altnda kirilerin ucunda oluacak mafsallar sayesinde enerji tketimi yaplyor. Yani burada bizim sigorta eleman olarak tayin ettiimiz eyler esasnda kiriler. Kolonlar mmkn olduunca elastik davran gsteriyor ve gmesi nlenmi durumda. Dier bir sistem de merkezi elik aprazl perdeler. artnamede bunlar da mevcut. ncelikle bu sistemler kolon, kiri ve aprazlardan oluan bir kafes kirii andryor. Aynen bir kafes kiri gibi ereveli sistemlerde olduu gibi kolon kiriler var. Fakat bu sefer merkezi olarak birletirilmi aprazlar var. Yatay ykler bu kafes kiri sayesinde tanyor ve temelde enerji tketimi aprazlarn ekme altnda akmas ve basn altnda burkulmas sayesinde elde ediliyor. Bu ekilde snek bir davran elde ediyoruz. Burada burkulma var fakat kontrol altnda. Bunlar greceiz. Bunun avantajlar: Yksek yatay rijitlik var. apraz ok ciddi bir rijitlik salyor. ereveli sistemlere gre ok daha rijit bir sistem bu. Fakat dezavantaj olarak da dier sistemlere gre sneklilii dk. Ayn zamanda mimari adan da problemler oluturabiliyor aprazlarn olmasndan dolay. Merkezi elik aprazl perde trlerini gryorsunuz. Bunlar zaten artnamede var. Diyagonel apraz, yani tek apraz koyarsak, ters V apraz evron da deniyor buna, R apraz X apraz ve K apraz olarak deiik sistemler tasarlanabiliyor. Burada rneklerini gryorsunuz, bir evron, ters V eklinde aprazl birleim. Merkezi aprazlarn ikisi de ayn noktada birleiyor. Herhangi bir eksen testi de yok. Yine ayn ekilde bir elik aprazl sistem. Burada bir X tr aprazl sistem gryoruz fakat iki kat birden geiyor. Yine ayn ekilde ters V ve V 21 kombinasyonu. Bu tr sistemler merkezi aprazl sistemler. Bu saydamda yatay ykler altnda merkezi elik aprazl perde davrann inceleyeceiz. Basite yatay yklerimiz var depremden dolay oluan. ncelikle bu yk, bu aprazda bir ekmeye, bu aprazda da bir basnca neden oluyor ve baktnz zaman deprem ykleri altnda ekmeye maruz kalan apraz akyor ve snek davran gsteriyor. Ayni ekilde basnca maruz kalan apraz burkuluyor. Bunu nlememizin u anda imkan yok. Ancak burkulmas nlenmi zel aprazlar kullanlrsa bu davran nlenebiliyor ama ciddi bir sakncas yok. Dolaysyla bu apraz burkuluyor, snek olmayan bir davran gsteriyor. Ama aslnda ekmeye alan apraz gerekli derecede enerji tketiminde bulunuyor. Ayn zamanda

basntaki apraz da belli miktarda enerji tketiyor ve aada belirttiim gibi beyaz kalan kiri ve kolonlar elastik davran gsteriyor. Yani btn plastik davran aprazlara verilmi durumda ve bu durumda da sigorta elemanlarmz esasnda aprazlarmz oluyor. Ykler br ynden etkiledii zaman, bu defa ekme altnda olan apraz, imdi basnca geiyor ve burkuluyor. Ayn ekilde de daha nceden basnta kalan apraz bu defa basnta kalyor ve snek davran gsteriyor. Yani genel prensip burada aprazlarn akmas ve burkulmasyla enerji tketiminin salanmas. imdi greceimiz de nc tip yaplar bunlar da d merkez elik aprazl perdeler. Bunlar da esasnda merkezi elik aprazl perdelere benziyor. Kolon kiri ve aprazlardan oluan bir ereve sistemi. Fakat burada aprazlar merkezi olarak balanmyor, belli bir eksentrisite ile balanyor. Dolaysyla kirilerin belli blgelerinde ba kirii oluturuyoruz ve bu ba kiriindeki akma sayesindeki ba kirilerinde oluacak plastik ekil deitirmeler sayesinde enerji tketimi ve sneklilik elde ediliyor. Burada belirttiim gibi bunlar esasnda bir karma sistem. Yani ereveli sistemlerle merkezi elik aprazl sistemlerin bir karm esasnda. Yine apraz bulunmasndan dolay yksek yatay rijitlik salyor ve yksek sneklilik salyor. Ama yine mimari adan problemler oluturabiliyor. imdi bu sistemlerin rneklerini grelim. Grdnz gibi kolonlarm, kirilerim var ve aprazlarm. Bu sefer aprazlar merkezi bir ekilde balayacamza, belli bir eksentrisite oluturarak balyoruz, dolaysyla iki apraz arasnda bir ba kirii oluturuyoruz ve bu ba kiriinin, daha sonra greceiz, ekil deitirmesi sayesinde E ba kiriinin boyudur, enerji tketimini elde ediyoruz. Yine ayn ekilde bu sefer tek aprazl bir d merkezli elik aprazl perde rnei gryoruz. Yine burada direk olarak kolon kiri balantsna aprazmz balamyoruz, belli bir eksentrisite ile baladmz iin ba kirii oluturuyoruz. Burada da d merkez apraz perde rnekleri artnamemizde mevcut grdnz gibi, az nce gsterdiim ekilde de yapabilirsiniz. Ba kiriini, kiriin ortasnda, kiriin ularnda yapabilirsiniz ayn zamanda bu ekilde yapabilirsiniz veya bu ekilde yapabilirsiniz. Bunlarn hepsi mmkn.

imdi bunun rneklerini grelim. Grdnz gibi d merkezli aprazlar ve ortada ba kirii. Bunlarn nasl detaylandrlacan seminerin sonuna doru greceiz. Burada tek bir apraz gryoruz, ba kiriimiz burada. Yine bir ba kirii detay var. Ayn ekilde bir ba kirii detay ve burada biraz daha yakndan gryoruz. imdi yatay ykler altnda d merkezli perde davranna bakalm. Yatay ykmz etkiliyor. Bundan dolay ba kiriinde ciddi kesme kuvvetleri, yksek seviyede kesme kuvvetleri ve moment oluuyor. Bundan dolay akma mevcut. Akma ve plastik ekil deitirme ve bunun sonucunda da enerji tketiyoruz ve snek bir davran elde ediyoruz. Beyazla gsterdiim yerler yine elastik davranan blgeler. Yani kiriin bu blgesi, kolonu veya apraz elastik davran gsteriyor. Ykler br ynden etkilediinde bu sefer ba kirii dier ynde alyor ve enerji tketmeye devam ediyor. Burada sigorta elemanm esasnda ba kiriim. Bu noktada yine genel kurallardan bahsedeceim. Dediimiz gibi hep sneklilikten bahsettik. Bu daha nceden gstermi olduum davran belli zel detaylar salanrsa elde edilebiliyor. Yani herhangi bir narinlik oranyla, herhangi bir uzunlukla vs. bu davran elde edemiyoruz, herhangi bir sistem. ncelikle burumay engelleyen snek davran. Yani snek davran engelleyen en nemli etken buruma. Eer herhangi bir noktada bir kesitin gvdesinde veya flanta, balkta buruma oluursa bu ne yazk ki gevrek davrana neden oluyor. Dolaysyla kesitte ncelikle lokal olarak burumann, burkulmann nlenmesi gerekiyor. imdi burada grdk ki elik ereveli sistemlerde kiriler merkezi aprazl perdelerde apraz elemanlar ve d merkezi aprazl perdelerde de ba kirileri enerji tketiyor ve snek bir davran gsteriyor. Buruma olmadan yksek seviyede plastik ekil deitirmeye maruz kalabilmeli burada saryla gsterdiim bu eleman yani ereveli sistemlerle kirilerim, merkezi aprazl perdelerde aprazlarn ve d merkezi aprazl perdelerde de ba kirilerinin mutlaka buruma yapmadan yksek seviyede sneklilik gstermesi gerekiyor. Aksi takdirde kapasite kaybna neden oluyor. Bu snek davran, yani burumay nlemek iin, belli miktarda sneklilii elde edebilmek iin bize yardmc olacak en kesit koullar var. Bu, artnamede Tablo 4.3de veriliyor. Bu Tabloya geleceiz fakat imdi size bunlarn rneklerini

10

vermek istiyorum. ncelikle bir kiri gryoruz, plastik mafsal olumu fakat snek davran, bakn buruma sayesinde engelleniyor. Ayn ekildi ba kiriinde, bir ba kirii yaptk, snek davran engelleyen buruma var. Bundan sonra ciddi kapasite kayb oluyor ve varsaymlarmz yetersiz hale geliyor. Kolonda buruma: Bu da mmkn. Eer en kesit koullar salanmazsa, kolonda da buruma olabilir. apraz elemanlarnda buruma: Burada bir apraz eleman gryorsunuz. Lokal olarak belli bir buruma var bunlarn nlenmesi gerekiyor. Bu slaytta ok basit bir ekilde burumann kapasite ve sneklilik zerine etkisini anlatmaya alacam. Daha nceden de bahsettiim gibi burada bir kiri var elimde ve ucu da bir momenti etkiliyor ve rotasyonu lyor. Yatay eksende rotasyon var, dey eksende moment var. Bizim amacmz kiriin plastik mafsal oluturmas ve yksek derecede sneklilik salamas, yani u eri. nk btn varsaymlarmz bunun zerine kurulmu. Eer ben narinlik oranm artrrsam, yani kesitin eni, boyu, kesitin kalnl oran arttka eer laboratuarda bir test yaparsam gryorum ki her seferde sneklilik derecesi azalyor, ayn zamanda kapasite de azalyor. Yani ben plastik mafsal oluturamyorum, ayn zamanda da ok dk sneklilik seviyelerine ulayor. imdi bunu teorik olarak bu grafikte inceleyeceiz. Burumann kapasite ve sneklilik zerine etkisi yine. st ksmda demin grdmz moment kapasitesi var. Yani burada yle dnebilirsiniz. Birok kiri test ediyorum ve bunlar benim kirilerimin davranlar. Her kiri belli moment kapasitesine ulayor ve buruma oluuyor ve ayn zamanda da ben narinlik oranlarn not ediyorum. imdi ben narinlik oranna gre moment kapasitesini izersem, u sar eriyi elde ediyorum. Bu eri yk ve dayanm katsaylar tasarm yaparsanz karlaacanz tipik bir eri. blgesi var. ok dk narinlik oranlar iin, bunlar greceiz yani Tabloya uyarsak ve bu blgede tasarm yaparsak, plastik moment kapasitesine ulaabiliyor kiri. Eer narinlik orann biraz daha artrr bu blgeye gelirsek o zaman kiri yine plastik moment kapasitesine ulaabiliyor veya onun %80ine 90na ulayor, fakat sneklilii biraz dyor, yine plastik buruma. Eer narinlik ok fazlaysa bu sefer elastik buruma. Bunlarn arasndaki fark: Elastik burumada kesitin herhangi bir noktasnda akma olumuyor. Biz halbuki kesitin btn noktalarnda akma istiyoruz. Yani bunu istiyoruz biz. nelastik buruma aslnda bu ikisinin arasnda. Bir miktar akma oluyor

11

ama yeterli derecede deil. Dolaysyla bu ksmda da sneklilii gsteriyorum ayn grafikte. Narinlik orann azalttm srece benim snekliliim artyor. nk plastik moment kapasitesine ulayorum ve sonuta da yksek miktarda sneklilik elde ediyorum ve enerji tketiyorum. Ama yksek narinlik orann seersem kesit kesinlikle plastik moment kapasitesine ulamyor ve istemediim bir davran elde ediyor. Deprem Ynetmeliinde grdnz gibi u Tablo var ve bu Tablo size narinlik oranlarn veriyor. Eilme mesela eksenel basn etkisinde U kesitleri ve bakn sneklilik dzeyi yksek sistem ve sneklilik dzeyi normal sistem olarak da ayrt edilmi. Yani sneklilik dzeyi yksek sistemde bakn u katsay dierine gre daha dktr. nk B/T orann veya B/2T orann daha dk tutmaya alyoruz ki yap elemanlar u blgeye dsn ve yksek derecede sneklilik gstersin. Sneklilii yksek. Azalttm srece daha nceden gsterdiim fotoraflarda olduu gibi buruma oluabiliyor. Dolaysyla bu zel elemanlarda, bu elemanlar seerken herhangi bir kesiti seerken dikkat etmemiz gereken husus bu Tabloya uymamz ve bu Tabloda verilen deerlerin salanmasdr. imdi yine drdnc ksmda eer okursanz greceksiniz, artrlm deprem etkilerinden bahsediyor artname. Bunun iin tekrar eski grafie dnyoruz, ilk bata grdmz grafik. Taban kesme kuvvetine kar telenme. Yapmz akyor. Bu ilk akma noktas ve ilk akma telenmesi. Fakat yap ilk akt andan itibaren ayn kapasitede olmuyor. Yani bir genel ereveli sistemi dnrseniz yzlerce diyelim kolonunuz, kiriiniz var. Birinci kiriin ucunda mafsal oldu, yapnz rijitliini biraz olsun kaybetti. Arkadan ikinci kiri, nc kiri derken yava yava yap rijitliini kaybediyor ama ayn zamanda bir dayanm fazlalna da sahip. Dolaysyla biz bu R katsaysn esasnda tayin ederken bu dayanm katsaysndan da yararlanyoruz. Yani hem sneklilik hem de dayanm fazlal var. Bu dayanm fazlal size yardm edebiliyor, size kar bir unsur da olabiliyor. Burada bunun esasnda tasarmnzda gz nne almanz gerekiyor nk sizin tasarmnzda aldnz kesme kuvveti VS deerinde. Ama deprem geldii zaman yapnn dayanm fazlalndan dolay, diyelim VSyi siz 100 olarak tasarladnz. Ama dayanm fazlalndan dolay yapnz aslnda 200e gre bir davran gsteriyor. Yani diyelim 200 kilo newtonluk bir kapasiteye ulayor. Bu ikisinin arasndaki fark tasarmnzda gz nne almanz gerekiyor. zellikle dediimiz gibi baz elemanlarn elastik davran gstermesi gerek. Yani

12

eleman sigorta eleman deilse, yani bir kolonsa mesela elastik davran gsterecekse, o zaman sizin yap analizinizden gelen kuvvetler esasnda burada akmaya gre aldnz kuvvettir. Yani deminki rnekte verdiim 100dr. kolonlarda bu gerekli grlen yerlerde diye syledim, bunu Ama deprem esnasnda 200 gelebilecei iin bu trl zel elamanlarda, yani genellikle artnameyi okuduunuzda aka yazyor bir artrlm deprem yk kombinezonu almanz gerekiyor. 4.1.a ve 4.1.bde verilen ve burada grdnz gibi ykler, hareketli ykler ve deprem yk ama artrlm ekilde. Dediim gibi tasarmda her elaman iin bunu kullanmyoruz sadece belli elemanlar iin bu artrlm deprem yknn gz nne alnmas gerekiyor. Aksi takdirde o elemanlarda da akma, kopma, burkulma oluabilir ve yapda istenmeyen bir davran elde edilebilir. Burada bir bytme katsays var ve bu bytme katsays da daha ok tecrbelerle elde edilmitir ve tayc sistemler iin artnamede u deerler alnyor grdnz gibi. Sneklilik dzeyi yksek ereve 2.5, normal erevede 2, merkezi elik aprazlda 2 ve d merkezli elik aprazl sistemlerde de 2.5 olarak tasarm yapmanz gerekiyor. Dier bir husus artrlm akma dayanm. Bu da mesela ST37 elii smarladnz. 235 megapascal hadde deeri var. Laboratuara ayn elii gtrdnz, 270 megapascal hadde deeri kt. Bunu sizin tasarmnza yanstmanz gerekiyor. Yani aldnz malzeme eer tahmin ettiinizden yksekse ki bu genelde yksektir, o zaman baz yerlerde, artnamede gsterilen baz hesaplarda artrlm akma ykn, akma dayanmn kullanmanz gerekiyor. Bunlar genelde istatistiki analizlerden karlmtr. Yani birok hadde rn laboratuarda ekerseniz diyelim size verilen deer elik tipi ST37 ise, bakarsnz ki bu tr elikten imal edilen hadde profilleri esasnda %20 daha fazla akma dayanmna sahiptir. Dolaysyla bunlar istatistiki deerler bu Tabloda verilmitir. Bu Tablo artnamede var ve artnamede gerekli grlen yerlerde artrlm akma dayanmn kullanmanz gerekiyor. Yani bu sigma akma dediimiz akma dayanmn DA saysyla, bu da 1.2, 1.1 ve 1.1 eklinde verilmi, arplmas gerekiyor. Daha nceden de bahsettiim gibi bu artname temelde kesit kapasiteleri zerine kurulmu. Yani emniyet gerilmeleri stne kurulmu bir artname deil esasnda. Dolaysyla yap elemanlarnn i kuvvet kapasiteleri u ekilde verilmi. Ben burada sadece zetliyorum. Yani plastik rnek olarak, eilme momenti

13

kapasitesi wp akma dayanm, kesme kapasite, gvde alan 0.6 x akma dayanm. Yani verilen kurallar esasnda gerilme cinsinden deil, daha ok kuvvet cinsinden, kapasite cinsinden. Bu slaytta da ksaca kullanlan malzemelerden bahsettim. Bu sadece bir zet. Kaynaklanabilme zelliine sahip tm yap eliklerinin kullanlabilmesine izin veriliyor. Kaynakl birleimlerde elik malzemesi ve kaynaklanma yntemine uygun elektrot kullanlmas gerekiyor ve elektrotun akma dayanm birletirilen malzemelerin akma dayanmndan daha az olmayacak. Bu da nemli bir unsur. Yani elektrotun zelliini de bilmeniz gerekiyor ve baz zel durumlarda, zellikle kolon kiri birleiminde, bu elektrotun entik dayanmn da belli deerlerden yksek olmas gerekiyor, gerekli performans elde edebilmemiz iin. Yine genel kurallar kapsamnda okuduumuzda unu gryoruz, deprem ykleri etkisi altndaki bir birleimde, bir elemanda, bir yk dorultusunda blonlu ve kaynakl birleime izin verilmiyor. Yani diyelim burada bir ekme eleman var. ekmeye maruz kalyor ve burada ben ykleri bu birleimde hem blonlu, hem kaynakl ksmlara aktaramyorum. Ya blonlu ya kaynakl yapmam gerekiyor. kisinin beraber kullanlmasna izin verilmiyor. Evet imdi her bir sistem iin detayl olarak verilen kurallara bakalm. Bu slaytlarn bazs daha nce gsterdiklerimle ayn. ereveli sistemlere geri dnyoruz ve hatrlyoruz ki bunlar kiri ve kolonlardan oluan sistemler ve temelde yatay ykler, moment ve kesme sayesinde tanyor ve sneklilik salayan unsurlar, temelde kirilerde, kolon kayma blgesinde oluacak akma ve kolonlarda eilmeden dolay olan akma. Bunlarn farklarn greceiz. Asl istediimiz kirilerde eilmeden dolay akmadr. Bir miktar kayma blgesinde olan akma ve az miktarda da kolonlarda akma bekliyoruz. Tekrar avantajlardan bahsediyorum. Mimari adan geni aklk, yksek seviyede sneklilik fakat yatay dk yatay rijitlik. imdi snek davran elde edebilmemiz iin ereveli sistemlerde ncelikle hangi noktada mafsal olumas gerektiini tayin etmemiz gerekiyor. Yani elastik tesi davran gsterecek elemanlarn mafsal blgelerinin tayin edilmesi gerekiyor. Yani diyeceim ki u kirilerin uunda, kayma blgesinde vs. sar ile gsterdiim mafsallar oluacak. Bu mafsal blgelerinin zel olarak detaylandrlmas gerek ve burada da sneklilik dzeyi yksek sistemler ve normal sistemler iin deiik detaylar var,

14

deiik kurallar var. Hangisini setiysem ona gre, o kurallar kullanmam gerekiyor. erevenin dier elemanlarnn da, plastik mafsal blgesinden daha kuvvetli olmas ve elastik davran gstermesi, yani ayn zamanda bu mafsallar tasarlayacam ve mafsal d blgelerin, u grdnz beyaz blgelerin de dierlerinden daha kuvvetli olmasn salamam gerekiyor. Burada basite ereveli bir sistemin yatay yk altndaki davrann gryorsunuz. Bu ekilde oluan momentlerimiz, kolonda oluan moment ve kesmeyi gryorsunuz ve olas mafsal blgelerimizi burada zetliyorum. ncelikle bizim istediimiz kiriin eilmeden dolay akmas. Yani bu blgede ben plastik mafsal bekliyorum. Ayn zamanda kayma blgesinde kesmeden dolay bir akma oluabilir. stemesem de kolonda eilmeden ve eksenel ykten dolay akma da olabilir. Yani bunlar zel blgeler, bunlar ok ciddi ekilde detaylandrmanz gerekiyor. Kirite plastik mafsal, bu istediimiz davran. Yksek momentten dolay kiri ularnda akma, dolaysyla enerji tketimi ve snek bir davran bekliyoruz. Ayn zamanda kolon kayma blgesinde u kayma blgeleri gryorsunuz, buralarda yksek kesme kuvvetinden dolay akma yine sneklilik ve enerji tketimi yapmak mmkn. Bu da enerji tketimine dahil ediliyor ve en son olarak kolonun ucunda plastik mafsal. Burada gryorsunuz. Yalnz bunun grdnz gibi bir sakncas var. Eer btn bu drt uta da plastik mafsal elde edersek sonuta yumuak kat oluumu ve gmeye neden oluyor. Dolaysyla bu davran aslnda istenmeyen bir davran. Dolaysyla artnamede bunu nleyecek kurallar da var. Bunu da 1-2 slayt sonra greceiz. Kolonlarn kirilerden daha gl olma koulu. Yani ben bu davran istemiyorum, plastik mafsallarn kirilerde olumasn, kolonlarda olumamasn istiyorum bir birleim blgesinde. Dolaysyla bu denkleme salamam gerekiyor. Yani bir birleime gelen btn kirilerin moment kapasitelerin toplam, kolon kapasitelerinin toplamndan dk olmas gerek. Yani bu denklemde bunun 1.1 DA gibi bir deerden yksek olmasn bekliyoruz. Burada da artnameden aldm ekil var. Kapasiteler grlyor depremin herhangi bir yn iin. Ka tane kolon birleiyorsa veya ka kiri birleiyorsa bunlarn kesit kapasitelerini daha nceden verdiim denklemlerle toplayp en son olarak bu ekin yaplmas gerekiyor. Eer bu durum salanmazsa, o zaman potansiyel olarak yumuak kat gmesi oluabiliyor.

15

Kiri kolon birleim blgelerine bakalm. Bu blgelerin tasarm aslnda ok ciddi bir alma gsteriyor. artnamede baz kurallar var. Bu kurallar aslnda mhendislerin direk olarak uygulamas kolay deil. ncelikle birleimin 0.04 radyan greli kat telenme asn salamas gerekiyor. Yani bir birleim yaptnz ve birleimin bu miktardaki greli kat telenme, yani greli kat telenmesi / kat yksekliini salayabilecek deerde olmas. Yani bu bir sneklilik art esasnda, bu sneklilii salamas gerekiyor. imdi depremlerine, 1995li yllara gittiimiz zaman, bu trl sistemlerde ok ciddi problemler ktn gryoruz. Daha nceden yaplan detaylarn esasnda bu sneklilik derecesinden ok ok uzak olduu fark edildi. Dolaysyla son 10-12 senede yaplan aratrmalar sonucunda, hangi tr birleim detaylarnn daha uygun olaca FEMA 350 kitapnda aklanyor. Amerikada yaplan baz aratrmalar sonucunda belli tip birleim detaylarnn esasnda bu performans salayaca ve yeterli birleim detaylar olduu syleniyor. Bizim artnamemiz de FEMA 350 tarafndan edilen birleim detaylarn kabul ediyor ve bunlar bilgilendirme eki 4.ada bulunuyor. imdi burada ncesinde yaplan bir birleim detaynda belli atlaklar gryorsunuz. Bu trl atlaklar elde edilmi kolon kiri yzeyi birleiminde tekrar yine kolon yzeyinde. Bunlar istemediimiz davranlar. Dolaysyla yaplan aratrmalar sonucunda ne trl detaylarn aslnda yeterli olaca hakknda bilgiler ortaya km ve bunu da bilgilendirme eki 4.aya baktnzda bazlarn burada listeledim, mesela bu bir detay, blonlu da bir detay. Ayn ekilde bu detay. Bu vb. detaylar artnamede mevcut. Mesela zayflatlm kiri en kesiti olan detaylar, bu detaylar uyguladnz zaman, aratrmalar tarafndan kabul grm detaylar elde ediyoruz. imdi biraz olsun kayma blgesine bakalm. Dediim gibi, sadece kirite plastik mafsal olmuyor, ayn zamanda yksek kesme kuvvetinden dolay da kayma blgesinde ciddi deformasyonlar oluyor. Burada da kapasite kaybn nlememiz lazm ve bu deformasyonlar da belli lde limitlememiz gerekiyor. Bunun iin ncelikle kayma blgesi kapasitesini bulmak iin kayma blgesine gelen kuvvetleri hesaplamamz gerekiyor. VKE bu artnamede verilmi ve bu denklem direk olarak iki kiriin de plastik mafsal oluturaca ve ondan dolay flanlarna gelen kuvvetlerin toplamndan geliyor esasnda bu denklem. Dolaysyla mafsallar oluacak ve burada belli bir kesme kuvveti oluacak, kayma blgesinde. imdi bu kayma blgesinin

16

kapasitesi u denklemle belirlenmi. Burada bakarsanz, kayma blgesinin kalnl var ve burada ncelikle gelen kuvvetin kapasiteden dk olduunu kontrol etmemiz gerekiyor aksi takdirde yksek kuvvetlerden dolay ciddi miktarda akma ve kapasite kaybna neden oluyor. Yani bunun, u denklemin salanmas gerekiyor. Eer kayma blgesi yetersiz olursa, yani setiim kolonin gvdesi yetersiz olursa, yeterince kaln deilse ve bu denklem salanmyorsa, o zaman ya daha gvdesi kaln olan kesit seiyorum, kolon kesiti veya takviye levhalaryla blgeyi glendiriyor. Burada grdnz gibi takviye levhalar kaynaklayarak, deiik kaynakl detaylar gryorsunuz. Bu blge glendirilebilir ve kapasite artrm salanabilir. Dier bir maddede de sneklilik plakalar hakknda baz kurallar var. Burada sneklilik plakalarn gryorsunuz. Kiriim bir kolona balanm durumda ve kiriim bittii yerde, flanjn tam balnn bittii yerde sneklilik plakalar balyor. Bunun neden gerekli olduunu grelim. ncelikle kiri bal kolon balna ok ciddi bir ekilde ekme uyguluyor ve burada bir eilmeye neden oluyor bu eilmeyi nlemek iin sreklilik plakalar koymamz gerekiyor. Burada bakn sreklilik plakalar konulmu detay var. Kiri balklarndaki ekme ve basn kuvvetleri kolona gvenli bir ekilde aktarlyor. Dier ekilde buradaki deformasyonlarn ve buradaki kapasite kaybnn da gze alnmas gerekiyor. Sreklilik plakalar iin baz kurallar var. Burada sadece listeledim. Kalnl genilik ve kalnlk cinsinden verilmi kiri genilii ve kalnl cinsinden verilmi yine baz basitletirilmi kurallar var. Sneklilik plakalarnn boyutlandrlmas iin. Kolon eklerine bakalm. artnamede baz kolon ekleriyle ilgili maddeler var. ncelikle ke kayna ve tam penetrasyonlu olmayan kt kaynaklarda birleimler minimum 1.2 m uzaklkta yaplaca syleniyor. Bu v. Benzeri kurallar var. 1. ve 2. derece deprem blgelerinde artrlm deprem ykne gre tasarm yapmamz gerekiyor. Yani yine o omega 0 geldi. Yap analizinden gelen ykm omega 0 deeri ile artryorum. 2, 2.5 ile artryorum ve balant detaynn o ykler altnda yeterli kapasiteye sahip olduuna emin olmam gerekiyor. Son olarak bahsetmek istediim bu tr sistemlerde kiri balklarnn yanal dorultuda mesnetlenmesi. Bu konuda da baz kurallar var. Amacmz yanal burkulmann srekli davrana olumsuz etkisini azaltmak. Bu da aynen buruma

17

problemi gibi. Nasl snek davran elde etmemiz iin buruma gerekmiyorsa, buruma olmamas gerekiyorsa, ayn ekilde yanal burkulma da olursa kirite, bu da ok ciddi bir ekilde kapasite kaybna neden oluyor. Aada bir kiri gsteriyorum. Burada kiriin L B aralklarna yanal ekilde mesnetlenmesi gerekiyor ve bunun iin bu LB deeri iin de basitletirilmi bir forml veriyor. Atalet yarap ve akma dayanm cinsinden basitletirilmi bir forml var ve bunlar saland srece ekilde grdnz kiriin yanal ynde burkulmasn nleyen bir davran elde ediyor. Eer bu kurallara uymazsanz sonu itibariyle bakn burada da alt balk yanal dorultuda burkuluyor. Yine st balktan bir kesit var, burkulma. Bunlarn nlenebilmesi iin grdmz yanal mesnetlerin kiri boyunca salanmas gerekiyor. Aksi takdirde istediimiz davran elde edemiyoruz. Bundan sonra merkezi elik aprazl perdelere tekrar bakyoruz. Hatrlarsak kolon, kiri ve aprazlardan oluan bir sistemdi. Bir kafes kirie benzeyen bir sistem. aprazlar ekme altnda akmas ve basn altnda burkulmas ile enerji tketiyoruz. Yksek yatay rijitlik var. Sneklilii dk ve mimari adan problemler oluabiliyor. Tekrar hatrlayalm. Bu konfigrasyonlar mevcut ve bir rnek daha nceden gsterdiim. Tekrar hatrlayalm ekmedeki aprazmz akma sayesinde enerji tketiyor, basntaki aprazmz burkuluyor. Deprem ykleri yn deitirdii zaman da tam tersine ilk bata ekmede olan apraz burkuluyor, dieri akma davran gsteriyor. imdi burada baz apraz rnekleri gryorsunuz. Deprem sonrasnda burkulmu, ayn ekilde burkulma. Yani burkulmay nlememiz mmkn deil. Ancak baz zel aprazlar var burkulmas nlenmi aprazlar yeni yeni gelitiriliyor. Ancak o aprazlarn burkulmas nlenmi oluyor. Normal aprazlarda bunu elde etmemiz mmkn deil. Yine ayn ekilde burkulmu aprazlar gryorsunuz depremden sonra. Yine bu fotorafta da ayn ekilde burkulmas olan bir detay. Bu bir deney sonucunu gsteriyor. Bu birok eyi bize esasnda zetleyecek. imdi bir apraz alp bir laboratuara gtrp bir test yapacak olursak ekme ve basn altndaki davran bu erilerle tanmlanyor. ncelikle basnc ekmeye maruz brakrsanz, yani bu blge ekme oluyor, tamamen akma kapasitesine kadar ulaabiliyorsunuz. Ama apraz basnca maruz brakrsanz burkuluyor ve kapasitesi ok ciddi bir ekilde dyor ve daha nemlisi burkulmu olan bir apraz tekrar akmaya arkadan tekrar basnca maruz braktnz zaman eski kapasitesine dahi

18

ulaamyor. Dolaysyla burkulma kapasitesi esasnda ekme kapasitesine nazaran ok daha dk. Byle bir davran gsteriyor ama bu gene bir apraz davran. Daha nceden sylediim gibi bizim ilgilendiimiz ksm bu akma ksma ayn zamanda bu blgede de belli miktarda enerji tketiliyor ve bunu da kullanyoruz. Yine bu slaytta bu sefer bir yap davran gryoruz, sadece bir apraz deil, bir yap deneyiminde aprazl birleimin nasl davranacan gryoruz. Snek davrann salanabilmesi daha nceden de sylediim gibi aprazlarn akmas ve burkulmas ile salanyor. Dolaysyla apraz elemanlar plastik davran gsterecek u elemanlar, aprazlarm plastik davran gsteriyor ve dier blgelerde elastik davran bekliyorum ve dier blgeler aprazlardan daha kuvvetli olmal. Kurallara baktmz zaman ncelikle bir narinlik snrlamas gryoruz KL/R u deerden dk olacak. Bunun temel nedeni belli miktarda enerji tketimi ve belli miktarda basn dayanm salamasdr. Daha nceki davrana geri dnersek, eer bu kurala uymazsak basn kapasitemiz ok dk olur, ayn zamanda basnl enerji tketimi olduka az olur. Dolaysyla bu kurala uyulmas gerekiyor. Yani seilen aprazlarn bu narinlik orann salamas gerekiyor. Yatay yk dalmna baktmz zaman, tamamen ekmeye alan veya tamamen basnca alan apraz sistemleri kabul edilmiyor. Yani en az %30 en fazla %70 basn aprazlar tarafndan karlanmal. Bu ayn zamanda en az %30, en fazla %70 ekme elemanlar tarafndan karlanmalar ile ayn ey aslnda. Dolaysyla u grdnz kabul edilmiyor. Mesela yatay ykm var, btn apraz elemanlarm ekme. Yani bunlar genelde %50 ekme, %50 basn eklinde datmak en uygunu oluyor. Bu kabul edilebilir bir detay. artname dier detay engelliyor. Daha nceden bahsettiim gibi burumaya kar en kesit koullarnn salanmas gerekiyor. Burada nemli eleman apraz elemanm. Grdnz gibi eer yeterli derecede narinlii olmayan, en kesit koullarn salamayan bir apraz seersem sonuta lokal olarak burumalar elde ediyorum aprazlarda. Onun iin Tablo 4.3de verilen deerlerin salanmas gerekiyor. Dier bir nokta da dm noktas levhalar. Burada greceiniz gibi bir kolon kiri birleimi var ve buraya bir apraz balyoruz. Bu apraz bir plaka sayesinde balyoruz ve apraz burkulduu zaman u izgi dorultusunda katlanyor. Yani u izgi dorultusunda ciddi bir eilme var. apraz burkuluyor bu normal bir yap

19

analizde vs. gremeyeceiniz bir davran. Yani deprem ykleri sonunda burada bir aprazda bir burkulma alyoruz, burkulma olduu iin dar doru bir eilme var ve buraya doru bir katlanma var. Dolaysyla bir katlanma izgisi oluuyor. imdi deney sonularndan gelen bir eydir bu. Bu katlanma izgisinin en az 2T uzaklkta olmas gerekiyor. Yani burada katlanma izgim varsa, benim apraz elemanmla bu katlanma izgisi arasnda en az 2Tlik T, plakann kalnl, miktarda bir boluk brakmam gerekiyor ki bir sorun kmasn. Burada gerek hayattan baz rnekler gryoruz. Bakn katlanma izgisi burada ve eleman 2T uzaklkta braklm. Ayn ekilde katlanma izgim 2T uzaklkta braklan eleman. V tipi aprazlar ile ilgili baz kurallar var. ncelikle kirilerin srekli olmas gerekiyor ve dier bir nemli husus da yap analizi yaplrken kiri tasarm yaplrken aprazlarn yok saylmas gerekiyor. Yani ben burada zati yk analizi yaparsam, kirilerin zerine belli bir yk koyduum zaman aslnda bu aprazlarn belli bir reaksiyon gstermesinden dolay kirite daha dk moment deerleri buluyorum. Ama deprem esnasnda bu aprazlar aslnda burkulduu ve kapasite kaybna maruz kald iin, tasarmm esnasnda kirileri boyutlandrrken bu aprazlar yokmu gibi davranyorum ve bu ekilde detaylandryorum. Son olarak sneklilik dzeyi yksek perdelerde K tipi aprazlara izin verilmiyor. nk bunlar kolonlara istenmeyen kuvvetler aktard iin, sneklilik dzeyi yksek bir perde yapyorsam, K tipi aprazla yapmyorum. Dier trl aprazlarla yapmam gerekiyor. Evet son olarak d merkez elik aprazl perdelere tekrar bir bakalm. Daha nceden sylediim gibi ba kirii oluumuyla yaplan bir sistem bu. Bu hibrit bir sistem kolon kirilerim var, aynen bir ereveli sistem gibi fakat ba kiriindeki ekil deitirme sonucunda enerji tketiyor. Dolaysyla buradaki nemli eleman ba kirii ve ba kiriinin detaylandrlmas, bunun boyutlandrlmas. Bununla ilgili kurallar var. Daha nceden grdmz ksmlar tekrar gryoruz. Bu ekilde yapabiliyorum, ba kiriini, kiri ularnda bu ekilde oluturabiliyorum ve rneklerini daha nceden grmtk. Evet burada deformasyona uram bir ba kiriini gryorsunuz. Bakn kesme ve moment altnda ciddi bir ekil deitirmeye maruz kalm ve bu ekilde enerji tketerek depreme kar korunmu. Burada daha nceden sylediim gibi ba

20

kirileri dorusal olmayacak bir ekil deitirme yapmas gerekiyor. Yani plastik davran burada, dier elemanlar tamamen elastik ve daha kuvvetli. Yani bu ksmlardan ok daha kuvvetli olacak ekilde tasarlanyor ki o ksmlarda herhangi bir akma olmasn. Ba kirii davranna bakacak olursak burada ykler veriliyor. ki tarafn da kesme kuvvetleri var ve iki tarafta momentler oluuyor. Yani sabit bir kesme kuvveti var ve deiken bir moment. Ba kiriinin boyu yani u E davran tayin ediyor. Yani Enin ksa olmas veya uzun olmas bu ba kiriinin kesmede veya moment altnda alacan bize sylyor. ncelikle denge durumu 2M/V. Yani Eyi 2M/Vye eit alrsam, ayn anda kesmede ve momentte, eilmede akma oluyor. Ama Eyi bu deerden dk alrsam, yani ksa bir E alrsam o zaman kesmeden dolay plastik davran oluyor. Yani kesmeden dolay akma oluyor ve btn gvde boyunca bir akma gzlemliyoruz. Buna karlk eer E deerini yksek alrsam o zaman momentten dolay uta plastik mafsallama oluyor ve erilmeden dolay plastik davran elde ediyorum. Yani ba kirii boyuna gre deiik davranlar elde etmek mmkn. Kural olarak E snrlanm. MP/VP cinsinde 1 ile 5, bu orann 1 ile 5 kat arasnda seim yapabiliyorsunuz. Ayn zamanda da, kapasite olarak da belli snrlandrmalar var. Bunlar dediim gibi VP vs. kesit kapasitelerinin nasl hesaplanacan daha nceden grmtk, bunlar artnamede var. Ayriyeten zel kurallarda ba kirii gvdesinin tek para olmas, herhangi bir delik almamas gvde levhasnda boluk olmamas gibi de kurallar var. imdi bunun yannda dnme as da nemli. Eer ok ar bir dnme asna maruz kalrsa yine kapasite kayb oluabiliyor. Onun iin bu dnme as da snrlandrlm durumda. imdi bunlar artnameden alnm baz slaytlar. Grdnz gibi ba kiriinin durumuna, nerede olduuna gre u gama T denilen, dnme alar oluuyor ve bu gama T deerleri, esasnda dnme as ekli, yani bu ba kirii dnme bu da global dnme arasnda geometrik olarak ilikiler var. urada hangi tipi yapyorsanz ona gre ba kiriindeki dnme global olarak dnmenin ka kat olduu burada tayin edilmi. imdi yapmamz gereken elastik analizlerimizden gelen bir yatay deplasman var. Yani ykleri verdik bir yatay deplasman bulduk. ilk slayt hatrlarsak, bu deplasman esasnda elastik ykler altnda olan deplasman. Deprem etkileri altnda ok daha yksek bir deplasmana gidiyoruz. Bu da takribi

21

olarak R arp elastik deplasmandr. Yani o bizim R katsaymz ka aldysak onunla arpp, bu deplasman bytyoruz ve daha sonra geometrik olarak bunu kat yksekliine bldmzde global olarak ne kadar dnme olduunu buluyoruz ve buradan ba kiriinin dnmesini hesaplyoruz ve bunlarn belli snrlandrlmas var. Setiimiz E deerine gre mesela 1. 6, MP/VP ise 0.1 radyan, 2.6dan bykse 0.03 radyan ve arada yapabiliyoruz. Bunun da kontrol edilmesi gerekiyor. Son birka slaytta da detaylardan bahsedeceim. ncelikle bu tr ba kirilerinde berkitme levhalar kullanmamz gerekiyor. Rijitlik levhalar ve ara rijitlik levhalar. Grdnz gibi aprazlarn baland noktalarda, yani aprazlar plakalara balanyor, bu plakalarn ba kiriine baland noktalarda mutlaka rijitlik levhalarnn konulmas gerekiyor. Bunlar zaten yine artnamede verilmi. Ayn zamanda ara rijitlik levhalar da plastik davrann salanabilmesi iin konulmas gerekiyor. Bunlarla ilgili kurallar da mevcut. Yani ara rijitlik levhalarnn nasl bir aralkla konulmas artnamede esasnda belirlenmi durumda. Son olarak gstermek istediim de yine baka bir birleim. Eer ba kiriini kolon kirii arasna yapacak olursak bunun iin de yine kurallar verilmi durumda. E snrlandrlm duruma. Bu sefer 1 ile 5 arasnda deil, 1.6 MP/VPden dk olmas gerekiyor ve yine rijitlik levhalarm ve ara rijitlik levhalarm olmas gerekiyor. Evet bugnlk sylemek istediim bu kadar. Herhangi bir sorunuz varsa cevaplamaya alabilirim. SALONDAN- (Kayda yansmayan soru) CEM TOPKAYA- Bunu yle cevaplayaym: Esasnda gerekir ama ayn kurallar iki tr eleman iin de ayn deil. Bizim 648in biraz yetersizliinden kaynaklanyor bu. Mesela Amerikan artnamesine bakarsanz, en kesit koullar, herhangi bir eleman iin veya bir bahsettiiniz trde eleman, uradan gsterecek olursam Bakn burada esasnda 3 tane deer var, Lamda R, Lamda P ve Lamda PS diye. Birok yurtdndaki artnameye bakarsanz, bu deerlerin hepsi verilmitir. Bizim artnamemizde verilen esasnda deerler u Lamda PSye tekabl eden deerlerdir. Lamda P ve Lamda Rnin esasnda TSE 648in bnyesinde olmas gerekiyor ve bunlarn o kurallara gre ek edilmesi gerekiyor. Fakat bunlar eyde yok, ksmen var. Dolaysyla dier elemanlar iin TSE 648i kullanacak olursanz ve yurtdnda yaynlanan mesela Amerikan artnamesine bakacak olur ve Lamda Pye

22

bunlara kompak kesitler diyoruz, bunlara uyacak olursanz dier elemanlar iin de yani diyelim kolonlar iin veya aprazl sistemlerde kiriler iin bunlara uyarsanz, o zaman tasarmnz yeterli oluyor. Yani demek istediim bu deerler her eleman iin farkl ve ne yazk ki bu Lamda R, Lamda P deerleri bizim Deprem artnamesinde verilmiyor, yani onlarn 648de olmas lazm. Orada bir eksik var. Evet baka soru var m? ncelikle unu syleyeyim: Benim konumun biraz dnda sorduunuz ey. ncelikle elik yaplarn, ilk yani tasarm aamasnda, diyelim tasarma baladnz, bir periyod tahmini yapmak istiyorsunuz. Bununla ilgili belli balang denklemleri var. Bunlar bizim artnamemizde yok ama yurtdndaki artnamelere bakarsanz, yani ykseklie gre basite, kabaca ne kadar olduunu belirleyen deerler var. Ondan sonra yapmanz gereken ey, hatrladm kadaryla bu hali hazrdaki artnamede deplasman hesabndan periyodun bulunabilecei bir ynetme var. Ya da normal bir yap analizi programyla periyodu bulmanz mmkn. Yani bu iki metoddan birini kullanacaksnz diye dnyorum. Sizin yap analizi programnz, yap periyodunu verecektir, yle deil mi? Bildiim kadaryla u anda yle bir ey yok. Bunun eyi, nceden verilen formller esasnda basitletirilmi formllerdi. Bunlar ok yoruma ak. Baz durumlarda konservatif, baz durumlarda hatal sonular da verebiliyor. Dolaysyla yap analizi programlaryla bunu aslnda bir kontrol etmeniz gerekiyor. Yani o amal artk periyodu daha hassas yntemlerle tayin edilmesi konusunda bir gidiat var diye dnyorum. Bir ey syleyebileceim bir ey yok o konuda. Yani artnamede de bildiim kadaryla bir art yok, yani bildiim yok. Burada bir kere u utan balyor ve bu utan ilerliyor. u yzeye paralel iziyor. Burada elemann u izgisi belli, u yzeyi belli ekmeye maruz kalmas. Buna paralel olarak u noktadan balayacak ekilde nce katlanma izgisini iziyoruz ve bu elemann u yzeyi bu katlanma izgisine 2T uzaklkla olmas gerekiyor. Bakn bu u snrlamadr. Eer ben bunu daha ieriye doru koyarsam, yani daha ieri girdi, uraya kadar girdi. O zaman burkulmaya alt zaman bu plakaya istenmeyen momentler getiriyor. Ayn zamanda o momentler kiri ve kolona transfer oluyor. Bunu

23

yapabilirsiniz, ieri doru bunu koyabilirsiniz, fakat o zaman ekstra berkitmeler koymanz gerekiyor. u eyden mi bahsediyorsunuz? Hayr oras doru. Burkulma iki ynl olur. Bir, eer bu basnca geldii zaman urada lokal bir burkulmadan bahsediyorsanz doru, o ne kadar ksa olursa, burkulmas o kadar zor olur. Benim dediim bir apraz, aynen urada gsterdiim gibi, da doru burkulmaya alrsa, o zaman urada bir eilme oluuyor ve bu eilmenin serbeste olabilmesi gerekiyor. Eer olamazsa, dediim gibi istenmeyen momentler ve kesme kuvvetlerini hem kolona hem kirie aktaryorsunuz. Onu salamak amacyla esasnda deneysel gelitirilmi bir eydir bu. SALONDAN- (Kayda yansmayan konuma) CEM TOPKAYA- Hayr burada belki dediim tam olarak anlalmad. imdi siz yapnn periyodunu vs. her eyi bu yapya gre buluyorsunuz. Onda bir problem yok, telenmeleri, her eyi buna gre buluyorsunuz. Sadece u kirii tasarlamak istiyor ve bu kiriin zerinde diyelim bir yk var. Elle yapacam bunu, herhangi bir yap analizi ey yapmama gerek yok. imdi bunu izole ettiim zaman ben esasnda aprazlar bir mesnet gibi kabul edersem, bu ortasnda mesnet olan, diyelim 10 metre, aralar da 5 metre. ki tane kenarda akl olan bir kirimi gibi ben bunu modelleyebilirim ve dolaysyla benim momentlerim ok daha dk kar. Ama demek istediim deprem esnasnda bu aprazlardan biri burkulacaktr ve o reaksiyon zaten vermeyecektir. Ayn zamanda bu kirie bir de ekme gelecektir. Belki bundan da biraz bahsetmem gerekiyor. Dier artnamelerde burada zel kurallar da vardr. Yani bu noktann, burada V aprazlarnda tasarm iin, kirii alyorsunuz, bu eleman ekmede, bu eleman da basncn %30 kapasitesinde olacak ekilde ykleri etkilediinizde bu blgede akma olmayacak ekilde tasarlanmas gerekiyor. Bu u anda bizim artnamemize konulmu deil. Ama mesela Amerikan artnamesine bakarsanz vardr. Bunun nedeni de yine sylediim gibi deprem esnasnda buradaki apraz burkulacaktr, buradaki de ekmeye gelecektir. Deminki soruya geldiimizde de bu kirii ben tasarlarken, bu aprazlar hi yokmu gibi, yani momentimi PL2/8den bulup ve burada Lyi 10 metre kullanp esasnda yapmam gerekiyor. Ama burada sadece basit kesme olarak aktarldn dnyorum. Sadece bu kirie gelen momentleri hesaplarken eer aprazlar varm ve burada bir reaksiyon gsteriyormu mantyla yaparsam, o zaman deprem

24

esnasnda kirite plastik mafsal olumas ok yksek ihtimal. Baka sorusu olan var m? ncelikle bu R olay tamamen tecrbeye dayanan bir ey. Yani mhendislerin tecrbesiyle ve eskiden olan depremlerdeki incelemeler sonucunda kan bir ey. Yani niye 3 deil? Niye 4 deil? cevaplayamam. Bu sadece belli komiteler sonucunda, yani bunu 4 alrsak uygundur esasnda ortaya konmas. Soruya gelince, dediiniz doru, bu sistemler ok fazla snek sistemler deil. Onun iin zaten R deeri bir ereveli sistemde 8 ise bunda 4. imdi Rnin de normalde hesaplanna gelecek olursak, Ryi burada dikkat ederseniz u seviye ile u seviye arasnda tanmlamlar. Yani u seviyede unun birbirine orann R olarak tanmlyoruz. Yani V elastikle ilk akma. imdi Rnin esasnda iki komponenti var. Bir tanesi dayanm fazlal, dieri de sneklilikten gelen ksm. uras mesela, u noktadan burayla ura aras dayanm fazlal, geri kalan da sneklilikten gelen ksmdr. Anlatabildim mi? Dolaysyla merkezi elik apraza baktmz zaman, undan konuuyoruz yle deil mi? 4den konuuyoruz. Bunun omega deerine bakalm, 2. Dolaysyla sneklilik 2 olarak burada var saylm. Ama yan ekilde birbirine blmdr, bu drdn ikisi sneklilikten, ikisi de dayanm fazlalndan geliyor. Onun yannda sneklilik dzeyi mesela yksek bir sistemde, ereveli sistemde baktmzda bunun omega deeri 2.5. 8/2.5lk ksm yaklak yani 3, 3.25lik bir ksm sneklilikten geliyor. Dolaysyla onun daha snek, brnn daha az snek davrand zaten artnamenin iine konulmu durumda, var yani bu iinde Sonuta aprazlar akmaya baladktan sonra bunu zaten yatay olarak tutabilecek fazla da bir ey kalmyor. Dolaysyla burada tamamen sizin tasarmclar olarak hep elastik davran dnyorsunuz ama, aslnda nemli olan burada plastik davran. Yani akmaya baladktan sonra ne kadar rijitlii kalyor geri. Mesela ey yle deildir, bir ereveli sistemde bir-iki nokta aktktan sonra hala belli bir yatay rijitlii vardr. Ama bunlarda eyi kaybettikten sonra, ok daha ciddi bir ekilde rijitlik kayb oluyor. Yani akma baladktan sonra. Baka soru var m acaba? SALONDAN- (Kayda yansmayan konuma) CEM TOPKAYA- Onu yle aklamaya alaym: ncelikle nedenine biraz bakarsak, burada aslnda bunun cevab biraz bu bytme katsays ile ve dayanm fazlal ile ilgili bir ey bu. Eer basntaki apraznz tamamen burkulmu, hibir

25

kapasite gstermiyor olarak tasarm yaparsanz ki mesela u anda 2005de km olan Amerikan artnamesi buna izin veriyor, vermiyor deil, oradan bir rnek vereyim. Yani KL/R narinlik oran 200e kadar kabiliyorsunuz, mmkn, kesinlikle 200 vermiyor. 130, 110 gibi deerler veriyor. imdi bu zel durumda 200e kadar kmanza izin verir. Fakat zel koullar vardr. Bunun daha nce arkadamzn syledii gibi belli bir dayanm fazlal var, diyelim 2. Bu deer tayin edilirken esasnda basn apraznn biraz da olsa dayanm fazlalna yardm edecei dnlerek bu deer tayin edilmitir. imdi siz basn aprazn yok sayarsanz ve hakikaten yoka yakn bir kapasitesi varsa, diyelim KL/R 200 ise, o zaman sizin yeterli dayanm fazlalnz olmaz ve bata yaptnz varsaymlar esasnda yanl olur. Yani yle bir durumda mesela Amerikan artnamesinin yapt 200 ile tasarma izin verir, fakat 200 ile yaplan tasarm sonucunda btn elemanlar, yani diyelim aprazlarn akt vs. halindeki en kritik durumda, kolon, kiri vs. hepsinin yine elastik kalacan siz taahht edebiliyorsanz, o zaman buna izin verir. Yani dolaysyla eski yaptnz esasnda tasarm yanl deil, ama bu daha doru, yle syleyeyim. Teekkr ederim geldiiniz iin, sa olun. -----&-----