ORTARETM

DN KLTR VE AHLAK BLGS DERS KTABI

12. SINIF
YAZARLAR
Dr. Mehmet AKGL Abdullah ALBAYRAK Abdullah ATAL Turgut FT Dr. Ahmet EK Dr. Ramazan YILDIRIM Ahmet KARA Eyp KO Ekrem ZBAY Hseyin PAA Ali Sacit TRKER

DEVLET KTAPLARI BENC BASKI ..............., 2012

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ............................................................................: 4501 DERS KTAPLARI DZS .......................................................................................................: 1283 12.?.Y..0002.3682

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metni, soru ve ekilleri ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr Dil Uzman

: Muhittin ESZ : Oktay ALTIN Muharrem OKUMU

Grsel Tasarm

: Dilek ANDER Emre ANDER

Rehberlik Uzman Program Gelitirme Uzman Eitim Teknolojisi Uzman

: Hayrullah CAN : Seluk GKE : Ahmet KOPMAZ Yusuf LME

ISBN 978-975-11-3050-1

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 12.02.2008 gn ve 60 sayl karar ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012 gn ve 3398 sayl yazs ile beinci defa 119.405 adet baslmtr.

ATATRK'N GENLE HTABES Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir. Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu temel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric, bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin! Bu imkn ve erait, ok nmsait bir mahiyette tezahr edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar, btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zapt edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm olabilir. Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde dahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta olduun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur!

MUSTAFA KEMAL ATATURK

..

NDEKLER RENME ALANI: NAN NTE 1: DNYA HAYATI VE AHRET 1. Hayat Amasz Deildir. ........................................................................................................ 9 2. Ahirete mann Dnya Hayatn Anlamlandrmaya Katks ................................................. 12 3. lm Bir Hayat Gereidir. ................................................................................................. 16 4. Ahirete Uurlama ................................................................................................................. 18 4.1. Cenaze Namaz ............................................................................................................ 18 4.2. Kuran ve Mevlit Okumak ........................................................................................... 19 4.3. Dua Etmek ve Hayr Yapmak ...................................................................................... 20 5. Kyamet ................................................................................................................................ 22 6. Yeni Bir Hayat: Ahiret.......................................................................................................... 23 RENME ALANI: BADET NTE 2: TVBE VE BAILAMA 1. nsan Hata Yapabilen Bir Varlktr ....................................................................................... 28 2. Tvbe Hatadan Dnme ve yiye Ynelme Erdemidir.......................................................... 29 3. Allah Balaycdr, Balayan Sever............................................................................... 30 4. Balama Bireysel ve Toplumsal Hogrnn Temelidir................................................... 31 5. yilikler Ktlkleri Giderir ................................................................................................. 32 RENME ALANI: HZ. MUHAMMED (S.A.V.) NTE 3: HZ. MUHAMMED ANLAMA 1. Hadis ve Snnet ................................................................................................................... 37 2. Hz. Muhammedin Davranlarnn Yerel ve Evrensel Boyutu ........................................... 38 3. Dinin Anlalmasnda Snnetin nemi................................................................................ 40 4. Balca Hadis Kaynaklar ..................................................................................................... 42 RENME ALANI: VAHY VE AKIL NTE 4: SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR 1. Tasavvu Dncenin Oluumu .......................................................................................... 44 2. Tasavvu Dncede Allah-Varlk likisi ........................................................................... 46 3. Tasavvu Dncenin Ahlaki Boyutu.................................................................................. 47 4. Kltrmzde Etkin Olan Tasavvu Yorumlar.................................................................... 50 4.1. Yesevilik....................................................................................................................... 51 4.2. Kadirilik ....................................................................................................................... 52 4.3. Nakibendilik ............................................................................................................... 53 4.4. Mevlevilik .................................................................................................................... 53 4.5. Alevilik-Bektailik ....................................................................................................... 55 4.5.1. Cem ve Cemevi ................................................................................................. 58 4.5.2. Cemin Yapl ................................................................................................... 60 4.5.3. Semah ................................................................................................................ 61 4.5.4. Musahiplik ........................................................................................................ 62 4.5.5. Dua ve Glbenkler ............................................................................................ 62 4.5.6. Muharrem Ay ve Aure .................................................................................... 64

5. Nusayrilik............................................................................................................................. 64 6. Birlikte Yaama ve Hogr Kltr ................................................................................... 66 Okuma Metni: Drt Kap Krk Makam ................................................................................... 68 RENME ALANI: AHLAK VE DEERLER NTE 5: SLAM VE BARI 1. Bar inde Yaamak Bir htiyatr ..................................................................................... 71 2. slam Bara ve Birlikte Yaamaya nem Verir................................................................... 73 3. Bir nsann Yaamasn Salamak, Btn nsanlara Hayat Vermek Gibidir ........................ 76 4. Hz. Muhammed Bir Bar Elisidir ..................................................................................... 77 5. Zorunlu Olmadka Sava Bir nsanlk Suudur ................................................................. 80 Okuma Metni: Bar ve Kardelik ........................................................................................... 82

RENME ALANI: DN VE LAKLK NTE 6: ATATRK VE DN RETM 1. Atatrkn Dinin Anlalmasna Verdii nem ................................................................... 83 2. Atatrkn Okulda Din retimine Verdii nem .............................................................. 85 3. Atatrkn Din Bilginlerine Verdii Deer.......................................................................... 87 RENME ALANI: DN, KLTR VE MEDENYET NTE 7: YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER 1. Yaayan Dinler ..................................................................................................................... 91 1.1. Vahye Dayal Dinler: Yahudilik, Hristiyanlk ve slamiyet ......................................... 93 1.2. Hint Dinleri: Hinduizm, Budizm, Caynizm, Sihizm ................................................... 97 1.3. in ve Japon Dinleri: Taoizm, Konfyanizm, intoizm .......................................... 100 1.4. Geleneksel Dinler ...................................................................................................... 101 2. Dinlerin Benzer zellikleri ................................................................................................ 102 2.1. nan .......................................................................................................................... 102 2.2. badet ......................................................................................................................... 106 2.3. Ahlak .......................................................................................................................... 112 2.4. Dinlerde nemli Gn ve Geceler .............................................................................. 114 3. Dinlerde evre Bilinci ....................................................................................................... 115 4. Kreselleen Dnyada Dinler Aras likiler ..................................................................... 117 SZLK ................................................................................................................................ 120 KAYNAKA ......................................................................................................................... 124

RENME ALANI :

NAN

NTE 1 DNYA HAYATI VE AHRET

LIM HAZIRLANA er belirleyiniz. NTEMZE gsteren rnekl duunu inde nli bir ileyi ol nin anlam zer 1. Evrende dze asdr. hadisi iretin tarl in, Dnya ah Hz. Muhammed 2. . dnnz. ler? Dnnz larn nasl etki an mak insan davr e yaznz. 3. Ahirete inan larak defteriniz an ataszleri bu tl konu al aratrnz. 4. yilik veya k nn anlamlarn an kavramlar er ve miz 5. Kyamet, mah

1. Hayat Amasz Deildir Byk bir stadn yahut muhteem bir sarayn yaplnn amasz olabileceini dnebilir miyiz? Elbette hayr. nk, bir yerde bilinli bir tasarm varsa kesinlikle bir ama var demektir. Bu nedenle, stadn futbol oynamak, sarayn ise yaamak amacyla yaplm olduu, mimari zellikleri ve donanmndan anlalmaktadr anlalmaktadr. Evrenin yaps ile ilgili sahip olduumuz bilgiler; atomdan hcreye, zerinde yaadmz Dnyadan dev galaksilere kadar her eyin dzenli ve planl olduunu, bu nedenle yaratln amasz olamayacan gstermektedir. rnein; ozon tabakasnn insana zararl nlar szp ayrtrmas, insan yaam iin gerekli maddelerin yeryznde depolanm olmas gibi saysz rnek yaratlta bir amacn gzetildiini aka ortaya koymaktadr. Dnyamz da bu amaca hizmet edecek ekilde yaratlmtr. Yce Allahn, Biz gkleri, yeri ve ikisi arasndakileri bir oyun ve elence olsun diye 1 yaratmadk. sz ite bu geree iaret etmektedir.
1 Duhan suresi, 38. ayet.

Karmak ilemleri kolayca yapabilen bir bilgisayar grdmzde; onun akll ve bilgili birisi tarafndan belli bir ama iin programlanm olduunu dnrz. Hayat da madem akllca bir tasarmn rndr. O hlde amasz olmas dnlebilir mi?

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

Evrenin dengelerinin yaammz iin planlanm olmas hayatn amasz olmadn gstermektedir.

Kuran- Kerimde, Sizi bo ve anlamsz yere yarattmz ve bize dnmek zorunda olmadnz 1 m sanyorsunuz? buyrularak hayatn amasz olmad vurgulanmaktadr. Yce Allah, insana hayatn anlam ve amacn retmek iin kutsal kitaplar gndermitir. Peygamberleri ise btn insanlk iin rnek olarak grevlendirmitir. Kutsal kitaplarn sonuncusu olan Kuran insana, hayatn anlam, amac ve nasl yaanmas gerektii konusunda yol gsterir. Kuranda hayat kavram hem dnya hem de ahiret hayatn ifade etmek iin kullanlr. Yce Allah yle buyurur: l iken size hayat veren, sizi lme gtren, sonra da tekrar hayata kavuturan 2 ve (sonunda) kendisine dndrleceiniz Allah nasl inkr edersiniz? Ayete gre lmle dnya hayat son bulmakta, Allahn yeniden yaratmasyla da insan iin yeni bir hayat balamaktadr. Bylece 3 Kuran, Hayat, ancak dnya hayatmzdr. Artk biz bir daha dirilecek de deiliz eklindeki ahiret hayatn yok sayan anlay da reddetmi olmaktadr. Kurana gre dnya hayatnn en nemli zellii insan iin bir snav oluudur. Yce Allah yle buyurmaktadr: O, hanginizin daha gzel i yapacanz denemek iin lm ve hayat yaratt. 4 O, stndr, balayandr. Bu adan bakldnda dnya hayat, Hz. Peygamberin ifadesiyle 5 Ahiretin tarlas olarak grlmelidir. Zira insan, dnya hayatnda yapp ettiklerinin karln ahiret hayatnda grecektir.

1 Mminun suresi, 115. ayet. 2 Bakara suresi, 28. ayet. 3 Enam suresi, 29. ayet. 4 Mlk suresi, 2. ayet. 5 Acluni, Kefl-Hafa, C I, s. 495.

10

Kuran insana, dnya hayatnn geiciliini, ahiret hayatnn ise sonsuz olduunu hatrlatr. Ankebut suresi 64. ayetinde yle buyrulur: " Bu dnya hayat (ksa) bir geinmedir. Ahiret ise ebedi olarak durulacak yerdir." Bu hatrlatma insann yaamnda amalarn doru belirlemesi ve dnya-ahiret dengesini doru kurmas bakmndan ok nemlidir. Zira insan ahiret hayatn unutur da dnyann geici menfaatlerinin esiri olursa aldanr. Bu aldan hayat snavnn kaybedilmesi demektir. Kuran bu konuda insan yle uyarr: Ey insanlar! Haberiniz olsun ki, Allah'n vaadi muhakkak gerektir. Sakn bu dnya hayat sizi 1 aldatmasn... nsann hayat snavn kazanmas, yaratcsn tanyp kulluk bilinciyle yaamasna baldr. Ben cinleri ve insanlar ancak 2 bana ibadet etsinler (beni tanyp, kulluk etsinler) diye yarattm. ayeti bu gerei aklamaktadr. Ayetteki ibadet kavram ile kast edilen; Allah tanmak ve onun rzasn gzeterek yaamaktr. nsann Allah tanmas, varlnn kaynan ve amacn bilmesi demektir. Allahn rzasn gzeterek yaamas ise yaratl amac dorultusunda bir hayat srmesini salar. Bu anlamda namaz klmak, oru tutmak birer ibadet olduu gibi ilim renmek, almak, insanla hizmet etmek de ibadettir. Dnya hayat zorluk ve skntlarna ramen saysz gzellikleri de iinde barndrmaktadr. Her zorluk iin bir kolaylk, her klfetin karl bir nimet var edilmitir. Yeryz maddi ve manevi ihtiyalarmz karlayacak imknlarla donatlmtr. Hayatn yaratl amalarndan biri de insann bu nimetlerden faydalanmas ve karlnda Yce Allaha kretmesidir. nsan dnya hayatn byk bir nimet olarak grmeli ve en gzel ekilde deerlendirmelidir. Bilgi, sevgi, sayg adalet gibi erdemlere nem vermelidir. Hi lmeyecekmi gibi dnya, yarn lecekmi gibi ahiret iin almaldr.

Sultanahmet camii /stanbul

AYET YORUMLAYALIM Allah'n sana verdiinden (O'nun yolunda harcayarak) ahiret yurdunu gzet, ama dnyadan da nasibini unutma! Allah'n sana ihsan ettii gibi, sen de (insanlara) iyilik et. Yeryznde bozgunculuu arzulama. phesiz ki Allah, bozguncular sevmez. (Kasas suresi, 77. ayet.)
1 Fatr suresi, 5. ayet. 2 Zariyat suresi, 56. ayet.

11

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

2. Ahirete mann Dnya Hayatn Anlamlandrmaya Katks

Bir varla anlam kazandran en nemli zellik onun yaratl amacdr. nsann dnya hayatn anlaml klan da ahiret hayatdr. Varlklar arasndaki zel konumu, insann yeryznde bir snavda olduunu gstermektedir. nsana dier varlklardan farkl olarak akl ve irade verilmi ve yolunu belirlemesi istenmitir. Bu gerek Kuranda yle aklanr: Zamann ak iinde yle uzun bir sre geti ki o dnemde insann ad bile anlmazd. Biz insan karm hlindeki nutfeden yarattk. Onu denemek istiyoruz. Bu sebeple kendisini iiten ve gren bir varlk yaptk. Ona yolu da gsterdik: Artk ister kreder, ister nankrlk 1 eder.

TEMSL HKYEDEK FKRLER TARTIALIM

Anne rahmindeki ikizlerden biri dierine, Baksana kardeim. Herhlde bizi seven ve ihtiyacmz bilen biri var. Aylardr karlksz her ihtiyacmz karlanyor. Bak, bu eller, ayaklar, gzler bouna m oluuyor? Herhlde yeni bir hayata hazrlanyoruz. Hem artk buraya da smaz olduk. Gittike byyoruz. Evet, evet. kesinlikle burada geiciyiz. Bizi bekleyen yeni ve gerek bir hayat var. der.

Ahirete inanan insan yaratl amac dorultusunda bir yaam srmeye alr. Dnya hayatnda yapp ettii Kardei ona cevap verir: Gerekler sadece hibir eyin karlksz kalmayaca grdklerimizden ibarettir. Grmediim bir eyin bilinci ile hareket eder. Bu durumda varln nasl kabul edebilirim. htiyalarmz bilip dnya hayat geici bir yer olmaktan karlayan kim? Bu organlar niin oluuyor? Bunlar kp, sonsuz ahiret hayat iin bir nemli sorular. Ancak belli ki bir sre sonra buraya hazrla dnr. Yce Allah yle samaz olacaz ve hayatmz sona erecek. Bu durumda bunlar dnmemizin bir anlam kalmyor. buyurur: Bu dnya hayat, bir oyundan oyalanmadan baka bir ey deildir. Ancak ahiret hayat Allaha kar sorumluluklarnn bilincinde olanlar iin ok daha gzeldir. yleyse aklnz kullanmaz 2 msnz? Kuran, ahiret hayatna inanan insana, lmsz bir hayat mjdelemektedir. stelik bu hayatta insan snrsz nimetler beklemektedir. Bunu bilen insan lmle yok olmayacan kavrar. Bu da insana lm korkusunu yenmesinde yardmc olur. ldkten sonra yeniden dirili ve ebediyen yaama dncesi insan iin ok gl bir moral ve kalc bir mutluluun kayna olur.
3

TARTIALIM
Eer yaptklarnn karln grecei yeni bir hayat olmasayd, insana dnya hayatnda seme zgrlnn verilmesinin bir anlam olur muydu? Eer insan iin hayat, dier canllar gibi sadece biyolojik bir sreten ibaret olsayd, akl, irade gibi farkl ve stn zelliklerin insanda bulunmasnn bir anlam kalr myd?
1 nsan suresi, 1-3. ayetler. 2 Enam suresi, 32. ayet. 3 Al-i mran suresi, 15. ayet; Tevbe suresi, 21. ayet; Kyamet suresi, 22-23. ayetler.

12

Sonsuz ahiret hayatna hazrlanan insan zorluk ve skntlara sabreder. Sabr pasif bir direni olarak grmez. Karamsarla ve umutsuzlua kaplmaz. Bu nedenle Allaha ve ahirete inanan insanlar iin Kuranda yle buyurulur; Balarna bir musibet geldii zaman: Biz Allaha aitiz ve ona dneceiz 1 derler.

Ahiret inanc insan cesaretli ve gl klar. nk ahirete inanan insan iin lm bir son deil yeni bir hayatn balangcdr. Nitekim nsanlk tarihi, bu inanla lm korkusunu yenmi nice zayf topluluklarn ok daha gl topluluklara kar kazandklar zaferlerle doludur. Kuran- Kerim peygamberlerin hayatlarn anlatrken bizlere bunun rneklerini verir. Mslman Trk askerinin imknsz gibi grnen anakkale Zaferini kazanmasnda da ahiret inancnn rol ok byktr.

Ahirete inanan insan ktlklerden kanr. nk yapt her eyin ahirette hesabn vereceine inanmas insan davranlarnda gl bir oto kontrol bilinci oluturur. nsann i dnyasnda onu ktlklerden caydrc byle bir gce her zaman ihtiya vardr. amzn maddi kalknmasn gerekletirmi toplumlarnda bile intihar ve su oranlarnn yksek oluu bu konunun nemini aka ortaya koymaktadr. Ahiret inanc insan kanaatkr yapar. nk ahirete bilinli bir ekilde inanan bir insan iin dnyevi menfaatler geici birer aratr. Hz.Peygamberin buyurduu gibi; Bu dnyada gerekte insana ait olan ey vardr. Bunlar; yiyip tkettii, giyip eskittii ve dieri de sadaka verip ahiret az yapt 2 eylerdir. Dnya nimetlerinden faydalanrken ama, Yce Allahn rzasn kazanmaktr. Bu nedenle kanaatkr insann dnya hayatnn menfaati iin bakasna zarar vermesi dnlemez. Ahiret inanc insanda erdemli bir yaam ideali oluturur. nk sergilenen her erdemli davran Allah katnda hak ettii karl bulacaktr. Bu idealin gerei olarak insan drst ve adaletli olmaya alr. Allah hakk, kul hakk ve dier varlklarn haklarn titizlikle gzetir. yilik yapmay, dier varlklara hizmet etmeyi, iyi insan olmann gerei olarak kabul eder. Yeryznde imar ve slah edici olmak iin alr, retir. ki gn birbirine eit olan kimsenin zararda olduuna inanr. ... Ey, bu topraklar iin topraa dm asker! Gkten ecdat inerek pse o pak aln deer. ... Sana dar gelmeyecek makberi kimler kazsn? Gmelim gel seni tarihe! desem, smazsn. ... Ey ehit olu ehit, isteme benden makber, Sana auunu am duruyor Peygamber. M. kif ERSOY

1 Bakara suresi, 156. ayet. 2 Mslim, Zhd 3, 4; Tirmizi, Zhd 31.

13 13

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

Yce Allah insan yaptklarndan sorumlu tutmaktadr. nk insan akl ve irade sahibidir. Dier varlklardan farkl bu zellii ile dnebilme ve seme ayrcalna sahiptir. Kendi yolunu kendisi seebilir. te insan Allah katnda sorumlu klan zgr bir varlk olmasdr. Bu nedenle insan, zgr iradesi ile yaptklarnn karln grecektir.

PAYLAALIM

Yapt her eyin kaydedildiine ve ahirette karln greceine inanmas insan davranlarn nasl etkiler? Bir kompozisyon yazp arkadalarmzla paylaalm.

Kuran- Kerim insana sorumluluunu hatrlatmaktadr. Allah, hi kimseye g yetireceinden 1 bakasn yklemez ayeti ilede insann gcn aan eylerden ykml olmadn ifade etmektedir. Hz. Peygamber de bir hadisinde: mmetim hata ile, unutarak ya da zorlanarak yaptklarndan 2 dolay affedilmitir buyurmaktadr. Hz. Peygamber, Ameller niyetlere gredir ve herkes niyetinin karln grecektir. buyurarak davranlarmzn Allah katnda niyetimize gre deer kazanacana iaret etmektedir. rnein bir kimsenin hret amacyla ya da dnyevi bir menfaat elde etmek iin bir hayrda bulunmas doru deildir. Bu durumda her iimizde Allahn rzasn gzetmeli, gsteri ve riyakrlktan AYET YORUMLAYALIM kanmalyz. ...Rabbimiz, unutur veya hata edecek Sz ve davranlar dnce ve niyetin olursak bizi sorumlu tutma!.. darya yansm hlleridir. Bu nedenle insan, iradesinin rn olan her tr sz ve davranndan sorumludur. Yce Allah bu konuda yle buyurur: . Her kim zerre kadar hayr ilemise onu grecek, her kim 4 de zerre kadar er ilemise onu grecektir. Ayetteki zerre ifadesi ile, kk de olsa yaptmz her eyin Allah katnda bir deerinin olduu vurgulanmaktadr.
(Bakara suresi, 286. ayet.)
3

Kuran- Kerim iyi ve kt davranlar konusunda insan uyarr. nsandan ncelikle yaratcsna kar saygl olmasn ister. Allaha ortak komay en byk su kabul eder. Hz. Peygamber de dinimizde kt bir davran olarak kabul edilen kul hakk konusunda bizi 5 uyarr. nsanlarn hayat, mlkiyet ve manevi kiilik haklarnn dokunulmaz olduunu bildirir. Yaptklarmzn bir karlnn olmas, sadece ahirette hesaba ekileceimiz anlamna gelmez. nk yaptklarmzn dnya hayatna yansyan sonular da vardr. rnein amzda ekolojik dengenin bozulmas, bedensel ve ruhsal hastalklardaki art, yaptmz yanllarn bu dnyadaki karldr. Yce Allahn bu konudaki ilhi adalet yasas (snnetullah) deimez. nsan ektiini bier ve eer iradesini yanl ynde kullanrsa karln grr. Yce Allah bu konuda yle buyurmaktadr: nsanlarn elleriyle kazandklar (gnahlar) yznden, karada ve denizde fesat kt. Belki dnerler diye, 6 (Allah) onlara, yaptklarnn bir ksmnn karln tattryor.
1 Bakara suresi, 286. ayet. 2 bni Mace, Talak, 16. 3 Buhari, Bedl-Vahy, 1; Mslim, mare, 155. 4 Zilzal suresi, 6-8. ayetler. 5 Buhari, Hac, 132; Mslim, Birr, 32 6 Rum suresi, 41. ayet

14

YORUMLAYALIM Mflis Kimdir?

Bir gn Hz. Peygamber arkadalarna : Syleyin bakalm mflis (flas eden kimse) kime denir? diye sordu. Onlar da: Parasn, maln, mlkn kaybeden kimsedir. dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber gerek mflisi yle anlatt: Bir Mslman kyamet gn Allahn huzuruna kar. Kld namaz, tuttuu oru, verdii zektla pek ok sevap kazanmtr. Ama kimine svp hakaret etmi, kimine iftira atm; onun maln yemi, bunun kann dkm, unun cann yakmtr. Hesap grlmeye balannca yapt ibadetlerin sevab hakaret ettii, iftira att, cann yakt kimselere datlm, daha zerindeki kul haklar bitmeden sevaplar tkenivermi. Verecek sevab kalmad iin, haklarn yedii kimselerin gnah srtna vurulmu ve cehennemin yolunu tutmutur. te asl mflis bu kimsedir. (Mslim, Birr, 59; Tirmizi, Kyamet, 2.)

Bu dnyada bazen ktlklerin karlksz kalmas mmkndr. Hlbuki insann akl ve vicdan tam bir adalet ister ve insann yaptklarnn karlksz kalmasna raz olmaz. Bu nedenle, yaptklarmzn karl olarak ahiret hayatnda ilhi adalet tecelli edecek ve kimsenin yapt yanna kr kalmayacaktr. Yce Allah Biz, kyamet gn iin adalet terazileri kurarz. Artk kimseye, hibir ekilde hakszlk edilmez. (Yaplan i) bir hardal tanesi kadar dahi olsa, onu (adalet terazisine) getiririz. Hesap grc 1 olarak biz yeteriz. buyurmaktadr.

YORUMLAYALIM

Banza gelen herhangi bir musibet, kendi ellerinizle iledikleriniz yzndendir... (r suresi, 30. ayet.) ... Allah, onlara zulmetmedi, fakat onlar kendilerine zulmetmektedirler. (l-i mrn suresi, 117. ayet.)

1 Enbiya suresi, 47. ayet.

15

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

Kuranda, yaptklarmzn karl olarak cennet ile dllendirileceimiz ya da cehennem ile cezalandrlacamz haber verilir. Bu konuyla ilgili ayetler bir yandan insan iyilie ynlendirirken bir yandan da ktlklerden caydrmay amalamaktadr. AAIDAK AYETLER YAPTIKLARIMIZIN KARILII VARDIR LKES AISINDAN YORUMLAYINIZ.

...Rablerine kar gelmekten saknanlar iin, Allah tarafndan bir ikram olarak, altlarndan rmaklar akan, ebed olarak kalacaklar cennetler vardr. yi kiiler iin Allah katndaki (nimetler) daha hayrldr. (l-i mrn suresi, 198. ayet.) ................................................... .............................................................. 3. lm Bir Hayat Gereidir

(Rablerinin huzuruna) ktlkle gelen kimseler ise yz koyun cehenneme atlrlar. (Onlara) Ancak yaptklarnzn karln grmektesiniz! (denir)." (Neml suresi, 90. ayet.) ..............................................................................

lm bir hayat gereidir. Kuran- Kerim, Yeryznde bulunan her ey fanidir. ve Her can lm 2 tadacaktr.. buyurarak canl cansz tm varlklarn sonlu olduunu bildirir. Bu bir hayat kanunudur ve insanlk tarihi boyunca hibir istisnas grlmemitir.
1

lm hayatn bir gerei olmasna ramen, insanlarn ounluu iin daima korkulan ve istenmeyen bir ey olmutur. nsann lmden korkmasnn iki temel sebebi vardr. Bunlardan birisi sevilen ve sahip olunan eylerin kaybedilme endiesidir. Dier bir sebep ise lmle ebediyen yok olma korkusudur. Bu iki korkunun insan yaamnda ok farkl yansmalar grlmektedir. rnein, karamsarlk, hayat anlamsz bulmak ve bunu sonucu sorumluluktan kanmak ve ahlaki deerleri nemsememek bu yansmalardan bazlardr. lm korkusunu aabilme konusunda farkl araylar olmutur. Baz dnrler lm gereinin devaml aklda tutularak kabullenilebileceini savunmaktadrlar. Bazlar ise lm hi dnmeyerek ya da yok kabul ederek bu korkunun alabileceini iddia etmilerdir. Onlara gre, Yaarken lm yoktur. lnce de biz olmayacamza 3 gre, lm dnmek ve endielenmek yersiz ve mantkszdr. lnce ebediyen yok olacan dnen birisinin bu tr yaklamlarla lm korkusunu amas mmkn deildir. Zaten byle bir insana lm srekli dndrmek ya da unutmasn istemek, hem
1 Rahman suresi, 26. ayet. 2 Enbiya suresi, 35. ayet. 3 Necati ner, Stres ve Dini nan, s. 18. .

16

gereki hem de doru deildir. nk lm srekli dnmek ahirete inanmayan insann yaam sevincini zayflatr ve onu hayattan koparr. Ayn ekilde, lm yok sayarak da lm korkusu alamaz. Zira, insann srekli lm sahneleri ile karlat bir hayatta kendisini byle bir eye inandrmas mmkn deildir.

nsan yok olma korkusundan kurtaracak olan ey ahiret inancdr. nk, ahirete inanan insan iin lm, geici hayatn son bulmas, ancak yeni ve sonsuz bir hayatn balamas demektir. Bu yzden lmden kan bir anlam yoktur. nemli olan, lm gereine hazr olmaktr. Hz. Peygamber, 1 nsanlarn en aklls, lm unutmayan ve ona hazr bulunan kimselerdir. buyurarak akln kullanan insann geici dnya hayatn sonsuz ahiret hayatna tercih edemeyeceine iaret etmitir. Hz. Ebu Bekirde Kendime mezar hazrladm. diyen birine; Kendine mezar hazrlayacana, kendini mezara hazrla. diyerek ayn geree vurgu yapmtr. lm gerei zerine dnmek insan iin hayat doru alglamak ve yaamak konusunda bir ilk adm olabilir. nk lm insan iin dersler ve hayati mesajlar ierir. Bu mesajlar bazen o kadar etkili olur ki hrslarnn esiri olmu insanlar bile, lmn gl etkisi ile uyanp gereklerle yzleebilirler. Bu nedenle Hz. Peygamber kabir ziyaretini tavsiye etmekte ve yle buyurmaktadr: Size iki nasihati braktm. Bunlardan biri susar, dieri konuur. Susan nasihati lm, konuan ise Kuran- 2 Kerimdir. Btn bunlar dikkate almal, lm bir hayat gerei olarak kabul etmeliyiz.Hayatmz anlaml bir ekilde srdrmeli, hem kendimiz hemde bakalar iin faydal olacak iler yapmalyz. Dinimizin tlerini dikkate alarak btn insanlk iin kalc eserler brakmalyz.

BTER
Kaklr bir yerde, kalr oyuncak, Kurgular biter. lm... O geldi mi ne var korkacak? Korkular biter. Fikir, amaz artk beyinde kuyu; Burgular biter. Unuturuz hayat adl uykuyu, Uykular biter. Biter, her ey biter; ses, ekil ve renk, Kokular biter. Kabir sualiyle kapanr kepenk, Sorgular biter. Necip Fazl KISAKREK ile, s. 133.

Sizin kendisinden kap durduunuz lm var ya, o mutlaka size ulaacaktr. Son ra grnmeyeni de, grnen lemi de bilen Allaha dndrleceksiniz. O da size yapmakta olduklarnz haber verecektir. (Cuma suresi, 8. ayet.)

1 bn-i Mace, Zhd, 31. 2 Fezailul-Amal, s. 383.

17

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

4. Ahirete Uurlama Yaayanlara olduu gibi lmlerimize kar da grevlerimiz vardr. Bu grevlerin banda lnn ykanmas, kefenlenmesi, cenaze namaznn klnmas ve cenazenin defni; dua etmek ve hayr yapmak gelmektedir. Vefat eden kimsenin arkasndan yaplacak en gzel davran; cenaze namazn klmak ve onun gnahlarnn aff iin Allaha dua etmektir. Ayrca lmden ibret alp bizim de bir gn mutlaka Allaha dneceimizi aklmzdan karmadan yaammza ekidzen vermemizdir.

nemli bir mazeret yoksa ly uzun sre bekletmek doru deildir. lnn arkasndan arya kaacak ekilde alamak, sa ba yolmak gibi davranlar cenaze trenlerindeki atmosfere uygun dmemektedir. 4.1. Cenaze Namaz slamiyet, insann maddi ve manevi hatrasna ok byk deer vermitir. nsann dirisi kadar ls de saygya layktr. Cenaze trenleri len kimselere kar yaptmz son grev olduu iin ok nemlidir. len bir Mslman ykamak, kefenlemek, onun iin namaz klp dua etmek ve kabre koymak farz- kifayedir. Cenaze namaz vefat eden kimse iin bir duadr.

NOT EDELM

eylersin lm herkesin banda.

Uyudun uyanamadn olacak,

Kim bilir, nerde, nasl, ka yanda?

Bir namazlk saltanatn olacak, Taht misali o musalla tanda. Cahit Stk Taranc Otuzbe Ya, s. 189.
ncelikle vefat haberi e, dost, akraba, komu ve cenazeye katlmak isteyenlere duyurulur. Resm ilemlerin arkasndan cenaze ykanp kefenlenerek namazn klnaca yerin n ksmnda bulunan musalla tana konulur.

18

Cenaze, namaz kldracak olan imamn, gs hizasnda bulundurulur. mam kbleye doru ayakta durur. Cemaat yerini alr. Cenaze namaz rk ve secde olmadan ayakta klnr.

Cenaze Namaznn Kln Niyet edilir. mama uyulur. Balama tekbirinden sonra Sbhneke duas Vecelle senke. ifadesi ile birlikte okunur. kinci tekbir alnr Salli ve Barik dualar okunur. nc tekbirden sonra cenaze duas, duay bilmeyenler onun yerine Fatiha suresi veya Kunut dualarn okur. Drdnc tekbirden sonra selam verilir. Cenaze namazndan sonra imam cemaate, vefat eden kimseyi nasl bilirsiniz, iyi bir insan olduuna ahitlik eder misiniz, hakknz hell eder misiniz diye sorar. Cemaatten len kimseyi tanyanlar ehadette bulunur. Ksa bir duadan sonra cenaze kabre gtrlr. Cenazenin kabre gtrlmesine yardm etmek bir Mslmann dier Mslmana kar yerine getirmesi gereken bir grevdir. Cenazeye kar saygl davranmak, grlt yapmamak gerekir. Peygamberimiz cenazeye kar saygsn davranlaryla gstermitir. Cenaze namazna katlmak din ve insani bir grevdir. Cenazeye katlanlar, hayatn sonlu olduunu, bir gn kendi hayatlarnn da son bulacan hatrlam olurlar. Cenazeye katlan insanlar da gn gelip omuzlar zerinde tanrken kendileri hakknda, Ne iyi insand, Allaha kar grevini yerine getirir, insanlarla da iyi geinirdi; bir ktln grmedik, Allah rahmet eylesin! dedirtecek bir hayat yaamann gayreti iinde olmaldrlar. Mslmann Mslman zerindeki hakk betir: Selamn almak, hasta ise ziyaretine gitmek, cenazesine katlmak, davetine icabet etmek ve haprd zaman Allah salk ve afiyet versin demektir. Mslim, Selam, 3; Buhari, Cenaiz, 2. Cenazeyi defnettikten sonra len insann yaknlarna taziyede bulunmak, Mslmann yapmas gereken nemli bir grevidir. Szck olarak sabr dilemek anlamna gelen taziye, cenaze yaknlar ziyaret edilerek yaplr. Taziye iin gidildiinde Allah sabr versin!, Allah sabrnz artrsn., Banz sa olsun!, Allah rahmet eylesin!, Allahtan geldik Allaha dneceiz. gibi szler sylenir. 4.2. Kuran ve Mevlit Okumak Kuran- Kerimi her zaman okumal ve anlamaya almalyz. lm deindeki hastann yannda Kuran okumak dinimizde tavsiye edilen davranlardandr. Vefat gerekleince cenaze ykanp kefenlenir. Yer ve artlar msait ise orada bulunan cemaate Kuran- Kerimden baz sure ve ayetler okunabilir. Cenazenin defin ilemi bittikten sonra orada dua edilir. Ayrca kabrin banda bulunan insanlara Fatiha,Ysin, Mlk, hlas, Felk, Ns sureleri ve Bakara suresinin ilk be ayeti okunabilir.

19

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET Kltrmzde defin ileminden sonra vefat eden kiinin evinde de Kuran okunur ve dua edilir. Bu davran akraba ve komuluk balarnn glenmesine katk salar. Cenaze sahiplerinin zntleri paylalr. lm ve tesi dnlerek yaam muhasebesi yaplr.

len kiinin ardndan her zaman dua edilebilir. Cuma ve kandil gecelerinde; bayramlarda ve uygun zamanlarda mezarlklar ziyaret edilerek dua edilir. Mevlit veya cenaze merasimine katlanlarn duygu ve dncelerini snfa paylaalm. len kiinin ardndan Kuran okumann yansra Mevlit okumak da toplumumuzda gelenek hline gelmitir. Sleyman elebi (1346-1422) tarafndan yazlan ve asl ad Vesiletn-Necat (Kurtulu Vesilesi) olan Mevlit, 1409-1410 ylnda yazlm, Trk edebiyatnn en beenilen, en sevilen ve en ok okunan eserleri arasnda yer alr. Peygamberimiz Hz. Muhammede kar duyulan derin sevgi ve saygnn samimi ve gzel ifadesi olan bu eser, 15. yzyldan beri toplumumuzda beeniyle okunmu ve dinlenmitir. Peygamberimiz Hz. Muhammedin doum yl dnm vesilesi ile okunan mevlit, deiik zamanlarda farkl amalarla da okunmaktadr. Toplumumuzda; cenaze, kandil geceleri, snnet merasimi, doum, evlenme, hac ibadeti, ev sahibi olma, bir greve balama gibi nedenlerle mevlit okutulmaktadr.

Mevlit toplantlarnda nce Kuran- Kerim okunur. Sonra da mevlidin ksmlar sra ile ve belirli musiki makamlarna okunur. Her blmden sonra Kuran okunur. Baz blmler arasnda ilah ve kasidelere de yer verilir. Mevlit treni Kuran okunarak ve dua yaplarak sona erer. Mevlit okumak kltrel bir uygulamadr. Mevlit okutmak lkemizde gelenek hline gelmitir. Bu eit merasimler, bize daha dn aramzda bulunan yaknmzn, komumuzun, arkadamzn, eimizin, anamzn, babamzn bugn mezarda olduunu, yarn bizim de gideceimiz yerin oras olaca gereini hatrlatr. Ayrca yardmlamay ve evremizle iyi ilikiler kurmamza katk salar. 4.3. Dua Etmek ve Hayr Yapmak Vefat edenin arkasndan ona kar yapacamz grevlerden birisi de duadr. Cenaze namaz lye dua niyeti ile klnr. Namazdan sonra cenaze kabre konulur. Cemaate Kuran- Kerimden baz sure ve ayetler okunduktan sonra da lenin ve dier btn gemilerimizin affedilmesi iin Allaha dua edilir. Geride kalanlara salkl ve hayrl mrler geirmesi ve lmden ibret almalar tavsiyesinde bulunulur. Peygamberimiz, Siz cenaze namazn kldnz zaman 1 onun iin itenlikle dua ediniz. buyurmutur. Ayrca lah! Sen bunun Rabbisin, onu yaratan ve Mslman eden sensin. Sen onun ruhunu aldn. Onun gizli ve ak hllerini daha iyi bilirsin Sen 2 onu bala. diyerek bize bu konuda rehberlik etmitir.

Rabbimiz! Bizi ve bizden nce gelip gemi imanl kardelerimizi bala; kalplerimizde, iman edenlere kar hibir kin brakma! Rabbimiz! phesiz ki sen ok efkatli, ok merhametlisin. Har suresi, 10. ayet.

1 Riyazusslihn ve Tercemesi, C II, s. 294. 2 Riyazusslihn ve Tercemesi, C II, s. 294.

20

Allahm! lm olan bu kiiye sonsuz rahmet, gnahlardan mafiret, cennet iinde bir hayat ver. Bu kiiyi korktuundan emin kl, ltfun ile mjdele, onu yksek mertebeye eritir. Ey merhametlilerin en merhametlisi olan Allahm! eklinde de len kiinin ardndan dua edilebilir.

Allaha dua etmek iin belirli bir yere ve zamana ihtiya yoktur. Dilek ve isteklerin kabul edilebilmesi iin zel bir yer semek de gerekmez. Allah, her an her yerde hazrdr ve kullarnn isteklerini duyar. Bundan dolay insann her an her yerde ona dua edebilme imkn vardr. Dua etmenin belirli bir yeri ve zaman olmad gibi belirli bir art da yoktur. Kii dua ederken hibir aracya gerek olmadan dorudan Allaha ynelebilir. len bir Mslmann ardndan Allah'tan rahmet dilemek, onu hayrla yad etmek ve iyiliklerinden bahsetmek dinimizin tavsiye ettii gzel davranlardandr. Ayrca len kiinin ardndan onun adna hayr yapmak da dinimizde tlenen davranlar arasnda yer alr. len kiinin yaknlarnn hayr ilemesi gzel bir davrantr. nsanlar o hayrdan faydalandka hayr sahiplerine dua edeceklerdir. Vefat edenin adna yaplan eser ya da eserlerle ad lmszleecektir. Bir kimse Peygamberimize geldi ve yle dedi: Ey Allahn Resul! Annem anszn, vasiyet edemeden vefat etti imdi ben onun adna sadaka versem, annem sevabna nail olur mu? 1 Peygamberimiz; evet, dedi. Hayr yapmann eitli ekilleri vardr. Hem birey hem de toplumun ihtiyacn karlamak amacyla hayr yaplabilir. Toplumun yararlanabilecei bir hayr yaplrken ncelikli ihtiyalara dikkat etmek gerekir. Bir yerde yol yoksa yol yapmak, hastaneye ihtiya varsa hastane yapmak, cami yoksa cami yapmak, okul yeterli deilse okul yapmak ve kamunun faydaland meknlar yapmak vb. dinimizde nem verilen hayrlardandr. Peygamberimiz Hz. Muhammed, nsanlarn en hayrls, insanlara en ok faydal olandr. buyurmutur.
2

Yaknlarmz adna hayr yapmak dinimizin tavsiye ettii bir husustur. Bu konuda peygamberimiz yle buyurmaktadr: nsan vefat edince ey hari dnyadaki ameliyle ilikisi kesilir. Ancak bu ey dolaysyla amel defterine srekli hayr yazlr. Bunlar; sadaka-i cariye (okul, hastane, cami, yol vb.), kendisinden istifade edilen bir ilim ve eser ile kendisine dua eden salih bir evlat geride 3 brakmaktr.

1 Sahih-i Mslim ve Terc., C III, s. 195. 2 A. Himmet Berki, 250 hadis, s. 121. 3 Riyazusslihn ve Tercemesi, C II, s. 303.

21

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET 5. Kyamet

Kyamet; Yce Allahn belirledii zaman gelince dnyadaki yaamn son bulmasdr. Dnya hayatnda her eyin bir sonu olduunu, tm canllarn zaman gelince birer birer yaamn yitirdiini grmekteyiz. Her canlnn bir sonu olduu gibi iinde yaadmz dnya hayatnn da sonu vardr. Bu husus Kuran- Kerimde yle ifade edilmitir: Yeryznde bulunan her canl yok olacak. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinizin zat baki kalacak. yleyken Rabbinizin hangi nimetlerini 1 yalanlayabilirsiniz?

Yukardaki ayeti arkadalarnzla yorumlaynz.

Kyamet kavram Kuran- Kerimde saat kelimesiyle ifade edilmi ve onun zamann Allahtan baka hi kimsenin bilemeyecei belirtilmitir. Yce Allah Kuran- Kerimde konu ile ilgili olarak Sana kyameti, ne zaman gelip atacan soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak Rabbimin katndadr. 2 Onun vaktini ondan bakas aklayamaz buyurmutur. Kyametin kopuu, srafil adl melein sra flemesiyle balayacaktr. Kyametin nasl kopaca konusu Kuran- Kerimde u ekilde anlatlmaktadr: Sra flenince, Allahn diledikleri mstesna olmak zere gklerde ve yerde ne varsa hepsi lecektir. Sonra ona bir daha flenince, bir de ne 3 gresin, onlar ayaa kalkm bakyorlar. Her insann davranlar kirmen ktibn ismi verilen melekler tarafndan yazlmaktadr. nsan, ahirette dnya hayatnda yapp ettiklerinden sorguya ekilecektir. Bu durum insann sorumluluk bilinciyle hareket etmesini salar. Kuran- Kerimde Yce Allah, Kukusuz, insan biz yarattk ve nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz ve biz ona ah damarndan daha yaknz. ki melek, insann sanda ve solunda oturarak yaptklarn yazmaktadrlar. nsan hibir sz sylemez ki yannda 4 gzetleyen ve sylediklerini yazan bir melek bulunmasn. buyurmaktadr. Baka bir ayette ise ... nsan iin kyamet gnnde, alm olarak nne konacak bir kitap karrz. Kitabn oku! 5 Bugn sana hesap sorucu olarak kendi nefsin yeter deriz. buyurmutur. Allaha ve ahiret gnne inanan insan, kt davranlardan kanr, insanlara yararl olmaya alr ve tm canllara merhamet duygularyla yaklar. Ahiret inanc, dnyada yaptklarmzn hesabnn sorulaca fikri, gnlk yaantmzda ktlkten caydrc bir tesir yapar. nsan bakalarna iyilik yapmaya ve gzel ahlak sahibi olmaya tevik eder.

nsanlar sana kyametin vaktini soruyorlar. De ki: Onun ilmi ancak Allah katndadr. Ne bilirsin belki de zaman yakndr. (Ahzab suresi, 63. ayet.) Kyamet gn mutlaka gelecektir, bunda hi phe yoktur. Fakat insanlarn ou buna inanmazlar. (Mmin suresi, 59. ayet.)
1Rahman suresi, 26-28. ayetler. 2 Araf suresi, 187. ayet. 3 Zmer suresi, 68. ayet. 4 Kaf suresi, 16-18. ayetler. 5 sra suresi, 13-14. ayetler.

22

6. Yeni Bir Hayat: Ahiret Ahiret; kyametin kopmasndan sonra balayacak, diriliten sonra srekli devam edecek olan hayata denir. Kuranda, ahiret hayat, kavuma gn, toplanma gn,sonsuzluk gn, hasret gn, hesap gn, din gn ve hkm gn gibi isimlerle ifade edilir. Kuran- Kerim, Allahn birliine imandan sonra en ok ahirete iman konusu zerinde durmaktadr. Birok ayette, ahirete iman ile Allaha iman birlikte ifade edildii gibi ahireti inkr edenlerin Allah da tanmadklar bildirilmektedir. Ahiret inanc, fert iin olduu kadar, sosyal hayat iin de ok nemlidir. ldkten sonra dirilme ve yaptklarnn hesabn verme inanc, bu dnya hayatnda insanln huzuru iin nemlidir. Bu inancn yerlemesinin iyilik ve gzellikleri artrp ktlk ve fenalklar da azaltaca muhakkaktr. Ahiret hayat hakknda Hz. Muhammedin , Dnya ahiretin tarlasdr. sz ahiret iin dnya hayatnda hazrlk yaplmas gerektiini gstermektedir. Ahiret hayatnn varlna inanmann insan iin deeri byktr. len her insan, ahiret gnnde mutlaka dirilecektir. Akll ve irade sahibi bir varlk olmas nedeniyle de dnyada yaptklarndan sorumlu tutulacaktr.

Kompozisyon Yaznz Ahiret inanc hayatmz nasl etkilemektedir?

Ahiret hayatnn gerekleeceine inanmak, insandaki adalet fikrinin de bir gereidir. Dnya hayatnda hakszla urayan insanlar, haklarnn iade edilmesini isterler. Eer haklarn iadesi bu dnyada tam olarak salanamazsa ahiret hayatnda adaletin gereklemesini arzu ederler. nsann, bu dnyada sorumluluk duygusu ile hareket etmesinde ahiret inancnn rol byktr. Yce Allah Kuran- Kerimde, Allah, gkleri ve yeri hak ile yaratmtr, bylece herkes, kazandnn 1 karln grsn. Kimseye hakszlk edilmez. buyurmaktadr. Hayatta srekli bir hareketlilik vardr. nsan douyor, byyor ve sonunda lyor. Yapraklar yeeriyor, sararyor ve dyor. nsan btn bunlarn bir amaca ynelik olduunu hissedebilir. Kuran bu duruma Onlar var gleriyle yemin edip: Allah len kimseyi diriltmez! dediler. (Hayr, diriltecektir.) Bu, 2 onun gerek olarak zerine ald bir vaattir. Ama insanlarn ou bilmezler. eklindeki ayetle iaret etmektedir. nsanlar dnyada iken yaptklarnn karln ahirette greceklerdir.

1 Casiye suresi, 22. ayet. 2 Nahl suresi, 38. ayet.

23

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET nsan, bu dnyada hem iyilik hem de ktlk yapldna ahit olmaktadr. Birok defa hakszn cezasz kaldn, haklnn hakkn tam olarak alamadn grmekte ve bu duruma zlmektedir. Akl ve vicdan, iyinin ktye kar galip gelmesini; iyilie kar dl, ktle kar ceza verilecek bir gnn olmasn istemektedir. Ahiret hayat olmasa, dnyada insanlarn yapt ktlklerin hesab nerede grlecektir? Allah mutlak adalet sahibi olduu iin yaptmz davranlar adaletli bir ekilde deerlendirecektir. nanp iyi, gzel ve hayrl i yapanlar, yaptklarnn karln fazlasyla grecekler; kt davranlarda bulunanlar ise bunun cezasn ekeceklerdir. Bu durumu Kuran yle belirtmektedir: 1 ...Kyamet gn mutlaka gelecektir. Herkes peine kotuu eyin karln bulsun diye. , O gn herkese kazandnn karl verilir. O gn hakszlk yoktur. phesiz Allah, hesab arabuk 2 grendir. Mkemmel bir ekilde yaratlan evrenin, insann emrine verilen btn varlklarn, sadece dnya hayatyla snrl bir amaca hizmet etmesi mmkn deildir. Yce Allah Kuran- Kerimde, Sizi sadece 3 bo yere, gayesiz yarattmz ve sizin hakikaten huzurumuza geri getirilmeyeceinizi mi sandnz? buyurmutur. Gnlk hayatmzda bile yetkilerimiz arttka buna paralel olarak sorumluluumuz da artmaktadr. Sorumluluumuzu yerine getirip getirmediimizin hesabnn sorulmas iin ahiret gereklidir.

YORUMLAYALIM
O gn, herkesin kendine yetip artacak bir derdi vardr. O gn birtakm yzler parlak, gle ve sevinlidir. Yine o gn birtakm yzleri de keder brm, hznden kapkara kesilmitir. te bunlar kfirlerdir, gnahkrlardr. (Abese suresi, 37-42. ayetler.) Yukardaki ayeti arkadalarnzla yorumlaynz.

Kyametin kopmasndan sonra srafil adl melek sra ikinci defa frecek, insanlar yeniden diriltilecekler ve hesap vermek zere maher denilen yerde toplanacaklardr. Hesap gn insanlara dnyada iken yaptklarnn iinde yazl olduu amel defterleri datlacaktr. Kim zerre miktar iyilik yapmsa mkfatn, kim zerre miktar ktlk yapmsa cezasn ekecektir. Dnya hayatn iyi deerlendiren, Yce Allahn istedii gibi bir insan olmaya alanlar, ahirette gerek mutluluu yakalayacaklar ve cennete kavuacaklardr.

1 Th suresi, 15. ayet. 2 Mmin suresi, 17. ayet. 3 Mminn suresi, 115. ayet.

24

Yce Allah, ldkten sonra tekrar dirilmeyi, kuru topran yamurla birlikte tekrar canlanp rn vermesine benzetmitir. Toprak kuru, susuz iken hibir rn vermez, deta ldr. Ama yamur yap da kuru toprak suya doyunca canlanr ve bizlere rn verir. Kuran- Kerimde bu durum, Gkten bereketli bir su indirip onunla kullar iin rzk olarak baheler ve biilecek taneler (ekinler), birbirine girmi kat kat tomurcuklar olan hurma aalar bitirdik ve bylece onunla l bir beldeye yaam verdik. te (dirilip kabirlerden) 1 k da byledir. eklindeki ayetle dile getirilir. Bir baka ayette ise Yeryzn lmnn ardndan 2 o canlandryor. Siz de (mezarlarnzdan) ite byle karlacaksnz. buyrulur.

Ey insanlar! Eer yeniden dirilmekten phede iseniz, unu bilin ki, biz sizi topraktan, sonra nutfeden, sonra alanm yumurtadan, sonra uzuvlar nce belirsiz, sonra belirlenmi canl et parasndan yarattk ki size kudretimizi gsterelim. Ve dilediimizi belirlenmi bir sreye kadar rahimlerde bekletiriz; sonra sizi bir bebek olarak dar karrz. Sonra gl anza ulamanz iin(sizi bytrz.) inizden kimi vefat eder; yine iinizden kimi de mrn en verimsiz ana kadar gtrlr, ta ki bilen bir kimse olduktan sonra bir ey bilmez hle gelsin. Sen, yeryzn de kupkuru ve l bir hlde grrsn; Fakat biz, zerine yamur indirdiimizde o, kprdanr, kabarr ve her eitten i ac bitkiler verir. nk Allah, hakkn ta kendisidir. O, lleri diriltir; yine onun her eye g yeter. Kyamet vakti de gelecektir; bunda phe yoktur. Ve Allah kabirlerdeki kimseleri diriltip kaldracaktr." (Hac suresi, 5-7. ayetler.) Yukardaki ayeti ahiretin nemi asndan yorumlaynz.

Kuran- Kerim, yeniden dirilme konusunda Mekkeli mriklerle Peygamberimiz Hz. Muhammed arasnda geen bir tartmaya deinir. Yeniden dirilmeyi inkr edip, rm kemikleri kim diriltecek? diye soranlara Ysin suresindeki u ayetlerle cevap verir: nsan, kendi yaradln unutarak bize de bir rnek getirdi. Dedi ki: rm kemikleri kim diriltecek? Onlar ilk defa yaratm olan diriltecektir. nk 3 o, hakkyla her trl yaratmay bilendir. Gkleri ve yeri yaratan ve onlar belli bir dzen iinde tutan Yce Allahn, insan ldkten sonra diriltmeye elbette gc yeter. Gkten bir lye gre suyu indiren odur. Biz onunla (kupkuru), l bir beldeye hayat veririz. te siz de bylece (mezarlarnzdan) 4 karlacaksnz. ayeti de bu gerei dile getirir. Her eyin hkmranl elinde olan Allhn an ycedir! Siz yalnz ona dndrleceksiniz. Ysin suresi, 83. ayet.

NOT ALALIM
Kn l gibi grnen yeryznn, ilkbaharda yeniden canlanmas, ldkten sonra diriliin gz, kulak, akl ve tefekkr sahiplerine mmkn olduunu gstermektedir. Yce Allah, baharda lm tabiat hangi kanunla diriltiyorsa, kyamet gn insanlar da ayn kanunla diriltecektir. 25

1 Kaf suresi, 9-11. ayetler. 2 Rum suresi, 19. ayet 3 Yasin suresi, 78-79. ayetler. 4 Zuhruf suresi, 11. ayet.

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

TABUT Tahtadan yaplm bir uzun kutu Ba taraf geni, ayak ucu dar. akanlar bilir ki, bu bo tabutu, Yarn kendileri dolduracaklar. Her yandan klen bir oda gibi, Duvarlar yanam, tavan alalm. Sanki bir ta bebek kutuda gibi, Hayalim, iinde uzanm, kalm. Clz vcuduma tam grnse de, im, bu dar yere slmaz diyor. Geride kalanlar hep dvnse de, nsan birer birer yine giriyor. lenler yeniden doarm; gerek! Tabut deil ki bu, bir tahta kundak. Bu ar hediye kime gidecek, aklr aklmaz stne kapak? Necip Fazl KISAKREK ile, s. 69.

26

NTEMZ DEERLENDRELM 1. Her nefis lm tadacaktr. Sizi bir imtihan olarak ktlk ve iyilikle deneyeceiz. Hepiniz de sonunda bize dndrleceksiniz. (Enbiya suresi, 35.) ayetini yorumlaynz. 2. Ahiret inancnn dnya hayatn anlamlandrmaya katks nasldr? Belirtiniz. 3. Kuran- Kerimde yeniden dirilile ilgili ne gibi rnekler verilmektedir? 4. Taziye ne demektir? Taziye esnasnda dikkat etmemiz gereken hususlar nelerdir? Aklaynz. 5. Aadakilerden hangisi vefat eden bir Mslmann arkasndan yaplmamas gereken bir davrantr. A) Onun iin Allahtan rahmet dilemek. B) Cenazesine katlmak. C) Defnedilmesine yardmc olmak. D) Yaknlarna basal dilemek. E) Arkasndan hatalarn sylemek. 6. Taziye iin gidildiinde aadakilerden hangisi sylenmez? A) Allah sabr versin. D) Allah sabrnz artrsn. B) Banz saolsun. E) Allah rahmet eylesin. C) Allah uzun mr versin.

Aadaki bilgilerden doru olanlar (D), yanl olanlar (Y) ile iaretleyiniz. 7. Tabiat bizim iin yaratlmtr. stediimiz gibi kullanabiliriz. ( ) 8. lm korkusunu aabilmenin yolu lm dnmemektir. ( ) 9. Ktlklerin ve iyiliklerin tam olarak karlnn grlecei yer ahirettir. ( ) 10. Mevlit okutmak snnettir. () 11. Ahiret hayatna inanmak, insann kendi kendini denetlemesini (otokontrol) salar. ()

27

NAN

DNYA HAYATI VE AHRET

BADET
NTE 2 TVBE VE BAILAMA

RENME ALANI:

NTEMZE HA

ZIRLANALIM mdir." ve "Affetm r dilemesi bir erde

1. "Hata yapann z z. nnz. zerinde dnn l adan nemini d z. reysel ve toplumsa 2. Hogrnn bi n szlkten bulunu sfatlarnn anlam bulunuz. an, Rahm atasz ve deyim 3. Allahn Rahm ili birer ayet, hadis, balamak ile ilg 4. Hata yapmak ve

ek byklktr." s

zleri

1. nsan Hata Yapabilen Bir Varlktr nsan; bilgi edinme, dnme gibi zellikleri ile varlklar ierisinde farkl bir konumda yaratlmtr. O, iyiyi ya da kty seme zgrlnn yannda bunlar gerekletirme gcyle de donatlm ve yaptklarndan sorumlu tutulmutur. nsan, iyi ya da kty kendi akl ve iradesiyle seer. Bazen hata yapabilir ve gnah ileyebilir. Yaplan hata ve ilenen gnahlarn iyiliklere ve gzelliklere dntrlmesi mmkndr. Gnahtan kanmak ve Allahtan balanma istemek gzel bir davrantr. Hz. Peygamber, insanlarn hata yapabileceklerine iaret ederek yle buyurmutur: nsanolunun her biri hata yapabilir. Ancak hata yapanlarn 1 en hayrls tvbe edenlerdir. lk insan ve ilk peygamber olan Hz. dem ve ei Hz. Havva, eytann aldatmasyla hata yapmlar fakat hemen Allaha yakarp tvbe ederek balanma isteinde bulunmulardr. Allah da onlar 2 balamtr. Yaratlmlarn en ereflisi olan insan, doruyu seme konusunda iradesini kullanmal, yaratlnda var olan duygu, arzu ve hisleri en gzel ekilde deerlendirmelidir. Bu konuda Hz. Peygamber, hata ve gnahlardan kanmann nemini ifade ederek yle 3 buyurmutur: Asl muhacir (hicret eden), hata ve gnahlar terk edebilen kimsedir.
1 Tirmizi, Kyamet, 50. 2 bk. Araf suresi, 20-23. ayetler; Taha suresi, 120-122. ayetler. 3 Buhari, man, 4-5.

28

slam dininde; hata yapan ve gnah ileyen insana yaamnn son anna kadar tvbe etme imkn sunulmu ve iyi iler yapabilme frsat verilmitir.

TARTIALIM
Hatasz kul olmaz. Beer aar. Kusursuz dost arayan dostsuz kalr. Yukardaki ifadeleri konu bal erevesinde tartnz. 2. Tvbe Hatadan Dnme ve yiye Ynelme Erdemidir

Yaplan hata ve ilenen gnahlardan pimanlk duyarak Allahtan balanma dilemeye, iyiye ynelmeye tvbe denir. Hata yapmak insana zg bir davran olduu gibi hatasn anlayp zr dilemek de insani bir zellik ve erdemdir. nemli olan tvbe eden kimsenin samimi bir niyet ve kararllkla ktlklerden dn yapmas ve arkasndan iyilik yaparak kendisini affettirmeye almasdr. Allah, Ancak tvbe edip davranlarn dzeltenler, Allah'a (kitabna) sarlanlar, dinlerini (ibadetlerini) yalnz onun iin yapanlar bakadr. te bunlar (gerekte) mminlerle beraberdirler ve Allah mminlere yaknda 1 byk mkfat verecektir. buyurarak tvbe edip iyilie ynelenlere yaptklarnn karlnn en gzel bir ekilde verileceini bildirmektedir.
Kuran- Kerimden bir dua rnei ... Rabbimiz, unuttuklarmzdan veya yanldklarmzdan dolay bizi sorumlu tutma. Rabbimiz, bize, bizden ncekilere yklediin gibi ar yk ykleme. Rabbimiz, g yetiremeyece-imiz eyi bize tatma. Bizi affet. Bizi bala. Bizi esirge. Sen bizim mevlmzsn... (Bakara suresi, 286. ayet.)

Tvbe eden kimse, bir yandan sz ve davranlaryla pimanln gsterir, dier yandan da tekrar hata yapmama konusunda itenlikle karar vermi olur. Bu konuda Kuranda,Onlar, irkin bir i yaptklarnda veya kendi nefislerine zulmettiklerinde, peinden hemen Allah anar, gnahlarnn affedilmesini dilerler. Zaten gnahlar Allahtan baka kim affedebilir ki? Bir de onlar, bile bile 2 iledikleri gnahlarda srar etmez, o gnahlar srdrmezler. buyrulmutur. Hz. Muhammed sk sk tvbe etmi ve insanlara tvbe etmelerini tavsiye etmitir. O, ...Ben tvbe 3 ve rahmet peygamberiyim. buyurmu ve Allahm! Sen ok affedicisin, ok cmertsin, affetmeyi 4 seversin, beni de affet." duasn sk sk tekrar etmitir. Hata yapan ve gnah ileyen insan tvbe ederek yeni bir balang yapar, gelecee mitle bakar ve kendini iyiliklere hazrlar. yiye ynelme kararllnda olan kimse, tvbe ettikten sonra hak sahiplerinden helallik istemeli, ktlklere dmeme ve iyiliklere devam konusunda sabr gstermelidir.

1 Nisa suresi, 146. ayet. 2 Al-i mran suresi, 135. ayet. 3 Mslim, Fezail,126. 4 Tirmiz, Deavt, 84.

29

BADET

TVBE VE BAILAMA

BADET

TVBE VE BAILAMA
3. Allah Balaycdr, Balayan Sever DNELM
Hata yapmakla ayn hatay bilerek tekrarlamak arasndaki farklar zerinde dnnz?

Allah hem tvbe eden kimseleri engin rahmetiyle affedip balar hem de insanlardan birbirlerinin hatalarn balamalarn isteyerek onlardan olgun ve hogrl olmalarn ister.

Allahn gzel isimlerinden bir ksm; onun merhametli, tvbeleri kabul edici, balayc ve gnahlar rtc olmasyla ilgilidir. Allah, ok merhametli (Rahim)dir. Tvbeleri oka kabul eden (Tevvb)dir. Ayp ve kusurlar rten (Settar)dir. Balamas ok olan (Afuvv)dr. nsanlar Allahn isim ve sfatlarn dikkate alarak birbirini seven, merhamet sahibi, bar ve esenlik taraftar aile ve toplumlar oluturabilirler.

Kuran ayetlerinin birounda bir taraftan tvbe etmek ve balanmay istemek tavsiye edilmekte 1 dier taraftan da Allahn tvbeleri kabul edecei vurgulanmaktadr. ...Rahmetim her eyi kuatmtr... ayetiyle Allahn merhameti hatrlatlmakta ve insann hatasndan dnerek kararllkla tvbe etmesi istenmektedir. "Ey kendilerine ktlk edip (gnahta) ar giden kullarm! Allah'n rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Dorusu Allah gnahlarn hepsini balar. nk o, balayandr, 2 3 merhametlidir." Bir baka ayette de ... Ben tvbeyi oka kabul eden ve oka esirgeyenim. buyuran Yce Allah, kendisine yaplan tvbe ve yakar bo evirmeyeceini ifade etmektedir. ok balayc olan Allah, balayan insanlar sever. Nitekim Kuran- Kerimde insann affetmesi, balayp msamaha gstermesi vlmtr. Bu konuda r suresinin 40. ayetinde yle buyrulmaktadr: ... Kim affeder, hakszlk edenle arasn dzeltirse onun da mkfat Allaha aittir... Yine Bakara suresinin 263. ayetinde, Gzel sz ve balama, arkasndan incitme gelen sadakadan daha iyidir... ifadesi de balamann nemine ve insanlarn gzel bir dil kullanmalarnn gereine iaret etmektedir. Bu gerekten hareketle btn peygamberler; sabr, efkat ve balamayla insanlara ulamlar, vahyin nda hikmet ve en gzel bir yaklamla t vermilerdir. Hata ve kusurlar rtmek, zr dileyen kimsenin zrn kabul etmek, hatay telafi edecek zaman ve imkn tanmak, hogr ve efkatle insanlar arasndaki kardelii pekitirmeye almak insanln bar ve huzuru iin en temel ortak deerlerdendir.

OKUYALIM - YORUMLAYALIM
Hz. Muhammed (s.a.v.) tvbe ile ilgili u rnei vermitir: "Allah, mmin kulunun tvbesinden, tpk u kimse gibi sevinir: Bir adam; hi bitki bulunmayan, ssz, tehlikeli bir lde, beraberinde yiyeceini ve ieceini zerine yklemi olduu binei ile birlikte seyahat etmektedir. Bir ara (yorgunluktan) ban yere koyup uyur. Uyand zaman grr ki, hayvan ban alp gitmitir. Her tarafta arar fakat bulamaz. Sonunda a, susuz ve yorgun dp, "Hayvanmn kaybolduu yere dnp orada lnceye kadar uyuyaym." der. Gelip lm uykusuna yatmak zere kolunun zerine ban koyup uzanr. Derken bir ara uyanr. Bir de ne grsn! Ba ucunda hayvan durmaktadr, zerinde de yiyecek ve iecekleri. te Allah'n, mmin kulunun tvbesinden duyduu sevin, kaybolan bineine ve azna kavuan bu adamn sevincinden kat be kat fazladr." (Buhar, De'avt, 4.)
1 Araf suresi, 156. ayet. 2 Zmer suresi, 53. ayet. 3 Bakara suresi, 160. ayet.

30

4. Balama Bireysel ve Toplumsal Hogrnn Temelidir Balama ile hogr arasnda yakn bir iliki vardr. Hogr farkl dnce ve davranlar anlayla karlayarak sayg gstermektir. Hogr, hayatn hemen her alannda geerlidir. Bu anlay aile fertlerinin birbirlerine kar davranlarndan okuldaki davranlara, toplu tama aralarndan ar, pazar ve i yerlerine varncaya kadar gnlk hayatn her safhasnda etkili olmaldr. Bakalar ile iyi ilikiler kurmann ilk art, insanlara hogr ile davranmasn bilmektir. nsanlar arasndaki iletiim ve etkileimin salkl olmas, hem bireysel hem de toplumsal adan son derece nemlidir. nk insan ayn zamanda toplum iinde yaayan sosyal bir varlktr. Toplum belirli bir i blm ve kurallar erevesinde varln srdrr. Bu nedenle kendisini oluturan fertlerden birtakm beklentilerde bulunur. Bu beklentilere karlk veremeyen kiiler toplum tarafndan knanr. nsan, aile bireylerinden ya da arkadalarndan birinin kalbini krabilir, onu incitebilir veya zebilir. Byle bir hata yaptnda bu hatal davrantan dolay zr dilemelidir. Olgun insan da bu zrden sonra affetmesini bilmelidir. l-i mrn suresinin 159. ayetinde, ...ayet sen kaba, kat yrekli olsaydn, hi phesiz etrafndan dalp giderlerdi... buyrularak Hz. Muhammedin insanlara hogrl davranmasnn nemine iaret edilmektedir. Hz. Muhammed de savalarda yallara, kadnlara, ocuklara dokunulmamas ynnde emirler vermitir. Kazanlan topraklarda yaayan farkl din ve inanlara mensup kiileri, inan ve ibadetlerinde serbest brakmtr. Varln mutlu bir ekilde srdrebilmesi iin bireyin huzurlu ve hogrl bir ortamda yaamas gerekir. Gerek bireysel gerekse toplumsal ilikiler; dmanlk, kin ve nefret zerine kurulmamaldr. Olumsuz davranlar yapan daha sonra hatasn anlayp telafi etmek iin aba gsteren kimseler, hogryle karlanmaldr. Toplumda hogrl bir ortam oluturularak hatalar affedilmeli ve bu insanlar topluma kazandrlmaldrlar.

31

BADET

TVBE VE BAILAMA

BADET

TVBE VE BAILAMA

Balamak sadece bireyi mutlu klmakla kalmaz, olumlu katksn her alanda hissettirir. Balanan kii iinde yaad toplumla barr ve o toplumun deer yarglaryla yeniden btnleir. Balamay baaran bireylerin oluturduu toplumda sevgi, sayg ve hogr egemen olur. nsanlar aras ilikilerde ak szllk, drstlk, samimiyet ve yardmlama n plana kar.

TARTIALIM
Bireysel ve toplumsal hogry salamak iin kiilere den grevler nelerdir? 5. yilikler Ktlkleri Giderir

Gzel ahlakn temelini oluturan iyilik bakalarna yaplan maddi ve manevi tm yardmlar kapsar. yilik; ahlaki erdemlerin DNELM birounu iine alan deerler btndr. Kuran- Kerimde ok sayda ayette iyiliin tanm yaplmaktadr. Bu ayetlerden birinde tenlikle tvbe eden bir iyilik yle anlatlr: ...Asl iyilik; Allaha, ahiret gnne, insann hayatnda ne gibi deiiklikler meydana meleklere, kitap ve peygamberlere iman edenlerin; mala olan gelir? sevgilerine ramen, onu yaknlara, yetimlere, yoksullara, yolda kalma, (ihtiyacndan dolay) isteyene ve insanlar klelikten kurtarmaya harcamak iin verenler; namaz dosdoru klan, zekt veren, antlama yaptklarnda szlerini yerine getirenlerin ve zorda, hastalkta ve savan kzt zamanlarda (direnip) sabredenlerin 1 tutum ve davranlardr... yilik beden gc ile yaplabildii gibi, bilgi ve mal ile de yaplabilir. Yere den bir ocuu kaldrmak, bildiklerini bakalar ile paylamak ve yoksul kimselere sadaka vermek iyilik rnekleridir. yilik yapmak ile tvbe etmek arasnda yakn bir iliki vardr. Tvbe ettikten sonra iyiye ynelmek ve iyi iler yapmak Allahn rzasna uygun olduu gibi, kiinin tvbesinin devam asndan da nemlidir. 2 Kuran Kerimde, ...yilikler, ktlkleri (gnahlar) giderir... buyrularak yaplan iyiliklerin ktlkleri affettirebilecei gerei apak ortaya konulmaktadr. Furkan suresinde, Tvbe edip de inanan ve iyi i yapanlar baka. Allah, ite YORUMLAYALIM onlarn ktlklerini iyiliklere evirir. Allah, Hz. Muhammed iyilik yapmak ile ilgili bir ok balayan ve ok merhamet edendir. Kim hadisinde, insanlarn lnce sevaplarnn de tvbe eder ve iyi i yaparsa ite o, Allah'a yazld amel defterinin kapanacan, ancak 3 tvbesi kabul edilmi olarak dner." buyrularak baz insanlarn ldkten sonra da sevaplarnn iyilik yapmann nemine dikkat ekilmitir. yazlmaya devam edeceini haber vermitir. Peygamberimiz bir sznde, Nerede olursan ol, Allahtan kork ve ilediin ktln hemen 4 arkasndan onu yok edecek bir iyilik yap. buyurarak yaplan iyiliklerin ktlkleri gidereceine iaret etmitir. Yine Hz. Muhammed yaplan iyiliklerin katlanarak dllendirileceini belirtmi ve yle buyurmutur: "Allah iyilikleri ve ktlkleri yazm sonra bunlarn durumunu yle aklamtr. Kim bir iyilik yapmaya karar verir de bunu yapamazsa, Allah kendi katnda bunu yaplm bir iyilik olarak yazar.
1 Bakara suresi, 177. ayet. 2 Hud suresi, 114. ayet. 3 Furkan suresi, 70, 71. ayet. 4 Tirmizi, Birr, 55.

Bunlar; 1. Kendisine dua edecek hayrl bir evlat yetitiren, 2. Herkesin faydalanabilecei eser yazp, ilme katk salayan, 3. Okul, hastane, cami, eme gibi insanlarn srekli kullanabilecei eserler brakan kimse. (Mslim, Vasiyet, 14.) Hz. Muhammed'in yukardaki hadisini yorumlaynz.

32

Eer iyilik yapmaya karar verir de bunu yaparsa, Allah kendi katnda bunu onun iin ondan yedi yze kadar pek ok katlayp yazar. Kim bir ktlk yapmaya karar verir de bunu yapmazsa, Allah kendi katnda bunu onun iin tam bir iyilik olarak yazar. Eer ktlk yapmaya karar verir de 1 yaparsa, Allah bunu onun iin bir ktlk olarak yazar." yilik yapmada esas olan herhangi bir kar gzetmemektir. Gsteriten uzak ve kar beklemeksizin yaplan iyiliklerin, gnahlarn balanmasna sebep olaca Kuran- Kerimde u ekilde aklanmtr: "Sadakalar aktan verirseniz, ne gzel! Fakat onlar, gizleyerek fakirlere verirseniz, bu sizin iin daha hayrldr ve gnahlarnzdan bir ksmna da keffaret (affedilmesine sebep) olur. Allah, 2 yaptklarnzdan haberdardr." Bakalarna ve zellikle ihtiya sahiplerine iyilik yapanlar Allahn honutluunu da kazanm olurlar. Bununla ilgili olarak Kuran- Kerimde, Bylece Allah onlarn yaptklar en kt ii bile affeder 3 ve yaptklar makbul ilerin karln en gzel ekilde verir. buyrulmaktadr. Yine Kuran- Kerimde Yce Allah, "...Kim Allah'a inanr ve iyi amel ilerse Allah onun ktlklerini rter ve 4 onu iinden rmaklar akan, ebediyen kalacaklar cennetlere sokar. te bu, byk kurtulutur." buyurarak iyilik yapanlara cennetin gzelliklerini mjdelemitir. Gzel davranlar sergileyen, anne-babaya iyilik yapan, byklere sayg, kklere sevgi gsteren, akraba ve komu haklarn gzeten kiiler, bu davranlar sonucunda huzurlu ve mutlu olurlar. yilikleri tavsiye edip ktlkleri engellemeye alan, insanlara gler yzl davranan, selamlaan, affedici olan kiiler, dier insanlarla bar ve gven iinde yaarlar. Tvbe ettikten sonra iyilik yapmaya da zen gsterilmelidir. Allah yaptmz iyilikler nedeniyle hatalarmza dair tvbemizi kabul edeceini belirtir. Bu nedenle iyi niyet ve kararllkla hayr yar srdrlmelidir.

TARTIALIM
"yilik yap denize at, balk bilmezse, Hlik (yaratan) bilir." Yukardaki atasznde ne anlatlmak istenmitir? Arkadalarnzla tartnz.

1 2 3 4

Buhari, Rikak, 3. Bakara suresi, 271. ayet. Zmer suresi, 35. ayet. Tegabn suresi, 9. ayet.

33

BADET

TVBE VE BAILAMA

BADET

TVBE VE BAILAMA

OKUMA METN AFFETMEK BYKLKTR Anneler gn ile ilgili yaplmas gerekenlerin konuulduu bir derste Kenan retmen, anne ve baba haklarndan bahsetmi ve aslnda her gnn anneler gn olarak kabul edilmesinin doru olacan belirtmiti. Herkes, annesini nasl mutlu edeceini dnrken snfn sakin ve iine kapank rencisi Selda, fkeli ve titrek sesi ile bir anda dikkatleri zerine ekti: - Annemi sevmiyorum ve affetmiyorum. Ben kk yata iken evi terk edip kam. Btn snf aknlk iinde Selday dinliyordu. Selda konumasna yle devam etti: - Annemin benim zerimde ne hakk olabilir ki retmenim? Kenan retmen bu soruya nasl karlk verilebilir, bu durumda ne sylenebilir diye bir an dnd. Snf, merakla retmenin cevabn bekliyordu. Kenan retmen ellerini nnde kavuturarak Seldaya: - Annen seni terk ettiinde ka yandayd? diye sordu. - On yedi yandaym retmenim, diye cevap verdi Selda. - Kenan retmen, Biyolojik olarak seni dnyaya getirmi ama ruhu, duygular, hayalleri henz anne olmaya hazr deilmi belki de. Annelik demek sevgiyi paylamann yannda sorumluluu da tamak demektir. Bu zellii tayacak g ve kararllk demektir. Ayrca, seni terk etme sebepleri zerinde hi dndn m? diyerek teselli etmeye alsa da Selda, derin bir nefes alarak, - Nedenleri ok mu nemli? Byle yapmamalyd. Dier canllar bile yavrularna bunu yapmyor. Bir an gzleri doldu, sonra daha ksk bir sesle, - stemedii biriyle evlendirilmi. Babam ailesine ok kt davranm. Annem de evi terk etmi. retmen,

34

- Hakl olduun birok nokta var. Fakat sen yaadn aclar unutmaya alr; kendi hayatn mutlu bir ekilde srdrecek kararlar almakta doru davranrsan, Allah, nne birok gzellik ve frsatlar karacaktr. Sana ar gelse de vakit geirmeden annenle barmay dnmen ve onu balaman en hayrl davran olacaktr. nk sen, tam farknda olmasan da annenin kann, cann, kokusunu tayorsun. Affetmek byklktr. Kkler de affedebilir. Yaz tatiline henz girilmiti. Kenan retmen grev yerinden memleketine gitmek iin terminale varm, otobse binmeye hazrlanyordu. O esnada kardan koarak yanna gelen Selday fark etti. Seldann gzlerinin ii glyordu. - retmenim size bir mjdem var. Annemle artk gryorum. Bu karar almak benim iin kolay olmad. Artk yanna gidiyor, uzun uzun konuuyoruz. Kenan retmen duyduklarna ok sevinmiti. - Sen en gzelini yapmsn Selda! Seven balar. Tatil dn daha gzel haberlerini bekliyorum, dedi. Otobs hareket etmek zereyken Selda hzlca kedeki markete kotu. Elinde dolu bir paketle geri dnd. inden kard biskvi ve krakerleri retmenin olu Emirhana uzatt. retmeni bir yandan kucandaki olu ile birlikte Selda'ya el sallyor dier yandan da sevinle iinden yle dua ediyordu: - Allahm krler olsun. Affetmek ve affedilmek ne gzel. Bizi, annebabamz ve btn balama isteyenleri affet. Kalplerimize sevgi, efkat ve merhametini yerletir. Ali Sacit Trker (Ders kitab iin hazrlanmtr.)

35

BADET

TVBE VE BAILAMA

BADET

TVBE VE BAILAMA

NTEMZ DEERLENDRELM 1. Tvbe ne demektir? Niin yaplmaldr? 2. Balama insan niin yceltir? Aklaynz. 3. Balama ve hogrnn hkim olduu toplumlarda hangi zellikler ne kar? Aklaynz. 4. z eletiri yapmann kiiye ve topluma salad faydalar nelerdir? Aklaynz. Aadaki boluklar uygun kelimelerle doldurunuz. 5. slam dinine gre insan, hata ve gnahlarn sebep olduu manevi kirlerden ederek arnr. 6. Kusursuz .arayankalr. 7. Bakalar ile iyi ilikiler kurmann temel art olmaktr. Aadaki bilgilerden doru olan (D), yanl olan (Y) ile iaretleyiniz. 8. (...) Tvbe iyiye ynelmek iin atlan bir adm gibidir. 9. (...) nsanlar hata yapmayan varlklardr. 10. (...) Allah balaycdr, balayanlar sever. 11. (...) Tvbenin szle olmas yeterlidir. Aada verilen sorularda doru seenekleri iaretleyiniz. 12. Aadakilerden hangisi balamann kiiye salad yararlar arasnda gsterilemez? A) Balama dier insanlarn teekkr ve minnet duygularn harekete geirir. B) Balama sayesinde insan dier insanlarn gznde saygn bir yer kazanr. C) Balayan kii Allah'n honutluunu kazanr. D) Balama sayesinde insan huzurlu ve mutlu olur. E) Balama insan mitsiz yapar. 13. Aadaki seeneklerden hangisi tvbenin yararlarndan biri olamaz? A) nsann olumlu dnmesine katk salar. B) mit ve sevgiyi artrr. C) Vicdan rahatlatr. D) nsann sosyallemesini salar. E) nsann zgrln kstlar. 14. Aadaki zelliklerden hangisi tvbe iin gerekli deildir? A) Niyet B) Kararllk C) Pimanlk D) Samimiyet E) Salk

36

HZ. MUHAMMED (S.A.V.)

NTE 3 HZ. MUHAMMED ANLAMA

RENME ALANI:

NTEMZE HA

ZIRLANALIM

nz. kavramlarn aratr 1. Hadis ve snnet reniniz. disi larnn isimlerini dile getirilen bir ha Temel hadis kaynak 2. malarnzda ska veya gnlk konu 3. Yakn evrenizde defterinize yaznz.

1. Hadis ve Snnet Hadis; szlkte yeni, sz ve haber anlamlarna gelir. Terim olarak ise Hz. Muhammede atfedilen sz, fiil ve takrir (onay) 1 leri ifade eder. Snnet, szlkte ilek, geni yol; devaml gidi, det, 2 yaratl ve ehre gibi anlamlara gelir. Terim olarak ise Hz. Peygamberin takip ettii yol, hayatnda prensip hline getirdii 3 fiil ve davranlar ifade eder.
Peygamberimizin dzenli olarak yapt ve snnet ALIM kabul edilen davranlarna rnekler veriniz.

ARA TIR

Snnet; szl, fiil ve takrir olmak zere gruba ayrlr. Bunlar ksaca yle aklayabiliriz: a. Szl snnet: Hz. Peygamberin herhangi bir mesele hakknda syledii szlerdir. rnein, 4 Peygamberimiz, Kolaylatrnz zorlatrmaynz, mjdeleyiniz nefret ettirmeyiniz. buyurmutur. Peygamberimizin bu sz bir hadistir. Bu hadiste tlenen kolaylatrmak ve mjdelemek ise snnettir. b. Fiil snnet: Peygamberimizin namaz, oru, hac, zekt gibi eitli ibadetlerindeki davranlarna ait, sahabenin nakletmi olduu haberlerdir. Yani Resulllahn davran ve uygulamalarnn anlatmdr. rnein, Abdullah b. Zeyd, Resulullah yle abdest alrken grdn sylemitir: Azna ve burnuna su verdi. Sonra defa yzn, arkasndan defa sa kolunu defa da sol kolunu dirsekleriyle 5 beraber ykad. Tekrar su alarak ban meshetti. Sonra da temizleninceye kadar ayaklarn ykad. Hz. Aye de Peygamberimizin yapt ilerle ilgili olarak yle demitir: Resulullah bir i yapt 6 zaman salam yapard. Aktarlan bu metinler hadis, hadislerin n grd uygulamalar ise snnettir.
1 Talat Koyiit, Hadis Istlahlar, s. 120-121. 2 El-Mucemul Vast, C 1, s. 456; smail Ltfi akan, Hadis Usul, s. 25. 3 smail Ltfi akan, Hadis Usul, s. 26. 4 Sahih-i Buhari Muhtasar Tecrid-i Sarih Tercmesi ve erhi, C 1, s.77. 5 Mslim, Taharet, 19. 6 Mslim, Msafirin, 141.

37

HZ. MUHAMMED ANLAMA

c. Takrir snnet: Sahabe tarafndan sylenen bir sz veya ilenen bir fiili, Hz. Peygamberin reddetmeyip onaylamasdr. Bu snnet eidine u rnek verilebilir: Hz. Peygamber, ergenlik ana yaklam ocuklarn mescitte ksa mzraklar (karglar)la harp oyunu oynadklarn grdnde 1 ses karmamtr. Dolaysyla Peygamber ocuklarn mescitte oynamalarn normal karlamtr.
Yandaki hadisleri gz nnde bulundurarak bunlar ne lde rnek alabiliyoruz? Tartnz.

YORUMLAYALIM
1."Gl kimse, grete galip olan deil, kzgnlk annda kendisine hkim olandr." (Mslim, Birr, 108.) 2."Kimilerine bir yzle, kimilerine de baka bir yzle yaklaan ikiyzller, insanlarn en ktlerindendir." ( Mslim, Birr, 98.) 3."Birbirinize kar kt duygular beslemeyiniz. Birbirinizi ekememezlik yapmaynz. Birbirinize srt evirmeyiniz. Ey Allah'n kullar karde olunuz..." (Buhari, Edep, 57.) 4. "yilik gzel ahlaktr. Ktlk ise vicdann rahatsz eden ve insanlarn bilmelerini istemediin eydir." (Mslim, Birr, 14.)

Hz. Muhammed (s.a.v.)in doduu evin bugnk grnm. Gnmzde buras ktphane olarak kullanlmaktadr.

2. Hz. Muhammed'in Davranlarnn Yerel ve Evrensel Boyutu Hz. Muhammedin davranlarnda yerellik denildii zaman; onun sz, fiil ve tutumlarna yansyan, kendi dnemine ait tarihsel, blgesel, sosyal, siyasal, kltrel ve ekonomik zellikler akla gelir. Evrensellik denilince ise hadis ve snnetin btn insanlara ynelik, belli bir zamanla snrl olmayan bir mesaj iermesi ve uygulamaya konulduunda Hz. Peygamberin gzettii amacn gereklemi olmas kastedilir.

1 Mslim, el-Iydeyn, 19-22; Buhari, es-Salah, 69.

38

HZ.MUHAMMED ANLAMA
Hz. Peygamber devrindeki davranlarla ilgili olan ve bir uyar zellii tayan, Biriniz srt st uzanp da ayak ayak stne 1 atmasn. hadisi yerel ieriklidir. Bununla birlikte bir ksm hadisler, yerel zellik tamalarna ramen evrensel mesajlar da ierebilmektedir. 2 rnein, Hz. Peygamber, Yemekten nce ve sonra elleri ykamay , 3 mideyi tka basa doldurmamay tavsiye etmitir. Bu tavsiyeler bugn de geerliliini koruyan kurallardr. Hz. Peygamberin iinde yaad tarih, corafya, rf, det ve kltrn rivayetlere katt yerel unsurlarn gnmze olduu gibi tanmas doru deildir. Dolaysyla hadislerin tad temel amalarn n plana karlmas gerekir. rnein, gnlk yaamda temizlik, slam dininin nem verdii ve zerinde oka durduu bir konudur. Abdest, gusl, az ve di temizlii bunlarn banda gelir. Hz. Peygamber az ve di temizliine zellikle dikkat ekmi ve Eer mmetime zahmet vermeyecek olsaydm, her abdest alrken misvak 4 kullanmalarn emrederdim. buyurmutur. O dnemde di temizlii iin kullanlan en uygun malzeme, misvak olarak bilinen arak aacnn dal ya da kknden elde edilen bir tr fradr. Gnmzde misvak yerine dier gelimi di temizleme aralar da kullanlabilir. Peygamberimizin bu hadiste zerinde durduu ve zellikle vurgulad, az ve di temizliidir. Bu tr hadislerde aralardan ok, amaca dikkat ekilmitir. Aralarn zamana, corafyaya ve teknik gelimelere gre deiiklik arz etmesi normaldir. Dolaysyla hadis ve snnetteki yerel unsurlar deiebilir. Fakat verilmek istenen evrensel mesaj deimez. Hz. Muhammedin az ve di sal ile ilgili snneti, her zaman deerini koruyacak ve btn insanlar ilgilendirecek boyutta evrensel bir mesajdr. Peygamberimiz, ramazan aynda orucun balang ve biti zamanlarn tespit etmek iin ramazan ve evval aylarnn hilalinin gzlemlenmesini istemitir. nk o dnemde ayn ban ve sonunu tespit etmek iin bilinen en kolay yntem hilali takip etmekti. Ancak gnmzde astronomi biliminin ilerlemesiyle Ayn, Gnein ve dier gezegenlerin hareketleri aylar hatta yllar ncesinden tespit edilebilmektedir. Oruca balamak ve bayram yapmak iin hilalin o gnk yntemlerle gzetlenmesine gerek yoktur. 5 Hadiste, Hilali grnce oru tutun, hilali grnce bayram yapn... buyrulmutur diye gkyznde Ay takip ederek bilimin verilerinden yararlanmamak, Hz. Peygamberin vermek istedii mesajla badamaz. Ayrca Rahman suresinin 5. ayetindeki Gne ve Ay bir hesaba gre hareket etmektedir. ifadesi rivayetten ok hesaplamaya dikkatimizi ekmektedir. Hz. Peygamberin inan, ibadet ve ahlak ile ilgili hadis ve snnetleri ortak deer olduundan Mslmanlar iin evrenseldir. Kuran- Kerim birok ayette, Hz. Muhammedin btn insanla uyarc ve mjdeci olarak gnderildiini bildirir. Sz konusu ayetlerden biri yledir: Biz seni btn insanlara mjdeleyici ve uyarc olarak 6 gnderdik. Fakat insanlarn ou bilmezler. Bu ayette belirtildii gibi Hz. Peygamberin snnetinin 7 evrensellii onun btn insanla gnderilen bir peygamber oluundan kaynaklanmaktadr. Hz. Muhammedin btn insanla ynelik pek ok evrensel mesaj vardr. rnein; Peygamberimiz, 8 Doru olunuz, dorulua yneltiniz. buyurmutur. Bu; kadn-erkek, inanan-inanmayan, dnyann her yerindeki her rk ve renkten insanlar iin geerli bir mesajdr. Hz. Peygamber dier bir hadisinde de yle buyurmutur: Kt zandan saknnz, nk zan szlerin en yalan olandr. Birbirinizin an ortaya karmaya almaynz. Birbirinizin srlarn aratrmaynz. Birbirinizle kar yarna girmeyiniz. Birbirinize haset etmeyiniz. Birbirinize buz etmeyiniz. Birbirinize srt evirmeyiniz.

1 2 3 4 5 6 7 8

Mslim, Libas, 74. Tirmizi, Etime, 39. Tirmizi, Zhd, 47. Buhari, Cuma, 8 ; Mslim, Taharet, 42. Buhari, Syam, 11. Sebe suresi, 28. ayet. Enbiya suresi, 107. ayet. Ahmed bin Hanbel, Msned, C IV, s. 231.

39

HZ. MUHAMMED ANLAMA

Ey Allahn kullar karde olunuz. Bir insan hakknda kt dnmek, birinin an yakalamaya almak, srrn aratrmak, birine kin, nefret ve dmanlk beslemek, insanlara srt evirmek hibir toplumun tasvip edecei davranlar deildir. Bunlar her toplumu ve toplumun her ferdini ilgilendiren evrensel mesajlardr. Peygamberimiz baka bir hadislerinde de yle buyurur: nsanlarn en hayrls, 2 insanlara en faydal olandr. Sonu olarak Hz. Peygamber ahlak, doruluk, alma ve insanlara yararl olma gibi konularda vermi olduu mesajlaryla btn insanla k tutmutur. Bu mesajlar ayn zamanda Kuran Kerimin ana retisine uygun ve btn insanlk iin geerlidir. 3. Dinin Anlalmasnda Snnetin nemi Btn ilah mesajlar, insanlara peygamberler aracl ile ulatrlmtr. Peygamber olmadan bir dinin, insanlara ulatrlmas ve anlalmas mmkn deildir. Hz. Muhammed hem Kuran tebli etmi hem de onu aklayarak uygulamtr. O, Allahn grevlendirdii son peygamberdir. Kuran- Kerim de son kutsal kitaptr. Kuran, slamn ana kaynadr ve onu en iyi anlayan ve uygulayan da Hz. Muhammeddir. Snnet, Kurann bir aklamas ve uygulamas niteliindedir. Dolaysyla Kurann anlalmasnda ve slamn uygulanmasnda nemli bir yere sahiptir. HZ. MUHAMMED KURANI AIKLAMITIR
Sahabeler Peygamberimize ayetlerde geen baz kelime ve ifadelerin ne anlama geldiini sormular. Peygamberimiz de onlar aklamtr. rnein; Muaz bin Cebel, "Ey iman edenler! Allah'a nasuh bir tvbeyle tvbe edin..." (Tahrim suresi, 8. ayet) ayetindeki "nasuh tvbe"nin ne anlama geldiini sormutur. Peygamberimiz de yle aklamtr: "Nasuh tvbe, kulun iledii bir gnahtan pimanlk duyup Allah'tan af dilemesidir. Salan stn geri dnmemesi gibi, o kiinin gnaha tekrar dnmemesidir." (Suyuti, ed-Durrul Mensur, C VI, s. 245)
1

Hz. Muhammed, Kuran- Kerimde yer alan ilah buyruklar ve ahlaki ilkeleri kendisi yerine getirmi, arkadalarna da byle davranmalarn tlemitir. O, insanlar Allaha ortak komaktan, yalan sylemekten, ana-babaya kt davranmaktan, cana kymaktan, iki imek ve kumar oynamaktan da men etmitir. Hz. Peygamberin yaplmasn ve yaplmamasn istedii bu davranlarn her biri ayn zamanda Kuranda da bulunan Allahn emir ve yasaklardr. rnein, Kuran- Kerimde,Ey iman edenler! 3 Mallarnz aranzda haksz yollarla yemeyin... buyrulur. Peygamberimiz de bu ayet dorultusunda 4 yle buyurmutur: Kendi rzas olmadan bir kimsenin mal bakasna helal olmaz. Yce Allah, Hd suresinin 114. ayetinde ...yilikler ktlkleri giderir... buyurur. Hz. Peygamber de bir hadislerinde 5 ...Bir ktln peinden hemen iyilik yap ki, onu yok etsin... buyurmutur. Grld gibi baz ayetler ayn dorultuda baka szlerle ifade edilmitir. Peygamberimizin btn szlerinin Kurana uygunluk gstermesi doaldr. nk o, Kurann teblicisi ve aklaycsdr. Bu sebeple onun sz ve davranlar, Kurana uygun ve onunla ayn dorultudadr. Hz. Peygamberin hadis ve snnetinin nemli bir ksm Kuran- Kerimi pratik olarak yaama ynndedir. Peygamberimiz bunu bazen uygulamasyla gstermi, bazen de szl olarak aklamtr. Hz. Muhammedin Kuran insanlara aklamas, Allahn ona verdii bir grevdir. Bu konuda Allah yle buyurmaktadr: ...nsanlara, kendilerine indirileni aklaman iin ve dnp anlasnlar diye 6 sana bu Kuran indirdik.

1 2 3 4 5 6

Mslim, Birr, 28. Suyuti, el-Cmius Sagr, C 1, s. 246. Nisa suresi, 29. ayet. Ahmed bin Hanbel, Msned, C 5, s. 72. Tirmizi, Birr, 55. Nahl suresi, 44. ayet.

40

HZ.MUHAMMED ANLAMA
Bu dorultuda Hz. Peygamber aklamalarda bulunmutur. rnein; Kuran- Kerimde, Namaz 1 eksiksiz (artlarna uygun bir ekilde) kln... buyrulur. Fakat namazn nasl klnaca ka rekt olduu ayrntlaryla aklanmaz. Peygamberimiz namaz konusunda bilgi edinmek isteyen arkadalarna, 2 Namaz benden grdnz gibi klnz. buyurmu ve namazn ne ekilde klnacan uygulamalaryla gstermitir. AYET - HADS FARKINI RENYORUZ
"...Mabedi haccetmek gc yeten btn insanlarn Allaha kar yerine getirmek zorunda olduklar bir grevdir. Hakikat inkr edenlere gelince, bilsinler ki Allah yaratt lemlerden bamszdr, her bakmdan kendine yeterlidir." (l-i mrn suresi, 97. ayet.) "Hac ile ilgili ibadetlerinizi benden renin."

(Ahmed bin Hanbel, Msned, C III, s. 318.)

Kuran zektn farz olduunu ve kimlere verilmesi gerektiini aklam fakat hangi mallardan ne kadar verileceini aklamamtr. Bu konuyla ilgili ayrntlar, Peygamberimiz tarafndan belirlenmitir. Ayn ekilde Kuranda hac ibadeti de emredilmi, bir ksm artlar belirtilmi, fakat bu ibadetin nasl ve ne ekilde yerine getirilecei ayrntl bir ekilde ortaya konmamtr. Bu ibadette de ayrntlar Peygamberimiz tarafndan aklanmtr. badetlerdeki ayrntlar ve uygulama biimlerini bize snnet retmektedir. rneklerde de grld gibi slamn anlalmasnda ve uygulanmasnda snnet vazgeilmez bir kaynaktr. Hz. Peygamber baz durumlarda Kuranda bulunmayan konularla ilgili hkmler de ortaya koymutur. rnein; Kuran- Kerimde, eti yenen hayvanlarla ilgili olarak le, kan, domuz eti ve Allahtan bakas adna kesilen hayvanlar dnda 3 yenmesi haram olan yiyeceklerden bahsedilmez. Bu balamda Peygamberimize hangi hayvanlarn etinin yenilip yenilmeyecei sorulduunda Peygamberimiz, Az dii olan her yrtc hayvan, 4 peneli olan her yrtc ku yasaktr. hkmn getirmitir. Hz. Peygamberin Kuran aklamaya ve uygulamaya ynelik btn eylemleri yine Kuran erevesinde olmutur.
Aadaki ayet erevesinde rnek alma ile taklit etmeyi tartnz. "Andolsun ki, Resulullah, sizin iin, Allah'a ve ahiret gnne kavumay umanlar ve Allah' ok zikredenler iin gzel bir rnektir." (Ahzb suresi, 21. ayet.)

DNELM
Hz. Muhammed, sahabelerin yedii baz yiyecekleri yememitir. Ancak onlarn yemesine de engel olmamtr. Kendisine teklif edilen ve alkn olmad ya da holanmad iin yemedii bir eyi arkadalarnn yemesinde bir saknca grmemitir. Sahabeler de Peygamber yemiyor diye bundan vazgememilerdir. Hz. Peygamber kelerden (lde yaayan bir hayvan), sarmsaktan ve meafir isimli baharatn kokusundan holanmazd. Buna karn kaba, tatly, bal ve gzel kokuyu severdi. Peygamberimizin bir insan olarak sevmedii eylerin bize haram olmas sz konusu olmad gibi sevdii eylerin sevilmemesi de Peygambere muhalefet saylmaz.
Mehmet Erdoan, Akl- Vahiy Dengesi Asndan Snnet, s. 223.

1 2 3 4

Bakara suresi, 43. ayet. Buhari, Salat, 18. Bakara suresi, 173. ayet. Mslim, Sayd, 86.

41

HZ. MUHAMMED ANLAMA

4. Balca Hadis Kaynaklar Peygamberimizin vefatndan (M 632) sonra, hicri ikinci asrdan itibaren hadisler toplanarak yazlmaya balanmtr. Sonra bu toplanan hadisler tasnif edilerek konularna gre kitap hline getirilmitir. Hicri nc asrn balarndan itibaren hadis kitaplar oalmtr. Bu eserler arasndan bazlar gnmze kadar ulam ve onlar arasndan alts mehur olmutur. Bugn Ktb Sitte (alt kitap) adyla bilinen bu kitaplar oluturan hadis bilginleri, kendilerinden nce derlenmi olan hadis kaynaklarndan kendi oluturduklar kriterler dorultusunda sahih (gvenilir) kabul ettikleri hadisleri semilerdir. Kendi dnemlerinden birka asr sonra mehur olan alt hadis kitab ve zellikle Buhari ve Mslim'in Sahih adn verdikleri eserleri dier eserlere gre daha fazla kabul grmtr. Bu kitaplar unlardr: Buhari, Mslim, Ebu Davud, Tirmizi, Nesi ve bni Mace.

Ebu

Nes

li Ms

Tirm

bni e Mac

Sahih-i Buhari: Buhari olarak tannan Muhammed b. smail tarafndan derlenmitir. Toplad hadislerin en sahihlerinden drt binini seerek Sahih adn verdii kitabn oluturmutur. zbekistann Buhara ehrinde 816 ylnda domu ve 878 ylnda yine zbekistann Semerkant ehrinde vefat etmitir. Buharinin Sahihi hadis kitaplar arasnda en sahih kitap olarak kabul grmtr. Sahih-i Buharinin Trk kltrnde ayr bir yeri vardr. Ona gsterilen ilgi ve verilen kymetten dolay 1 Trkler arasndan Buhariyi batan sona ezberleyen Buhari hafzlar kmtr. Sahih-i Mslim: Bu eser Mslim b. Haccac tarafndan hazrlanmtr. Bu hadis kitab Buhariden sonra ikinci derecede nemli hadis kitab olarak kabul edilir. Mslim, rann Niabur ehrinde 826 ylnda dnyaya gelmi ve 883 ylnda yine ayn ehirde vefat etmitir. Mslim, Buharinin rencisi olup ona son derece bal ve onun hayran olan bir kimsedir. Sahih adl kitabna binin zerinde hadis almtr. Snen-i Ebu Davud: Ebu Davud adyla tannan Sleyman b. Eas 834 ylnda Sicistanda domu ve 897 ylnda Basrada vefat etmitir. Kitabnn ad Snendir. Kendisine ulaan hadisler arasndan seerek eserine yaklak be bin hadis almtr. Snen-i Tirmizi: Tirmizi olarak tannan Muhammed b. sa tarafndan derlenmitir. Tirmizi, zbekistann Tirmiz ehrinde 824 ylnda domu ve 892 ylnda yine Tirmizde vefat etmitir. Mehur eserinin ad Snendir. Kitabna seerek 3900 civarnda hadis almtr. Snen-i Nesi: Bu kitab hazrlayan hadis bilgini Ahmed b. uayptir. rann Horasan ehrinin Nes kasabasnda 830 ylnda domu ve 915 ylnda Mekkede vefat etmitir. Byk Snen adn verdii mehur kitabndan en sahih hadisleri seerek, Snen (Mcteb) adl eserini oluturmutur. Snen-i bni Mace: bni Mace olarak tannan Muhammed b. Yezit, rann Kazvin ehrinde 824 ylnda domu ve 886 ylnda vefat etmitir. Mehur olan eserinin ad Snendir. Hadisiler arasnda fkh blmleri byk kabul grmtr. Hadis kitaplar sadece bunlardan ibaret deildir. mam Malikin (l.795) Muvatta, Ahmed b. Hanbelin (l.855) Msnedi, Dariminin (l.869) Sneni ve Ktb-i Erbaa diye bilinen Kuleyninin el-Kfisi, Sadukun el-Fakhi, Tusinin et-Tezhib ve el-stibsar ile Meclisinin Biharul-Envar gibi baka 2 hadis kaynaklar da vardr.
1 Mcteba Uur, Buhari, s. 68-69. 2 Cafer Sbhani, Ana Hatlaryla Caferilik, s. 245, 246.

B uh ari

Dav

izi

ud

42

HZ. MUHAMMED ANLAMA

NTEMZ DEERLENDRELM 1. slam dnyasnda Ktb Sitte adyla mehur olan kitaplarn isimleri nelerdir? 2. slam' anlamada snnetin nemini aklaynz. 3. Snnette evrensellik denilince ne kastedilir? Anlatnz. 4. Hadis ve snnet arasndaki fark aklaynz. 5. Aadaki hadislerden hangisi fiil snnete rnektir? A) "lim, mminin yitiidir, nerede bulursa almak onun hakkdr." (Tirmizi, lim, 19.) B) "Ben sizinle akalasam da doru szden baka bir ey sylemem." (Tirmizi, Birr, 57.) C) "Komusu, ktlklerinden gvende olmayan kimse vallahi iman etmi olmaz." (Buhari, Edeb, 29.) D) Abdullah b. Zeyd, Hz. Peygamberi yle abdest alrken grdn sylemitir: "Azna ve burnuna su verdi. Sonra defa yzn, arkasndan defa sa kolunu defa da sol kolunu dirsekleriyle beraber ykad. Tekrar su alarak ban meshetti. Sonra da temizleninceye kadar ayaklarn ykad." (Mslim, Taharet, 19.) E) "Ben ancak retmen olarak gnderildim." (bni Mace, Mukaddime, 17.) 6. Aadakilerden hangisi Ktb Sitte yazarlar iinde yer almaz? A) Mslim B) Tirmizi C) mam Malik D) Ebu Davud E) Buhari 7. Kur'an- Kerimde Hz. Muhammed'in aadaki zelliklerden hangisi yer almaz? A) Yce bir ahlak sahibi olmas B) Mminlere ok merhametli olmas C) ok nazik ve yumuak kalpli olmas D) Yeme, ime ve giyim tarz E) nsanlar arasndan seilmi olmas 8. Aadakilerden hangisi ile Hz. Muhammed'i en doru ekilde anlam oluruz? A) Sadece onun gibi giyinerek B) Sadece onun yediklerini yiyerek C) Sz ve eylemlerindeki amalara gre hareket ederek D) Sadece onun gibi oturarak E) Yaad yerleri ziyaret ederek 10. Aadaki hadislerden hangisi yerel mesaj tamaktadr? A) "Gl kimse, grete galip olan deil, kzgnlk annda kendisine hkim olandr." (Mslim, Birr, 108.) B) "Kimilerine bir yzle, kimilerine de baka bir yzle yaklaan iki yzller insanlarn en ktlerindendir." ( Mslim, Birr, 98.) C) "Birbirinize kar kt duygular beslemeyiniz. Birbirinizi ekememezlik yapmaynz. Birbirinize srt evirmeyiniz. Ey Allah'n kullar karde olunuz..." (Buhari, Edeb, 57.) D) "yilik, gzel ahlaktr. Ktlk ise vicdann rahatsz eden ve insanlarn bilmelerini istemediin eydir." (Mslim, Birr, 14.) E) "Biriniz srt st uzanp da ayak ayak stne atmasn." (Mslim, Libas, 74.) Aadaki bilgilerden doru olanlar (D) yanl olanlar (Y) ile iaretleyiniz. 11.( ) Sadece Peygamberimiz yedii veya sevdii iin bir eyi yemek snnettir. 12.( ) Hz. Muhammed Kur'an'a aykr hkm koyamaz. 13.( ) Hz. Muhammed olaylar karsnda eer vahiylerde bir zm bulamam ve belli bir sre bekledii hlde vahiy gelmemise, kendi gr ile hareket ederdi. 14.( ) slamda artlara gre deien yeni hkmler konulamaz.

43

VAHY VE AKIL
NTE 4 SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

RENME ALANI :

LIM mlarn HAZIRLANA limelerinin anla NTEMZE avvf ve pir ke lbenk, mutas ma, semah, g 1. Tasavvuf, se playnz. atrnz. ilerden bilgi to szlklerden ar da ansikloped at hakkn ne Velinin hay hogr kltr 2. Hac Bekta nn toplumdaki e yaanmas larnn zgrc in farkl anlay 3. Din z. katksn tartn

1. Tasavvufi Dncenin Oluumu slamn itikadi ve fkh yorumlar olduu gibi ahlaki yorumlar da vardr. slamn ahlak esaslar zerinde younlaan dnceye tasavvufi dnce denir. Tasavvuvi dnce, slam dininin temel ilkeleri dorultusunda nefsi arndrr ve ktlklerden uzak durmay ama edinir. Tasavvufi dnceyi, dier yorumlardan ayran en nemli zellik, arnmay ve ibadetleri samimiyetle yapmay hedeflemesidir. rnein; fkh yoruma gre namaz, tekbirle balayan selamla biten fiiller ve szlerden oluan bir ibadet olarak tanmlanr. Tasavvufi dnceye gre ise namaz, kul ile Allah arasnda gerekleen manevi bir iletiim eklinde yorumlanr. Bylece namazn sadece ekline deil ayn zamanda itenlikle klnmasna da nem verildii vurgulanmtr.

44

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Tasavvufi dnce, eitli aamalardan geerek gnmze kadar varln srdrmtr. Hz. Muhammedin sade bir hayat yaamas, maddi servete deer vermemesi, kazancn Allah yolunda harcamas gibi davranlar, tasavvufi dncenin nvelerini oluturur. Hz. Muhammed, kendisine henz peygamberlik grevi verilmeden nce zaman zaman kendine zg tecrbeler yaamtr. Ksa sreli de olsa toplumdan uzaklaarak derin dncelere dalm ve her eyden ibret almaya almtr. Ancak peygamberlik grevini aldktan sonra ilah emirleri insanlara tebli etmek ve toplumda iyilii yaymak iin uramtr. slamiyetin Mslmanlar arasnda yerletirmeye alt temel husus, byk bir sorumluluk duygusuyla Allaha kar kulluk grevini yerine getirmektir. Bundan dolay da tasavvufi dncenin douu ve oluumunda ahlaki erdemleri yaama ve yaatma arzusu birinci derecede etkili olmutur. Tasavvufi dncenin nemle zerinde durduu konular; zht, takva ve dnyann geici nimetlerine dkn olmama gibi baz davranlardr. Hz. Peygamber, dnyann geici olduu, asl hayatn lmden sonra balayaca ilkesinden hareketle ll bir hayat srmtr. Bu dnyann nimetlerinden istifade ederken ihtiyatan fazlasna nem vermemitir. Ancak Hz. Peygamberin vefatndan sonra Mslmanlar arasnda ortaya kan ihtilaflar, iktidara gelmek isteyen gruplar arasndaki siyasi ekimeler, Emeviler Dneminde ortaya kan kargaa ve atmalar baz yneticilerin lks ve gsteri iinde hayat srmeleri, birtakm olumsuzluklara sebep olmutur. Asrsaadette Mslmanlar arasnda yaygnlaan takva, zht, tevekkl, kanaatkrlk ve fedakrlk gibi ahlaki erdemlerin yerine servet, gsteri ve lks yaama tutkusu gibi hususlar n plana kmaya 1 balamtr. Daha sonralar ortaya kan tasavvufi dnce zerinde nemli etkileri olan Ebu Zer Gfari, Ebu Musa Eari, Abdullah b. Mesud, Selman- Faris, Huzeyfe b. Yeman ve Ebud- Derda gibi sahabeler bu duruma itiraz etmiler ve ar dnyevileme karsnda Mslmanlar ve dnemin yneticilerini uyarmlardr.

TASAVVUF NEDR?
Tasavvuf, ibadete srarla devam etmek, Allaha ynelmek, dnyann ss ve aldatclndan yz evirmek, halkn sevdii ve rabet ettii zevk, mal, servet ve hrete ilgi duymamaktr. (bn Haldun, Mukaddime, C II, s. 540.) Tasavvuf, nefis savanda olgunlamak ve pimektir. (Hac Bekta Veli, Maklt, s. 193.)

Yeni fetihlerle birlikte Mslmanlar, farkl corafyalarda, farkl yaam biimleriyle karlamlardr. Toplumda lks yaama ve dnya zevklerinden daha fazla yararlanma arzusu ba gstermitir. Ayrca siyasi iktidar mcadeleleri de toplumun tm kesimlerini derinden etkilemitir. te bu sosyal ve siyasal olaylarn sebep olduu ahlaki ve dini deerlerdeki yozlamaya bir tepki olarak mehur bilgin Hasan Basri (l. 110/728)nin nclnde yeni bir anlay ortaya kmtr. Bu anlayn tasavvufi dncenin oluumu ve geliimi zerindeki etkisi byktr.

1 Diyanet slam Ansiklopedisi, C II, s. 6.

45

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Tasavvufi dnce, hicri II. asrdan itibaren farkl bir dneme girmi ve olgunlaarak gelimitir. Bayezidi Bistami, Cneydi Badadi, Hallac, bn Arabi, Ahmed Yesevi, Mevlana, Hac Bekta Veli ve Yunus Emre gibi mutasavvflar, tasavvufi dnceye felsefi bir boyut kazandrm ve bu dncenin sistemlemesini ve kurumsallamasn salamlardr. Tasavvufi dnce, yayld blgelerdeki kltrel ve din evrelerin etkisinde kalmtr.Tasavvufi dnce slamla zdeletirilemez. nk tasavvufi dnce yalnz bana slamn bir rn deil, 1 siyasi, din entelektel ve rki zellikleriyle, slam tarihinin bir rndr. 2. Tasavvufi Dncede Allah-Varlk likisi Allah-varlk ilikisi konusu insanolunun ilgi duyduu nemli konulardan biridir. Tm dinler, felsefi ve fikri sistemler, insanolunun bu konu hakkndaki merakn gidermek iin eitli yorumlarda bulunmulardr. Tasavvufi dnce dier metafizik konularyla ilgilendii gibi Allah-varlk ilikisi konusuna da ilgi duymu ve kendine zg bir yaklam benimsemitir.

Kuran- Kerimde Allah-varlk ilikisi konusunda u temel hususlar belirtilmitir: a. Allah, tm varlklar bir dzen, l ve ahenge gre hibir eye ihtiya duymadan Ol! emriyle yaratmtr: O, gklerin ve yerin esiz yaratcsdr. Bir eyi dilediinde ona sadece Ol! der, o 2 3 da hemen oluverir. , Biz her eyi bir lye gre yarattk. b. Allah tm varln yegne sahibi ve yneticisidir: Bilmez misin ki gklerin ve yerin mlkiyet ve hkmranl yalnzca Allahndr. Sizin iin Allahtan baka ne bir dost ne de bir yardmc 4 vardr. c. Tm varlklar hem Allahn bilgisine, iradesine, hikmetine ve gcne iaret eder hem de insana hizmet eder. Allah, bir ve tektir. Onun ei ve benzeri yoktur. Onun dndaki tm varlklar geicidir. Yeryznde bulunan her canl yok olacaktr. Ancak azamet ve ikram sahibi Rabbinin zat baki 5 kalacaktr.
1 Ebul-Ala Afif, Tasavvuf (slamda Manevi Hayat), s. 57. 2 Bakara suresi, 117. ayet. 3 Kamer suresi, 49. ayet. 4 Bakara suresi, 107. ayet. 5 Rahman suresi, 26-27. ayetler.

46

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Zat ve sfatlarnda bir ve tek olan Allah, insana ok yakndr. nsan da Allaha ibadet etmek ve 1 emirlerini yerine getirmek suretiyle ona yaknlar. Kuran- Kerim, Allahn insana yakn olduunu u 2 ekilde dile getirir: ...Biz insana ah damarndan daha yaknz. Tasavvufi dncenin gayesi insan nce kendi varl hakknda bilinlendirmek ardndan, onu bulunmas gerekli olan makama ykselterek Allah daha iyi tanmasn salamaktr. Mevlana, Allah-insan ilikisini Mesnevisinde ney sembol ile anlatmaktadr. Mevlanaya gre dnyann geiciliinin farknda olan insan ile ney arasnda benzerlik vardr. Ney, vatan olan kamlktan, akrabalarndan koparlm, bu yzden inlemektedir. nsann ise asl vatan cennettir. nsan dnyada gurbettedir, lnce asl vatanna kavuacaktr. Bu yzden Mevlana, lm gnne ebiarus (kavuma gn) demektedir. Tasavvufi dncede Allah-evren arasndaki iliki hakknda benimsenen bu gr, bir deiim olarak kabul edilmitir. Buna gre tasavvufi dnce, ahlaki konular yerine metafizik alan ilgilendiren konular zerinde younlamaya balamtr.

Mevlana'nn Kuyumcular arsnda Sema Edii Trk-slam Ssleme Sanatlar-mer Faruk Atabek

3. Tasavvufi Dncenin Ahlaki Boyutu Gzel huy ve davranlar anlamna gelen ahlak, slam dininin iman ve ibadetle birlikte nemle vurgulad bir husustur. slam ahlaknn temel esaslar Kuran- Kerime ve Hz. Peygamberin rnek davranlarna dayanr. Bu husus Kuran- Kerimde yle ifade edilmektedir: Andolsun ki, Resulullah, sizin iin, Allah'a ve ahiret gnne kavumay umanlar ve Allah' ok zikredenler iin gzel bir 3 rnektir. Ayrca Hz. Muhammedin yce bir ahlak zere bulunduu da Kuranda aka vurgulanmtr: 4 phesiz sen yce bir ahlak zeresin.
1 Hayrani Altnta, Tasavvuf Tarihi, s. 15. 2 Kaf suresi, 16. ayet. 3 Ahzab suresi, 21. ayet. 4 Kalem suresi, 4. ayet.

47

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Tasavvufi dncenin nemle zerinde durduu ahlaki boyut, slam dininin insanlar arasnda gerekletirmek istedii temel hedeflerinden biridir. slam, insann sevgiye nem vermesini, ktlklerden saknmasn, Allahn kendisini gzettii bilinci ile hareket etmesini ister. Bylece insan, tm kar 1 kayglarnn tesine geerek btn davranlarnda Allahn honutluunu gzetir. slamn ahlaka nem vermesi, tasavvufi dncenin douu zerinde etkili olan en nemli faktrdr. Tasavvufi dncede ahlaki davranlar, ibadetler kadar nemli grlr. nl mutasavvf Ebu Hasan en2 Nuri (295/907), Tasavvuf ne birtakm merasimler ne de bir bilgi yndr; tasavvuf yalnzca ahlaktr. diyerek tasavvufi dncenin ahlaktan ibaret olduunu dile getirmitir. Tasavvufi dnce, kalp temizliini, manevi olgunluu ve gzel ahlak gerekletirmeyi hedefler. Kiilerin manevi adan temizlenmeleri gzel ahlakl olmalarna baldr. Dnya ve ahiret dengesini kurmak, dnya hayatna ve maddi zevklere dalp kaybolmamak, ahirete ve manevi deerlere nem vermek, kiiyi olumsuz etkileyen kt duygular kontrol altna alp yok etmeye almak manevi ve ahlaki ycelii gerekletiren hususlardr. Tasavvufi dnce, ahlaki davranlarn iman ile ilikisine vurgu yapar. nk gzel ahlak, insann btn davranlarn kapsar. Ayrca slamn emir ve yasaklar da insan gzel ahlak sahibi olmaya ynlendirir. Hz. Peygamber, man bakmndan mminlerin en olgunu, ailesine kar efkat, merhamet 3 gsteren ve ahlak gzel olandr. buyurarak gzel ahlakn imann bir meyvesi olduunu belirtmitir.

slama gre olgun insan; Allahn koyduu snrlar amayan, iyiyi ve doruyu yapp tavsiye eden, ktln her trlsnden uzak duran, verdii sz yerine getiren, byklk taslamayan, kendisine verilen emaneti koruyan, yoksullara kol kanat geren, z sz bir olup tm canllara gzel davranan kimsedir.

1 Mustafa arc, slam Dncesinde Ahlak, s. 8. 2 Seluk Eraydn, Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 340. 3 Tirmiz, man, 6.

48

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Tasavvufi dncenin ahlaki boyutunu dile getiren mutasavvflar, Allahn emir ve yasaklarna uymak suretiyle sonsuz mutlulua ulamay arzulamlardr. Bunun iin de din deerlere samimiyetle balanmay, dnyann geici bir misafirhane olduu dncesini yayarak insanlar iyiye, doruya tevik etmeyi ve Allahn nimetleri karsnda kr vazifesini yerine getirmeyi srekli olarak dile getirmilerdir. Tasavvufi dncenin nemle zerinde durduu ahlaki hususlar, bu alanda yazlan birok eserde ayrntl bir ekilde ilenmitir. Dnyann geici olduu, birlik ve beraberlik iinde yaamak gerektii gibi hususlar, hem ilahilerde hem de tasavvuf ierikli dier iirlerde dile getirilmitir. rnein iirleriyle kltr ve edebiyatmz zerinde nemli etkileri bulunan Yunus Emre, dnyann geici olduunu, arzu ve heveslere balanp kalnmamas gerektiini u ekilde ifade eder: Bu dnyaya kanmayalm, fanidir aldanmayalm Bir iken ayrlmayalm, gel dosta gidelim gnl, Biz bu cihandan gelim, ol dost iline ualm Arzu hevadan geelim gel dosta gidelim gnl.

Tasavvufi dncenin baz temel ilkeleri:

1. Seyrsluk: Kiinin i dnyasna eilerek kendisini yanla ve ktye sevk eden kt duygulardan arnmas iin ahsiyet terbiyesi yapmas ve benliini arndrmaya almasdr. 2. Riyazet ve Mcahede: Kiinin gl bir irade sahibi olmak ve salam bir kiilie erimek iin zorluklarla mcadele etmesidir. 3. Tvbe: Kiinin ilemi olduu hata ve kusurlarndan vazgemesi bir daha onlar ilemeyeceine dair Allaha sz vermesidir. 4. Sabr ve Sebat: Kiinin bana gelen olumsuz ve skntl olaylar karsnda direnli olmas, gcn ve iradesini doru kullanarak zorluklarla mcadele etmesi, aceleci davranmayarak kendisine ve evresine zarar verici davranlardan kanmasdr. 5. Cmertlik: Kiinin sahip olduu nimetleri bakalaryla paylamas, ihtiya sahiplerine kol kanat germesidir. Cmertlik, insanda bulunmas gereken en yce duygulardan biridir. 6. Doruluk: Kiinin sz ve davranlarnda drst olmasdr. Doruluk ve drstlk (istikmet) verilen sze uymay ve gzel olan davranlar sergilemeyi gerektirir.

49

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Tasavvufi dncenin ahlaki boyutunu gsteren baz prensipler: Kendisi iin istediini bakas iin de istemek, Kendisi iin arzulamadn bakalar iin de arzulamamak. Olduu gibi grnmek ya da grnd gibi olmak. Kklere sevgi beslemek byklere sayg gstermek. Affetmek, hogrl davranmak. Bakalarnn kusurlarn aratrmamak. fkeye hkim olmak. Sznde durmak, ahde vefa gstermek. Doruluk ve drstlkten taviz vermemek. Gvenilir olmak. Kibirden gururdan saknmak mtevaz olmak. Cimrilikten, tamahtan uzak durmak, cmert olmak. Her hususta sabrl olmak. Asla adaletten ayrlmamak. Maddi ve manevi temizlie riayet etmek. Allahn kendisine verdii salna ve shhatine ok dikkat etmek. Bo vakitlerini hayrl ilerde deerlendirmek.

4. Kltrmzde Etkin Olan Tasavvufi Yorumlar Tasavvufi dnce, slamiyetin farkl kltr ve medeniyetlere mensup insanlara ulamasnda byk bir rol oynamtr. slamiyetin Horasan, Hint Yarmadas, Trkistan, ran, Anadolu, Balkanlar ve Kuzey Afrikaya yaylmas da bu yolla olmutur. Osmanl Devletinin kurulup gelimesinde ve bir cihan devletine dnmesinde tasavvufi dncenin byk katklar olmutur. Bireylerin eitiminde, toplumun manevi hayatnn ykseltilmesi ile iir, musiki, mimari ve hsnhat gibi sanat dallarnn gelimesinde tasavvufi oluumlarn pay byktr. Trk edebiyatnn baz lmsz airleri, tasavvufi dnceleri eserlerinde aka dile getirmilerdir. Hoca Ahmed Yesevi, Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Mevlana, Ahi Evran ve Hac Bayram Veli gibi ahsiyetlerin, kltrmzn olumasnda nemli etkileri olmutur. Bu kiiler, yaptklar almalarla asrlar etkileyen nemli ahsiyetlerdir. Bu ahsiyetlerin temsil ettii grler, gnmzde de Yesevilik, Mevlevilik ve Bektailik ad altnda varlklarn srdrmektedirler. Divan iirimiz ve halk edebiyatmz, bin yla yakn bir sredir tasavvufi dnce ile yorulmu, onunla btnleerek gnmze kadar varln devam ettirmitir. Edebiyat, sanat ve mimarisiyle kltrmz zerinde etkili olmu, toplumsal birlik ve dzenimizin manevi temellerini ina etmi baz tasavvufi yorumlar unlardr:

50

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

4.1. Yesevilik Trkistan blgesinde doup ksa bir sre ierisinde geni bir corafyaya yaylan Yesevilik dncesinin kurucusu Hoca Ahmet Yesevidir. Doum tarihi kesin olarak bilinmeyen ve 1167 ylnda vefat eden Hoca Ahmet Yesevi, henz kk yata Yesi ehrine yerlemitir. lk tahsilini, o dnemin en nemli bilim ve kltr merkezlerinden biri olan Buharada yapmtr. Hoca Ahmet Yesevi, din ilimlerde derin bir birikim elde ettikten sonra tasavvufi dnceyi benimsemitir. Kuran ve snneti bu tasavvufi dnceye gre yorumlamtr. Hoca Ahmet Yesevi, Pir-i Trkistan lakabyla zellikle Krgz ve Kazak Trkleri arasnda etkili olmutur. Yesevilik dncesi, Trkistan blgesinde domasna ramen Trk topluluklar araclyla Orta Asyadan Balkanlara kadar uzanan geni bir corafyada kk salmtr. lk Trk tasavvuf dncesi olan Yesevilik, sonraki tm tasavvufi oluumlar etkilemi ve Trk tasavvuf anlaynn ana kaynan oluturmutur.

Divan- Hikmetten Semeler: Nerede grsen gnl krk merhem ol sen yle mazlum yolda kalsa hemdem ol sen Gnl vermez dnyaya, el uzatmaz harama Hakk seven aklar helalinden yemiler. Garip, fakir yetimleri her kim sorar, Raz olur o kulundan Allah Dnya iin gam yeme, Hakktan bakasn deme, Kii maln yeme, srat zerinde tutar ha. Kul Hoca Ahmed ibadet eyle, mrn bilmem ka yl, Asln bilsen su ve toprak, yine topraa gider ha.
Hoca Ahmet Yesevi Trbesi (Hoca Ahmet Yesevi,Divan- Hikmetten Derlenmitir.)

Kuran ve snneti referans alan Hoca Ahmet Yesevi, gnllere hitap ederken insanlarn ok rahat anlayabilecekleri sade bir dil kullanmtr. Hoca Ahmet Yesevi, 12. yzyln Trk kltr ve edebiyatnn nde gelen simalarndan biridir. Divan- Hikmet adl eseriyle bu kltr ve edebiyatn gnmze kadar etkili bir ekilde gelmesine nclk etmitir. Bunun iindir ki Yesevilik, bir tasavvufi dnce olmann yan sra edebiyattan inanca toplumun birok unsurunu bnyesinde barndran zengin bir deerler manzumesi oluturmutur. Bu deerlerin banda, Yeseviliin asrlarca farkl corafyalarda yaamasna elverili bir zemin hazrlayan insan sevgisi gelir. Yesevilik dncesinin temel felsefesi, Divan- Hikmet isimli eserde bir araya getirilen Hoca Ahmet Yesevinin zl ve hikmetli szleriyle ortaya konulmutur. slam dininin ana esaslar, ahlak, insan sevgisi ve tasavvufi dncenin birok unsuru, bu hikmetli szlerin balca konularn oluturur.

Yesevilik dncesine gre; erdeme erimek ak ve sevgiyle mmkndr. Ak ve sevgi ile erdemli olmak isteyen kii de benlikten vazgemeli kanaatkr olup dier insanlar dnmeli ve onlara yardm etmeli, mitsizlie kaplmamal, faydasz eylerle vakit harcamamal, yalan sylememeli ve insanlarn kalbini krmamaldr.

Hoca Ahmet Yesevi (Temsili Resim)

51

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Yesevilik dncesine gre gnl krmamak ve herkese efkatle davranmak gerekir. Hoca Ahmet Yesevinin, Snnet imi kfir de olsa incitme sen / Huda bizardr kat yrekli gnl incitenden szleri 1 bu hususa k tutmaktadr. Yesevilik dncesinde yer alan yoksul ve gariplere yardm etmek, onlarn ihtiyalarn karlamak, misafir arlamak, komularla iyi geinmek, dnya malna gereinden fazla deer vermemek, hak ve hukuka riayet etmek, rzk helal yollardan temin etmek gibi ahlaki kurallar, salkl bir toplum oluturmann ve sosyal dayanmay gerekletirmenin temel artlardr. Yesevilik dncesi, Orta Asya Trklerinin slam ksa srede kabul etmelerini salam, slamn inan, ahlak ve kltrn ak bir dille ve tasavvufi bir yorumla dile getirerek Trkler arasnda cazibe merkezi olmutur. Hac Bekta Veli, Abdal Musa, Geyikli Baba, Sar Saltuk gibi ahsiyetler, Yesevilik dncesinin Anadoluda yaygnlamasn salam ve bylece Anadolunun Mslmanlamasnda nemli rol oynamlardr. 4. 2. Kadirilik slam dnyasnda ilk tasavvuf oluumlar 12. yzylda ortaya kmtr. Bunlardan Kadirilik, Abdlkadir Geylaninin dnceleri etrafnda olumu tasavvufi bir yorumdur. Abdlkadir Geylani, 1077 ylnda Hazar Denizinin gneybatsndaki Geylanda dnyaya gelmitir. Geylaninin son derece etkili ve akc bir konuma tarzna sahip olduu sylenmektedir. O, verdii fetva ve derslerle ksa zamanda evresini etkilemi ve grlerini yayma imkn bulmutur. Kadirilik, Asyadan Balkanlara ve Orta Doudan Afrikaya kadar geni bir corafyada hzla yaylmtr. Kadirilik, dier tasavvufi yorumlarda olduu gibi Kur an ve snnete uymay esas alr. nsann sorumluluklarn hatrlatarak dinin emir ve yasaklarna uymasnn nemi zerinde durur. Buna gre insan gnahlarndan tvbe ederek Hakka ibadete ynelmeli ve her iinde samimiyetle hareket etmelidir. Kadirilikte en nemli grev, fakir ve dknlerin hizmetine komak, onlarn ihtiyalarn halletmeye almaktr. Bu yzden bol sadaka vermek ve cmert olmak gerektii zerinde durulur. Kadirilikte, Allahn isimlerinin zikredilmesine ve Hz. Peygambere salavat getirilmesine nem verilir. Bylece nefsin ktlklerden arndrlmas ve gzel 2 huylar edinilmesi amalanr.

PAYLAALIM
Allah zikretmenin ve Hz. Peygambere salavat getirmek insann manevi ynden olgunlamasna nasl katkda bulunur? Dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.

BLG KUTUSU

Abdlkadir Geylani Camii Badat / Irak

Kadirilikte nem verilen be temel ilke vardr: Himmeti yceltmek: Yardmlamay artrmak Haramdan saknmak: Allahn yasaklarndan uzak durmak Hizmeti gzelletirmek: Hizmeti ibadet niyetiyle yapmak Azmi arttrma: Allah rzas iin ok almak Nimete sayg gstermek: Nimetin deerini bilip kretmek
Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 24, s. 133.
1 Kemal Eraslan, Divan- Hikmetten Semeler, s. 56. 2 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 24, s. 131-135.

52

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

4. 3. Nakibendilik Nakibendilik, Bahaeddin Nakibendin dnceleri etrafnda oluan tasavvufi bir yorumdur. Bahaeddin Nakibend 1318 ylnda Orta Asya Mslmanlar iin bir ilim merkezi olan Buharada domutur. mam Rabbani ve Mevln Halit gibi mutasavvflar, Nakibendilik yorumunu temsil eden nemli ahsiyetlerden bazlardr. Nakibendilikte Allah sessiz olarak ve devaml zikretmeye byk nem verilmitir. Bylece kiinin kt arzularn yok edeceine inanlr. Allah oka anan kimse onun sevgisini kalbine nakeder, yerletirir. 1 Naketmek kavramndan hareketle bu tasavvufi yoruma Nakibendilik denilmitir. Nakibendilikte, Kuran ve snnete sk bir ballk gsterilir ve ibadetlere nem verilir. Bu tasavvufi yorumun en nemli ilkelerinden biri sohbet ad verilen ilim ve irfan meclislerinde iyi ve ahlakl insanlarla her zaman beraber olmaktr. Her tasavvufi yorumda olduu gibi Nakibendilikte de zerinde nemle durulan temel prensipler vardr. Bunlardan bazlar; her an iyi deerlendirmek, kalbi kt dncelerden arndrarak iyi huylara sahip olmak, her an bilinli olmak, gnlnde Allahtan bakasna yer vermemek, Allah daima hatrlamak 2 ve onu oka zikretmek gibi hususlardr. Nakibendilikte topluca yaplan zikre hatme-i hcegn denir. Nakibendilik, Bahaeddin Nakibendin rencileri araclyla tarih ierisinde zellikle Trkistan, 3 Anadolu ve Hindistan olmak zere geni bir corafyada yaylmtr.
Bahaeddin Nakibendin Trbesi Buhara / zbekistan

YAZALIM
Nakibendiliin ilke lerinden biri olan Halk iinde Hak ile olmak szn aklayan bir yaz yaznz.

4.4. Mevlevilik Mevlana, 1207 ylnda bugn Afganistann kuzeyinde yer alan Belh ehrinde domu ve kk yalarda ailesiyle birlikte Konyaya yerlemitir. Mevlana ilk tahsilini ayn zamanda bir mutasavvf olan babasndan almtr. Dnemin nl bilginlerinden ders alan Mevlana, ksa sre ierisinde tannm bir ahsiyet hline gelmitir. Mevlana Celaleddin Ruminin tasavvufi dncelerini temel alan Mevlevilik, Sultan Veled tarafndan sistemletirilmitir. Mevlanann olu olan Sultan Veled, hayatn babasnn fikirlerini yaymaya adad iin Mevleviliin kurucusu kabul edilmitir. Mevlana, ems isimli bir sufi ile tantktan sonra farkl bir dnce dnyasna girerek tlerini ve hikmetli szlerini insanlara aktarmak iin iir sanatna bavurmutur. Mevlana, Mesnevi ve Divan- Kebir isimli manzum eserlerinde bir araya getirilen iirleriyle insanlar iyilie, gzellie tevik eder. Dnya ve ahiret mutluluuna ulatracak olan bilgiler aktarr.
1 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 4, s. 458, 459. 2 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 32, s. 335-343. 3 Hasan Kamil Ylmaz, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 262.

53

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Mevlevilik dncesinde, insan, son derece deerli bir varlktr. nk Allah, insan dier varlklardan 1 stn yaratmtr. Mevlana bu hususu, lemden maksat insandr. eklinde vurgulamtr. Mevlevilik dncesine gre rnek insan olmak son derece nemlidir. rnek insan olmak iin de gzel ahlak sahibi ve gnl dnyas zengin biri olmak gerekir. nk huzurlu ve mutlu bir toplum olmak, kt huylardan arnm ve yksek ahlaki deerlerle donanm kiilerle mmkndr. Dolaysyla 2 hrs, kskanlk, kibir, yalan, iki yzllk ve gybet gibi kt huylar terk edilmelidir. Mevlevilik dncesi, iir ve musiki zerinde de etkili olmutur. eyh Galip, Itri ve Dede Efendi gibi birok ahsiyet, Mevlevilik dncesinin etkisinde kalm ve bu etkiyi eserlerine yanstmlardr. Mevlevilik dncesinin yaatld yerler olan Mevlevihanelerde Trk dili ve edebiyat, iir, musiki bilgisi, hat, tezhip, minyatr gibi gzel sanatlar retilir ve icra edilirdi. Ayrca Mevlevi musikisi, Trk tasavvuf musikisinin nemli bir parasn oluturur.

NOT EDELM
1 Mevlana Celaleddin, Mecalis-i Seba, s. 45. 2 Emine Yeniterzi, Mevlana Celaleddin Rumi, s. 66.

Mevlevi dervilerinin ney, kudm, rebap gibi alglar ve ilahiler eliinde kollarn iki yana ap dnerek yaptklar ayine sema denir.

54

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Mevlevilik dncesi tarih boyunca toplumun tm kesimleri zerinde etkili olmu, insanlarn manevi hayatlarnn ekillenmesini salamtr. Kltr ve sanat hayatmz zerinde de etkin bir rol bulunan Mevlevilik dncesi, bata Trkiye olmak zere dnyann birok yerinde yaatlmaya allmtr. lah sevgi, hogr ve gzel ahlak gibi manevi, ahlaki deerleri, insanlar iin birer temel prensip olarak tleyen Mevlanann Mesnevi isimli eseri, dnyann belli bal dillerine tercme edilmitir. Mevlana, dou edebiyatnn aheseri kabul edilen Mesnevi isimli eserinde insanlara sevgiyi, gerek ak, rnek insan olmay tler ve onlarn gzel ahlakl, drst, cmert, alkan, alak gnll, sabrl, bakalarnn iyiliini isteyen, doru szl, helal lokma peinde olan, Allaha kreden ve ibadetlerini 1 yerine getiren birer kii olmalarn ister.

Mesneviden Nasihatler, zl Szler:

Merhamete nail olmak istersen, zayflara merhamet et! Szn faydas yoksa syleme! nsanlarn sava, ocuklarn kavgasna benzer; hepsi de anlamsz ve samadr. Maksada sabrla eriilir, aceleyle deil! Sabret, dorusunu Allah daha iyi bilir. Ben, bu alp abalama dnyasnda iyi huydan daha stn bir ey grmedim. Sz, dinleyene gre sylenir; terzi elbiseyi adamn boyuna gre diker. Adaleti bilmeyen, kurt yavrusunu emziren keiye benzer. Evin iindeki ac su emesi, dardaki tatl su rmandan daha stndr.

4.5. Alevilik-Bektailik Hz. Aliyi seven, sayan ve ona taraftar olan kiiye Alevi denir. Aleviler; Allahn birliine inanan, Hz. Muhammedi son peygamber olarak kabul eden, kutsal kitab Kuran- Kerim olan, Hz. Muhammedi ve onun ehl-i beytini seven Mslmanlardr. Bektailik dncesinin kurucusu Hac Bekta Velidir. Hac Bekta Veli, Horasandan gelen erenlerle 3 birlikte hakikat n Anadoluda yakm ve etrafndaki insanlara tasavvufun inceliklerini anlatmtr. Bu dnce, Pir-i Trkistan olarak anlan Hoca Ahmet Yesevinin Allah sevgisi ve gzel ahlak esas alan retilerini Anadoluda yaygnlatran ve kltrmzde nemli etkileri olan tasavvufi bir yorumdur. Hac Bekta Veli, Ahmet Yesevinin manevi ocanda yetimi bir Horasan ereni olarak Anadoluda ahlak ve adalet mealesini dalgalandrm, insan sevgisi ve bir arada yaama kltrn yaygnlatrmtr. Bylece bir mutasavvf olarak Anadolu halknn etkilendii manevi nderler arasndaki yerini almtr.
2

1 Emine Yeniterzi, Mevlana Celaleddin Rumi, s. 36. 2 Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi slam Mezhepleri, s. 233. 3 Osman Eri, Bektailikte Tasavvufi Eitim, s. 15.

55

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Anadoluya g eden Trk boylar arasnda, birlik ve beraberliin salanmasnda, manevi balarn gelimesinde Hac Bekta Veli ve dier mutasavvflarn byk katklar olmutur. Bektailik dncesinin ekillenmesinde Hac Bekta Velinin Maklt isimli eserinin nemli etkisi vardr. Bu eserde slamn itikat, ibadet ve ahlak konularndaki grleri dile getirilmitir. Hac Bekta Veli, bu konularla ilgili grlerini drt kap krk makam prensibine gre aklamtr. Ona gre bunlar birbirlerini tamamlayan eylerdir. Bunlardan birinin eksiklii, dierini de eksik klar. Kul, Yce Allaha krk makamla ular, onunla dost olur. Bu krk makamn onu eriat iindedir, onu marifet iindedir, onu tarikat 1 iindedir, onu da hakikat iindedir.

DEERLENDRELM
Tanrnn gnderdii kitab bilmeyen, Tanry nasl bilebilir? nsanlar doutan bilgi sahibi olsalard Tanr, peygamberlere kitap gndermezdi. Kitapsz pir, eytandr. Buyruk, s. 24. Yukardaki metni Alevilik-Bektailik dncesinde Kurann nemi asndan deerlendiriniz.

Hac Bekta Veli Trbesi Hacbekta/Nevehir

Alevilik-Bektailik dncesinin temel kaynaklar arasnda yer alan Hac Bekta Velinin Velayetname adl eserinde buyruklar ve ozanlar tarafndan sylenmi deyi ve nefeslere yer verilmitir. Bu eserde eski Trk inanlarna dair baz inan motifleri grlmekle beraber Allah inanc ve Hz. Muhammedin 2 peygamberlii olmak zere slami inan esaslarna atflar da bulunmaktadr. Zikir, tvbe, ilah ak, insan- kmil, tevazu ve murakabe gibi tm tasavvufi yorumlar ieren Buyruklar ise bu dncenin nemli kaynaklar arasnda yer alr. rnein Buyruklarda yer alan en nemli hususlardan biri snnet, yedi farz kavramdr. snnet; hakk zikretmek, kalpte dmanla yer vermemek ve yola teslim olmaktr. Yedi farz ise srrn izhar etmemek, grdn rtmek, zr ile niyaz eylemek, mrebbi hakkn 3 gzetmek, musahip hakkn gzetmek, tvbe almak ve ta giyip zn stada teslim etmek eklindedir.

1 Snmez Kutlu, Alevilik-Bektailik Yazlar, s. 156. 2 lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 17. 3 Buyruk, s. 245, 246.

56

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Deyi, nefes, muharrem orucu, musahip, pir, talip, semah, dvaz imam, cem, rehber, gzc, erac, sofrac, kurbanc. Alevilik-Bektailikle ilgili olarak yukarda verilen kavramlardan n seerek szlkten karln bulunuz. Buyruklarda toplumu doru bir ekilde Hakka ulatrmak iin Kurann bilinmesi ve davranlarn Kurana uygun olmasnn gereklilii yle dile getirilir: Ayetsiz, kitapsz sz syleyip nasihat eden 1 pirin syledii szler saygn deildir. Sylenen szn kesinlikle Kurana uymas gerekir. Alevilik-Bektailik dncesi dier tasavvufi oluumlarda olduu gibi slamn ahlaki prensipleri zerinde srarla durur ve bu prensiplerin insanlar arasnda yaygnlamasn amalar. Temel ahlaki prensipler erevesinde Alevilik-Bektailik yolunun sevgi ve dostluk yolu olduu u ekilde vurgulanr: Yolumuz sevgi ve dostluk zerine kurulmutur. Derghmzda kkrtc, bozguncu ve kartrclara yer yoktur. ekememezlik, kskanlk, kendini beenme, kin, inat, arkadan konuma, dedikodu, bakasn sulama, iftira, kfr, zulm, yalan ve cinayet Tanrnn yasak ettii ilerdir. Bir talip tm bu ktlkleri benliinden uzaklatrp yreinden silmelidir. Talip, gerekmezse sz sylemez. Eli ile koymadn almaz. Gz 2 ile grmediine grdm, kula ile duymadna duydum demez

BULALIM

NOT EDELM
Alevilik-Bektailik dncesine gnl vermi ozanlar tarafndan sylenmi deyi, nefes ve iirlerde slam dininin inan, ibadet ve ahlak konular ele alnmtr. rnein Pir Sultan Abdal, bir iirinde yle demektedir: Muhammed dinidir bizim dinimiz, Tarikat altndan geer yolumuz, Hem Cibril-i emindir rehberimiz, Biz mminiz mridimiz Alidir. Pir Sultan Abdal Divan, s. 112.

Alevilik-Bektailik dncesinde ehl-i beyt sevgisi her zaman n plandadr. Bu dncede Hz. Hasan ve Hz. Hseyin soyundan gelenleri sevmek ve onlara sayg gstermek esastr. Hz. Peygamberi konu edinen naatlar, Alevi-Bektai edebiyatnn nemli unsurlar ierisinde yer alr. Hilmi Dedebaba bir naatnda Hz. Peygambere olan sevgisini yle anlatr: Enver-i ar Gzinsin Ya Muhammed Mustafa Rahmeten lilaleminsin Ya Muhammed Mustafa Nur- Kuran Mbinsin Ya Muhammed Mustafa Cmle lem halk muhtatr senin ihsanna!
3 1 Buyruk, s. 24. 2 Buyruk, s. 39. 3 Mfit Yksel, Bektailik ve Mehmet Ali Hilmi Dedebaba, s. 114.

57

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Alevilik-Bektailik dncesinin temel kaynaklarnda namaz, zekt, oru ve hac gibi 1 ibadet konularna da yer verilir. Bu ibadetler ayn zamanda Hz. Muhammed ile Hz. Alinin buyruu olarak kabul edilmitir. Alevilik-Bektailik dncesinin nemli temsilcilerinden biri olan Cabbar Kulu, Konun ile ehl-i iyalin ile bir hoca diril, konua tazim eyle. Hibirinin hatrn ykma. Nerede bir hatr ykk var ise hatrn yap; sana ktlk edene sen iyilik eyle. Kularda, bcklerde, hayvanlarda, insanda hibir eyin cann incitme. Cmlesi senden honut olsun. Hak Tel da 2 senden honut ola diyerek hogr, sevgi, bar, kardelik ve ahlak anlayn dile getirmitir.

Alevilik-Bektailik dncesinde nemli bir yer tutan ahlaki prensipler unlardr: Bilgi sahibi olmak Allaha isyankr olmamak Nefsine uymamak Gaflette olmayp kalp gz ak olmak Tamah etmemek Dnyaya balanmamak ehvetperest olmamak Kibirsiz olmak Kimseye ac ve zarar vermemek Pinti ve aceleci olmamak Kazaya rza ile teslim olup vesvese etmemek Kitab- Cabbar Kulu, s. 82.

BLG KUTUSU

KONUALIM Allah birdir Peygamber hak, Rabbl-lemindir mutlak, Senlik-benlik nedir brak, Syleyin geldi sras. k Veysel atrolu Yukardaki iirin ana temas zerinde arkadalarnzla konuunuz.

4.5.1. Cem ve Cemevi Cem; toplanmak, bir araya gelmek ve btnlemek demektir. Alevilik-Bektailikte cem bir araya gelinerek topluca yaplr. Cemi, dede ynetir. Cemde, kiiler akla Allaha ynelirler. Yreklerinin Allah sevgisiyle dolmasn salarlar. Cemde tevhitler (L ilhe illallh) okunur. Eller gslere konarak Hz. Muhammed ve ehl-i beytine salavatlar getirilir, ilenmi olan gnahlar iin tvbe istifar edilir. Okunan glbenk, dua, on iki imam akna sylenen dvaz, deyi ve nefesler arasnda hep bir azdan Allah Allah denir. Cemevi, cemin yapld yerdir. Bunun yannda; tasavvufi sohbetlerin yapld mekn, duruma gre yoksullara aevi, misafirhane, birlik, dirlik ve kardelik evi olmutur. Ayrca ilim, eitim ve kltr evi olarak da kullanlmaktadr.

1 Hac Bekta Veli, Maklt, s. 181. 2 Cabbar Kulu, Kitab- Cabbar Kulu, s. 82.

58

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Alevi-Bektailie gre cemevinin kapsndan girmek, cemin ilk basamadr. Cemevine niyaz ederek girilir. Cemevinin ortasna krklar meydan, meydann ortasna ise dr meydan denir. Bu meydan, dra duran kimseleri, her amaca ulatran srat- mstakim (doru yol) olarak kabul edilir. Cemler, eskiden derghlarda, meydan evi denilen meknlarda gerekletirilirdi. Kentlemeyle birlikte zamanla cemevi ad verilen meknlarda yaplmaya balanmtr. Cem, her zaman yaplmakla birlikte yln belli zamanlarnda yaplan cemler de vardr. rnein dknlkten kaldrma cemi, drdan indirme cemi, Abdal Musa cemi, muharrem cemi, Hzr cemi ve nevruz cemi ve ikrar cemi bunlardan bazlardr.

Pir Koca Ahmet Yesevi Cem Kltr Merkezinden bir grnm Bahelievler / stanbul

Alevilik- Bektailikte birbiriyle ks olan, bir bakasnn hakkn, hukukunu ineyen ve herhangi bir kiiye zarar verecek davranlarda bulunan kimseler dkn saylr. Bu davranlar ileyen kimseler, genellikle cem srasnda dr meydanna gelirler ve aralarndaki anlamazlklar dede tarafndan giderilmeye allr. Sorunlar giderilemeyen kimseler, o sorunun daha sonra zmlenmesi amacyla cemevinden karlr. Ceme alnmayan bu kiilere yol dkn denir. Yol dkn olan kimseler, problemlerini kendi aralarnda zp anlarlarsa tekrar ceme alnabilmeleri iin ayrca bir erkn dzenlenir. Dzenlenen bu erknda, dknlkten kaldrlacak olan bu kimseler, dr meydannda dedenin KONUALIM huzuruna gelip Kurann, Ey Rabbimiz! Biz kendimize zulmettik. Alevilik- Bektailikte yaplan cemlerin insanlarn Eer bizi balamaz ve bize acmazsan birlik ve beraberliine yapt katky konuunuz. 1 mutlaka ziyan edenlerden oluruz. ayetini okurlar. tarafndan bu kimselere gerekli uyar yaplr. Dede, bu kimselerden kurban kesip fakir fukaray doyurma, ihtiya sahiplerine datma veya cemevinin bir ihtiyacn gidermesi gibi isteklerde bulunur. Bu kimseler bundan sonra yol dkn olmayacaklarna dair Hakkn ve halkn huzurunda sz verirler. Daha sonra da bu kimselerin zerine bir glbenk o k u n a r a k c e m e s o n v e r i l i r. B u n a Abdal Musa Trbesi dknlkten kaldrma cemi denir. Elmal/Antalya Cem eitlerinden biri de drdan indirme cemidir. Alevilikte, len kii iin daha ok Hakka yrd ifadesi kullanlr. Hakka yryen kiinin ailesi, akraba, arkada ve tandklar arlarak hem halkn huzurunda hem de dedenin huzurunda razlk alnr. Borcu varsa denir. Alaca varsa alnarak ailesine teslim edilir. Salnda incittii kimseler varsa onlarn razl alnr. Kurallar yerine getirildikten sonra yemekler yenilir. Dualar ve glbenkler okunarak drdan indirme cemi tamamlanm olur. Abdal Musa cemi ise her yl, sonbaharda
1 Araf suresi, 23. ayet.

59

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

ksknlerin bartrlmas ve birliin salanmas amacyla yaplr. Herhangi bir ocaa veya cemevine bal bulunan kimseler, bir araya gelip kurban keserler. Tm canlar, bu kurban lokmasna maddi katkda bulunurlar. Yaplan bu birlik ceminde, ksknler bartrlr ve elde edilen nimetler iin Allaha kredilir. Buna Abdal Musa kurban veya birlik cemi denir. 4.5.2. Cemin Yapl Hz. Muhammedin manevi makamna (posta) oturan dede, cemi bandan sonuna kadar ynetir. Bu srada Hz. Ali postuna oturan rehber, dedenin yanndaki yerini alr. Gelen insanlarn ayakkablarndan sorumlu olan izniki, ieriye rahat girilmesini salayan kapc, ieriye girenlere yer gsteren gzc, gelen lokmalar alan lokmac ve kurban kesme ilemini yerine getiren kurbanc, balama alp syleyecek zakir ve dier hizmet sahipleri yerlerini alrlar.
1

YORUMLAYALIM
Tanrnn Kuranna ve dier kitaplarna da inanmak imandandr. imdi, eer senin iin; kibir, haset, cimrilik, tamah, fke, gybet, kahkaha, amata ve maskaralklarla dolu ise; Aziz kardeim, bu kt huylardan herhangi birinin iman ehlinin iinde bulunacana dair bir tebliin hangi kitapta yazldn syleyebilir misin? Hac Bekta Veli, Maklt, s.178-180. Yukardaki metni kltrmzde etkin olan tasavvufi dnceler asndan yorumlaynz.

Dua okuyarak cemi balatan dede, ardndan dargn ve kskn olanlar varsa onlar bartrr. Daha sonra srasyla on iki hizmeti yerine getirecek canlarn duas, delil hizmeti (era uyandrma), tezekkr hizmeti (abdest aldrma), kurban ve lokma hizmeti ve dier hizmetler yerine getirilerek cem birlenir. Topluca tvbe istifr edilir. Zakir, balama eliinde dvaz imam, tevhit, miralama ve mersiyeler okur. Semahlar dnlr. Sakka, Kerbelada 72 evlad ve yranyla birlikte susuz braklan ve ehit edilen Peygamber torunu Hz. Hseyin akna su datr. Son olarak getirilen lokmalar, kesilen kurbanlar dede tarafndan dualandktan sonra datlr. Dede hizmet yapanlara dua eder ve hizmet aralarnda eitli konularda sohbetler yapar. Dede u duay okuyarak cemi sonlandrr: Bismiah! Allah Allah. Oturan, duran, kovsuz gybetsiz Hak Muhammed Ali deyip evine varan tm canlarn yce Allah dildeki dileine, gnldeki muradna vasl eyleye. Geree h Cemlerde gnllerdeki Hak sevgisi Allah Allah sesleriyle da vurulurken Hakkn kelam olan Kuran- Kerimden pek ok ayet okunmaktadr. Bir hizmetten baka bir hizmete geilirken mutlaka bir ayet okunur. rnein kurban kesimi srasnda, Sfft suresinin 103-107. ayetleri okunur. Erkn ve Buyruk kitaplar incelendiinde pek ok uygulamann, Kuran ayetleriyle temellendirildii ve ilgili ayetlerin uygulama srasnda okunduu grlmektedir.

1 mer Uluay, Alevilikte Dua s. 48, 49; Mehmet Yaman, Alevilikte Cem: nan, badet, Erkan, s. 193; Seyit Dervi Tur, Erkanname, s. 354.

60

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Cem trenlerinde deiik glbenkler eliinde salavatlar okunur. Bunlardan biri u ekildedir: Dede, Tevbe suresinin 119. ayeti olan, Ey iman edenler! Allah sevip sayn ve dorularla beraber olun. ifadesini okur ve Tvbe gnahlarmza estafirullah. Elimizle, dilimizle, btn uzuvlarmzla ilediimiz gnahlarmza tvbe estafirullah, isyanlarmza tvbe estafirullah. der. Sonra ber cemal-i Muhammed, kemal-i Hasan, Hseyin, Ali ra blend-i salavat der ve btn cem erenlerini salavata davet eder. Onlar da topluca Allahmme salli l seyyidina Muhammed ve l al-i 1 Muhammed diye salavat getirirler.

KONUALIM
Her ikisi de teslim olup onu aln zerine yatrnca, Ey brahim! Ryay gerekletirdin. Biz iyileri byle mkfatlandrrz. Bu, gerekten, ok ak bir imtihandr. diye seslendik. Biz, oluna bedel ona byk bir kurban verdik. Geriden gelecekler arasnda ona (iyi bir nam) braktk, brahime selam! dedik. Biz iyileri byle mkfatlandrrz. nk o, bizim mmin kullarmzdandr. Sfft suresi, 103-111. ayetler. Yukardaki ayet mealleri zerinde arkadalarnzla konuunuz.

4.5.3. Semah Evrende bulunan her eyin dnmesinden hareketle Aleviler, Allaha olan ak ve sevgilerini dndkleri semahla ifade ederler. Semah; ilah ak ruhunda duymaya, o akla Allahn gzel isimlerinden herhangi birini anarak ayakta dnmeye denir. Okunan ilahilerin eliinde ellerini gkyzne doru uzatarak insanlar arasnda ayrm yapmakszn, Hakkn birliini zikretmektir. Buyrukta semah srasnda canlarn dnmesi, su akarken deirmen tann dnmesine benzetilmitir. Dervi dndke ilah ak onun gnlne akar. Semah srasnda okunan dua, semahn nasl bir ruh hli ierisinde yapld konusunda fikir vermektedir. Semahta yle dua yaplmaktadr: Bismiah Allah Allah! Semahlarnz saf ola, gnahlarnz af ola. Dndnz semahlar Hak iin ola, seyir iin olmaya. Dndnz semahlar krklar semah ola. Semah dnenler dedenin oturduu blme srtlarn dnmezler. Bu blme geldikleri zaman yzleri eraa dnk ve boyunlar hafif bkk geerler.

YORUMLAYALIM
Ya Rabb! Akn ver bana h diyeyim dne dne k olaym ben sana h diyeyim dne dne Koma hi benliim bende, varlm yok eyle sende Seni grp her meknda h diyeyim dne dne Seyyid Nizamolu Yukardaki drtlkte alt izili ifadelerle anlatlmak istenen ne olabilir? Yorumlaynz.

1 lyas zm, Gnmz Alevilii, s. 107.

61

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

4.5.4. Musahiplik Alevilik-Bektailikte musahiplik (yol kardelii) ok nemlidir. Musahiplik, Hz Peygamber Dneminde sahabe arasnda yaanan birlik, beraberlik, kardelik ve dayanmann gnmze tanmasdr. Hz. Peygamber, Mekkeden Medineye hicret ettikten sonra, inananlar birbirine kaynatrmak ve sosyal dayanmay salamak amacyla her Mekkeli muhaciri, bir Medineli ensar ile karde yapmtr. Bu kimseler, z karde gibi bir evi blm, beraber yemi ve beraber almlardr. Hz. Peygamber, Ey Ali! Sen 1 dnyada da ahirette de benim kardeimsin. buyurarak Hz. Aliyi de kendisine karde yapmtr. te bu kardelik anlay, Alevi-Bektai geleneine musahiplik eklinde yansmtr. Musahiplik, evli olan iki kiinin aileleriyle birlikte dedenin huzurunda kurban keserek hayat boyu yol kardei olmaya sz vermesine denir. Musahipliin temeli dayanma ve paylamadr. Medineli Mslmanlar nasl evlerini, ilerini, tarlalarn, ba ve bahelerini Mekkeden g eden Mslmanlarla paylatlarsa musahipler de btn 2 varlklarn yol kardeleriyle paylarlar.

PAYLAALIM
Alevilik-Bektailikte musahip (yol kardei) olmann kiiye kazandraca olumlu etkiler neler olabilir? Dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.

Musahip olan kiilere yle t verilir: Evlatlarm! Siz musahip oldunuz. Bata musahip, musahibinden maln esirgemeyecek. Yalan sylememek, haram yememek, zina yapmamak, dedikodu etmemek, elinle koymadn almamak, gznle grmediini grdm dememek, kimseyi incitmemek gerek. Tm bu dediklerimi yapacaksnz. Nefsinize uymayn, yolunuzdan azmayn. i (haram) lokma 3 yemeyin. Mal mala, can cana katn. Hlinize hlde, yolunuza yolda olun. Bu tten sonra Fetih suresinin 10. ayeti okunur. Musahip olan kii ylda bir defa dedenin nne gelir. Verdii szleri yerine getirip getirmedii Hakkn ve halkn huzurunda kendisine sorulur. Cevaplar alndktan sonra orada bulunan halktan helallik alnr. Buna da grg cemi denir. 4.5.5. Dua ve Glbenkler Alevilik-Bektailikte ibadetin temeli duadr. nsan, gnlk hayatta maddi ve manevi pek ok skntlara debilir. O vakit bir kurtarc ve k yolu aramaya balar. Aklna ilk gelen ise Yce Allah olur. nk insanolunun snabilecei tek g odur. Tm duygularn, dileklerini ona aar, dua etmeye ve ondan yardm dilemeye balar. Bu yalvar ve yakar, insana huzur verir, onu rahatlatr. Alevi-Bektai geleneinde dua, glbenk olarak isimlendirilir. Glbenk kelimesi, szlkte; gl sesi, blbl akmas anlamlarna 4 gelmektedir. Glbenklerde cmleler, ksa ve ahenklidir. Glbenk; Allaha snma, yalvarma ve ondan af dilemedir. Alevi-Bektai geleneinde kii ve toplumu ilgilendiren, din ve ahlaki hemen 5 her konuda bir glbenk bulunmaktadr.
1 Tirmiz, Menakb, 20. 2 Erkanname 1, s. 162. 3 Buyruk, s. 57, 58. 4 evki Koca, Melami-Bektai Metaforunda rad Paradigmas Mrg-i Dil, s. 89. 5 mer Uluay, Alevilikte Dua, s. 15.

BELRTELM
Belaya uramaktan korkan kii, Allaha dua etsin. Cafer-i Sadk Tabersi, Mekriml-Ahlak, C 2, s. 10. Yukardaki szde duann hangi ynne deinilmitir? Belirtiniz.

62

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Alevilik-Bektailikte insanlar, bireysel olarak kendi iinden geldii gibi Allaha dua edebilirler. Bu yalvar, kul ile Allah arasndadr. Cemevlerinde ise genellikle dedenin nclnde dua edilir. Dede tarafndan okunan glbenke cemaat, Allah Allah diyerek katlr. Dua ve glbenklerin sonundaki Allah Allah! sz Allahm duamz kabul et! anlamnda sylenir. rnein bir duada yle denilir: Bismiah Allah Allah! Vakitler hayrola, hayrlar feth ola. erler def ola. Yce Allah dildeki dileklerimize, gnldeki muratlarmza vasl eyleye. Milletimizin, devletimizin varln, birliini, dirliini sonsuz eyleye. Yce Allah dualarmz dergh- izzetinde kabul eyleye Dede, Kuran ayetlerini okurken besmeleyle (Rahman ve Rahm olan Allahn adyla) balarlar. Glbenk ve dualara ise Bismiah Allah Allah! (Her eyin kayna olan Allahn adyla) diyerek balarlar. Bir dua ifadesi olan salavat da Alevilik-Bektailik geleneinde nemli bir yer tutar. Yce Yaradan 1 Kuranda, Allah ve melekleri, Peygambere salat ederler. Ey mminler! Siz de ona salavat getirin 2 ve tam bir teslimiyetle selam verin. buyurur. Bu ayetin ierisinde geen salavat sz, Allahmme 3 salli al seyyidina Muhammedin ve al l-i seyyidina Muhammed eklinde sylenir. Allahm! Efendimiz Hz. Muhammede ve onun ehl-i beytine rahmet et! anlamna gelir. Yce Allah, bu ayetle btn mminlerden Hz. Peygambere ve onun ehl-i beytine salat ve selam etmelerini istemektedir. AlevilikBektailikte tm ibadetlerde bu ekilde salvat getirilir.

NOT EDELM
Babam (Muhammed Bakr) be kimsenin duasnn Allaha mutlaka ulaacan hep sylerdi. Bunlar unlardr: Adil yneticinin, ynetimi altnda bulunanlar hakknda yapt dua. Mazlumun zalim hakknda yapt dua. Salih evladn anne-babas hakknda yapt dua. Salih babann evlad hakknda yapt dua. Mminin Mslman kardeinin gyabnda yapt dua. Cafer-i Sadk Kuleyni, el-Kfi, C 2, s. 509.

DEERLENDRELM
Bir mmin, Mslman kardeine gyabnda hayr dua ederse melek onun duasna min der. Allah da duan kabul ettim ve Mslman kardeini sevdiin iin sana da ona istediinin iki katn verdim, buyurur. Kuleyni, el-Kfi, C 2, s. 507. Muhammed Bakra ait yukardaki sz kardeliin nemi asndan deerlendiriniz.

1 Allahn peygambere salat etmesi rahmetiyle onu desteklemesi demektir. 2 Ahzb suresi, 56. ayet. 3 Hasan Basri antay, Kuran- Hkim ve Meali Kerim, s. 753.

63

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

4.5.6. Muharrem Ay ve Aure Szlkte haram klnan, yasaklanan; kutsal olan, sayg duyulan anlamlarna gelen muharrem, hicri takvime gre yln ilk aydr. Peygamberimiz, muharrem ayn Allahn ay olarak nitelendirip bu ayda 1 tutulan orucun faziletine deinmitir. Muharrem aynn onuncu gn aura diye adlandrlr. Hz. Peygamber bu ayn dokuz, on ve on 2 birinci gnlerinde oru tutmu; Mslmanlara da bu orucu tutmalarn tavsiye etmitir. Alevi-Bektailer muharrem ayna byk nem verir. Bu ay boyunca Hz. Peygambere ve onun ehl-i beytine salavat getirirler. Bata Hz. Hseyin olmak zere Kerbelada ehit denler iin mersiyeler ve dualar okurlar. Muharrem aynn ilk on iki gnn orulu olarak geirirler. Bu gnlerde Hz. Hseyinin ve evladnn Kerbelada susuz braklm olmasndan dolay su imez, elence yapmaz ve kurban kesmezler. Orular tutulduktan sonra on nc gn Kerbela olayndan sa olarak kurtulan Hz. Hseyinin olu Zeynl-Abidin iin kran kurban keser ve aure kaynatrlar. Muharrem ay yetimlerin, fakirlerin, kimsesizlerin korunduklar ve kollandklar bir aydr. Bu ayda toplumumuzda aure piirerek komu ve akrabalara datmak yaygn bir gelenek hline gelmitir.

LSTELEYELM
Muharrem aynda dier aylardan farkl olarak neler yaplr? Listeleyiniz. Aure orucu tutulur.

5. Nusayrilik Nusayriler, slamn tasavvufi yorumlarndan Alevilik dncesine baldrlar. Dncelerini ehl-i beyt imamlarndan Hasan el-Askeri yoluyla Hz. Aliye 3 ve Hz. Muhammede dayandrrlar. Nusayriler, Kuran- Kerimi Yce Allahn kitab olarak kabul ederler. Onun hibir deiiklie uramadan gnmze kadar gelmi olduuna inanrlar. Hz Alinin gzel konumalarnn, mektup ve hutbelerinin bir araya getirildii Nehcl-Belay Kuran- Kerimden sonraki temel bavuru kayna olarak kabul ederler. Nehcl-Belada Hz. Ali Kuran- Kerimin yerini ve nemini yle ifade eder: Babann ocuuna olan borcu, ona gzel bir isim vermek, onu gzel ahlakla donatmak ve ona 4 Kuran- Kerimi retmektir. Bu nedenlerle Nusayrilerde Kurann renilmesi ve okunmas her yetikin iin nemli bir ibadet olarak kabul edilir.
1 Mslim, Syam, 202-203; Nesai, Kyam1-Leyl, 6. 2 Buhar, Savm, 69. 3 Ethem Ruhi Flal, amzda tikad slam Mezhepleri, s. 180. 4 Nehcl-Bela, Hikmet, 399.

BULALIM
Virniyem bu yolda can-nisrem Aliye ak ile akl ile yrem Nusayryem ki bu kula uyarem Gerek zerre v zerre prem* k Virani Virani Baba, Divan, s. 47. Yukarda verilen drtlkte anlatlmak istenen nedir? Bulunuz.
*Viraniyim bu yolda canm feda etmiim

Ak ve akl ile Hz. Aliye yr olmuum Nusayriyim ki bu kula uyarm Kk paracklara ayrlsam da...

64

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Nusayriler, din ve dnyevi hususlarda, Kuran- Kerime bal kalarak, ehl-i beyt ve on iki imam retisini esas alrlar. Peygamber ve ehl-i beytine, Allahmme salli al Muhammed ve al-i Muhammed diyerek salat ve selam getirirler. Nusayriler, Allahn varlna ve birliine, Hz. Muhammed Mustafann onun elisi ve peygamberi olduuna ehadet ederler. Nusayriler ve Caferilerin inan sistemlerinin temelini u be esas oluturur: Tevhit: Allahn varlna ve birliine inanmak Adalet: Yce Allahn adil olduuna ve yarattklarna asla zulmetmeyeceine inanmak Nbvvet: Peygamberlerin Allah tarafndan gnderildiine inanmak mamet ve Velayet: mametin, din ve dnyevi anlamda genel bir nderlik ve kutsal bir makam olduuna inanmak Mead: Kyamet ve ahiret gnne inanmak Nusayriler ve Caferiler, Gadir-i Hum denilen yerde Hz. Alinin veli tayin edildiine inanrlar. Nusayriler Ramazan ve Kurban bayramlarnn yan sra Zilhicce aynn 18. gnn Gadir-i Hum bayram olarak kutlarlar.

BELRTELM
Kuran renin; nk o, en gzel szdr. Onun bilgilerinde derinlein. O kalplerin bahardr. Kurann nuruyla ifa dileyin, o gslerin ifasdr. Hz. Ali Ebul-Hasan Muhammed, Nehcl-Bela, 110. Hutbe. Yukardaki szle Hz. Ali, Kuran- Kerimin hangi ynlerine dikkat ekmitir? Belirtiniz.

65

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

6. Birlikte Yaama ve Hogr Kltr nsann herhangi farkl bir din inan ve dnceyi benimsemesi, bakalaryla bar ve huzur iinde yaamasna engel deildir. Din inan ve yorumlardaki farkllklar, inan ve fikir dnyasnn zenginliini gsterir. nsanlar birbirinden farkl klan din, dil, cinsiyet ve rk gibi baz zellikler vardr. Hogr, bu deiik zelliklere sahip olan insanlarn bir arada birbirlerinin farkllklarna sayg duyarak bar ierisinde yaama becerisi kazanmalarna katkda bulunur. Bu duyarllk, bilgi ve iletiimle geliir. Dnce, vicdan ve inan zgrl de hogr kltrnn zenginleerek beslenmesini salar. Birlikte yaama ve hogr kltr, insanlarn benimsemi olduklar inanlarndan dn vermeleri anlamna gelmez. Hogr kltr, kiinin kendi inanlarn yaamakta zgr olmas ve bakasnn da kendine ait inanlarn yaamasn kabul etmeyi gerektirir. Din farkllklar ve kltrel eitlilikleri kabul etmek, toplumlarn bir arada yaamalarn garanti altna almaktr. Kuran- Kerim, insanlarn birbirlerini tanmalar ve anlamalar iin Allahn onlar farkl toplumlara, renklere ve dillere ayrdn ifade eder: Ey nsanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir 1 diiden yarattk. Ve birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk slam dini, birlikte yaama ve hogr kltrn yaymay, insanlar arasnda ayrmclk yapmaya son vermeyi, tm insanl tehdit eden ahlaki yozlamay ve adaletsizlii ortadan kaldrmay ister. Bundan dolay da Kuran- Kerim, zulmetmeyi, bbrlenmeyi, bozgunculuk yapmay, bakasnn arkasndan konumay, gururlanmay, yetim, yoksul ve kimsesizlerin hakkn yemeyi iddetle yasaklar. Hz. Peygamber, insanlara efkat, merhamet ve hogr ile davranm ve onlarn farkl zeliklerini bir zenginlik olarak grmtr. O, slamn inceliini, nezaketini, insan yce bir varlk olarak gren anlayn hayatnn her alannda gstererek farkl zellikleri bulunan insanlar arasnda birlikte yaama ve hogr kltrnn yaygnlamasn salamtr. Sosyal, kltrel, corafi, siyasi ve insann yaps gibi farkl sebeplerden dolay ortaya kan eitli din yorum ve dnceleri birer zenginlik olarak kabul eden slam dini, bu farkllklar Allahn insana sunduu zgrlkler kapsamnda deerlendirmitir. slam dncesinin nemli bir unsuru olan tasavvufi yorumlarn ana eksenini birlikte yaama ve hogr kltr oluturur. Tasavvufi yorumlar, insanlar arasnda bu kltrn yaylmasnda etkili olmu, karlkl anlay ve i birliine nem vermi, hogr, eitlik ve adalet prensiplerini yaatmaya almtr. Tasavvufi yorumlarn merkezine bu ahlaki prensipleri alanlar, Tasavvuf, yetmi iki milletin dilini bilmek, herkesin hlinden anlamaktr. Hz. Sleyman, nasl ku diline varncaya kadar btn dilleri biliyorsa, 2 tasavvuf erbab da akl lemine Sleyman olmaldr. diyerek birlikte yaamann formln ortaya koymulardr.
1 Hucurat suresi, 13. ayet. 2 Seluk Eraydn,Tasavvuf ve Tarikatlar, s. 473.

66

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

Yaratlan Yaradandan tr sevme anlayna dayanarak incitmeme ve incinmemeyi prensip hline getiren tasavvufi yorumlar, birlikte yaama ve hogr kltrnn geliip yaylmasna byk katk salamtr. Hoca Ahmet Yesevi, Mevlana, Yunus emre ve Hac Bekta Veli gibi ahsiyetler, birlikte yaama ve hogr kltrn toplumun btn katmanlarna ulatrmlardr. 11. yzyl airlerinden Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig isimli eserinde, nsann gnl incedir, o bir sra saraya benzer, ona ok dikkat et, kaba sz syleme krlr. diyerek birlikte yaamann ve hogr 1 kltrnn en nemli artnn gnl incitmemek olduunu belirtmitir. Hogr kltrnn nemli temsilcilerinden biri olan Mevlana, birlikte yaamann ve hogr kltrnn temel felsefesini u veciz ifadeleriyle dile getirmitir: Cmertlik ve yardm etmekte akarsu gibi ol. efkat ve merhamette gne gibi ol. Bakalarnn kusurunu rtmekte gece gibi ol. Hiddet ve asabiyette l gibi ol. Tevazu ve alak gnlllkte toprak gibi ol. Hogrl olmada deniz gibi ol. 2 Ya olduun gibi grn, ya da grndn gibi ol. Bir sevgi ve hogr airi Yunus Emre; Ben gelmedim dava iin Benim iim sevgi iin Dostun evi gnllerdir Gnller yapmaya geldim. diyerek toplumsal barn, birlikte yaama ve hogr kltnn sevgi temeline dayal olduunu belirtmitir. Ayrca Hac Bekta Velinin, Yetmi iki millete ayn gzle bakp 3 hi kimseyi ayplamamak eklindeki ifadeleri de birlikte yaama ve bakalarna saygl olma anlaynn en temel kural saylmaldr.

Konun ile ehl-i iyalin ile bir hoca diril, konua tazim eyle. Hibirinin hatrn ykma. Nerede bir hatr ykk var ise hatrn yap; sana ktlk edene sen iyilik eyle. Kularda, bcklerde, hayvanlarda, insanda hibir eyin cann incitme. Cmlesi senden honut olsun. Hak Teala da senden honut ola Cebbar Kulu, Kitab- Cebbar Kulu, s. 82.

slam dncesinde ortaya kan Yesevilik, Mevlevilik ve Alevilik-Bektailik gibi yorumlar, birlikte yaama ve hogr kltrn yaymaya alan oluumlardr. Bu oluumlar, birer yorum olduklar iin slamla zdeletirilemezler. Ancak slam dncesindeki bu farkl yorumlar, dinin zn deitirmeye ynelik olmad, atma ve kutuplamalara yol amad srece dinin kltrel bir zenginliidir. Tasavvufi oluumlar, slam dnce hayatna bir zenginlik katarak farkllklarn atmadan birbiriyle uyum iinde ve bir arada yaamasna katk salamtr. Gkkuanda yer alan renkler, dnyamza nasl bir zenginlik ve gzellik katyorsa slam dncesinde yer alan tm yorumlar da fikir dnyamza bir zenginlik ve gzellik katar. Bu yorumlar, Kuran- Kerime bal kaldklar ve onun ndan yararlandklar srece fikir dnyamz asndan bir gkkua oluturabilirler.
1 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, (Ne. Reit Rahmeti Arat), s. 146. 2 Diyanet Aylk Dergi, s. 11, say:120, Aralk, 2000. 3 Hac Bekta Veli, Makalat, s. 181-193.

67

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

OKUMA METN
DRT KAPI KIRK MAKAM Hac Bekta Veli, Maklt adl eserinde, insann Allaha drt kap krk makamdan geerek ulaabileceini ifade etmektedir. Drt kap krk makam, ayn zamanda slam dininin temel deerlerini de yanstmaktadr. Hoca Ahmet Yesevnin Fakrnme adl eserinde ilenen drt kapy kendi yorumunu da ekleyerek Hac Bekta Vel Anadoluya tamtr. Bu byk veliler insanlara slam retmeyi kendilerine grev edinmi; eriat, tarikat, marifet ve hakikat eklinde sralanan drt kap sayesinde dinin kolayca 1 renilmesini; kalp ve gnllerde kalc olmasn amalamlardr.
Hac Bekta Veli, insann yiyip-imesini dahi drt kapya gre aklamtr. Bylece o, drt kap anlayn gnlk hayata tayarak insanlarn inan, ibadet ve ahlak geliimlerine olumlu katkda bulunmak istemitir: eriat kapsnda yiyen ve ien kii, rzk vereni (Allah) ok anar ve Yaratcsna itaati yerine getirir. Tarikat kapsnda yiyen ve ien kii, yemede ve imede israfta bulunmaz. Hakikat kapsnda yiyen ve ien kii ise, Hakk kendi zatnda bulur.
2

Kaygusuz Abdal, drt kap krk makam mevsimlere benzeterek aklamaktadr. Ona 3 gre; k eriat, yaz tarikat, gz marifet ve bahar da hakikat gibidir. Burada en kymetli mevsim olan bahar hakikata; eriat ise tahamml edilmesi gereken baz zorluklar nedeniyle k mevsimine benzetilmitir. Hac Bekta Velinin Makltnda drt kap krk makam unlardan olumaktadr: A. eriat Kaps ve On Makam: 1. man getirmek: Allah'a ve buyruklarna, meleklere, Kur'an'a ve dier kitaplarna, peygamberlerine, dostlarna ve ahiret gnne iman 2. lim renmek 3. Namaz (klmak), oru (tutmak), zekt (vermek), hacca (gitmek), cihat (etmek) ve cnplkten temizlenmek (gusl) 4. Helal kazanmak ve faizi haram bilmek 5. Nikh kymak 6. Hayz ve lohusalkta cins mnasebeti haram bilmek 7. Snnet ve cemaat ehlinden olmak 8. efkatli olmak 9. Temiz yemek ve temiz giyinmek 10. yilii emredip ktlklerden sakndrmak
4

1 Seyyid Ahmet R. Efendi, Mirtl- Meksd fi Defil- Mefsd, stanbul, H. 1293, s. 208. 2 Hac Bekta Veli, Maklt- Gaybiyye ve Kelimt- Ayniyye, s. 14-15. 3 Kaygusuz Abdal, Vcdnme, hzl. Abdurrahman Gzel, Ankara, 1983, Kltr Bakanl Yayn, s.139. 4 Hac Bekta Veli, Maklt, hzl. Abdurrahman Gzel, Ankara, 2002, s.181-193.

68

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

B. Tarikat Kaps ve On Makam: 1. Pirden el alp tvbe etmek 2. Mrit olmak 3. Sa kesmek, giyim ve kuamn dndrmek 4. Nefis savanda olgunlamak, pimek 5. Hizmet etmek 6. Havf dutmak: (Allahtan korkmak) 7. mit 8. Hrka, zembil, makas, seccade, tesbih, ine ve hidayet 9. Cemaat, nasihat, kanaat ve muhabbet sahibi olmaktr 10. Ak, evk, sefa ve fakirlik C. Marifet Kaps ve On Makam: 1. Edep 2. Korku 3. Perhizkrlk (hakszlktan ve kul hakkndan korkmak) 4. Sabr ve kanaat 5. Utanmak 6. Cmertlik 7. lim 8. Miskinlik 9. Marifet (Herkesin yapamadn yapmak, beceri ve ustalk gstermek, yaptn ite ehil olmak) 10. Kendini bilmek D. Hakikat Kaps ve On Makam: 1. Toprak olmak (mtevaz olmak) 2. Yetmi iki millete ayn gzle bakp hi kimseyi ayplamamak 3. Elinden gelen iyilii hi kimseye esirgememek 4. Dnyada yaratlm btn varlklarn kendisinden emin olmas 5. Mlk sahibine yzn srp, yz suyunu bulmak (Yaratl sebebi olan Muhammed nurunu bulmak) 6. Sohbette hakikat srlarn sylemek 7. Seyr-i slk (Allaha ulamak iin yaplan manevi yolculuk) 8. Sr saklamak 9. Mnacat 10. Tanrya vuslat (kavuma) Ortaretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi retim Program, s. 83, 84.

69

SLAM DNCESNDE TASAVVUF YORUMLAR

NTEMZ DEERLENDRELM 1. Tasavvufi dncenin olumasna katk salayan ahsiyetler kimlerdir? 2. slam dncesinde yer alan tm yorumlar, fikir dnyamza .katar. 3. Yesevilik dncesinin kurucusu 4. Mevlevilik dncesi . tarafndan sistemletirilmitir. 5. Alevilik-Bektailik dncesinin temelleri . fikirlerine dayanr. 6. Cemi bandan sonuna kadar. ynetir. 7. Alevilik-Bektailik dncesi hangi eserlere dayanr? Yaznz. 8. Alevilik-Bektailik dncesinin nemli temel kavram ve deyimleri nelerdir? 9. Tasavvufi dncenin, hogr kltrnn yaygnlamasndaki katklar nelerdir? 10. Tasavvufi dncenin kltr ve edebiyatmzn gelimesindeki katklarn yaznz. 11. Sema ve semah trenleri hakknda bilgi veriniz. 12. Musahiplik ne demektir? Aklaynz. 13. Nusayrilikte Kurandan sonraki temel bavuru kayna nedir? 14. Kadirilikte nem verilen be temel ilke nedir? 15. Nakibendiliin ilkelerinden biri olan Halk iinde Hak ile olmak szn aklaynz.

70

NTE 5 SLAM VE BARI

nnz. r olabileceini d kler en nedenlerin nele srkley an szlerinden rne 1. nsanlar savaa n nemini vurguluy r vlet adamlarnn ba 2. Yazar, air ve de bulunuz. ealleri bulunuz. vurgulayan ayet m klarnzla ra verdii nemi cmlesinden anlad 3. slamn ba ile gereklemez. ba inin gsterecei a 4. Bar, tek bir ki yaznz. ilgili ksa bir yaz

NTEMZE HA

ZIRLANALIM

1. Bar inde Yaamak Bir htiyatr nsann, bakasyla olan ilikileri ilk nce doup byd ailesinde nsanolu baz balar. nsan, daha sonra kendisini zorunlu olarak sosyal bir evrenin eylerin deerini ancak iinde bulur. Zamanla karlat zorluklarla ba edebilmek ve onlar kaybettikten ihtiyalarn daha rahat giderebilmek iin farkl insanlarla bir araya sonra anlar. gelme ihtiyac duyar. Paylama ve dayanmaya dayal bu ilikiler, bireyden topluma doru genileyerek birok insan kapsayacak hle gelir. nsan, birok ihtiyacn karlamak iin srekli bir aray ierisinde olur. Bu araylar neticesinde insanlarn, sahip olduklaryla yetinmeyerek bakalarnn imknlarna gz dikmesi atmalara ve savalara yol aar. Savalar, byk oranda yaralanmalara, mal ve can kayplarna neden olur. Yaralanan, yaknlarn ve barnaklarn kaybeden insanlar, byk ac duyar, gelecekle ilgili korku ve kayg tarlar. Ar kayg ise beraberinde eitli fiziksel ve psikolojik sorunlar getirir. Bu yzden atma ve sava ortamlarnda salkl bireyler yetiemez. Dnyann herhangi bir yerinde yaanan savalar, bir insan olarak vicdanmz rahatsz eder. Sava Sizin gibi dnmyor, nedeniyle insanlarn yaknlarn, evlerini, yurtlarn ama dncelerinize sayg duyuyorum. kaybetmeleri karsnda zlrz. Benzer aclar Voltaire yaama ihtimali bizi tedirgin eder ve kayglanmamza neden olur. Blgemizde cereyan eden savalarn sonularndan dorudan, uzak blgelerdeki savalardan da dolayl olarak zarar grrz. Bu yzden hibirimiz, savalara ilgisiz kalamayz.

YORUMLAYALIM

Toplumlarn var olabilmesi iin dzen, dzenin olabilmesi iin de belli kurallar gereklidir. Bireyler bu kurallar bozarsa kargaa ve huzursuzluklar olur. nsanlarn huzur iinde, insanca yaamas ancak kargaadan uzak toplumsal barla mmkndr. Toplumsal bar ise insanlarn birbirlerinin dncelerine, inanlarna, kltrel farkllklarna saygl olmalaryla salanabilir. Hayatn vazgeilmez unsurlar olan toprak, su ve hava barla deer kazanr.

71

Btn peygamberlerin ortak hedeflerinden biri; insanlar bara armak, iinde bulunduklar bask ve kargaa ortamndan zgr olacaklar bir hayat tarzna kavuturmaktr. nk inanlar ancak bar ortamlarnda yaanabilir. Din, insanlarn bar ierisinde yaamasna katkda bulunur. Bar, sorunlarn giderilip insanlarn birbirlerine gven duyduklar huzurlu ortamn oluturulmasnn en temel artdr. nsan haklarna sayg, adaletin uygulanmas ve hukukun yrrlkte olmas bar ortamyla mmkndr. Ancak bu tr ortamlarda farkl rk, renk, dil ve inanlara sahip insanlar, toplumsal yaamlarn huzur iinde srdrebilirler.

Tam Bara giden yol; i bar, toplumsal bar, ulusal bar ve dnya barndan geer.

Ailenin devam, eitimli bireylerin yetitirilmesi, salk sorunlarnn giderilmesi; dzenli retimin, ekonomik yatrmlarn yaplabilmesi, ksaca toplumun temel ihtiyalarnn karlanmas ancak barla mmkn olur. nsann temel sosyal
ihtiyalarndan birinin Kinatta var olan her ey, bir btnlk ve uyum ierisinde bar olduunu hi yaratlmtr. nsann grevi hemcinsleriyle uyum ve bar iinde dndnz m? yaarken tabiattaki bu dengeyi de korumaya almaktr. slama gre bar korumak sadece insan iin gerekli olmayp dier canllar da korumay gerektirir. Allahn yararmz iin sunduu tabiat, kendi doal dengesi iinde korunmaldr. Doal dengenin korunmamas hem insanlarn hem de canllarn hayatlarn tehdit eder.

Bar, btn insanlk iin vazgeilmez bir deerdir. Bireysel ve toplumsal huzurun teminatdr. Barn olmad ortamlarda zgrlk, rahat, huzur, gven ve kalknma olmaz. Bara; en az soluduumuz hava, itiimiz su, yediimiz yiyecekler, zerinde yaadmz toprak paras kadar ihtiya duyarz.

Kalknma

Esenlik

Gven

Barn olumlu sonular

Huzur

Dayanma

zgrlk

Yukardaki emay deerlendiriniz.

72

2. slam Bara ve Birlikte Yaamaya nem Verir slam; bar, esenlik, gven, huzur ve mutluluk gibi anlamlara gelir. Allah, Hz. demden itibaren gnderdii tevhit dinine slam, yani bar ismini vermitir. Dolaysyla slamn amac, insanlar dnya ve ahiret mutluluuna ulatrmak, insanlar arasna bar ve huzuru yerletirmektir. Btn peygamberler bu mesaj insanlara iletmeye almlardr. slam benimseyen kii; ncelikle kendisi, ailesi, evresi ve doayla bark olmay; yeryznde bar, huzuru, gvenlii ve adaleti tesis etmeyi kabul etmi demektir. Kendisini bara adayan bir kimse, aile hayatnda huzur ve mutluluun, toplumsal hayatta dayanma ve barn gereklemesi iin aba sarfetmelidir. Bar kelimesini karlayan dier bir kelime Kuran- Kerimde ska kullanlan sulh kavramdr. Sulh, insanlar arasndaki nefreti ve atmay ortadan kaldrmak demektir. Ayn kkten treyen slah ise dzeltme, bartrma ve ara buluculuk gibi anlamlarda kullanlr. Kendisiyle bark olan inanl bir insan, her zaman kendisine ve evresine ynelik yararl iler (salih amel) yapar, insanln hayrna ve mutluluuna ynelik hizmetlerde bulunur. Bunlar da inancnn bir gerei olarak grr.

TARTIALIM
nsanlar aras ilikiler iin zorunlu olan asgari mterekler nelerdir?

slam, bar hayatn her alanna yaymay amalar. Kuran; insanlar ve lkeler arasnda ortaya kabilecek anlamazlk ve atmalarn karlkl diyalog ve barla zlmesini ister.

slam, merhamet ve efkatin egemen olduu, huzur ve bar dolu bir hayat insanlara sunabilmek iin Yukardaki ayeti slamn bara ve birlikte gnderilmi son dindir. Bir arada yaamay zorlatracak, yaamaya verdii nem asndan toplumsal bar bozacak, insanlar arasnda gvensizlie deerlendiriniz. yol aacak sz ve davranlardan uzak durmay emreder. 1 Allah, Yeryznde bozgunculuk yapmayn. buyurarak insanlar bozgunculuk yapmaktan sakndrrken, Ey iman edenler! Hep birden bara girin. Sakn eytann peinden gitmeyin. nk 2 o, apak dmannzdr. ayetiyle de inananlar bara armakta ve barn nemini vurgulamaktadr. Kuran- Kerim, inananlar karde kabul eder. Kuran Mminler ancak kardetirler. yleyse 3 kardelerinizin arasn dzeltin ve Allahtan korkun ki esirgenesiniz. ayetiyle bu hususu vurgulamtr. Yce Allah, hibir ayrm yapmadan Mslmanlarn her konuda birbirlerinin yardmclar olmalarn 4 tler. Hz. Muhammed de Medineye hicret ettiinde birlikte yaamay kolaylatrc gerek Mslmanlarn gerekse Mslman olmayanlarn birbirleriyle iyi ilikiler ierisinde olmalarna ynelik baz uygulamalara nclk etmitir.
Gelin tan olalm, i kolay klalm. Sevelim, sevilelim. Dnya kimseye kalmaz Yunus Emre

YORUMLAYALIM Sen onlar affet ve aldr etme. phesiz Allah iyilik edenleri sever. (Mide suresi, 13. ayet.)

nsanlarn renk, dil ve kavimlerinin farkl oluu Allahn 5 varlnn delillerindendir. Kuran- Kerime gre btn insanlar, atalar demin ocuklar olmas hasebiyle eittirler. Soyca birbirlerine stnlkleri yoktur. Kuran bu hususu Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Ve birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki Allah yannda en deerli ve en stnnz, ondan en ok 6 korkannzdr... eklinde ifade etmektedir. Peygamberimiz de,

Araf suresi, 56. ayet. Bakara suresi, 228. ayet. Hucurat suresi, 10. ayet. 4 Tevbe suresi, 71. ayet. 5 Rum suresi, 22. ayet. 6 Hucurat suresi, 13. ayet.
1 2 3

73

OKUYALIM - LKE IKARALIM

Ey insanlar! Dorusu biz sizi bir erkekle bir diiden yarattk. Ve birbirinizle tanmanz iin sizi kavimlere ve kabilelere ayrdk. Muhakkak ki Allah yannda en deerli olannz, ondan en ok korkannzdr. phesiz Allah bilendir, her eyden haberdardr. (Hucurat suresi, 13. ayet.)

Rabbiniz bir, babanz da birdir. Hepiniz demin ocuklarsnz. szleriyle insanlarn atmadan, ailenin birer ferdi gibi bar ve huzur iinde yaamalarn istemitir. slam, bakalarnn inanlarn hafife almay, dier dinlerin kutsal deerlerine saygszlk ve hakaret 2 etmeyi yasaklar. nk hakaret ve iddet, kar tarafn da ayn yola bavurmasna neden olur. Kuran, 3 Sizin dininiz size, benim dinim banadr. buyurarak herkesin bar iinde kendi inancnn gereklerine uygun davranmas gerektiini vurgulamtr. slam tarihine baktmzda hogr, paylam ve toplumsal bara nem verildiini grrz. Bunun sonucu olarak yaplan fetihlerde Hristiyan ve B ir ara da ya am an n ar t Musevilerin ibadet yerlerine dokunulmamtr. ad ale tin tem in edi lme sid ir. Endls, Seluklu ve Osmanl dnemlerinde de Adalet ise ortak menfaatlerin Mslmanlar, dier inan sahibi insanlarla bar ierisinde yaamlardr. Gayrimslim aznlklarla pay la tr lm as ve pay lar n eitli konularda gr alveriinde bulunulmu ve korunmasdr. onlara devlet kademelerinde eitli grevler verilmitir. Farab stanbulu fetheden Fatih Sultan Mehmetin yaynlad fermanla gayrimslimlere tannan btn haklarn teminat altna alnmas Mslmanlarn ne kadar hogrl olduklarn gstermektedir. Yine Fatih Sultan Mehmetin Saraybosnada yaayan gayrimslimlerin haklarnn korunmasna ynelik bir ferman yaynlamas bir baka rnektir. slam dnyasnn birok nemli ehri, gemite olduu gibi gnmzde de hogr anlayna ev sahiplii yapmaktadr. Birok ehirde kilise, havra ve cami yan yanadr. Bir rnek vermek gerekirse nemli ehirlerden biri de stanbuldur. stanbul, byk dinin temsilcilerinin ve ibadethanelerinin bulunduu rnek bir medeniyetler ehridir. Btn bunlar, slamn, farkl inanlara yaklamnn, hogrsnn ve bar iinde yaama ilkesinin canl BZ BR ARADA TUTAN DEERLER tezahrleridir. Mevlana, Yunus Emre, Hac Bekta Veli, Pir Sultan Abdal gibi dnyaca tannan Mslman dnrler, btn insanl kardelik ba etrafnda btnlemeye armlardr. Mevlana; Ne olursan ol yine de gel! Hogr Gven Gven diyerek hibir ayrm yapmadan btn insanlar kucaklarken Yunus Emre,Yaratlan severiz Yaradandan tr. diyerek Allahn yaratt btn Din Tarih mahlukat sevmenin gereine iaret eder. Cebbar Adalet Kulunun;Komularla iyi gein, hibir hayvann 4 canna kyma, dnya iin zlme, belaya sabret, fakirlere, yetimlere merhamet eyle... sz ise birlik, beraberlik iinde yaamann nemini belirtmektedir.
Kltr
Dil Say Sayg Sevgi

Pakistann nl airi Muhammed kbal, Gerek Mslman, ne arkldr ne de garpldr. diyerek corafi farkllklarn anlamazlk konusu olmamas gerektiini dile getirmitir.
Mslim, Hac, 147. Enam suresi, 108. ayet. 3 Kafirun suresi, 6. ayet.
1 2 4

Cebbar Kulu, Kitab- Cebbar Kulu, s. 82.

74

slam, bar dinidir. Sadece Mslmanlar deil btn insanlar bara ve huzura arr. Mslman, herkese hogryle yaklamal, bakalarnn inanlarna sayg duymaldr. Herkesi karde gibi grmeli, onlara deer vermeli, olaylara evrensel bir ereveden bakabilmelidir. Kurann ngrd insan, hogrl ve barseverdir. Ailesi, evresi ve doayla uyum iinde yaar ve Allahn Enfal suresi 46. ayette buyurduu Allah ve Resulne itaat edin, birbirinizle ekimeyin; sonra korkuya kaplrsnz da kuvvetiniz gider. emrine uymay temel ilke edinir. Birlikte ve bar iinde yaamak, gnmzn kresel meselelerinden biridir. Gnmz dnyas, ekonomik adan gelimi olmasna ramen insana ve etik deerlerin korunmasna gereken nemi vermemektedir. Dnyamzn; medeniyetler ve dinler aras atmalar yerine insanla hizmet edecek diyaloglara ve yaknlamalara ihtiyac vardr. Mslmanlar, iyi niyetlerle yaplacak her trl sosyal, ekonomik ve kltrel dayanmalara, diyaloglara katk salayabilirler.

Bir arada yaamay zorlatran olumsuz davranlar

Nefret duygularna sahip olmak

Bencil davranmak

Kin beslemek

Hakaret etmek

Dedikodu yapmak

Bakasn kmsemek, onlar hie saymak

MEB Ortaretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersi retim Program 9, 10, 11 ve 12. Snflar, s. 95.

75

ka aylald vinler p , Se artar r zntle . a azalr k aylald p

Fed a

kr

lk

Sev yap m akt r.

me

ktir

Pay la

akt

ara d

r.

3. Bir nsann Yaamasn Salamak, Btn nsanlara Hayat Vermek Gibidir nsan akl ve irade sahibi, yapp ettiklerinden sorumlu, dnyay imar edebilen en gzel ekilde yaratlan 1 bir varlktr. Allah, en gzel ekilde yaratt insana saysz nimetlerin olduu bir dnyayla birlikte temel haklar da sunmutur. Bu haklarn banda yaama hakk gelir. Yaama hakk, doutan zgr ve tabii haklara sahip insann en temel ve vazgeilmez hakkdr. Btn ilah dinler insann yaama hakkna mdahaleyi yasaklam, yaama hakkn temel haklardan biri saymtr. ldrmemek Tevratta yer alan on emirden biridir. ldrme, ncilde de byk gnahlardan saylmtr. Hinduizm ve Budizmde de cana kymak en irkin davranlardandr. nk Allah insana byk deer vermitir ve bir insann yaama hakkn her eyin nnde grmtr.
Mminler ancak kardetirler. yleyse kardelerinizin arasn dzeltin ve Allahtan korkun ki esirgenesiniz. (Hucurat suresi, 10. ayet.)

slama gre bir canlnn hayatna kymak, btn canllarn hayatna kymak gibidir: Kim, (haksz 2 yere) bir cana kyarsa btn insanlar ldrm gibi olur. ayeti bu hususu ifade etmektedir.

er ve kimsesizlere Kltrmzde, fakirl , hastaneler, et amacyla vakflar hizm i ve darlaceze aevleri, huzurevler e kurulmutur. bi birok messes gi n n du va r nd a B ir o k ta ri h bi na alar iin boluklar kularn yuva yapm n yaamna verilen braklmas canllar dr. nemin bir yansmas
1 2

Tin suresi, 4. ayet.

Maide suresi, 32. ayet.

B ir

a yaamak

Da yan

Do m a i ind e

st o lma ktr . akt r.

olm

76

slam, kan davas veya tre gibi her ne sebeple olursa olsun insanlarn hayatna son vermeyi asla meru saymaz. slama gre cezalar kiiler deil hukuk ve adalet verir. Hukukun ngrd cezay da ancak yine hukukun ngrd bamsz kurumlar uygulayabilir. slama gre insan, kendi yaamna son verme hakkna sahip deildir. Kuran- Kerimde Kendinizi ldrmeyin. phesiz Allah, sizi 1 esirgeyecektir. buyrularak insann bakalarna olduu gibi kendine de zarar veremeyecei vurgulanmaktadr. Hz. Muhammed, Veda Hutbesinde insanlarn can, mal ve namuslarnn kutsal olduunu belirterek bunlarn korunmas iin her insann aba gstermesini istemitir. O, byk gnahlarla ilgili kendisine sorulan bir soruya, Allaha ortak komak, anne ve babaya zulmetmek, adam ldrmek ve yalanc 2 ahitlik yapmak. diye cevap vererek insan canna kymann byk gnahlardan biri oluunu belirtmitir. Bir insann yaamasn salamak btn insanlar kurtarmak gibi deerli saylmtr: Her kim bir can kurtarrsa btn insanlar kurtarm gibi 3 olur. ayetinde buna iaret edilmitir. Ruhen daralm, bunalm yaayan birinin derdine gzel szlerle ortak olmak, yoksul dm birinin yardmna koup elinden tutmak, insanlarn hayata tutunmasn salamak da bir insan yaatmak gibidir.

Yine onlar, Rablerinin davetine icabet ederler ve namaz klarlar. Onlarn ileri, aralarnda danma iledir. Kendilerine verdiimiz rzktan da harcarlar. (r suresi, 38. ayet.) Yukardaki ayet nda slamn danmaya verdii nemi yorumlaynz.

Hz. Muhammed, Bir Mslman bir Mslman kardeinin ihtiyacn karlarsa Allah da ona yardm eder. buyurmaktadr. Ameliyat masasnda bekleyen bir hastaya kan vermek, trafik kazas geirmi birinin kurtarlmasna yardm etmek, organ balamak, bir kavgaya engel olmak hem Allahn rzasn kazandracak hem de insan ve ahlak deerleri yaatacak gzel davranlardr. eyh Edebali, Osman Gaziye yapt tte nsan yaat ki devlet yaasn. diyerek insana hizmet amacyla oluturulan kurumlar uzun mrl klmann, insana gereken deeri vermekten getiini belirtmitir. slama gre din, dil, rk, renk, corafya ve soy farkna baklmakszn yeryznde yaayan her insan, zgrce yaama hakkna sahiptir. 4. Hz. Muhammed Bir Bar Elisidir Hz.Muhammedden nceki dnemde insanlar aras ilikilerde hak ve adaletten ziyade gce dayanan bir anlay hkimdi. Bu ise toplumda atmaya neden oluyordu. Allah, bu kt gidiatn sona erdirilmesi iin daha nce olduu gibi bir peygamber gnderdi. nsanlk iin gnderilen son peygamber Hz. Muhammed, her konuda olduu gibi bar konusunda da rnek bir insandr. O, insanla bir rahmet ve umut
Nisa suresi, 29. ayet. Buhar, C II, s. 939. 3 Maide suresi, 32. ayet.
1 2

nsanlar affederdi. ns an lar a ho gr l da vra nr d. nsanlara gven verirdi. ns an lar a ad ale tli da vra nr d. nsanlara yardm ederdi.

Bar elisi olarak Hz . M uh am me d :

77

olmak iin gnderilmitir. Peygamber olmadan nce de Muhammedl-Emin (Gvenilir Muhammed) olarak tannan Hz.Muhammed, yaad Mekkede hakszla urayan gsz ve korunmasz kimselerin hakkn korumak amacyla kurulan Erdemliler ttifakna katlmt. Hz. Muhammedin Bizans Kralna Gnderdii Mektup
Bismillhirrahmnirrahm. Allahn kulu ve elisi Muhammedden, Bizansllarn byk reisi Herakliyusa: Selam hakikat yolunu izleyene (olsun)! Seni btn olarak slama davet ediyorum. slam kabul et ki felah bulasn. slam kabul et ki Allah deerini iki kat arttrsn. Ama eer kanrsan, ynettiklerinin de gnah senin zerine yklenecektir. Ve siz, ey kendilerine Kitab- Mukaddes gnderilen insanlar (ehlikitap) sizinle bizim aramzda ayn olan (ortak) sze doru geliniz ki biz ancak Allaha taparz, ona ortak komayz ve aramzda kimseyi, Allahn dnda sahip (rab) edinmeyiz. Eer kanrlarsa, yle deyiniz: ahit olun ki biz Mslmanlardanz. (Muhammed Hamidullah, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Diplomatik Mektubu, , s.116).

Hz. Muhammed, insanlar, iine dtkleri yanllardan kurtarmak iin peygamberlik grevi gerei hikmet ve gzel tle slama davet etmitir. Bu iyi niyetli yaklama ramen Mekkenin ileri gelenleri, slam anlatmaktan vazgemesi iin ona eitli yaptrmlar uyguladlar. Baz Mslmanlar ehit olmasna ramen Peygamberimiz Allahn, (Resulm!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve gzel tle ar 1 ve onlarla en gzel ekilde mcadele et!... ve Bakalarnn diyeceklerine sabret, gzellikle 2 onlardan ayrl. ayetleri gereince mriklerin eziyetlerine kar iddet kullanmad. Bask ve ktlklerin dayanlmaz hle gelmesi zerine Peygamberimiz ve baz Mslmanlar, Onlar, srf 3 Rabbimiz Allahtr. dedikleri iin haksz yere yurtlarndan karlm kimselerdir. ayetinde belirtildii zere hicret etmek zorunda kaldlar.

Hz. Muhammedin bara katklar

nsanlar affetmesi ..............................

Hogrl olmas

Gvenilir olmas

..............................

..............................

Hz. Muhammed, slama davet iin gittii Taifte horlanm ve vcudu kanlar iinde kalncaya kadar taa tutulmutu. Buna ramen Rabbim! Kuvvetimin zaafa uradn, aresiz kaldm, halk 4 nazarnda hor grldm yalnz sana arz ederim. diye Allaha yakarm ve bu durumda bile kimseye kin ve nefret beslememitir. Medineye hicret ettikten sonra Hz. Muhammed, toplumsal bara nclk ederek birbirleriyle srekli kavgal olan Evs ve Hazre kabilelerini bartrd. Mekkeden gelen muhacirlerle Medineli ensar karde ilan etti. Bylece birbirine kenetlenmi, dinamik bir slam toplumunun temelini att. Daha sonra Mslmanlarla Medineli Yahudiler arasnda birlikte yaamann ilkelerini ieren, Medine Szlemesi 5 ni imzalad. Bu szlemeye gre Mslmanlar ve Yahudiler, eit haklara sahip olacaklar, birbirlerine
Nahl suresi, 125. ayet. Mzzemmil suresi, 10. ayet. Hac suresi, 40. ayet. 4 Muhammed Heykel, Hazreti Muhammed Mustafa, s. 193. 5 Muhammed Hamidullah, slam Tarihine Giri, s. 88.
1 2 3

78

yardm edecekler ve Medineyi birlikte savunacaklard. Bu szleme, tek bir tarafn hkimiyetine deil taraflarn katlmna yer vermi olmas, her iki kesimin inanlarnn korunmas; can, mal ve sosyal haklarnn gvence altna alnmas asndan ok nemlidir. Mekkeli mriklerin, Mslmanlar Medinede de rahat brakmaya niyetleri yoktu. Mslmanlarn Mekkede braktklar mallar yamalyor, arazi ve evlerine el koyuyor, bask ve saldrlara devam ediyorlard. Bu durum karsnda, Kendileriyle savalanlara (mminlere), zulme uram olmalar sebebiyle, (sava konusunda) izin verildi. phe yok ki Allah, onlara yardma mutlak 1 surette kadirdir. ayetiyle Mslmanlara kendilerini savunma izni verildi. Hz. Muhammedin Bedir Savanda esir alnan dman askerlerinin her birinin on Mslmana okuma yazma retmesi karlnda zgr brakmas, onun amacnn ldrmek veya cezalandrmak olmadn gsterir. Nitekim, Ey insanlar dmanla karlamay istemeyin! Allahtan iyilik isteyin szyle de savan arzu edilmemesi gerektiini belirtmitir. Uhud Savanda amcas Hz. Hamza ehit dm, yana yaralanm, dileri krlm olduu hlde bile, Ya Rabbi! Kavmimi affet! nk onlar cahil, ne yaptklarn bilmiyorlar. 2 Onlara hidayet eyle! diye dua etmitir.

Birlikte yaamak bir sanattr.

Hz. Muhammedin katld savalarn tm savunma amal idi. O, her zaman bar ortamnn savatan daha hayrl olduunu dnyor, dmanlarn savatan vazgemeye ve bar yapmaya aryordu. Barn salanmas iin birok maddesi Mslmanlarn aleyhine olduu hlde Hudeybiye Anlamasn imzalamt. Mslmanlarn ilk bata zntyle karlad bu antlama, daha sonra bar adna ok olumlu sonular dourmutu. Savan olumsuz sonular

Korku

Endie

Nefret

Gvensizlik

Ykm

Fakirlik

Gzya

Dmanlk

Belirsizlik

Hz. Muhammed, her zaman bartan yana olmu, evresindeki eitli gruplarla uzlama yoluna gitmi ve ikili antlamalar yapmtr. Hibir zaman da anlamay bozan taraf olmamtr. Yapt anlamalarla kargaay nlemi, toplumdaki huzur ve gveni salamtr. Bu ynyle daha sonraki insanlar iin de rnek olmutur.
giremez. te tefrika, dman Girmeden bir mille ez. kler, onu top sindirem Toplu vurduka yre M. KF ERSOY

Mekkenin fethedildii gn Hz. Muhammed, kimlerin suikastlar dzenlediini, ktlkler yaptn, savalara katldn, insanlar mminlerin aleyhine kkrttn ok iyi biliyordu. steseydi btn dmanlarn rahatlkla cezalandrabilirdi. Rahmet Peygamberi, pek az insann gsterebilecei asaletin

1 2

Hac suresi, 39-40. ayetler. Zekai Konrapa, Peygamberimiz, s. 227.

79

en yksek rneini gsterdi ve onlar affetti. Sadece kendi dnemi iin deil btn dnemler iin iyilik, vefal olma, affedicilik ve gnl ycelii asndan kimsenin eriemeyecei bir rnek oldu. Hz. Muhammedin yaklak yirmi yl sren mcadelesi, ncelikle adalet ve barn tesisi iindi. O, hibir zaman sava kar bir yol olarak grmedi. Fakat kanlmaz olduunda da arya kamadan savaa girmekten ekinmedi. 5. Zorunlu Olmadka Sava Bir nsanlk Suudur

Bin bir ismin birinden tut! Senlik benlik nedir sil, at! Tuttuun yola, doru git Yoldan kp olma asi Veysel sapma saa sola Sen Allahtan birlik dile! kilikten gelir bela Dava insanlk davas. k Veysel

nsanlar baz konularda zaman zaman birbirleriyle gr ayrlna debilirler. Bu gr ayrlklar bazen toplumlar istenmeyen noktalara gtrebilir. Savaa dnen gr ayrlklar, her iki taraf da maddi ve manevi birok zarara uratr. Buna ramen insanlk tarihi boyunca sk sk savalarn yaand da bilinen bir gerektir.

OKUYALIM - YORUMLAYALIM
Cumhuriyetin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk, Kurtulu Mcadelesi gibi zor artlarn zorunlu kld bir savan bitiminde Trk Milletinin benimsedii barla ilgili evrensel ilkeyi Yurtta sulh, cihanda sulh szyle ifade etmitir. Atatrkn bu szn slamn bara verdii nemle ilikilendirerek aklaynz.

nsann gerekletirmek istedii birok istek ve arzusu vardr. O, bunlarn peinde koup durur. steklerine kavutuu hlde bazen de arlklara kaar. Kuran, insann bu zelliini u ekilde ifade etmektedir: Eline bir yetki geti mi yeryznde bozgunculuk karmak, ekini (kltr) ve nesli 1 helak etmek iin koar... slam, insanlar arasnda ortaya kan sorunlarn, karlkl iyi niyet ve grmelerle giderilmesini nerir. Sava insanlar arasnda bar, gven ve huzurun salanmasna engel olan olumsuzluklar ortadan kaldrmak iin bavurulan son seenektir. Kuran bu konuda yle buyurmaktadr: O aylar iinde (Allahn koyduu yasa ineyerek) kendinize zulmetmeyin ... ve bilin ki Allah (ktlkten) 2 saknanlarla beraberdir.

NOT EDELM
Dnyada bar kltrnn yerlemesi ve savaa engel olmak iin ; * annelere, * aydnlara, * Birlemi Milletler Tekilatna, grevler dmektedir. * din bilginlerine, * sanatlara, * duyarl olan her bireye * eitimcilere, * devlet bakanlarna,

Btn ilah dinlerde sava, ancak nefsi mdafaa yani haksz saldrlar karsnda savunma amal olmas artyla meru grlmtr. Allah, Peygamberimize, Eer onlar bara yanarlarsa sen de 3 ona yana ve Allaha tevekkl et, nk o iitendir, bilendir. ayetiyle her frsatta bartan yana olmasn tlemitir. Peygamberimiz de zulm ortadan kaldrmak, kendisini savunmak, hakszla urayanlar himaye 4 5 etmek iin zaman zaman savamak durumunda kalmtr.
Bakara suresi, 205. ayet. Tevbe suresi, 36. ayet. 3 Enfal suresi, 61. ayet. 4 Nis Suresi, 75. ayet. 5 Sezai Karako, slam, s. 91.
1 2

80

Mslmanlar, baka seenek kalmayp savamak zorunda kaldklarnda sivillere, kadnlara, yallara, ocuklara ve dier canllara zarar vermezler. Saldrya uradklarnda ancak misliyle karlk verebilirler. Savata ar gitmek, Allahn, Size kar sava aanlara, siz de Allah yolunda sava an. Sakn 1 ar gitmeyin, nk Allah arlar sevmez. emriyle yasaklanmtr. Hz. Ebu Bekirin komutanlarna verdii, Gittiiniz yerleri yakmayn, ykmayn ve yamalamayn. ocuklar, yallar ve kadnlar 2 ldrmeyin. Yemek ihtiyacnn dnda hayvanlar kesmeyiniz. Meyve aalarn kesip yakmaynz. emri, Mslmanlarn savata gzetmeleri gereken kurallar hatrlatan rneklerden biridir.

Fatih Sultan Mehmetin Saray Bosna Ferman

Dnya Fatihi, Hametli ve Ulu Sultann imzal ve parlayan mhrl Ferman aadadr. Ben Fatih Sultan Han, btn dnyaya ilan ediyorum ki; kendilerine bu Padiah Ferman verilen Bosnal Fransiskenler himayem altndadr ve emrediyorum: Hi kimse ne bu ad geen insanlar ne de onlarn kiliselerini rahatsz etmesin ve zarar vermesin. mparatorluumda huzur ierisinde yaasnlar ve bu gmen durumuna den insanlar, zgr ve gvenlik ierisinde yaasnlar. mparatorluumdaki tm memleketlere dnp korkusuzca kendi manastrlarna yerlesinler. Ne padiahlk erafndan, ne vezirlerden veya memurlardan, ne hizmetkrlarmdan, ne de imparatorluk vatandalarndan hi kimse bu insanlarn onurunu krmayacak ve onlara zarar vermeyecektir. Hi kimse bu insanlarn hayatlarna, mallarna ve kiliselerine saldrmasn, hor grmesin veya tehlikeye atmasn. Hatta bu insanlar baka lkelerden devletime birisini getirirse onlar da ayn haklara sahiptir. Bu Padiah Fermann ilan ederek burada, yerlerin, gklerin yaratcs ve efendisi Allah, Allahn elisi aziz Peygamberimiz Muhammed ve 124 bin peygamber ile kuandm kl adna yemin ediyorum ki; emrime uyarak bana sadk kaldklar srece tebaamdan hi kimse bu fermanda yazlanlarn aksini yapmayacaktr.
28 Mays 1463 Milodraz

Baka dinden, rktan olanlara zgrlk ve hogr salayan bu ferman, Fatih Sultan MEHMETin Bosna-Herseki fethinden sonra 28 Mays 1463 tarihinde Milodrazda yazdrlmtr. Asl Bosna-Hersek Fojnica ehrinde Fransisken Katolik Kilisesindedir. Kltr Bakanlnca Osmanl Devletinin Kuruluunun 700. Yl Dnm nedeniyle yaymlanmtr. Tarihte bilinen insan haklar hareketlerinden en eskilerinden biri; Fransz htilalinden 326, 1948 Uluslararas nsan Haklar Bildirgesinden 485 ve Amerikann kefinden 29 yl nce uygulamaya konmutur.
1 2

Bakara suresi, 190. ayet. Nuri nl, slam Tarihi, s.85.

81

Kurtulu Sava rneinde olduu gibi bazen istenmese de savamak zorunda kalnabilir. Topraklarmz igal etmeye kalkanlara kar savamak gerekiyordu. Mustafa Kemal Atatrk nderliinde milletimiz bamszlk mcadelesini yrtm, dmanlar topraklarmzdan atmay baarmt. Savatan sonra kurulan Trkiye Cumhuriyetinin en nemli hedeflerinden biri Atatrkn veciz bir ekilde ifade ettii, Yurtta sulh, cihanda sulh ilkesi olmutur. Nitekim Atatrk Kurtulu Savandan sonra birok lkeyle anlamalar imzalayarak bar ortamnn olumasna katk salamt. Gnmzde baz lkeler arasnda ok ciddi sorunlar yaanmakta ve dnyann herhangi bir blgesinde meydana gelen kriz veya sava btn dnyay olumsuz etkilemektedir. Savalar, beraberinde ac, gzya, yokluk ve vahet gibi durumlar beraberinde getirmektedir. Bu ise yaadmz dnyann bir sre sonra kargaaya maruz kalmas demektir. Gerekli abann gsterilmesi hlinde de devletler aras ihtilflarn bar yoluyla zlmesi mmkndr. Elbette bunun iin youn bir aba gstermek gerekir. Sava, btn uluslararas szlemelerde en byk insanlk suu olarak grlse de gnmzde de dnyann birok blgesinde devam etmektedir. Devletler arasnda kacak olan savalara engel olmak mmkndr. Devletler aras sorunlarn zm iin hukukun esas alnmas; ilikilerin hak, adalet, sayg ve iyi niyet temeline dayandrlmas gerekir. Bunun iin elbette fedakrlk ve karlkl zveri gerekir. Bunun dndaki yollara bavurmak dmanlk ve zmszl krkler.

Allahu Tel sana anlamay kolaylatrsn. Kendi yoluna gitmeyi nasip etsin. Ey dervi! Sana ilk dm u olsun: Komunla ve ailenle iyi gein. Misafirlerine ikramda bulun. Hibirinin kalbini krma. Nerede kalpleri kran birisi varsa, sen onun kalbini onar. Sana ktlk edenlere, sen iyilik et. Kurt, ku, bcek, sinek, hayvan ve insanlardan hibirisinin cann incitme. Herkes senden honut olsun. Umulur ki Allaha Tel da senden honut olur. Ey dervi! Kendin iin neyi istiyorsan, Muhammed mmetinin inancna da sahip k. Dnya iin znt ekme. Benim hlim ne olacak deme. Kendini Hak yolundan saptrma. Sana iyi dedikleri iin sevinme. Kt dedikleri iin zlme. Mal-mlk ve ilim sahibi olursan, gurura kaplma. Salna sevinme. lm aklndan karma. Bana gelen belalara sabret. Kader ve kazaya rz ol. Herkesin iyiliini iste. Hibir eyin helk olmasn isteme. Olmasn istediin fakat gereklemeyen bir ey iin zlme. Fakirlere, yetimlere, gzszlere, elsizlere sadaka verip merhamet gster ki Allahu Tel da sana merhamet etsin. Allahn verdiine kret. Her durumda fikret. Kt davranlarndan dolay tvbe et. Yaptn gzel iler iin kret. Haramdan, zinadan, birine iftira atmaktan, dedikodu yapmaktan, gsteriten, Allahu Telnn yasak ettii eyleri ilemekten kendini koru. Eer korumazsan, yaza ulasan bile kta kalrsn. Allahn gazabn hak edersin. Allah dostlarn sev. Allah sev. mann sev. Kalbini dnya ve evlat sevgisi gibi seni Allahtan uzaklatran eylere (esir olmaktan) kurtar. Bunlar ve bunlarn iindeki anlamlar dndkten sonra, ne yapacaksan yap. Yapmaman gerekenlerden vazge. Allahn emrini yerine getir. Kendini eit. Allahu Tel seni gaflet uykusundan uyandrsn. Gzel iler yapmay nasip etsin. (Kitab- Cebbr Kulu, Hazrlayan: Prof. Dr. Osman Eri, TDV Yaynlar, Ankara, 2007, s. 407,408.)

BARI VE KARDELK*

Okuma Metni

NTEMZ DEERLENDRELM 1. nsanlk iin barn neden ok nemli olduunu aklaynz. 2. slamn bara verdii nemi belirtiniz. 3. Mslmanlarn gayrimslimlerle bir arada iyi ilikiler ierisinde yaadklarna dair rnekler vererek konuyu aklaynz. 4. Savan olumsuz, barn da olumlu sonular nelerdir? Syleyiniz. 5. Hz. Muhammedin bir bar ncs olduunu rneklerle aklaynz. 6. Atatrkn barn nemini belirten grlerini rneklerle aklaynz. 7. slamn barl bir kiilik oluturmak iin ne gibi nerileri vardr? Yaznz. 8. slamn yaama hakkna verdii deerin kltrmzdeki yansmalar nelerdir? 9. Kltrmzde bir arada yaamay nemseyen ve grleriyle dnyaya mal olmu bilge kiiler kimlerdir? Yaznz.

82

DN VE LAKLK
NTE 6 ATATRK VE DN RETM
NTEMZE HA ZIRLANALIM

RENME ALANI:

aratrnz. i ile ilgili szlerini tatrk'n din retim aratrnz. 1. A ine verdii nemi n birini okulda din retim u din bilginlerinde 2. Atatrkn veriinde bulundu t ve bilgi al 3. Atatrk'n gr aratrnz.

1. Atatrkn Dinin Anlalmasna Verdii nem Din, insan hayatnn ayrlmaz bir parasdr. Bunun iindir ki tarihin hibir dneminde dinsiz bir topluma rastlanmamtr. Dinin amac, insanlar gzel ahlak sahibi yaparak olgunlatrmak; insanlarn ktlklerden uzak, birlik, beraberlik iinde mutlu ve huzurlu yaamalarn; ldkten sonra da ebed mutlulua kavumalarn temin etmektir. Bir baka ifade ile din, insanlarn hem dnyada hem de ahirette mutlu olmalarn amalamaktadr. Din, bir toplumu millet yapan nemli etkenlerden biridir. Milletlerin birlik ve beraberliklerinin salanp devam ettirilmesinde ve mill kltrlerinin olumasnda dinin nemli bir rol vardr. Atatrk, mill kltr ve kimliin olumasnda en nemli temel unsurlardan biri olarak dini grmtr. Bu konuda yle demektedir: Milletimiz, din ve dil gibi kuvvetli iki fazilete sahiptir. Bu faziletleri 1 hibir kuvvet, milletimizin kalp ve vicdanndan ekip alamamtr ve alamaz. Atatrk, sade bir din anlayna sahip olunmas gerektiine inanmaktayd. Bu nedenle o, dine Bizim dinimiz en makul ve en tabii dindir sonradan girmi olan her trl hurafe ve batl inanca ve ancak bundan dolaydr ki son din olmutur. kar kmtr. slam dininin, z ile uyumayan Bir dinin tabii olabilmesi iin akla, fenne, ilme inanlardan arndrlarak doru bir biimde ve manta uymas lazmdr. Bizim dinimiz anlalmasn istemi ve bu ynde aba harcamtr. bunlara tamamen uygundur Atatrk bu konudaki dncelerini yle ifade Mustafa Kemal ATATRK etmektedir: Trk milleti daha dindar olmaldr, yani btn sadelii ile dindar olmaldr demek istiyorum. Dinime, bizzat geree nasl inanyorsam, ona da yle inanyorum. Bilince ters, ilerlemeye 2 engel hibir ey kapsamyor... , Temeli ok salam bir dinimiz var. Malzemesi iyi fakat bina yzyllardr ihmal edilmi. Harlar dkldke yeni har yapp binay takviye etmek lzumu hissedilmemi. Aksine 3 olarak birok yabanc unsur yorumlar, bo inanlar binay daha fazla hrpalam.

1 Atatrklk, C I, s. 457. 2 Atatrklk, C I, s. 457. 3 Atatrklk, C I, s. 459.

83

ATATRK VE DN RETM
Atatrk, din ile dinin yorumu ve uygulan biimi arasndaki ayrma dikkat ekmitir. Bu yzden din ile tarih ierisinde ortaya km din yorumlarn birbirine kartrlmamas ve tarih uygulamalardaki yanllklarn dzeltilmesi hususu zerinde nemle durmutur. Bu konudaki dncesini de u ekilde ifade etmitir: slam dnyasna giren birtakm kavimler, slam olduklar hlde yoksul dmeye, yklmaya uradlar. Gemilerinin salksz veya rk alkanlklar ve inanlaryla 1 slamiyeti kartrdklar iin kendilerini dmanlarnn esiri yaptlar

Uak (18 ubat 1923)

Atatrke gre zaman iinde artlara gre oluan din dnce ile dinin znn birbirinden ayrt edilmesi gerekir. Sosyal hayatn btn alanlarnda ortaya kabilecek her trl olumsuzluun nne gemek iin dinin doru bir ekilde anlalmas ve toplumun btn bireylerine doru bir ekilde retilmesi gerekir. Bunun iin de din, bilimsel metotlara uygun olarak renilmeli ve retilmelidir. Nasl ki her hususta yksek meslek ve ihtisas sahipleri yetitirmek gerekli ise dinimizin gerek felsefesini inceleyecek, aratracak, bilimsel ve teknik olarak telkin kudretine sahip olacak, sekin ve gerek M a a r i f Ve k l e t i , y k s e k d i n i y a t din ilim adamlarn yetitirecek, yksek renim 2 kurumlarna sahip olmalyz. diyen Mustafa Kemal m t e h a s s s l a r y e t i t i r i l m e k z e r e Atatrk, dini doru anlayacak ve anlatacak din Darlfnunda bir ilahiyat fakltesi tesis ve imamet ve hitabet gibi hidemat- diniyenin bilginlerinin yetimesi iin yksek retim kurumlarnn ifas vazifesiyle mkellef memurlarn yetimesi gereine dikkat ekmitir. Bu konudaki sorumluluun iin de ayr mektepler kat edecektir. devlette olduunu dnm, 3 Mart 1924 tarihinde Tevhid-i Tedrisat Kanunu, Madde 4. Tevhid-i Tedrisat Kanununu karmtr. Bu Kanun erevesinde toplumu din ynden aydnlatacak yksek din renimi grm elemanlar yetitirmek zere ilahiyat fakltesi ve din hizmetlerin yerine getirilmesiyle grevli memurlarn yetitirilmesi iin de imam hatip okullarn almasn istemitir.. Atatrk, toplumu din konusunda doru bir ekilde bilgilendirme ve slam dininin inan, ibadet ve ahlak esaslarn vatandalara anlatmak ve ibadet yerlerini ynetmek zere Diyanet leri Bakanlnn bir devlet kurumu olarak almasn salamtr. Ayrca, Elmall Hamdi Yazra hazrlatt Hak Dini Kuran Dili adl Trke eviri ve tefsirini ve Babanzade Ahmet Naime hazrlattrd Sahih-i Buhar Muhtasar Tecrid-i Sarih ve Tercemesi adl hadis kitabn devlet imknlaryla bastrp cretsiz olarak halka dattrmtr. Atatrk, dinin zgn ekilde korunup yaanlmasna nem vermitir. Dinin, gemiin yanl alkanlk ve inanlarna dayanak yaplmasn ho karlamam, hurafe ve batl inanlardan arndrlarak insanlara doru bir ekilde sunulmasn istemitir.

1 Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Yurt i Gezileri(1922-1938), s. 161. 2 Atatrklk, C III, s. 230.

84

ATATRK VE DN RETM
2. Atatrkn Okulda Din retimine Verdii nem Toplumun gelimesi ve kalknmas iin bireyin maddi ve manevi ynleriyle bir btn hlinde ele alnp gelitirilmesi gerekmektedir. Eitimin amac bireyin doutan getirdii duygu ve kabiliyetlerini "Her kii dinini, din ilerini, imann dengeli bir ekilde gelitirmektir. Eitim insan iindir. renmek iin bir yere muhtatr. Oras Bireyin sahip olduu en nemli deerlerden birisi da okuldur." din duygusudur. Din duygusunun yok saylmas veya M. Kemal ATATRK grmezlikten gelinmesi ise toplumda bir takm sorunlara neden olabilmektedir. Din lzumlu bir messesedir. Dinsiz milletlerin devamna 1 imkn yoktur... , nsann dinsiz olmasnn imkn yoktur Dinsiz kimse olmaz. Bu genelleme iinde u din veya bu din demek deildir. Tabiatyla biz, iine girdiimiz dinin en ok isabetli ve 2 en ok olgun olduuna inanyoruz ve imanmz da vardr... diyen Atatrk, bu dncesinin bir sonucu olarak din retimin nemini vurgulamaktadr.

TARTIALIM
Din retimi okulda niin gereklidir?

Din retimi salam kaynak ve metotlarla yaplmad zaman batl inan ve hurafelere yol aar. Buna bal olarak arlk ve atmalar doar. Bu durum dinin planl ve programl bir ekilde retilmesini zorunlu klmaktadr. Bir konumasnda Atatrk, Bence bir defa her Mslman slami hkmleri bilmeye mecburdur. O hlde okullarmzda zaten slami 3 hkmleri reteceiz... diyerek kiilerin dinini renmek mecburiyetinde olduklarn belirtmitir. Din retiminin de okullarda verilmesini istemitir. O, bu konuda unlar sylemektedir: Hepimiz eitiz ve dinimizin hkmlerini eit olarak renmeye mecburuz. Her kii dinini, din ilerini, imann renmek iin bir 4 yere muhtatr. Oras da okuldur. Atatrkn ortaya koyduu eitim anlay, btn ilimleri ayn sistem btnl iinde retme eklindedir. Farkl kurum ve kurulularn yapaca eitimin douraca kargaa ortamn gren Atatrk, Osmanl Devletinde farkl kurumlardan yetienler arasndaki derin gr ayrlklar sonucu oluan blnmelere bir daha dlmemesi iin lkenin eitim kurumlarnn tek at altnda toplanmasn istemitir. Tevhidi Tedrisat Kanununu kararak farkl kurumlara bal olarak yaplan eitim ve retimi, Mill Eitim Bakanl bnyesinde birletirmi ve din retiminin de okullarda devlet eliyle yrtlmesini garanti altna almtr.
1 Atatrklk, C I, s. 453. 2 Ali Sarkoyuncu, Atatrk, Din ve Din Adamlar, s. 19. 3 Atatrk, Din ve Din Adamlar, s. 19. 4 Atatrklk, C I, s. 455.

85

ATATRK VE DN RETM
Atatrkn din retiminin okullarda verilmesini istemesinin sebeplerinden biri de ailede alnan din retiminin eksik, yetersiz ve bilimsellikten uzak oluudur. Ona gre ailede Din ve ahlak eitim ve verilen din retimi szl kltre dayand iin retimi devletin gzetim ve batl inan ve hurafelerle dolu olabilmektedir. denetimi altnda yaplr. Din kltr ve Atatrk bu durumu kendi hayatndan yle ahlak retimi ilk ve ortaretim rneklendirmektedir: Benim rahmetli anam kurumlarnda okutulan zorunlu dersler beni terbiye ederken bana derdi ki: Padiahta arasnda yer alr. Bunun dndaki din ve halifede yedi evliya kudreti var. Ben zaten eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi evliyann ne olduunu, byk ve zeri yeil isteine, kklerin de kanuni rtl birtakm medfunlara bakaraktan renmek temsilcisinin talebine baldr. istiyordum. Herhlde byk bir ey, manevi, Anayasa, Madde 24. gkten inmi bir ey gibi hatrma gelirdi. Ve bunun yedi tanesinin kudretine malik olan insan ne olacak? Dehet veren bir ey! Ve byle bir byklk korkusunun ve bykl belirtilen hakknda sz sylemek de gnahtr. Annemin de bana verdii terbiye bu idi. Ve hi phe etmem ki oumuzun 1 ald terbiye budur. Annemin de kabahati yoktur. nk ona da annesi ayn terbiyeyi vermiti.

NOT EDELM

Atatrk kt yurt gezilerinde zaman zaman okullar da ziyaret etmi, dier derslerle birlikte din derslerine de katlm, renci ve retmenlerle din konular tartm, baz okullara da Kuran- Kerim hediye etmitir.

8 Terinisani 1925
ANKAYA

Gazi Kz Numune Mektebine dikkatle okunmak ve ... iin hediye ediyorum. Gazi Mustafa Kemal
Atatrkn Gazi Kz Numune Mektebine (Atatrk lkokulu) hediye ettii Kuran- Kerim ve el yazs (Ahmet Bekir Palazolu, Atatrk ve Eitim, s. 228-229.)

Atatrk, Trk milletinin ada uygarlk dzeyine karken kiilere manevi destek salayacak olan akla, manta, ilme, fenne uygun olduunu defalarca ifade ettii dinin, uzman kiiler tarafndan retilmesine nem vermitir. Bu ekilde din, bilgisiz kiiler tarafndan yaplm yorumlardan, batl inan ve hurafelerden de kurtarlm olur. Okullarda planl ve programl bir ekilde renilip retiliyor olmas dinin daha doru anlalp yaanmasn salar.

1 Atatrk, Din ve Din Adamlar, s. 74.

86

ATATRK VE DN RETM
3. Atatrkn Din Bilginlerine Verdii Deer Din sosyal bir gerekliktir. Din gereinin en nemli unsurlarndan biri de topluma din hizmeti sunan din bilginleridir. Din, toplum iin ne kadar gerekliyse topluma din hizmeti sunan din bilginleri de o kadar nemlidir. Dini toplum iin gerekli gren Atatrk, toplumun doru bir biimde aydnlatlmas asndan dini temel kaynaklarndan renip zamann ihtiyalarn karlayabilecek yorumlar yapabilen nitelikli din bilginlerini de gerekli grmtr. Atatrk, cami krslerinden topluma hitap eden din grevlilerinde bulunmas gereken zellikleri de yle belirtmektedir: Camilerin kutsal minberleri halkn ruhi, ahlaki gdalarna en yksek, en verimli kaynaklardr. Minberlerden halkn anlayabilecei dille, ruh ve dnceye hitap olunmakla, Mslmanlarn vcudu canlanr, dnceleri temizlenir, iman kuvvetlenir, kalbi cesaret bulur. Fakat buna karlk hutbe okuyanlarn sahip olmalar gereken ilm nitelikler, zel liyakat ve genel kltre 1 sahip olmalar nemlidir.
MUSTAFA KEMAL PAA'NIN RAN MFTSNE MEKTUBU iran Mfts Hasan Fahri Efendi Hazretlerine Erzurum kongremizin hin-i kadnda (alnda) ve hitam-pezir olmas (sona ermesi) mnasebetiyle irad buyurduunuz (sylediiniz) Arapa beli ve fasih (inandrc ve aklayc) ve maksada tamamen mutabk (uygun) hitabnz (syleviniz) cemiyetimiz tarihinde pek kymetli hatrat (anlar) olarak mahfuz (sakl) kalacaktr. Bulunacanz mahallerden dahi latif szlerinizle mali (dolu) mektuplarnz almakla mbahi olacam (onurlanacam). Cenab- Hak hayrl seyahat myesser buyursun. min M. Kemal, 9 Austos 1919 Cemal Kutay, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Manevi Mimarlar, s. 292.

Atatrk, gerek din bilginlerini her zaman ve her frsatta takdir etmi, onlarn hizmetlerini vmtr. km olduu yurt gezilerinde toplum tarafndan sevilen ve itibar gren din bilginleri ile grm, bilgi ve zeksyla n plana kanlara takdir ve iltifatlarda bulunmutur. Din bilginleri, Kuvaymilliye gibi tekilatlarn kurulmasnda ve Kurtulu Savanda n saflarda yer alarak nemli grevler stlenmilerdir. Anadolu halkn igaller karsnda direnie tevik etmilerdir. Atatrk, Kuvaymilliyeye nclk eden din bilginlerini her zaman hatrlam ve onlar hayrla anmtr. Bunlardan biri de ilk Diyanet leri Bakan Mehmet Rfat Brekidir. Breki, Atatrkn huzuruna girdiinde hep ayakta karlanmtr. Paam, beni mahup ediyorsunuz. dedii zaman da, Din adamna sayg gstermek, Mslmanln 2 icaplarndandr. karln almtr. Atatrkn sayg gsterdii bir dier din bilgini de Baba diye hitap ettii Amasya Mfts Abdurrahman Kamil Efendidir. Atatrk, Amasyay her ziyaretinde mutlaka Mft Abdurrahman Kamil Efendi ile grp ona zel ilgi gstermitir. Amasyay 24 Eyll 1924 tarihindeki ziyaretleri srasnda, onuruna verilen bir ziyafete Mft Abdurrahman Kamil Efendiyi davet ettirmitir. Atatrk, Kamil Efendinin ahsnda din bilgilerinin Kurtulu Savann geni halk kesimlerince sahiplenilmesi zerindeki etkisini u szlerle ifade etmitir: Efendiler, bundan be yl nce buraya geldiim zaman bu ehir halk da btn millet gibi

Atatrk, Amasya Mfts Abdurrahman Kamil Efendi ile grrken

1 Atatrklk, C I, s. 459. 2 Din, Toplum ve Kemal Atatrk, s. 12.

87

ATATRK VE DN RETM

gerek durumu anlamamlard. Dncelerde karklk vard. Beyinler deta durgun bir durumdayd. Ben burada birok ahsla beraber Kamil Efendi Hazretleriyle de grtm. Bir camide gerei halka akladlar. Efendi Hazretleri halka dediler ki: Milletin saygnl, onuru, hrriyeti, bamszl gerekten tehlikeye dmtr. Bu felaketten kurtulmak, gerekirse vatann son bir ferdine kadar lmeyi gze almak gerekir. Padiah olsun, halife olsun, isim ve unvan ne olursa olsun hibir ahs ve makamn varlk nedeni kalmamtr. Gnmzde din Tek kurtulu aresi halkn dorudan doruya egemenliini grevlileri hangi eline almas ve iradesini kullanmasdr. te Efendi ARA TIR ALIM kurumlarda ne dzeyde eitim Hazretlerinin bu irad eden vaaz ve nasihatlerinden sonra almaktadr? herkes almaya balad. Bu nedenle Mft Kamil Efendi Hazretlerini vg ile anyorum. Ve gen Cumhuriyetimiz 1 bu gibi ilim adamlar ile vnyor Dini gerei gibi kavram, yeterli donanma sahip din bilginleri Kurtulu Sava rneinde olduu gibi zor ve skntl dnemlerinde insanlarn umudunu canl tutarak ortak ama dorultusunda hareket etmelerini salar. Bar zamannda ise evrensel ahlaki deerlerle toplumsal kurallarn yaygnlamasnda nemli roller stlenirler.

1 Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Yurt i Gezileri(1922-1938), s. 292.

88

ATATRK VE DN RETM

Gazi Mustafa Kemal Trabzonda

ATATRK DN DERSNDE Atatrkn, Trabzon Lisesini ziyareti srasnda bu okulun bir rencisi olan Hakk (Okan)nn, bu ziyaretle ilgili hatras yle: Trabzonun Kavak Meydan Ortaokulunun birinci snfnda renciydim. Atatrk, kentimize gelmiti... Snfmzn kaps birden ald. Kurtulu Savamz zaferle sonulandran esiz kahraman karmzda duruyordu. Hep birlikte ayaa kalktk ve hazr ol durumuna getik. Atatrkn sanda, Trabzonun yetitirdii din bilgini Tevfik Hoca, arkasnda da kendisine elik eden kiiler vard. Atatrk, Buyurunuz. diye Tevfik Hocaya yol gsterdi. Tevfik Hoca, nce siz buyurunuz paam. diye saygyla eildi. Atatrk, itenlikli ricasn tekrarlad. Bunun zerine, nce Tevfik Hoca, sonra Atatrk ve dier konuklar dersliimize girdiler. Dersi, Vasf Hoca veriyordu. retmenimiz, Atatrk ile yz yze gelince cokusunu dizginleyemedi. Elindeki not defterini yere drd. Konuklardan biri, retmenimize yattrc szler syledi. Atatrk, dersin konusunu sordu. Vasf Hoca, Siret-i Nebi ve Kuran okuttuunu aklad. Atatrk, bir rencinin Kuran okumasn istedi. Bu ar grev, benim payma dt. Hemen besmele ektim ve okumaya baladm. Okurken, alnmda boncuk boncuk ter topland. Yreim, gs kafesime durmadan yumruk att. Kulaklarm, boa dnen bir deirmen gibi uuldad. yice bunaldm sezen Atatrk, sevecen bir sesle okumam kesti. Bana, okuduum surede geen ifade ile ilgili teknik bir soru sordu. Ben de cevapladm. Byk nder, Doru. diye ban sallad, eliyle salarm okad.
... Ahmet Bekir Palazolu, Atatrkn Okul Gezileri, s. 98-99. (Uyarlanarak alnmtr.)

89

ATATRK VE DN RETM

NTEMZ DEERLENDRELM 1. Atatrk din retiminin niin okullarda verilmesini istemektedir? Aklaynz. 2. Dinin doru anlalmas iin Atatrk neler yapmtr? Belirtiniz. 3. Atatrkn din bilginlerine verdii deeri rneklerle aklaynz. 4.Atatrkn, Milletimiz din ve dil gibi iki kuvvetli fazilete sahiptir. szn yorumlaynz. ocuun dini eitimini belirleme hakk ana ve babaya aittir. Ana ve babann bu konudaki haklarn snrlayacak her trl szleme geersizdir. Ergin dinini semekte zgrdr. (Medeni Kanun, Madde 341. 5.Yukardaki kanun maddesinde vurgulanmak istenen temel dnce hangisidir? A) Sosyal devlet anlay B) Gelenek ve greneklere ballk C) Ynetime katlm D) Aile birliine ve kiilie sayg E) Din ve vicdan hrriyeti 6. TBMMde 3 Mart 1924 ylnda kabul edilen Tevhid-i Tedrisat Kanununun temel amac aadakilerden hangisidir? A) Medreselerin yeniden dzenlenmesi B) Eitim ve retim kurumlarnda birliin salanmas C) Eitim ve retimin aznlklarn kontrolne gemesi D) Halkn eitim ve retim dzeyinin ykseltilmesi E) Eitimin bir zmreye has klnmas

90

DN, KLTR VE MEDENYET

NTE 7 YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

RENME ALANI:

nz. denleri zerinde dn k dinin bulunmasnn ne 1. Birden o ridir? Aratrnz. mzde yaayanlar hangile olmayan dinlerden gn edilerden 2. lah em" kavramlarn ansiklop sih, yoga, nirvana ve tot 3. "Tevhit, teslis, me aratrnz. rdr? Aratrnz. da ne gibi benzerlikler va nc asndan dinler arasn 4. Tanr ina

NTEMZE HAZIRL

ANALIM

1. Yaayan Dinler Din, tarihin btn dnemlerinde, hemen her toplumda var olan evrensel ve kkl bir kurumdur. nsan her zaman yce ve kudretli bir varla gvenme, ona snp ondan yardm dileme ihtiyac hissetmitir. nanma duygusu, insann yaratlnn bir gereidir. Bu durum Kur'an- Kerim'de yle ifade edilmitir: "Sen yzn hanf olarak dine, Allah insanlar hangi ftrat zere yaratm ise ona evir. Allah'n 1 yaratnda deime yoktur. te dosdoru din budur; fakat insanlarn ou bilmezler." Zamanla aile ve evrenin de etkisiyle din duygusu farkl ekillerde ortaya kmtr. Peygamberimiz bu durumu 2 yle ifade etmitir: "Her ocuk ftrat zere (inanma duygusuyla) doar" Yeryznde, farkl rk ve dillere mensup pek ok millet ve topluluk yaamaktadr. Bunlardan her birinin kendine zg rf, det, gelenek ve grenekleri vardr. Bu topluluklarn hayat tarzlar, zevkleri, yeme ve ime alkanlklar, giyimleri, evreleriyle ilikileri de farkl zellikler tar. Bylesine farkl kltrel zellik tayan topluluklarn yce bir varl alglaylar ve inanp ynelileri de eitlilik arz edebilir.
1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
330 300 25 12 3 1440 1380

Dnyada belli bal dinlerin mensuplarn gsteren tablo (Rakamlar Milyon Deerindedir.)
700 700

izm

m Ge Din lene ler kse l

izm Sih

nl

ler

sla

diz

du

ud

ya

Din

Bu

Ya h

1 Rum suresi, 30. ayet. 2 Buhari, Cenaiz 80; Mslim, Kader 2225. 3 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, Ek, 2002 basks

in

Hr

Hin

Ca

isti

yn

izm

ilik

91

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

slam'a gre insanln ilk dini, tek tanr inancna dayanr. Dini gnderen Allah'tr. Allah evreni ve insan yaratm, insan doruya ynlendirecek kitaplar ve peygamberler gndermitir. Bu peygamberler, insanlar, evrenin yaratcs olan Allah'n birliine inanmaya armlardr. Peygamberlerin ortaya koyduu ve hemen hemen her dinde var olan bu genel ilke, zaman ierisinde insanlar tarafndan farkl ekillerde yorumlanmtr. Baz toplumlar, peygamberlerin bildirdikleri temel ilkeleri zamanla unutmulardr. Bunun zerine Allah tekrar peygamber gndermitir. Bu durum Kur'an- Kerim'de yle ifade edilmitir: "nsanlar bir tek mmet idi. Sonra Allah, mjdeleyici ve uyarc olarak peygamberleri gnderdi. nsanlar arasnda, anlamazla dtkleri hususlarda hkm vermeleri iin onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da gnderdi. Ancak kendilerine kitap verilenler, apak deliller geldikten sonra, aralarndaki kskanlktan tr dinde anlamazla dtler. Bunun zerine Allah iman 1 edenlere, zerinde ihtilafa dtkleri gerei izniyle gsterdi. Allah dilediini doru yola iletir." Tarih boyunca eitli toplumlarda zaman zaman ktlk ve hakszlklar yaygnlam, ahlaki deerler zayflamtr. Bylesi olumsuzluklarn yaand baz toplumlarda insanlar, Allah'n buyruklarn dikkate almam, onun gsterdii yoldan ayrlmlardr. Doast g olarak grdkleri gne, ay, yldz, ate ve putlar gibi eitli varlklar tanrlar edinmilerdir. Bylece farkl dinler ortaya kmtr. lk insandan bu yana insanln geliimi ile birlikte birok din ortaya kmtr. Gnmzde de dnyann her ktasnda, birbirinden farkl inan ve yaam tarz ngren dinler bulunmaktadr. Balcalar; Yahudilik, Hristiyanlk, slam, Hinduizm, Budizm, Caynizm, Sihizm, Taoizm, Konfyanizm, intoizm ve Geleneksel Dinlerdir.

slamiyet Katolik Hristiyanlk Protestan Hristiyanlk Ortodoks Hristiyanlk Hinduizm Yahudilik Budizm in Dinleri intoizm ve Budizm Geleneksel Kabile Kabile / Hristiyan slam / Hristiyan / Kabile

Gnmzde yaayan balca dinlerin yaygn olarak bulunduklar lkeleri harita zerinde inceleyiniz.

1 Bakara suresi, 213. ayet.

92

1.1. Vahye Dayal Dinler: Yahudilik, Hristiyanlk ve slam Yahudilik, Hristiyanlk ve slam ayn din kkenden gelmektedir. nk her din de vahyin temel ilkelerine dayanr. "lah dinler" de denilen bu dinlerin ortak noktas vahiy yoluyla bildirilmi olmasdr. Allah Kur'an- Kerim'de Nuh'a, brahim'e, shak'a, Yakup'a, Musa'ya, sa'ya ve dier peygamberlere gnderdii vahiyleri Hz. Muhammed'e de 1 gnderdiini belirtmektedir. Bu anlamda Hz. Muhammed'in tebli ettii slam dini de genel olarak nceki peygamberlerin tebli ettikleri dinin bir devamdr. Yahudilik

ALLAH TARAFINDAN GNDERLR

PEYGAMBER VARDIR

LAH DN

KUTSAL KTABI VARDIR

Yahudiliin tarihi Hz. brahim'le balar. Tevrat'a gre Hz. brahim'in neslini devam EVRENSEL LKELER ettiren Hz. shak'n iki olu vard. Bunlardan VARDIR Hz. Yakup, srail nvann alarak Yahudi tarihinde n plana kt. Yahudilerin soyu Hz. Yakup'un on iki oluyla devam etti. Bu soydan gelenlere "srailoullar" denilmitir. srailoullar Hz. Yusuf sayesinde Msr'a yerletiler. Hz. Yusuf'tan sonra Msr firavunu, srailoullarn kleletirdi. srailoullar Msr'da 400 sene kle olarak yaadlar. Hz. Musa da bu esaret yllarnda dnyaya gelmi daha sonra srailoullarna peygamber olarak gnderilmitir. Yahudiliin peygamberi Hz. Musa'dr. Bu nedenle Yahudilie "Musevilik" de denir. Yahudi ismi, shak'n 2 olu Yakup'un on iki olundan biri olan Yuda veya Yahuda'ya nispetle verilmitir.

Zamanla Hz. Musa, Msr'da byk skntlarla karlaan srailoullaryla birlikte Msr'dan kmak zorunda kald. Sina'ya vardnda Tanr, Yahudiliin temel ilkelerini oluturan "On Emir"i iki levhaya yazlm hlde Hz. Musa'ya verdi. Bu vahiyden sonra Hz. Musa srailoullarn, atalar brahim, shak ve Yakup'a vaat edilmi olan kutsal topraklara gtrmek iin yolculuuna devam etti. Ancak Hz. Musa'nn emrini dinlememeleri nedeniyle Allah srailoullarn cezalandrd. Hz. Musa'dan sonra srailoullar Filistin'e gitmitir. Daha sonra Hz. Davut, Kuds' fethedip Yahudilere en parlak dnemlerini yaatmtr. Olu Hz. Sleyman, babas tarafndan hazrlatlan yere kutsal mabedi (Sleyman Mabedi) yaptrmtr. O zamana kadar bir adrda korunan ve iinde "On Emir" levhalar bulunan kutsal "ahit sand" Mabedin bir odasna konulmutur.

Hz. Sleyman'n lmnden sonra Yahudiler, srail ve Yahuda olmak zere ikiye blnd. srail Krall'na Asurlulur, Yahuda Krall'na da Babilliler son vermitir. Babillileri tarih sahnesinden silen Pers kral Yahudilerin yeniden Flistin'e dnmesini salamsa da MS 70 ylnda Romallarn Kuds' 3 igaliyle Yahudiler yeniden srgn edilmitir.

1 Nisa suresi, 163. ayet. 2 Abdurrahman Kk-Mustafa Erdem, Dinler Tarihi, s. 121. 3 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 23.

93

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Yahudiler, bugn youn olarak srail'de yaamaktadrlar. Ayrca dnyann eitli blgelerinde de bu dine mensup kiiler 1 bulunur.

Hz. Musaya vahyedilen On Emir

Seni Msr diyarndan, esirlik evinden karan Yehova benim. Karnda baka tanrlarn olmayacaktr. Kendin iin put yapp onlara tapmayacaksn. Yehovann adn bo yere azna almayacaksn. Cumartesi gnn srekli hatrlayp onu kutsal sayacaksn. Anne ve babana sayg gstereceksin. nsan ldrmeyeceksin. Zina etmeyeceksin. Hrszlk yapmayacaksn. Yalanc ahitlik yapmayacaksn. Komunun evine kar agzllk etmeyeceksin. (Tevrat, k, 20/3-17.)

Allah'n varlna ve birliine iman oluturur. Bu dine gre, Allah birdir, yaratlmamtr, sonsuzdur, her eyi bilir ve her eyi yaratmtr. Yehova adn verdikleri bu tanr btn insanlar yaratm olmasna ramen en ok Yahudileri sever. Yehova 2 Yahudilerin mill tanrsdr. Yahudilerin kutsal kitabna Eski Ahit (Ahdi Atik) denir. Buna Yahudiler, Tanah adn verirler. Tanah'n bir blm olan Tevrat ise ou zaman Yahudilerin kutsal kitabnn tamam iin 3 kullanlr.

Yahudiler ibadetlerini havra veya sinagog denilen yerlerde yaparlar. Tevrat'tan blmler okuyarak ibadet ederler. badet srasnda erkekler balarn "kipa" denilen kk bir takke ile rterler. Kadnlar ayine katlmazlar. Ancak balar rtl olarak ayini seyredebilirler. Sinagoglarda Yahudilerin din sembollerinden biri olan yedi kollu amdan (menora) bulunur. Baka bir sembolleri ise Kral Davut'un mhr kabul edilen, iki genden meydana gelen alt keli 4 yldz (Magen David)dr.

Yahudilerin nem verdikleri ibadet yerlerinden biri de Hz. Sleyman tarafndan Kuds'te yaptrlan mabettir. Yahudiler, saldrlar sonucu yklan bu mabetten geriye kalan bat duvarnn nnde dua ederler. Bu duvara "Alama Duvar" denir. Yahudiler gnlk; sabah, le ve akam ibadetlerini evlerinde veya sinagoglarda, haftalk ibadetlerini ise cumartesi gn sinagogda yaparlar. Bu nedenle cumartesi, onlarn zel ibadet ve tatil gnleridir. Mecbur kalmadka cumartesi gnleri almazlar. Yahudilerin din adamlarna haham denir. Yahudilerde, Tanr, peygamber, kitap, melek, ahiret ve kader inanc vardr. slam dininde olduu gibi, ldkten sonra iyilerin cennete, ktlerin ise cehenneme gideceine inanlr. Yahudi inanna gre Mesih adnda bir kurtarc gelecek ve Kuds'te Tanr kralln kuracaktr. Yahudilikte erkek ocuk, doduktan sekiz gn sonra snnet edilir. On yana geldiinde din trenlere katlr. Evlenme trenleri sinagoglarda yaplr.

Yedi kollu amdan (Menora)

1 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 28. 2 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi s. 220. 3 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 70. 4 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 225.

94

Hristiyanlk

Hristiyanlk, Allah'n vahiy yoluyla bildirdii dinden birisidir. Filistin blgesinde yaayan srailoullarna gnderilmitir. Hristiyanlk, gnmzde yaayan dinlerin nfus bakmndan en kalabalk olandr. En yaygn olduu blge Avrupa'dr. Kuzey Amerika'nn tamam, Gney Amerika'nn ky kesimleri ve Avustralya'nn byk ounluu Hristiyan nfustan olumaktadr. Bunun dnda Afrika ve Asya'da 1 da Hristiyan bulunmaktadr. Hristiyanln peygamberi, Hz. sa'dr. Hz. sa Filistin'de Nasra denilen bir kyde domutur. Annesi Hz. Meryem'dir. Hz. sa da aynen Hz. Musa gibi srailoullar soyundandr. Ancak Hz. sa, Yahudilerin rka dayal din anlayna kar kt iin Yahudi din adamlar onu dlamtr. Onun hakknda birtakm iftiralar uydurarak, Hz. sa'y dman ilan etmilerdir. Buna ramen Hz. sa, Allah inancn yaymaya devam etmitir. Hz. sa'ya ilk bata on iki kii inanmtr. Bunlara "havariler" denir. Hristiyanlk Hz. sa'dan sonra havarilerin gayretleriyle yaylmtr.
2

Kur'an- Kerim'de, Hz. sa'nn Hz. Meryem'den babasz olarak dnyaya geldii belirtilmitir. Hz.sa kendisine kitap ve peygamberlik verilen; annesine iyilik yapan, insanlara faydal olan bir kii olarak 3 zikredilir. Ayrca Hz. sa'ya namazn ve zektn emredildii bildirilir. Hristiyanlk dininin kutsal kitab ncil'dir. Kur'an- Kerim, Hz. sa'ya verilen ncil'in insanlar doru 4 yola iletmek iin gnderilen bir rehber ve t olduunu belirtir.

Hristiyanlkta inan esaslarnn temelini teslis oluturur. Teslis, "l tanr inanc" demektir. Teslisin unsurlar; Baba, Oul ve Kutsal Ruh'tur. Hristiyanlarda; Allah, peygamber, kitap, melek, kader ve ldkten sonra dirilme inanc vardr. Hristiyanlarn ibadetleri; gnlk, haftalk ve yllk olarak blmden oluur. Gnlk ibadetler sabah akam, haftalk ibadetler pazar gn, yllk ibadetler ise din bayramlarda yaplr.

Hristiyanlarn ibadet yeri "kilise ve katedral"lerdir. Din adamlar ise papaz, rahip veya rahibe adn alrlar. Hz. sa'nn idam edildiine inandklar armh (ha), hem Hristiyanln hem de kilisenin semboldr. Hristiyanla gre btn insanlar gnahkr olarak doarlar. Bu nedenle btn bebekler ve Hristiyanla girenlerin kutsal su ile ykanarak gnahlarndan arndna inanlr. Buna vaftiz ayini denir. Ayrca, Hristiyanlkta gnah ileyenler gnahlarn din adamnn nnde itiraf ederler. Din adam ise kilise adna bu kiilerin gnahlarn affeder. Bu ynyle Hristiyanlkta din adamlarna byk ayrcalklar tannmtr. Hristiyanlkta tarihi sre iinde baz mezhepler olumutur. Katoliklik, Ortodoksluk ve Protestanlk nemli Hristiyan mezhepleridir.

NOT EDELM
Hz. sa'dan 20-30 yl sonra ona inananlara Hristiyan denilmitir. Hristiyan szc Allah'tan gelen kurtarc anlamndaki Hristos'tan tremitir. Hristiyanlar Hz. sa'ya Hristos adn vermilerdir.
1 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 28. 2 Enbiya suresi, 91. ayet. 3 Meryem suresi, 30-33. ayetler. 4 Al-i mran suresi, 3. ayet; Maide suresi, 46. ayet.

95

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

slam slamiyet Allah tarafndan Hz. Muhammed araclyla insanlara gnderilmi son ilah dindir. slam VII. yzyln balarnda Arabistan'da ortaya km ve buradan btn dnyaya yaylmtr. slam'n ortaya kt dnemde yeryznde pek ok din bulunmaktayd. Arabistan'da ise putperestlik yaygnd. Bu dnemde Arap toplumu ahlak adan bir knt iindeydi. Dier toplumlarn durumu da Araplardan farkszd.

Allah, insanlara Hz. Muhammed ile birlikte, son din olan slamiyet'i gndermitir. Hz. Muhammed, 20 Nisan 571'de Mekke'de domu; krk yana geldiinde de Allah tarafndan kendisine vahiy gnderilmi ve peygamber olarak grevlendirilmitir. 23 yllk peygamberliinin on yln Mekke'de, son on yln ise Medine'de geirmitir. Bu sre iinde insanlar Allah'n birliine inanmaya davet etmitir. Yalnzca Allah'a ibadet etmelerini ve gzel ahlakl olmalarn istemitir. Hz. Muhammed sayesinde dnya yeniden vahyin yla aydnlanmtr. slam dininin, bata Ortadou olmak zere, Afrika'da, Asya'da, Avrupa'nn baz kesimlerinde ve 1 dnyann dier blgelerinde mensubu bulunmaktadr.

slam dininin temel inan esas, Allah'n varlna ve birliine (tevhide) inanmaktr. Bunun yan sra Allah'n gnderdii btn ilah kitaplara ve btn peygamberlere, ahiret gnne, meleklere, kadere inanmak da slam'n inan esaslarndandr. slam dininde, namaz klmak, oru tutmak, zekt vermek ve hacca gitmek temel ibadetlerdir. slam dini, inan ve ibadetlerin yan sra ahlaka da byk nem vermitir. slamiyetin kutsal kitab Kur'an- Kerim'dir. Kur'an- Kerim 610 ylnn Ramazan aynda, Kadir Gecesinde indirilmeye balanm, 23 yl ierisinde tamamlanmtr. Kur'an ayetleri ilk indirildii gnden itibaren ezberlenerek ve yazlarak korunmutur. Kur'an- Kerim'de inan esaslar, ibadetlerle ilgili bilgiler ve insanlar iyiye gzele yneltici ahlaki tler bulunur. Ayrca gemite yaam baz peygamberlerin, toplumlarn yaam ykleri, evrenin ve insann yaratl gibi konular yer alr. slam dini kolaylklar dinidir. nsanlar yapamayacaklar eylerle sorumlu tutmaz. nsanlarn iledikleri gnahlar ise sadece Allah affeder. Bunun yolu da tam bir pimanlk olan tvbedir. Bu nedenle slam dininde ayrcalkl bir din adam snf yoktur. Ayrca doan her ocuk gnahsz doar.

slam dininin temel zellikleri

slam dini son ilah dindir. Mesaj evrenseldir. Tevhit inanc hi bozulmadan gnmze kadar gelmitir. Kur'an- Kerim, hi deimeden gnmze ulamtr. Btn peygamber ve kitaplara, aralarnda ayrm yapmakszn, inanmak temel inan esaslarndandr. Hz. Muhammed son peygamberdir. slam inancna gre her doan ocuk gnahsz doar. slam'da ayrcalkl bir snf yoktur. Btn insanlar Allah katnda eittir. Hibir insann, soy, renk, rk gibi birtakm zellikleri dolaysyla bakasna stnl yoktur.

96

1 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 29.

Mslmanlarn toplu hlde ibadet ettikleri yerler, cami ve mescitlerdir. Bununla birlikte temiz ve uygun olan her yerde ibadet edilebilir. Ramazan ve Kurban bayramlar olmak zere iki bayram vardr. slam dini evrensel bir dindir. Mesaj btn insanlara yneliktir. Getirdii esaslar kyamete kadar geerlidir. Dolaysyla, slam dininden sonra baka bir din gelmeyecektir.

Sultanahmet Cami / stanbul

Biz seni ancak btn insanlara mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik. Fakat insanlarn ou bilmezler. (Sebe suresi, 28. ayet.) 1.2. Hint Dinleri: Hinduizm, Budizm, Caynizm, Sihizm

Hinduizm Hinduizm, Hintlilerin, inan ve geleneklerini ifade eder. Hinduizm dinine baz kaynaklarda Brahmanizm de denilmitir; ancak Hint Yarmadasndaki halkn ounun din inan ve geleneklerini ifade ettii iin yaygn olarak Hinduizm 1 2 terimi kullanlmtr. Bu dinin tespit edilmi bir kurucusu yoktur. Hindistan nfusunun %80'i Hindu'dur. Pakistan, Banglade, Nepal, Endonezya'nn yan sra Fiji, Malezya, Singapur, Sri Lanka ve birka Afrika 3 lkesinde de Hindular yaamaktadr.

Hinduizm'in temelinde Brahma (Mutlak Varlk) inanc yatmaktadr. Hindularn Tanr inancnda leme (teslis)nin varl dikkat eker. Bu leme 4 iinde Brahma, yaratc; Vinu, koruyucu; iva ise yok edici tanrdr. Himalaya Dalar ve Ganj Nehri kutsal yerler olarak kabul edilir. Hinduizm'de kutsal bilgilerin tamamn iine alan Veda'lar vardr. Sanskrite yazlm olan Veda'lar, drt blmden meydana gelmitir. Hemen hemen btn Vedalarda ilahiler, dualar, hayat kurallar, tlsm 5 ve by ile ilgili konular yer alr. Vedalarn, "bilge" kiilerin kalplerine doduuna inanlr. Hinduizm'de ibadet, tapnaklarn olduu her yerde yaplabilir. nk her yerde tapnak vardr ve Tanr, nerede olursa olsun yaplan btn ibadetleri grr. badetlerin belli bir ekli yoktur. Hindularda "om" ortak ibadet semboldr. Veda'lar okumaya balamadan, yemekten ya da herhangi bir ie balamadan nce sylenir.
1 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 146. 2 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 86. 3 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 27. 4 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 89. 5 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 148.

Hindularn ortak ibadet sembol "om"

97

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Hinduizm'de halk eitli snflara ayrlr. Bu snflarn her birine kast, bu sisteme ise kast sistemi denir. Kast, ayn ile megul olan, grev ve gelenekleriyle birbirine smsk balanan insanlarn meydana getirdii birlik anlamna gelir. Kii kendi istei dorultusunda kast seemez. Bu doutan getirilen bir zelliktir. Kast sistemi Hinduizm'in inanlarndan kaynaklanr. Belli bal be kast vardr:

Brahmanlar (rahipler ve bilginler) Katriyalar (prensler ve askerler) Vaisyalar (esnaf ve iftiler) Sudralar (iiler ve kleler) Paryalar (toplum d saylanlar)

Kast sistemi 1947 ylnda kaldrlmtr. Ancak baz kiilerin bu sistemi srdrdkleri bilinmektedir. Hinduizm'de inek; btn varlklarn anas sayld iin 1 kutsal kabul edilir. nek eti yenilmesi yasaktr.
Hinduizmde yaratc olduuna inanlan Tanr Brahma.

Hindular, ruhun lmezliine inandklar iin llerini gmmezler. Cesetleri yakarak kllerini Ganj Nehrine atarlar. Ganj Nehri kutsal kabul edilir. Hinduizm'de nemli baz din kavramlar vardr:

Tanr: Tek tanr inancyla l tanr inancn bir arada grmek mmkndr. Bu durumda herkes, tanry kendi asndan deerlendirip istedii gibi ona ynelebilir. Yoga: nsann beden, zihin ve manevi gcn bir araya getiren egzersizdir.

Meditasyon: Yoga uygulamalarndan biri olan meditasyon, zihni olumsuz dncelerden arndrma ve rahatlama yntemidir. Karma: Bir sebep sonu kanunudur. Bu nedenle insan gemite ne yapmsa gelecekte de onu grecektir. yilik yapan iyilik, ktlk yapan da ktlkle karlaacaktr.

Reenkarnasyon (Ruh g/Tenash): Ruhun bir bedenden baka bir bedene gemesidir. Tenash, karma doktrinin bir sonucudur. nsan yaptklarna gre, hayvan, bitki, insan veya tanr eklinde tekrar doar. Hull: Tanr Vinu'nun insan ekline girmesidir. 2
Hinduizme gre hayatn drt amac vardr. Bunlar; drstlk, helal kazan, mutluluk ve kurtulutur. Hindu'nun yaam boyu tek hedefi, karmann tekrar dou emberinden kurtulmak, zgrlemek ve bir daha dnyaya gelmemektir. Bunu gerekletirmek iin bir Hindu, drst olmal, helal kazan salamal ve mutluluu yakalamaldr. Budizm Budizm M VI. yzylda Hindistan'da ortaya kmtr. Gnmzde yaayan be byk dinden birisidir. Hindistan, in, Manurya, Moolistan, Seylan, Burma, Tayland, Kore, Japonya gibi Gney Asya ve Uzak Dou lkelerinin yan sra 3 Avrupa ve Kuzey Amerika'da bu dine inanan pek ok insan vardr. Budizm'in kurucusu olarak kabul edilen Buda (Gotama), M 563-483 yllar arasnda yaam bir filozoftur. Kendisine, ilham geldiine inanldndan dolay "aydnlanm" anlamnda "Buda" ismi ona sonradan verilmitir. Buda, yaad

Buda

98

1 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 152. 2 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 89-92. 3 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s.27.

srece kendisinin bir tanr olmadn srarla vurgulam; sadece doru bildiklerini byk bir zveri ve etkili konumalaryla insanlara aktarmtr. Hayatnn belli bir aamasndan sonra hem babasnn saray hayatn hem de Hinduizm'in ekilciliini beenmeyerek toplumundan ayrlp yalnz yaamtr. Buda'nn retilerinde taplacak stn bir varlk dncesi olmamasna ramen, onun lmnden sonra insanlar ona olan sevgilerini tapnmaya dntrmlerdir. Bylece hayat boyunca putlara kar olan Buda, tanrlatrlarak heykelleri yaplmtr. Budizm'de inancn temelini "Buda'ya snrm, Dhamma'ya snrm ve Sangha'ya snrm." cmlesi oluturur. Bu cmlede yer alan esaslardan birini inkr eden kii Budist saylmaz. Budizm'in yaratc tanr konusundaki tutumu srekli tartla gelmitir. nk Buda'nn yaratc hakknda ne syledii ak deildir. Ancak daha sonraki Budistler, Buda'y tanr yerine koymulardr. Buda, retilerini insanlara vaazlaryla szl bir ekilde iletmi, kutsal bir kitap brakmamtr. Ancak Buda'nn szleri daha sonra yazlmtr. Bu ekilde oluan Budizm kutsal metinlerine, " sepet" 3 anlamna gelen Tipitaka ad verilmitir. Budistler; tapnaklara giderek Buda'nn heykeline sayg gsterir, ona iek ve tts sunar. Kendi evlerinde de bir kede koruduklar Buda heykeline saygda bulunarak ibadet ederler.
1

Budizm'de karma-tenash (ruh g) inanc, bedenin ve arzularn ihtiraslarndan kurtulmay ifade eder. Nirvana ise defalarca dnyaya gelme dngsnden kurtulmaktr. Budizm'in en temel hedefi insan, tek kurtulu ve mutluluk noktas olarak grlen nirvanaya eritirmektir.

Buda'nn doduu, ld, ilk vaaz verdii ve aydnland (incir aacnn alt) yer ve Buda'nn heykelleri Budistlerce kutsal kabul edilir ve bunlara sayg duyulur. Caynizm Caynizm, Budizm gibi M VI. yzylda ortaya kmtr. Kurucusu, soylu bir aileden gelen Vardhamana'dr. Vardhamana, Hindu ayinlerinin ekilciliine, din adamlarnn (Brahmanlar) otoritesine ve kast sistemine (snfsal ayrm) kar kmtr. Daha sonra, evini ve ailesini terk edip insanlardan ayr yaamaya balayan Vardhamana, kendisinin tenash emberinden kurtulduunu ileri srmtr. Vardhamana, ruh g emberinden kurtulmay baard iin "muzaffer" anlamnda "Cina" lakabn almtr. Onun bu lakab, daha sonra kurduu dine isim olmu ve bu din, Caynizm olarak bilinegelmitir.

Caynizm, Budizm gibi yaratc bir tanr fikrini kabul etmez. lemin ebediliine inanan Caynistler, tanr yerine "Tirthankara" denilen kutsal varlklara tapnrlar. ldrmemek, yalan sylememek, almamak, mmkn olduu kadar cinsel ilikiden kanmak ve asgari bir mal ile yetinmek onlarn en nemli ahlaki 4 prensipleridir. Sihizm Sihizm, MS XVI. yzylda Hindistan'da kurulmutur. Kurucusunun ad Guru Nanak'tr. Buda ve Vardhamana gibi Hinduizm'in yozlamasndan memnun olmayan Nanak, Hinduizmin tanr anlayna, kast sistemine ve din adamlarnn otoritesine kar kmtr. Nanak, daha sonra slam'la karlam ve ondan ald tevhit gibi baz prensipleri Hindu inanlaryla kartrarak yeni bir din kurmutur. Taraftarlarna "Sih"; kurulan yeni dine de "Sihizm" ad verilmitir. Sihler, zel giysileriyle dikkat ekerler. Balarndaki serpu onlarn dinsel giyim tarzlarn oluturur. Gnmzde, Sihlerin byk ounluu Hindistan'n Pencap blgesinde yaamaktadr.
5

Sihler, tek Tanr'ya, Adi-Granth adl kutsal kitaba, bir kimsenin fiillerinin gelecek hayattaki hline 6 tesir edeceine (karma) ve ruh gne (tenash) inanrlar.
1 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 158. 2 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 135. 3 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 157. 4 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 98-99. 5 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 27. 6 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 106.

99

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Sihlerin ibadeti, basit ve sadedir. Din faaliyetlerinin merkezi Amritsar'daki Altn Mabet (Hariman)tir. Mabette sembol olarak Adi-Granth ve bir kl bulunur. Dindar bir Sihin gnlk ibadeti, din hkm altnda toplanmaktadr. Bunlar; 1) Adi-Granth'tan ve Guru Nanak'a ait pasajlardan ezber okunmas, 2) Ailevi bir vecibe olarak her sabah toplanp Adi-Granth'tan herhangi bir yerin okunmas, 3) Tapnaa (Gurdwara) ibadet iin gidilmesidir. Sihler, Hindular gibi llerini yakarlar. nee sayg inancn devam ettirirler; fakat genelde et yemekle, Hindulardan ayrlrlar. Sigara ve arap imezler. 1.3. in ve Japon Dinleri: Taoizm, Konfyanizm, intoizm Taoizm Taoizm, bu gn hlen yaayan in dinlerinden biridir. M VI. yzylda ortaya kmtr. Bu din, in dinlerinin genel zelliini oluturan "Tao" kavram zerine kurulmutur. Mistik yn ar basan bir dindir. Kurucusu, Lao Tzu'dur. Bu dinin mensuplarnn byk ounluu in'de, az bir ksm da dier Asya 1 lkelerinde yaamaktadr. Taoizmin kutsal kitab Tao Te-King (Tao ve Fazilet)'te anlatldna gre evren, iki gcn tesiri altndadr. Bunlar, Yin ve Yang'tr. Yin, diil, yang da eril gc temsil etmektedir. Bunlar gece ile gndz, kadn ile erkek gibidir. Bu ikisinden tabiattaki olaylar meydana gelmektedir. Taoizmin temel felsefesi, tabiattaki dzeni takip etmektir. nsan, tabiattaki dzeni takip etmek suretiyle mutlulua ve huzura kavuabilir. Taoizmin ahlaki prensipleri ana noktada toplanabilir: 1) Basit bir hayat yaayarak tutumlu olmak. 2) Mtevaz olmak, nefsini gurur ve kibirden uzaklatrmak. 3) Btn canllara kar merhametli 2 olmak.

Evreni etkisi altnda tutan iki zt gc sembolize eder. Ancak her bir gte dierinden bir para vardr. Noktalar da bunun semboldr.

Konfyanizm

Konfyanizm, M VI. yzylda in'de ortaya km bir dindir. Adn, kurucusu kabul edilen Konfys'ten (M 551-479) almaktadr. Bu dinde ahlaki retiler n plandadr. Konfyslk, in halknn iki bin yl boyunca srdrd yaay tarzn, deerler btnn, din inanlarn ifade etmektedir. Konfyanizm, 1912 ylna kadar in'in resmi devlet dini olmutur. Konfyanistlerin byk bir ksm in'de, geri kalan Japonya, Burma ve 3 Tayland'da yaamaktadr. Konfys, hibir zaman kendine "din kurucusu" denilmesini istememitir. Onun dnceleri lmnden sonra bir din olarak kabul edilmitir. Konfys, daha ok lkenin sknetini salayarak eski tre ve gelenekleri yeniden canlandrmak istemitir. Konfyanizmdeki "Tien" tabiat dzenini idare eden, 4 her eyin stnde olan ve yaratma gcne sahip yce bir varlktr.

Konfys

Konfysln kutsal metinlerini, eski in metinlerinin yorumundan oluan "Be Klasik" ve "Drt Kitap" oluturur. Konfyslk, dinden daha ok, bir ahlak ve hikmet yolu olarak gsterilir. Konfys'n ahlaknn temeli, Konfysln kutsal kitaplarndan olan "Byk Bilgi"de yle aklanmtr: nsan kendini, ailesini ve milletini bara ynlendirmelidir. "Konumalar" adl kitapta ise ar ballk, cmertlik, 5 samimiyet, doruluk ve nezaket, ahlaki ynden insanlar erdemli klan be zellik olarak saylmtr. Konfys, br dnyann varln inkr etmemekle beraber, yaplan ktlklerin cezasnn bu dnyada ekileceini sylemitir. Konfys'e gre dua ve ibadet bir grevdir, fakat devaml yaplmas bir zorunluluk deildir.
1 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 26. 2 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 162-164. 3 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 26. 4 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 159. 5 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 63.

100

intoizm

intoizm, "tanrlarn yolu" anlamna gelmekte ve Japonlarn geleneksel mill inanlarn ifade etmektedir. "into" ismi, MS VI. yzylda, geleneksel mill inanlar, Budizm gibi dardan Japonya'ya giren dinlerden ayrmak iin kullanlmtr. intoizmin; belli bir kurucusu ve inan sistemi yoktur. ok tanrc bir din olup mill ve geleneksel bir karakter tar. intoistler dier dinlere tepki gstermezler. Ata ruhlarna sayg bu dinin en nemli zelliklerindendir. Atalarn ldkten sonra yaadna inanan intoist Japonlar, onlar iin evlerinde bir atalar kesi olutururlar. Buraya atalarnn yemesi iin eitli yiyecekler koyarlar. intoizm, tanrlarnn okluu ile de mehur olan bir dindir. Yaklak sekiz milyon tanrs vardr. Mutfak ilerinden yolculua kadar her eyle ilgilenen tanrlar bulunmaktadr. Bazen len atalarn da tanrlara kartna inanlr. intoistlerin ou da ayn zamanda Budist'tir. Japonlara gre insann iki dini 1 olabilir. Bu dnceden hareketle Japonlar, "Biz intoist doar, Budist lrz." derler. 1.4. Geleneksel Dinler

Geleneksel dinler (ilkel kabile dinleri), belli bir kurucusu, inan sistemi, kutsal kitab bulunmayan dinlerdir. Bu dinler tamamen bir kabileye aittir. Yaylma zellikleri yoktur. Kabilenin btn yeleri kabile dinine bal olmak zorundadr. Baka bir dine girmek yasaktr. Bu dinler, kabilelerin yaam tarzyla yakndan ilgilidir. Avclk ve balklkla geinen ve henz retim yapamayan kabilelerde ata ruhlarna sayg, tabiat olaylarn denetim altna almak iin ayin ve dans yapmak, byye bavurmak gibi zellikler bulunur. Bunlarn yan sra, yce bir yaratc varlk inancna, bu kabilelerin hepsinde rastlanmaktadr.

Geleneksel dinlere ait kavramlardan en yaygn olanlar2: Mana: Malenezyallar; tabiatst, grnmeyen gc ifade iin mana kelimesini kullanmlardr. Dier kabilelerde baka kelimelerle ifade edilse de ayn kavram mevcuttur. Yce Tanr: Btn ilkel kabilelerde yaratc bir tanr, yce bir varlk inanc vardr. Bu yce tanr hkmdar veya daha aa derecede bulunan ruh ve tanrlar ynetir. O tabiat kuvvetlerini idare eder, ykseklerde durur. nsanlar ve her eyi yaratr. Yce tanrya ancak byk felaketlerde dua edilir. Tabu: Polinezyaca bir kelimedir. Haram anlamna gelmektedir. Bir eyin tabiatst ve tehlikeli kudretini belirtir. Totem: lkel kabile mensuplarnn kendilerine akraba saydklar hayvan, bitki veya cansz eylere verilen addr. Totem kabilenin byk atas saylr. Ayn toteme bal kimseler kendi aralarnda evlenemezler. aman: lkel kabilelerde din ayin ve trenleri yneten rahipler ve sihirbaz hekimler vardr. Bunlardan baka, ou zaman kendinden geerek ruhlar lemine araclk yapmaya yetenekli saylan kimseler de bulunur. Bunlara aman ad verilir. By: Tabiatst glerin yardm salanarak belirli bir gayeye ulamak veya bir durumu gerekletirebilmek iin uygulanan ilem ve eylemdir. Efsane: Tanrlarn, kahramanlarn, kinatn oluumunun hikyeleridir. Ayin: lkel kabilelerde din, tapnma, by, ergenlik ve gei dnemleriyle ilgili geleneksel olarak yaplan trenlere ayin denir. Yaplan bu trenlerde danslara da yer verilir. Kabile mensuplar bu danslarla ruhi durumlarn beden hareketleriyle aa vururlar.
1 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 74-77. 2 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 47-52.

NOT EDELM

101

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

1992'de yaynlanan Dnya Almana (World Almaniac)'na gre bugn dnyann eitli blgelerinde 92 milyon civarnda geleneksel din mensubu insan bulunmaktadr. Youn olarak, Gney Amerika, Afrika, Avustralya, Hint adalar ve Yeni Zelanda'da yaamaktadrlar. Bilinen balca geleneksel dinler ve mensuplarnn bulunduu yerleri yle sralayabiliriz: Dinka dini (Sudan), Ga dini (Gana), Maori dini (Gney Pasifik Adalar), Ainu dini (Japonya'nn kuzeyindeki adalar) ve Nambalar dini (Gneybat Pasifik'te Malekula adas). Geleneksel dinlerde eitli kavramlar vardr. Bu kavramlar, her kabilede deiik kelimelerle ifade edilse de zde ayndr. 2. Dinlerin Benzer zellikleri

Yahudilik, Hristiyanlk ve slam, ayn din gelenein temsilcisi olan dinlerdir. Her din Hz. brahim'in dininin genel ilkelerine dayanr. Bu dinler vahiy kaynakldr. Bundan dolay bu din arasnda inan, ibadet ve ahlak konularnda benzerlikler bulunmaktadr. Ancak ilah olmayan dinlerin inan esaslaryla benzerlikleri yok denecek kadar azdr. Sadece ahlak konularnda benzerliklerin olduu grlmektedir. 2.1. nan

Yahudi din adam Musa b. Meymun (Maimonides/1133-1204)'un oluturduu 13 maddelik inan sistemi ile Hristiyanlarn "kredo"su ve Mslmanlarn "ament"s bu dinlerin inan esaslarnn zn oluturur. Tanr, peygamber, melek, ahiret, kutsal kitap, lmden sonra dirilme inanc baz farkllklarla birlikte her dinin inan sisteminde yer ald grlmektedir. Kur'an- Kerim'de din gelenek bakmndan Mslmanlarla farkllklar en az seviyede olan din mensuplar olarak Yahudiler ve Hristiyanlar saylmaktadr. Bir ayette bu durum yle ifade edilmitir: "Bize indirilene de, size indirilene de iman 1 ettik. Bizim lahmz da sizin ilahnz da birdir ve biz ona teslim olmuuzdur." lah olmayan dinlerin tanr anlaynn temelini ok tanrclk oluturmaktadr. Kutsal kitap inanc ise daha ok din kurucusu kabul edilen kiilerin tlerinden oluan metinlerden olumaktadr. Sonuta btn bu zellikleriyle ilah olmayan dinler, ilah kaynakl dinlerden tamamen farkllk arz etmektedir.

Yahudilik tek tanrcln ilk temsilcisidir. Yahudilik inancna gre tanr birdir. Tevrat'ta bu husus 2 yle ifade edilmitir: "Dinle ey srail! Allah'mz Rab, bir olan Rab'dr." Tanr her eyi yaratan ve onlara hkmeden yce bir varlktr. O ezel ve ebeddir. Onun ei ve benzeri yoktur. Bu yzden hibir ekilde resim ve heykeli yaplamaz. Ad gereksiz yere aza alnmaz. badet sadece ona yaplr. Bununla beraber ona yorulmak, gremek, dinlenmek gibi birtakm insani nitelikler atfedilir. Tanr'nn en sevgili milleti 3 Yahudi milleti olduundan Tanr, onlarn mill tanrsdr. Tanr'nn Elohim ve Yehova olmak zere iki ismi vardr. Elohim Tanr'nn gazap tarafn, Yehova ise rahmet ynn temsil eder. Yahudiler, onun bu isimlerini sylemekten ekindikleri iin, ona Ha-em ve Adonay diye seslenirler.

Hristiyanlktaki tanr inanc Yahudiliin tanr inancndan olduka farkldr. Hristiyanlkta, Yahudiliin benimsedii ve inand Tanr'nn yannda, Hz. sa'nn ve kutsal Ruh'un da tanr olduuna 4 inanlmaktadr. Hz. sa ayn zamanda Tanr'nn olu kabul edilmitir. Hz. sa'dan sonra ortaya kan Hristiyanlktaki bu inan, tek tanrclk asndan problem dourmutur. Bunun zerine, bu unsurun, tek Tanr'nn ayr tezahr olduunu ifade eden "teslis" doktrini gelitirilmitir. Bu doktrine gre, teslisteki 5 unsur tek tanry temsil etmektedir.

TARTIALIM
Yahudilik, Hristiyanlk ve slam dininin tanr anlaylarn karlatrnz.

102

1 Ankebut suresi, 46. ayet. 2 Kitab- Mukaddes, Tesniye, 6/4. 3 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 220. 4 ncil, Matta, 28/19. 5 Suat Yldrm, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, s. 192.

lah kaynakl dinlerin son halkasn oluturan slam'da ise tevhit inanc vardr. slam'n kutsal kitab Kur'an- Kerim'de Allah'n birlii, ei, benzeri ve orta bulunmad ska vurgulanr. Kur'an- Kerim, tevhit inancn en yaln bir ekilde yle ifade etmitir: "De ki: O Allah birdir. Allah sameddir. (Hibir eye muhta olmayp her ey ona muhtatr.) O dourmam ve domamtr. Onun hibir dengi 1 yoktur." Bu zellikleri bakmndan slam'daki tanr inanc Hristiyanlktan tamamen ayrlrken, Yahudilikteki tanr inancyla da farkllklar gstermektedir.

lah olmayan dinlerde ok tanrclk anlay hkimdir. Hindularn Tanr inancnda bir leme (teslis)nin varl dikkat eker. Bu leme iinde Brahma, yaratc; Vinu, koruyucu; iva ise yok edici tanrdr. Budizm'in yaratc tanr konusundaki tutumu srekli tartla gelmitir. nk Buda'nn yaratc hakknda ne syledii ak deildir. Ancak daha sonraki Budistler, Buda'y tanr yerine koymulardr. Caynistler, tanr yerine "Tirthankara" denilen kutsal varlklara tapnrlar. Sihler, tek tanrya inanrlar. intoizm, tanrlarnn okluu ile de mehur olan bir dindir. Bazen len atalarn da tanrlara kartna inanlr. Konfyanizm'deki "Tien" tabiat dzenini idare eden, her eyin stnde olan ve yaratma gcne sahip yce bir varlktr. Btn geleneksel dinlerde yaratc bir tanr, yce bir varlk inanc vardr. lah dinlerin en belirgin zelliklerinden biri de, kutsal kitaplara sahip olmalardr. Yahudiliin kutsal kitaplar, yazl ve szl olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Yazl kutsal kitaplar, Trkede "Eski Ahit" (Ahd-i Atik) olarak bilinen Tanah adyla anlmaktadr. Tanah; Tora (Tevrat), Neviim (Peygamberler) ve Ketuvim (Kitaplar) blmlerinden olumaktadr. Bunlardan sadece Tevrat'n Hz. Musa'ya verildiine inanlmaktadr. Tevrat, lemin yaratlndan Hz. Musa'nn lmne kadar olan olaylar ve Tanr'nn Hz. Musa'ya gnderdii din kanunlar iermektedir. Tanah'n dier blmleri olan Neviim ve Ketuvim'de ise srailoullarnn Hz. Musa'dan sonraki tarihleri ile dier srail peygamberlerine gnderilen vahiyler yer almaktadr. Yahudilikte Tanahn tefsirleri de kutsal kitap olarak kabul edilir. Bunlar da Mina ve Talmud'dan olumaktadr. Hristiyanlarn kutsal kitab, Eski Ahit ve Yeni Ahit (Ahd-i Cedid) denilen iki blmden oluur. Bu kitap "Kitab- Mukaddes" olarak da adlandrlr. Eski Ahit, Yahudilerin kutsal kitab olan Tanah'tr. Hristiyanlar da Tanah' kutsal kitap olarak kabul eder ve ona inanrlar. Yeni Ahit; Drt ncil, Resullerin leri, Havarilere Ait Yirmi Bir Mektup ve Vahiy blm olmak zere yirmi yedi kitaptan olumaktadr. Bu kitaplarn hepsi, Hz. sa'dan otuz yl kadar sonra balayarak uzunca bir srede yazlmtr. Yeni Ahit iinde yer alan drt ncil; Matta, Markos, Luka ve Yuhanna'dr.

KU KE RA R N T v M -I ANRKe LA E MI

1 hlas suresi, 1-4. ayetler.

103

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

slam dininin kutsal kitab ve temel kayna Kur'an- Kerim'dir. Hz. Muhammed'e yirmi sene 1 ierisinde vahiy yoluyla bildirilen Kur'an- Kerim, kendisinden nce gnderilen kitaplar kabul eder. Kur'an- Kerim insanlarn karlatklar sorunlarn zm hakknda yol gstermitir. Allah, Kur'an- Kerim'le, insanlara gnderdii buyruklar tamamlam ve herkese onda yer alan ilkelere uymay tlemitir. Bu yzden Allah, Kur'an- Kerim'den sonra baka bir kitap gndermemitir, bundan sonra da gndermeyecektir. Dolaysyla Kur'an- Kerim, tm alar kapsayan btn insanlar iin gnderilmi evrensel bir kitaptr. Dinlerde, kutsal kitap inanc farkl ekillerde grlmektedir. Yahudiler, sadece kendi kutsal kitaplarna inanrlar. Hristiyanlar, kendi kutsal kitaplarnn yannda Yahudilerin kutsal kitaplarna da inanr ve onlar kabul ederler. Mslmanlar ise her iki dinin kutsal kitaplarnn asllarna, yani ilk indirildii hline inanrlar.

ARA TIR ALIM

Kur'an- Kerim'in gnmze kadar deimeden nasl ulatn aratrnz.

Geleneksel dinlerin dnda ilah olmayan btn dinlerin kutsal metinleri vardr. Hinduizm'de kutsal bilgilerin tamamn iine alan, Vedalar vardr. Vedalarda ilahiler, dualar, hayat kurallar, tlsm ve by ile ilgili konular yer alr. Vedalarn, "bilge" kiilerin kalplerine doduuna inanlr. Buda, retilerini insanlara vaazlaryla szl bir ekilde iletmi, kutsal bir kitap brakmamtr. Ancak Buda'nn szleri daha sonra yazlmtr. Bu ekilde oluan Budizm kutsal metinlerine, " sepet" anlamna gelen Tpitaka ad verilmitir. Caynizmin kutsal kitab, Vardhamana'nn tlerinden derlenen "Siddhanta"dr. Bu kitapta rahiplerin uymas gereken kurallar ve efsaneler yer almaktadr. Sihler, Adi-Granth adl kutsal kitaba inanrlar. Taoizmin kutsal kitab Tao Te-King (Tao ve Fazilet)'tir. Konfysln kutsal metinlerini, eski in metinlerinin yorumundan oluan "Be Klasik" ve "Drt Kitap" oluturur. intoizmin Kojiki ve Nihongi adnda iki kutsal metni vardr. Bu metinlerde insann yaratl, devleri, aile kurumu ve kadn erkek 2 dayanmas gibi konular yer almaktadr. Peygamber inanc, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam'n inan esaslarndandr. Yahudilerin peygamber inanc, kendi kutsal kitaplarnda adlar geen peygamberlerle snrldr. Bu yzden onlar, Hz. sa'nn ve Hz. Muhammed'in peygamberliini kabul etmezler. Onlara gre, Hz. Musa en byk peygamberdir. Hristiyanlar, Yahudilerin peygamberlerini kabul ederler. Hz. sa'nn ise sadece bir peygamber deil, ayn zamanda Tanrnn olu ve hatta Tanr olduuna inanrlar. slam inancna gre ilk peygamber Hz. dem ile Hz. Muhammed arasnda gnderilen btn peygamberlere inanmak Mslman olmann bir gereidir. Bu yzden Mslmanlar, peygamberler arasnda ayrm yapmadan hepsine inanrlar. Bu durum Kur'an'da yle ifade edilmitir: "Her biri Allah'a, meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine iman ettiler. 'Allah'n peygamberlerinden hibiri arasnda 3 ayrm yapmayz. ittik, itaat ettik. Ey Rabbimiz, affna sndk! Dn sanadr.' dediler." slam'a gre Hz. Muhammed son peygamberdir. Dolaysyla Hz. Muhammed'den sonra baka peygamber gelmemitir ve gelmeyecektir. lah dinlerdeki peygamberlik inancn, ilah olmayan dinlerde din kurucular karlamaktadr. Hinduizmde tanrdan sonra "bilge" kiiler yer alr. Kutsal bilgiler ieren Vedalarn da bu kiilerin kalbine ilham edildiine inanlr. Budizmin kurucusu olarak Buda kabul edilir. Ancak Hristiyanlktaki Mesih 4 inanc gibi Budizmde de gelecek bir kurtarc ahsiyet inanc ve beklentisi vardr.

1 Bakara suresi, 97. ayet. 2 Osman Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 149-150. 3 Bakara suresi, 285. ayet. 4 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 165.

104

Konfys kendini din kurucusu olarak tantmamtr. Ancak lmnden sonra sevenleri onu din kurucusu kabul etmilerdir. Taoizmi, Lao-tzu (Lao tse) kurmutur. Caynizmin prensiplerini Parsva (M VIII. yy.) ortaya koymutur. Ancak bu prensipleri Vardhamana (M 599-527) gelitirip sistemletirdii iin Caynizmin kurucusu kabul edilmitir. Sihizmin kurucusu Nanak (1469-1539)'tr. intoizm ve geleneksel dinlerde byle bir inan sz konusu deildir.

Btn dinlerde, dnyada iledii amellerden dolay insann hesaba ekilecei ve amelinin karln grecei inanc bulunmaktadr. Bu inan, Yahudilik, Hristiyanlk ve slam'n inan esaslar arasnda da yer almaktadr.

Yahudiler yeniden dirilmeye, ebed hayatn varlna ve orada yarglanmann gerekleeceine inanrlar. Ahirette cennet ve cehennem bulunmaktadr. yiler cennette tanrnn sonsuz nimetlerini tadacaklar, ktler ise cehennemde ac ve strap ekeceklerdir. Hristiyanlkta ise kyametten sonra yeniden dirili gerekleecektir. Hz. sa yeryzne inecektir. Hristiyanlk anlayna gre kii, yaptklarnn karln 1 ldkten hemen sonra mezarda grmeye balar. yi kii mezarda rahat eder. Kt kii de azap eker. slam inancna gre ahiret; maher, cennet ve cehennemden olumaktadr. Maher toplanma yeri, cennet ile cehennem ise mkfat ve cezann grlecei yerdir. Amel bakmndan iyi olanlar ebed mutluluk 2 yurdu olan cennete, kt olanlar ise cezalandrlmak iin cehenneme gnderilecektir. Her dinde de ahiret inanc olmakla birlikte ayrntlarda birtakm farkllklar vardr. Yahudi ve slam inancna gre insanlarn yapt her eyi bilen Allah, onlar ahiret gnnde hesaba ekecek ve yaptklarnn karln verecektir. Hristiyanlkta ise 3 insanlar yarglayacak olan Hz. sa'dr.
"Onlar, Allah'a ve ahiret gnne inanrlar; iyilii emreder, ktlkten menederler; hayrl ilerde birbirleriyle yarrlar. te bunlar iyi insanlardandr." (Al-i mran suresi, 114. ayet.)

Hint dinlerinde (Hinduizm ve Budizmde) karma ve reenkarnasyon inanc vardr. Bu inanca gre tam olgunlua ulamam kimseler ldkten sonra hayvan, bitki, insan veya tanr eklinde tekrar doar. Olgunlua ulaanlar ise tekrar dou dngsnden kurtulur, zgrleir ve bir daha bu dnyaya gelmezler.

1 ncil, Luka, 16/19-31. 2 Mminun suresi, 102-103. ayetler. 3 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 76.

105

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Caynistler, lemin ebedliine inanrlar. Sihler, bir kimsenin fiillerinin gelecek hayattaki hline tesir edeceine (karma) ve ruh gne (tenash) inanrlar. Konfys, br dnyann varln inkr etmemekle beraber, yaplan ktlklerin cezasnn bu dnyada ekileceini sylemitir. Taoizmde lm ve lm sonrasndan bahsedilmesine ramen cennet ve cehennem kavramlar konusunda yeterince aklk yoktur. Bunun yan sra ruhun lmszlne ve dnyada iyi bir hayat srenlerin lmden sonra Tao'yla beraber olacana inanlr. intoizmde ruhun lmden sonra yaadna ve bu ruhlarn nesilleri koruduuna inanlr. Baz ruhlarn da tanrya dntne inanlr. Geleneksel dinlerde ruhun eitli ekillerde yaadna inanlmakta, fakat ahiretle ilgili anlaylarnda aklk grlmemektedir. 2.2. badet

Din, ilah ilkeler ve deerler btndr. Dinlerdeki ibadetler, inan gerei gerekletirilen TARTIALIM i ve davranlardr. Kii, inancnn gereklerini davranlarna yanstr. Kutsal bildii varla lah dinlerde benzer ibadet balln ve kulluunu tutum ve davranlaryla uygulamalarnn olmas ortaya koyar. hogr ortamnn olumasna Btn ilah dinler ayn kaynaktan geldii iin ayn veya benzer ilkeleri esas almtr. Nitekim katk salar. Yce Allah her topluma peygamber gnderdiini u ayette bildirmitir: Her mmetin bir peygamberi vardr 1 Bu balamda tm peygamberler inan konusunda insanlar ayn ilkelere davet etmilerdir. Dinlerde ortak olan ibadetlerin banda dua ve namaz gelir. Dua, insann btn benlii ile bir kutsala ynelerek maddi ve manevi isteklerini ona iletmesidir. nsanlar skntl anlarnda, hastalkta ve aresizlikte, zaman zaman mutluluklarnda kendilerinden stn ve yce bir gce ynelmeye ihtiya duymutur. Bundan dolay tm dinlerde ve hemen her insann hayatnda dua ok nemli bir yer tutmutur. slam dininde dua, ibadetin zdr. (Rabbimiz!) Ancak sana kulluk (ibadet) ederiz ve sadece senden yardm dileriz.2 ayeti, ibadetin duayla ilikisini ortaya koymaktadr. Allah birok ayette kendisinden bakasna dua edilmemesini tlemitir. 3 Dua etmek, Allaha yaklamann en gzel yoludur. nsanla Allah arasndaki en gl iliki dua ile olur. Her yerde ve zamanda dua etmek mmkndr. Dua, herkesin istekleri, beklentileri ve ihtiyalar farkl olduu iin genellikle bireysel yaplr. Kii dua ettii konuda bir bilin ve ciddi bir aba iinde olmaldr. Duann kabul edilmesi iin ihlas ve samimiyet gereklidir. Ayrca dua eden kii, duadan nce zerine den grevi yapmaldr. Hibir ey yapmadan, almadan, tehlikelere kar tedbir almadan, Allahtan istekte bulunmak doru deildir. nsanlarn Allaha kar kulluk grevini yerine getirmekle Onlar (brahimi, Lutu, shak, ykml olduklar ibadetler vardr. Bunlarn banda namaz Yakupu), emrimiz uyarnca doru yolu gelir. Allah, huu iinde ve bilinli bir biimde namaz klmay, gsteren nderler yaptk ve kendilerine gemite peygamber gnderdii tm toplumlara emretmitir. hayrl iler yapmay, namaz klmay, Namaz, slam dininde farz olan ibadetlerden biridir. Kiinin zekt vermeyi vahyettik. Onlar, daima bize Allaha kar sevgi, sayg ve ballnn bir ifadesi olan ibadet eden kimselerdi. namaz, ergenlik ana gelmi, akl sal yerinde olan her (Enbiy suresi, Mslmana farzdr. Tek bana da cemaatle de klnabilir. 73. ayet.) Mslmanlar namaz klarlarken Kbeye doru ynelirler. Bu Yukardaki ayet sizlere neleri konu Kuran- Kerimde yle ifade edilmitir: Artk dndrmektedir? yzn Mescid-i Haram tarafna evir. Siz de nerede olursanz olun, (namazda) yzlerinizi o tarafa evirin4
1 Ynus suresi, 47. ayet. 2 Ftiha suresi, 5. ayet. 3 Zmer suresi, 3 ve 43. ayetler; Arf suresi, 191-195. ayetler. 4 Bakara suresi, 114. ayet.

106

slamn dndaki dier dinlerde de eitli dua ve ibadet uygulamalar sz konusudur. Hristiyanlkta ibadetin zn, Mesih (sa) vastasyla Allaha yaklama vesilesi olarak kabul edilen dua oluturur. Dua, cemaatle veya ferdi olarak kilisede yaplr.1 badetin dayana, Hz. sann ibadet konusundaki telkinleri ve onun uygulamalardr. Hristiyanlkta ibadetler; gnlk, haftalk ve yllk olmak zere grupta toplanmtr. Gnlk ibadet, nceleri gnde yedi defa yaplmaktayken gnmzde ikiye indirilmitir. Hristiyanlkta haftalk ibadet pazar gnleri, sabah ve akam olmak zere iki vakitte yaplr. Pazar ibadeti, Hz. sann dirili gn ve havarileriyle yedii son yemek olmasndan dolay en nemli ibadettir. Hristiyanlkta ibadetin nc grubunu oluturan yllk ibadet ise sann doumunun ansna kutlanan Noel ve sann armha gerilmesi ve gn sonra dirilmesi ansna kutlanan Paskalyadr.2

NCLDE DUAYA BAKI

"Dua ettiiniz zaman ikiyzller gibi olmayn... Size dorusunu syleyeyim, onlar dllerini almlardr. Ama siz dua edeceiniz zaman i odanza ekilip kapy rtn ve gizlide olan Babanza (Tanrya) dua edin. Gizlilik iinde yaplan gren Babanz sizi dllendirecektir. Dua ettiinizde, putperestler gibi bo szler tekrarlayp durmayn. Onlar sz kalabalyla seslerini duyurabileceklerini sanrlar. Siz onlara benzemeyin!..
(Kitab- Mukaddes, Matta, 6/5-8.)

Gnmzdeki Hristiyanlkta Mslmanlarn anlad manada bir namaz ibadeti yoktur. Bununla birlikte dnya Hristiyanlar arasnda sadece Sryani Ortodoks ve Ortodoks Ermeni Kilisesinde secdeli ibadet vardr.3 Yahudilikte ibadet anlay slamdaki ibadet anlayndan farkldr. slamda olduu gibi ibadet birtakm hareketleri iermez. Bu dinde ibadetten maksat duadr.4 badette en nemli unsur Yahvenin adn zikretmektir. badet; dua, Tora (Tevrat) almas ve Tora emirlerini yerine getirme (amel) olmak zere ekilde yaplr.5 Yahudilikte ferd ibadetler evde, toplu YAHUDLERDE EMA DUASI ibadetler ise sinagoglarda yaplr. badetler gnlk, haftalk ve yllk olmak zere "Dinle, ey srail! Tanrmz rab tek rabdir. ksmdr. Yahudiler gnlk ibadetlerini sabah, Tanrnz rabbi btn yreinizle, btn cannzla, ikindi ve akam vakitlerinde yerine getirirler. btn gcnzle seveceksiniz..." Saknn, Bu ibadetlerinde On Emir, dua, Tevrattan bir ayartlp yoldan kmayasnz; baka ilahlara blm ve peygamberlere ait kitaplardan birer tapmayasnz, nlerinde eilmeyesiniz. yle blm okurlar. Cemaatle yaplan ibadetlerde ki, rab size fkelenmesin; yamur yamasn, cemaat ayakta durur. Haham, rulolar hlindeki toprak rn vermesin diye gkleri kapamasn; Tevrat karr ve oradan okur, cemaat de bu size verecei verimli lkede abucak yok okuyua sesli olarak katlr. Duann cemaatle olmayasnz. Bu szlerimi aklnzda ve yaplmas iin on yana ulam en az on yreinizde tutun... Onlar ocuklarnza retin. erkek ibadete katlmaldr. Kadnlarn ibadete Evinizde otururken, yolda yrrken, yatarken, katlmas doru bulunmaz. Yahudiler kalkarken onlardan sz edin (Kitab- ibadetlerinde kble olarak Kudse ynelirler. Mukaddes, Yasann Tekrar, 6:4-5; 11:16-19.) badet ederken balarn kipa denilen bir balk ile rterler.6
1 Ali Erba, Hristiyanlkta badet, s. 15. 2 Galip Atasagun, lah Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Din Semboller, s. 259, 260. 3 Hidayet Ik, slam ve teki Dinler, s. 112-116. 4 Galip Atasagun, lah Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Din Semboller, s. 91. 5 Adem zen, Yahudilikte badet, s. 36, 37. 6 Ahmet G, Yahudilikte Mabed ve badet, s. 151, 152; Adem zen, Yahudilikte badet, s. 98.

107

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Yahudilikte haftalk ibadet abat (cumartesi) gn yaplr. Bu nedenle bu gnde dnyevi herhangi bir i yapmak, ate yakp yemek piirmek ve benzeri iler yapmak yasaktr. Yahudiler, yllk olarak ise Yom Kippur (Tvbe ve Kefaret Gn) ibadetini yaparlar. Hinduizmde ibadet; dilekte bulunma, arac klma, vg ve tapnma eklinde icra edilir. Hindular dua ve ibadetlerini tanrlarnn heykelleri nnde yaparlar. Gnlk ibadetini yapacak olan bir Hindu, sabah gn domadan kalkar, om kelimesiyle Tanr (Brahma)nn ismini anar ve ykanr. Yzn douya dnerek oturur ve Tanrsna yakarr. Kutsal szleri sknet ierisinde tekrarlar. le ve akam ibadetlerinde de benzerini yaparlar. Hindularn mabetlerinde cemaatle ibadet yoktur. Halk, mabedi ziyarete gider, Tanrnn heykelinin nnde eilir, ona iek ve buhur (tts) sunar. Hindular sabahleyin gne domadan nce, le vaktinde ve gne battktan sonra olmak zere defa ibadet ederler.1 Hinduizmde en nemli ibadet yogadr. Kii yogayla zihinsel, bedensel ve manevi gcn bir araya getirerek sknete kavumay amalar.2 Hint dinlerinden olan Budizmde Ta n r k o n u s u n d a a g n o s t i k (bilinemezci) bir anlay hkimdir. Bu yzden Yce Tanrya kar belirli bir ibadet ve dua sz konusu deildir. Ancak lmnden sonra Buda tanrlatrlmtr. Budaya ibadet ve dua edilir ve ondan bir eyler istenir. badete, Budaya sayg cmleleriyle balanr. Budaya snrm, Dhamma (din doktrin)ya snrm ve Sangha (rahipler cemaati)ya snrm! ifadelerinin srasyla sylenmesi ve baz kutsal metinlerin okunmasyla badet eden Budistler devam edilir. Tek tanrya inanan Sihlerin ibadeti basit ve sadedir. Amritsardaki Altn Mabetin havuzunda ibadet maksadyla ykanrlar. Ayin ve ibadetleri belirli bir dua ve ykanmaktan ibarettir. Dindar bir Sihin gnlk ibadeti, kutsal kitaplarna ait pasajlardan metnin okunmas ve tapnaa ibadet iin gidilmesinden oluur. Japonlarn byk ounluunun bal bulunduu intoizmde, gnlk ibadet evde veya rahipler tarafndan mabetlerde yaplr. Tanrlara ibadet; dua etmek, pirin ve pirin arabn kurban olarak sunmakla yerine getirilir. badete gelen intoistin, azn su ile alkalam ve zel ayin temizlii yapm olmas gerekir.3 in dinleri olan Taoizm ve Konfyanizmde insanst ve doast gc olduuna inanlan Gk Tanrya ibadet edilir.4 Konfyanizmde Gk Tanrya hamt edilir, ona kar gnah ileyenlerin duasnn ie yaramayacana inanlr.5 Ata ruhlarnn koruyucu olduu inancndan dolay bunlarn adlarnn yazl olduu levhalarn nnde onlara yiyecek ve tts gibi eyler sunulup sayg duyulur.6 Dinlerde benzer ibadet ekillerinden bir dieri de orutur. slama gre oru; tan yerinin aarmaya balamasndan gne batncaya kadar insann yeme, ime gibi baz bedensel isteklerden uzak durmasdr. Oru; ergenlik ana girmi, akll ve salkl Mslmanlara farzdr.

1 Ali hsan Yitik, Hint Dinleri, s. 30. 2 P.T. Raju, Asya Dinleri, s. 42-43. 3 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 86, 87; Ahmet Cilac, Gnmz Dnya Dinleri, s. 133-164. 4 P.T.Raju, Asya Dinleri, s. 249-251. 5 Wing-Tsit Chan, Asya Dinleri, s. 232. 6 Gnay Tmer, Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 58.

108

KURAN-I KERMDE ORULA LGL BAZI AYETLER Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz klnd gibi size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz.

(Bakara suresi, 183. ayet.)

yle ise sizden ramazan ayn idrak edenler onda oru tutsun. Kim o anda hasta veya yolcu olursa (tutamad gnler saysnca) baka gnlerde kaza etsin Btn bunlar, (belirlenen gnlerin) saysn tamamlamanz ve size doru yolu gstermesine karlk, Allah' yceltmeniz, kretmeniz iindir. Yukardaki ayetleri orula ilgi kurarak yorumlaynz.

(Bakara suresi, 185. ayet.)

Hristiyanlkta iki eit oru bulunmaktadr. Bunlardan birincisi kran (karistik) orucu, dieri kilise (eklesiyastik) orucudur. Bu iki orucu da Katolikler tutarlar, Protestanlar tutmazlar. kran orucu, belirli bir sre kat besinlerin yenilmesinin yasak olduu orutur. Hristiyanlkta oru, birtakm bedensel isteklerin nne gemek ve ilenmi baz gnahlarn cezasn ekmek amacyla tutulur. Yahudilikte oru; Allaha kretme, yas tutma, kt gnleri hatrlama ve gnahlara kefaret amacyla olup toplam alt gndr. Allahn srailoullarn dmanlarndan kurtard gn olan Yom Kippur Kutsal Mabetin ykl gn olan Ab aynn 9unda tutulan yas orucu en nemli orutur. Her iki oru da gn batmnda balayp ertesi gn, gn batmndan yirmi dakika sonrasna kadar devam eder. Bu sre zarfnda yemek-imek kesinlikle yasaktr.1 Hinduizmde oru genellikle belirli baz besinleri yememe, yani bir eit perhiz eklindedir. Hindular her ayn on bir ve on ikinci gnlerinde oru tutarlar. Bylece Hindular yl boyunca toplam yirmi drt gn oru tutmu olurlar. Budistler, her iki ayda bir gn oru tutarlar. Budaya gre sonsuz kurtulua yani nirvanaya engel olan tek ey arzulardr. Arzulardan kurtulmann birinci yolu da oru tutmaktr. Taoizmde oru, sal korumay ve bylece yalanmay geciktirmeyi amalar. Ayrca Taoistler, byk bayramlarda ve ktlklerin artt dnemlerde kendilerini korumak iin oru tutarlar. Dinlerde benzer ibadet ekillerinden bir dieri hacdr. Hac, ayn inan mensubu olan kimselerin din anlam ykledikleri yerleri belirli dnemlerde ziyaret etmeleridir. Bu ibadeti farkl ama, ekil ve uygulamalarla da olsa tm dinlerde grmek mmkndr. slamn hac merkezi Mekkedir. Kuran- Kerimde, phesiz, insanlar iin kurulan ilk ibadet evi elbette Mekkede lemlere rahmet ve hidayet kayna olarak kurulan Kbedir.2 ayetiyle Kbenin Mslmanlarn kutsal mabedi olduu vurgulanr. slamda hac, Kurban Bayram gnlerinde Kbeyi ziyaret eden Mslmanlarn Allah anmasn, ona kretmesini ve dua etmesini amalayan bir ibadettir. Mekke yaknlarndaki mikat denilen yerde haccn art olan ihram yasaklar balar. Bu nedenle hac ibadeti iin ilk olarak mikat snrnda ihrama girilir.

HACCIN TARH SREC

Bir zamanlar brahim'e Kbenin yerini hazrlam ve (ona yle demitik): Bana hibir eyi e tutma; tavaf edenler, kyama duranlar, rk ve secdeye varanlar iin evimi temiz tut. nsanlar arasnda hacc ilan et
(Hac suresi, 26-27. ayetler.)

1 Adem zen, Yahudilikte badet, s. 177-180. 2 l-i mrn suresi, 96. ayet.

109

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Mekkeye girince Kbe tavaf edilir. Daha sonra Safa ile Merve tepeleri arasnda say yaplr. Arefe gn Arafatta vakfe yaplr. Vakfe esnasnda da dualar okunur ve gnahlardan tvbe edilir. Ayn gn Mzdelifeye gidilir. Kurban Bayramnn birinci gn Mzdelifede vakfe grevi tamamlanr, gne domadan Minaya hareket edilir. Orada sa veya sakal tra olunup ihramdan klr. Ayn gn Mekkeye gidilerek farz olan ziyaret tavaf yaplr. Bylece hac ibadeti tamamlanm olur. Hristiyanlkta Hac merkezleri konusunda Hristiyan mezhepleri arasnda tam bir birlik yoktur. Hac ibadeti genel olarak kutsal saylan yerlere yaplan seyahatlerle yerine getirilir. Hz. sann doduu ve yaad yerler olan Kuds ve evresi ile Roma en ok ziyaret edilen yerlerin banda gelir. Bununla beraber Hz. sann yardmcs olan on iki havarinin dini yaymak iin dolatklar yerler, ehitlerin ve azizlerin mezarlar da hac amacyla ziyaret edilen yerlerden biridir. Hz. Meryemin evi olduuna inanlan Efesteki Meryem Ana Evi de bu hac merkezlerinden biri olarak kabul edilir. Yahudilikte hac Beyt-i Mukaddes (Sleyman Mabedi)e yaplmaktadr. Hz. Sleyman tarafndan yaplan bu mabet hac bayram olan Mayasz Ekmek Bayram (Pesah), Haftalar Bayram (avvot) ve ardaklar Bayram(ukkot)nda ziyaret edilmektedir. Sleyman Mabedi, MS 70 ylnda Romallar tarafndan tamamen yklmasndan sonra hac ziyaretleri sembolik bir hl almtr. Kudsteki Mabetten geriye kalan Alama Duvar nemli bir ziyaret yeri olmutur.

TEVRATTA HAC Btn erkekleriniz ylda kez -Mayasz Ekmek Bayramnda, Haftalar Bayramnda ve ardak Bayram'nda- Tanrnz Rabbin nnde bulunmak zere onun seecei yere gitmeli. Kimse Rabbin nne eli bo gitmemeli. Her biriniz Tanrnz Rabbin sizi kutsad oranda armaanlar gtrmeli. (Tesniye 16: 16-17.)

Hinduizmde de hac ibadetine ok nem verilir. Hindular kalabalklar hlinde hac yolculuklarna karlar. Bu amala Hindularn ou Himalayalar, Benares ve Ganj Nehrine giderler. zellikle gnahlarndan arndklarna inandklar Ganj Nehrinde ykanma Hinduizmde ok nemli hac grevidir.1 Budizmde Budann doum yeri olan Lumbin, Budann aydnlanma yeri olan Bodhi Gaya, Budann ilk vaaz verdii geyik park Sarnath, Budann ld yer Utar-Prades ehri ve Ganj Nehri Ganjda Hindu haclar kutsal saylan ziyaret yerleridir.2 Dinlerde benzer ibadet ekillerinden bir dieri sadakadr. Sadaka, bir karlk beklemeden muhtalara yaplan yardmlara denir. Btn dinlerde dua ve orucun yan sra sadaka vermek vlm ve tavsiye edilmitir.
1 Mehmet Aydn, Ansiklopedik Dinler Szl, s. 271. 2 Baki Adam, Karlatrmal Dinler Tarihi, s. 89, 90; Hidayet Ik, slam ve teki Dinler, s.135, 136.

110

Kuran- Kerimde zekt ve sadaka birok ayette ayn anlamda kullanlmtr. Sadaka ve zekt vermek tevik edilmi, bu ibadetleri yapanlarn dllendirilecei bildirilmitir.1 Bylece Mslmanlar, bakalarna yardm etmeye, alp kazanmaya ve muhtalara yardm etmeye tevik edilmitir. Bu durum bir ayette yle ifade edilmitir: Sevdiiniz eylerden (Allah iin) harcamadka asla iyilie eremezsiniz. Ne harcarsanz Allah onu bilir.2 slama gre sadaka, bir karlk beklemeden Allah rzas gzetilerek verilir. Baa kakarak veya gsteri yaparak sadaka vermek knanmtr.

KURAN-I KERME GRE KMLERE ZEKT VERLECEK?

"Sadakalar (zektlar) Allah'tan bir farz olarak ancak, yoksullara, dknlere, ..., kalpleri kazanlacak olan kimseler iin; ...; borlarn deyemeyecek durumda olanlar iin ve Allah yolundaki ve yolda kalm kimseler iindir" (Tevbe suresi, 60. ayet.)

Tevrat ve ncillerde de sadaka vermek emredilmitir. Bu konuda Tevrat, Ve eer kardein fakir der ve senin yannda zayf derse ona yardm edeceksin. 3 der. ncilde ise Fakat sadaka verdiin zaman, sa elin sol elinin ne yaptn bilmesin de.4 eklinde emredilmektedir. Dinlerde benzer ibadet ekillerinden bir dieri de kurbandr. Tarih boyunca insanlar inandklar eylere yaknlamak iin eitli varlklar kurban olarak sunmulardr. Baz dinlerde kurban olarak eitli hayvanlarn yan sra baz tarm rnleri ve bitkiler de yer almaktadr. Kuran- Kerim, Biz her mmete kurban ibadeti koyduk ki Allahn kendilerine rzk olarak verdii hayvanlar keserken Allahn adn ansnlar 5 ayetiyle btn ilah dinlerde kurban olgusunun varlna k tutmaktadr. slamda kurban, ylda bir defa, Kurban Bayram gnlerinde kesilir. Kurban slamda Allaha yaknlamay temsil etmektedir. Kurban edilecek hayvan deve, sr, koyun ve kei cinsinden olmaldr. Akll, zgr, ergenlik ana girmi ve dince zengin saylan kimseler kurban keserler. Bunun dnda slamda adak kurban uygulamas da vardr. Yahudilikte kurban, temel ibadetlerden biridir. Bireyin Allaha yakn olmasn ve onun isteklerine tam olarak teslim olmay ifade eder. Yahudilikte ylda defa kurban ibadeti emredilmitir. Bu kurbanlar; Mayasz Ekmek (Fsh) Bayram, lk Mahsul Bayram ve Yom Kipur Bayramnda kesilmektedir. Kurban olarak genelde evcil hayvanlardan olmak zere sr, koyun, kuzu, kei, nadiren gvercin ve kumru kesilir.6 Hristiyanlkta da kurban anlay vardr. Neredeyse btn Hristiyanlarca kutlanan Ekmek arap Ayini ayn zamanda bir kurban ritelidir. Hristiyanlar, hayvan kurban etmeyi kabul etmezler. Onlara gre Hz. sa, zaten kendisini kurban etmitir. Ancak bu anlay btn Hristiyanlar iin geerli deildir. Zira gnmzde Gagauz ve Ortodoks Hristiyanlar gibi baz Hristiyanlar kurban uygulamasn devam etmektedirler.

1 Bakara suresi, 274. ayet; Nisa suresi, 162. ayet; Arf suresi, 156. ayet. 2 l-i mrn suresi, 92. ayet. 3 Kitab- Mukaddes, Levililer, 25/35. 4 Kitab- Mukaddes, Matta, 6/3. 5 Hac suresi, 34. ayet. 6 Adem zen, Yahudilikte badet, s. 184-189.

111

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Hinduizm, kurban fenomeni en fazla ne kan dinlerden biridir. Daha nceleri at kurban edilirken sonra bu uygulamadan vazgeilmitir. Tanrlara sunulan her ey kurban kabul edilmektedir. Tanrnn fkesini gidermek iin zel hediyeler de kurban olarak sunulur. Hint dinlerinden olan Sihizm ise kurban konusunda Hinduizmden ayrlr. nk Sihler hayvan kesiminde slam anlayna yakn kurallara uyarlar. intoizmde kurban ve takdimeler (hediyeler); tanrlara ve llere, onlarn fkesini yattrmak ve gnahlara kefaret dncesiyle sunulurdu. Gnmzde ise pirin ve pirin arabndan oluan yemek 1 takdimeleriyle elbise ve mesken dhil asli ihtiyaca tekabl eden her ey kurban olarak sunulmaktadr. 2.3. Ahlak Btn dinlerde uyulmas gereken ahlak ilkeleri vardr. Bu ilkelerle doruluk, drstlk, iyilik, yardmseverlik, byklere sayg, kklere sevgi gibi davranlar vlrken, dier taraftan insanlara ve topluma zararl davranlar olan adam ldrme, hrszlk, zina, yalanclk gibi davranlar yasaklamtr.

Yahudilikteki ahlak ilkeleri On Emir'de zl bir ekilde ortaya konulmutur. On Emir ierisinde bu prensipler; "Anne ve babana sayg gstereceksin, insan ldrmeyeceksin, zina etmeyeceksin, hrszlk yapmayacaksn, yalanc ahitlik yapmayacaksn, komunun evine kar agzllk etmeyeceksin." 2 eklinde yer almaktadr. Bunlarn yan sra Yahudiliin kutsal kitabnda hile yapmak, yalan sylemek, 3 4 5 6 hakszlk etmek ve iki imek kt davranlar arasnda saylrken, doruluk, temizlik ve fakirlere 7 yardm etmek vlerek yaplmas tavsiye edilmitir." Hristiyanlk, Yahudiliin ahlaki prensiplerinin pek ounu olduu gibi kabul etmitir. ncil'de "Sen emirleri bilirsin: Zina etmeyeceksin, ldrmeyeceksin, almayacaksn, yalan yere ahitlik etmeyeceksin 8 ve anne babana hrmet edeceksin." eklinde yer alan ifadeler Yahudiliin On Emrinde yer alan 9 prensiplerin tamamen aynsdr. Ayn ekilde "... arap imemek... iyidir" denilerek iki imenin kt bir alkanlk olduu vurgulanmtr. ncil'de insanlarn ldkten sonra hesap verecekleri hatrlatlarak doru olmalar tlenmi, "Ne 11 12 mutlu yrei temiz olanlara" denilerek temiz insanlar vlmtr. Yine ncil'de "Yoksula ver!" , "Bata bulunun, size de bata bulunulacaktr. Verin, size de verilecektir. Hangi lekle lerseniz o 13 lekle size llecektir." denilerek insanlar iyilik ve yardmlamaya tevik edilmitir. Hinduizmde alak gnlllk, hogr, cmertlik, adalet gibi ahlaki niteliklere nem verilir. Hrszlk yapmak, yalan sylemek, canllara zarar vermek gibi ktlkler yasaklanr. Budizm ahlaknn temelini "sekiz dilimli yol" ad verilen kurallar btn oluturur. Sekiz dilimli yolda madde yer alr. Bunlar; doru sz, doru davran ve doru hayattr. Doru sz ve doru davran, her Budist'in uymas gereken be temel emirden oluur. Bunlar; ldrmemek, almamak, doru niyet, yalan sylememek, iki-uyuturucu kullanmamaktr. Doru hayat ise kasapl, meyhanecilii, esrarcl, Adalet btn silah ve zehir retmeyi iine alan be yasaktan dinlerde ortak deerdir. olumaktadr. yi bir Budist, avlanmaz, balk tutmaz, silah 14 kullanmaz; et, iki ve zehir satn almaz, zina yapmaz.
1 Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 26, s. 434. 2 Tevrat, k, 20/12-17. 3 Kitab- Mukaddes, Levililer, 19/11-15. 4 Kitab- Mukaddes, Sleyman'n Meselleleri, 31/5. 5 Kitab- Mukaddes, Sleyman'n Meselleleri, 28/18. 6 Kitab- Mukaddes, Levililer, 11/32-36. 7 Kitab- Mukaddes, Sleyman'n Meselleleri, 28/27. 8 ncil, Luka, 18/20. 9 Kitab- Mukaddes, Pavlus'un Romallara Mektubu, 14/21. 10 Kitab- Mukaddes, Efeslilere Mektup, 6/8. 11 ncil, Matta, 5/8. 12 ncil, Markos, 10/21. 13 ncil, Luka, 6/38. 14 Gnay Tmer-Abdurrahman Kk, Dinler Tarihi, s. 155-156.
10

112

"phesiz ki Allah, adaleti, iyilii, akrabaya yardm etmeyi emreder, irkin ileri, fenalk ve azgnl da yasaklar. O, dnp tutasnz diye size t veriyor."
(Nahl suresi, 90. ayet.)

slam dininde iman ve ibadetle birlikte ahlaka da byk bir nem verilmitir. Hz. Muhammed "Ben 1 gzel ahlak tamamlamak iin gnderildim" demek suretiyle ahlakn nemine dikkat ekmitir.

slam ahlaknn ilkeleri Kur'an- Kerim'de ortaya konulmu ve bu ilkelerin en gzel rneklerinin de 2 Hz. Muhammed'in hayatnda olduu vurgulanmtr. Bylece Mslmanlarn Hz. Muhammed'i rnek almalar istenmitir. "Sizin en iyiniz ahlak en gzel olannzdr."
(Ahmed bn Hanbel, Msned, C 2, s. 193.)
3

slam dini toplumda iyilikleri tavsiye etme ve ktlklerden sakndrma prensibiyle ortak bir ahlak ilkesi oluturmutur. slam dini her hususta doru olmay ve dorularla beraber olmay tlemi, insanlarn birbirleriyle yardmlamalarn ve elde bulunan imknlar paylamalarn emretmitir. Ayrca pek ok ayette anne ve baba bata olmak zere btn insanlara iyilik ve yardm edilmesi tlenmitir. Bu ayetlerin birinde yle buyrulmutur: "...Ana-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakn komuya, uzak komuya, 5 yakn arkadaa, yolda kalma ve hizmetinizde bulunanlara iyi davrann..." Hz. Muhammed de "Gnahlarn en bykleri; Allah'a ortak komak, anne babaya saygszlk yapmak ve yalanc 6 ahitlik yapmaktr." szyle byklere saygnn nemini vurgulamtr.
4

slam dini bedenin, giysilerin, evrenin, yiyecek ve ieceklerin temiz tutulmasnn yan sra kalbin kt dncelerden arndrlmasna da byk nem vermitir. Bir Kur'an ayetinde, "...Allah tvbe 7 edenleri ve temizlenenleri sever." denilerek temiz olanlar vlmtr. slam dini pekok ktln kayna olan iki imeyi, kumar oynamay ve uyuturucu kullanmay kesin ifadelerle yasaklamtr. Bu yasak Kur'an- Kerim'de yle ifade edilmitir: "Ey nananlar! arap, kumar, dikili talar, ans oklar eytan ii birer pisliktir. Bunlardan kann ki kurtulua eresiniz. eytan, arap ve kumar ile aranza dmanlk ve kin sokmak, sizi Allah' anmaktan ve namazdan 8 alkoymak istiyor. Artk bunlardan vazgeecek misiniz?" Ayrca Kur'an'da haksz yere bir cana kymann btn insanlar ldrm gibi ar bir su, bir insann hayatn kurtarmann da btn insanlara 9 hayat verme gibi yce ve deerli bir davran olduu ifade edilmitir.

1 Ahmet bn Hanbel, Msned, 2/381. 2 Ahzap suresi, 21. ayet. 3 Al-i mran suresi, 114. ayet. 4 Tevbe suresi, 119. ayet. 5 Nisa suresi, 36. ayet. 6 Buhari, Edep, 1; Mslim, man, 143,144. 7 Bakara suresi, 222. ayet. 8 Maide suresi, 90-91. ayetler. 9 Maide suresi, 32. ayet.

113

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

lah dinlerin nan, badet, Ahlak zellikleri NAN ZELLKLER SLAMYET BADET ZELLKLER AHLAK ZELLKLER - Doruluk - Drstlk - Kardelik - Cmertlik - yilik - Merhamet - Sevgi ve sayg - Bar - Hogr - Dostluk - Zina etmemek - Hrszlk yapmamak - ldrmemek - almamak

- Allah inanc vardr. - badet yeri cami ve temiz olan - Kutsal kitab Kuran- Kerimdir. her yerdir. - Meleklere, kitaplara, - Namaz, oru, zekt, hac peygamberlere, kadere ve ahirete nemli ibadetlerdir. inanlr. - Peygamberi Hz. Muhammeddir.

YAHUDLK HRSTIYANLIK

- Teslis (Baba-Oul-Kutsal Ruh) - badet yeri kilisedir. inanc vardr. - Gnlk ibadetler ve pazar - Kutsal kitab ncildir. ayinleri vardr. - Peygamberi Hz. sadr. - Vaftiz ve gnah karma - Ahiret inanc vardr. nemlidir. - Tek Tanr (Yehova) inanc vardr. - Kutsal kitab Tevrattr. - Peygamberi Hz. Musadr. - Melek ve ahiret inanc vardr. - Sinagog, havra ve ev ibadet yerleridir. - Gnlk ve haftalk ibadetleri vardr. - On Emir nemlidir.

2.4. Dinlerde nemli Gnler ve Geceler

Dinlerde gnlk, haftalk ve yllk ibadetler vardr. Haftalk ve yllk ibadetler genellikle kutsal gnler ve geceler olarak bilinir. Bu gnler ve gecelerde daha fazla ibadet edilir ve bayram gibi kutlanr. Baz dinlerde bu bayramlar gne takvimine, bazsnda ay takvimine gre dzenlenir. slamda yl iinde kutlanan Ramazan ve Kurban bayramlar diye iki byk bayram bulunmaktadr. Kurban Bayram zilhicce aynn 10-13. gnlerinde kutlanan bayramdr. Hac dnemine rastlayp kurban kesildii iin bu adla anlmtr. Bu bayramda kurban etleri yoksullara datlr ve aile yeleri de bundan yararlanrlar. Cuma gn, o gn cemaatle klnan namazdan ve okunan hutbeden dolay ok nemlidir. Bu gnlerde Mslmanlar temizlie daha fazla dikkat eder, gzel giysilerini giyinir, gzel kokular srnr, bayram namazn klar birbirleriyle bayramlarlar. Komu ve akraba ziyaretleri yaplr. Dargnlar barr ve muhta olanlarn ihtiyalar giderilir. Bu bayramlar kaynama ve dayanma gnleridir. Kuran- Kerimin indirildii gece olan Kadir Gecesi Mslmanlar iin ok nemli bir yere sahiptir. O gece Mslmanlar, Kuran okurlar ve Allaha daha fazla ibadet etmeye alrlar. Kadir Gecesinin yan sra Hz. Peygamberin doum gn ansna Mevlit Kandili, Mira mucizesinin gereklemesiyle ilgili Mira Kandili, gnahlardan arnma amacyla Berat Kandili ve haram aylarn balangc hatrasna Regaip Kandili nemli geceler arasnda yer almaktadr. Bu gecelerde yaplacak tvbe ve dualarn kabul edileceine inanlmaktadr. Aure Gn, hicri yln ilk ay olan muharrem aynn onuncu gndr. Kur'an- Kerim'de yalnzca Kadir gecesine vurgu yaplmtr. Dier kandiller ise slam dnyasnda H 3. asrdan itibaren zamanla geleneksellemi bir biimde kutlanmaktadr. Kadir gecesi, Ramazan aynn genellikle 27. gecesi olarak kabul edilmektedir. Ayrca Mevlit Rebi'l-Evvel aynn 12. gn, Regaib

114

Receb aynn ilk cuma gecesi, Mira Receb aynn 27. gecesi, Berat aban aynn 15. gecesi kutlanmaktadr. Bu gecelerde camiler dolup tamakta, kandil simitleri yaplmakta, dua ve ibadet edilmektedir. Hristiyanlkta nemli gnler ve geceler, genellikle Hz. sa ile ilgilidir. Hz. sann doumu, lm, dirilii ve ge ykselmesi gibi olaylar anmak iin kutlamalar yaplr. Noel; Hz. sann doumunun, rdn Nehri sularnda vaftiz oluunun ve dnyada ilk grnnn hatrasna kutlanan bir bayramdr. Noelde Hristiyanlar ayinler yapar, ilahiler okur ve birbirlerine hediye verirler.

Hz. sann lmnden gn sonra diriliini anmak zere her yl ilkbaharda deiik tarihlerde yaplan seremoniye Paskalya Yortusu denilmektedir. Meryem Ana Gnnde, Hz. Meryemin iffeti dile getirilir, zellikle kadn ve kzlara telkinlerde bulunulur.

Hristiyanlkta haftalk ibadet gn pazar gnleri, ok nemlidir. Hristiyanlar o gn daha ok ibadet ederler. Yahudilikte din bayram vardr: Pesah (Mayasz Ekmek Bayram), avuot (Haftalar /Hasat Bayram) ve Sukot (ardaklar Bayram)tur. Bunlar, hem hac bayramlar hem de zrai bayramlardr. Ayrca Yahudilerin hibir i yapmadan geirdikleri abat yedinci gn (cumartesi gn) bayram vardr. Yahudilikte Ro-Haana ve Yom Kipur gnleri en nemli gnler ve yllk bayramlardr. Ro-Haana Yahudi ylbasdr ve hasat dnemine rastlar. O gn Tevrattan metinler okunur, tvbe ve ibadet edilir. 1 Yom Kipur, Ro-Haanadan on gn sonra balayan byk oru gndr.

Hinduizmde birok bayram kutlanmaktadr. Bunlarn kutlama ekli ve zaman blgeden blgeye deimektedir. Diwali, nemli bir Hindu bayramdr. Iklar Bayram olarak da bilinir. yiliin ktle kar zaferini temsil eder. nsanla umut getirmesi ve kutlama nedeniyle klar yaklr. Budistler, Mays ayndaki dolunay gn Vesak Bayramn kutlarlar. Vesak Bayram; Budann doumu, aydnlanmas ve Nirvanaya ulamas ansna kutlanr. Bu gnlerde Budistler kutsal yerlere akn eder, orada youn biimde ibadet ederler ve bu yerlerin evrelerini sslerler.

Tm dinlerde bulunan zel gn ve geceler, dindarl perinleyici ve insanlar kaynatrc bir rol oynamtr. Bunun yan sra gemite yaanm baz hatralar canlandrlr ve Allaha yaklatrc davranlarda bulunulur. 3. Dinlerde evre Bilinci evre denildiinde, insann iinde yaad ortam akla gelmektedir. Evlerimiz, okul, sokaklar, baheler, parklar, nehirler, denizler, ormanlar ve soluduumuz hava, evremizi oluturur. Dinler de insan ve toplum yaam iin byk nemi olan doal evrenin korunmasn istemi, evreye zarar verici davranlardan uzak durulmasn tlemitir. Hristiyanln kutsal metinlerinde doann 2 gzellikleri anlatlarak korunmas istenmitir. Hindulara gre btn dnya bir ormandr. Bu dnyay olduu gibi korumak iin ormanlar el dememi bir ekilde tutmak 3 gerekir. Budizm insana, doa ile ilikisinde tahripkr olmayan, nazik bir tavr tavsiye eder. Bu tavr yle bir benzetme ile anlatlr: Bir hane sahibi mal biriktirmeyi, arnn ieklerden nektar 4 toplamas gibi yapmaldr. Ar ne iein kokusuna ne de gzelliine zarar verir.
1 Adem zen, Yahudilikte badet, s. 203-224. 2 Kitab- Mukaddes, k, 32/6; ncil, Matta, 6/26-29; ncil, Luka, 12/27. 3 Yaar Fersaholu, Dinler ve evre, s. 195. 4 Yaar Fersaholu, Dinler ve evre, s. 205.

115

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Okuma Metni Fatihin Vasiyetnamesi Ben ki stanbul Fatihi, Fatih Sultan Mehmet, bizatihi aln terimle kazanm olduum akelerimle satn aldm stanbulun Talk mevkiinde bulunan 136 dkknm aadaki artlar dorultusunda vakfediyorum. yle ki: Bu gayrimenkullerimden elde edilecek gelirlerle stanbulun her sokana ikier kiiyi tayin ettim. Bunlar, ellerindeki bir kap ierisinde kire tozu ve kmr kl olduu hlde gnn belirli saatlerinde bu sokaklar gezerler. Bu sokaklara tkrenlerin tkrkleri zerine bu tozu dkerler. Bu kiilerin yevmiyeleri 20er akedir. Ayrca 10 cerrah, 10 tabip ve 3 de yara sarc tayin ettim. Bunlar ayn belli gnlerinde stanbula karlar ve btn evleri dolaarak hasta olup olmadn sorarlar. Eer hasta varsa ve yerinde tedavisi mmknse tedavi ederler; mmkn deilse hastalardan cret almadan Darlacezeye gtrerek orada tedavi ederler. Allah gstermesin herhangi bir gda sknts ekilirse, braktm silahlar usta avclara verilir. Avclar da hayvanlarn yumurta veya yavrulama dneminde olmadklar bir zamanda avlanarak hastalar gdasz brakmazlar. Ayrca yaptrdm aevinde ehitlerin aile fertleri ve stanbulun fakirleri yemek yesinler. Eer bu kimseler yemek yemeye veya yemeklerini almaya gelemezlerse yemekleri karanlkta kimsenin gremeyecei bir ekilde kapal kaplar ierisinde evlerine gtrlsn. (Yaar Fersaholu, Dinler ve evre, s. 214den uyarlanarak alnmtr.)

slam dini ise evreyi, tabii gzellikleri korumay emretmitir. Kur'an- Kerim'de eitli ayetlerde insanlarn doay iyi ve doru olarak kullanmalar tlenerek doaya kar bilinli ve sorumluluk sahibi olmalar istenir. Bu durum Kur'an- Kerim'de yle ifade edilmitir: "G Allah ykseltti ve dengeyi 1 o koydu. Sakn dengeyi bozmayn."

Peygamberimiz de yollarn ve glgeliklerin kirletilmesini 2 yasaklam, "Elinizde bir aa fidan varsa, kyamet kopacan bilseniz bile, eer onu dikecek 3 vaktiniz varsa, mutlaka dikin." diyerek evrenin yeillendirilmesine ve aa dikmenin nemine dikkat ekmitir. Kendi dneminde de Medine'nin bir blmn sit alan ilan ederek 4 koruma altna almtr. Dier bir hadisinde de evrenin gzelletirilmesine ve korunmasna katkda bulunanlara u mjdeyi vermitir: "Bir kimse bir aa dikse, o aa meyve verdike, sevab aa 5 dikene yazlr."

nsanlarn elleriyle yapp ettiklerinden dolay karada ve denizde dzen bozuldu. Belki dnerler diye, (Allah) onlara, yaptklarnn bir ksmn tattryor. Rum suresi, 41. ayet.

slam dini, doada sunulan imknlar bilinli kullanmay, evreye kar duyarl olmay ve zarar verici 6 davranlardan kanmay tlemitir.
1 Rahman suresi, 7, 8. ayetler. 2 Sahihi Mslim, Taharet, s. 68. 3 Buhar, el-Edeb'l-Mfred, s. 1379. 4 Mehmet Bayraktar, slam ve Ekoloji, s. 51. 5 Ahmet b. Hanbel, Msned, C 5, s. 415. 6 brahim suresi, 32-34. ayetler; Hicr suresi, 6-18. ayetler

116

evrenin korunmas, bizlerin olduu kadar gelecek kuaklarn yaamlarn srdrebilmeleri iin de nemlidir. Bu nedenle yalnzca kendimizi ve bireysel karlarmz deil, gelecek kuaklar ve dier canllar da dnmemiz gerekmektedir. evreye kar duyarsz olmann ileride bizi ve dier insanlar olumsuz etkileyeceini unutmamalyz. evreyi korumak ayn zamanda toplumsal bir grevdir. nk insanlar, iinde yaadklar evreyi bakalar ile paylarlar. Ortaklaa kullanlan evreyi kirletmek, dier insanlara hakszlk olur. Bu nedenle insanlar, evreyi nasl bulmak istiyorlarsa o ekilde brakmaldrlar. Salkl bir ortamda insanca yaamann herkesin en doal hakk olduu unutulmamaldr. 4. Kreselleen Dnyada Dinleraras likiler

Farkl dine, kltre ve dnya grne sahip insanlarn birbirleriyle mnasebet kurmalar ilk defa gnmzde gereklemi deildir. Tarihte Mslmanlarla Yahudiler ve Hristiyanlar arasnda zaman zaman ilikiler kurulmutur. Bugn iletiimin nem kazand dnyamzda dinlerin birbirleriyle mnasebetleri gittike daha da fazla nem kazanmaktadr. nsanlarn atmadan, uyum iinde yaayabilmeleri iin birbirlerinin din inancna, rf ve detlerine sayg duymalar gerektii dncesi, geni kitleler tarafndan dile getirilmektedir. Bunun iin farkl dinlerden ve kltrlerden insanlarn bir araya gelip birbirlerini tanmalar ve ortak sorunlarnn zm iin gr al veriinde bulunmalar, dnyada yaanan atmalarn nlenmesinde nemli katklar salayacaktr.

Mslmanlar tarihin her dneminde dier dinlerin mensuplaryla diyaloga girmekten kanmamlardr. Hz. Muhammed Medine'ye g ettii zaman bata Yahudiler olmak zere dier din mensuplaryla, ayn devletin ats altnda birliktelik kurmu ve bu birlikteliin esaslarn yazl hle getirmitir. Yaplan bu anlama (Medine Vesikas) ile farkl dine mensup insanlarn hibirine bask yaplmam, aksine herkesin kendi dininin gereklerini rahatlkla yerine getirmesine imkn salanmtr.

Cami, kilise ve havrann bir arada bulunduu dinler bahesi. (Belek/Antalya) Fatih Sultan Mehmet, stanbul'u fethettii zaman Anadolu'daki Yahudi topluluklarna gnderdii davet mektubunda unlar yazmt: "Osmanl Padiah Mehmet der ki: Tanr bana pek ok lke bahetti ve hizmetkr Hz. brahim ile Yakup'un slalesine sahip kmam, kendilerine yiyecek vermemi ve onlar himayeme almam bana emretti. Aranzdan kim, Tanr'nn yardm ile stanbul'a, bakente gelip yerlemeyi, incirin ve ban glgesinde huzur iinde yaamay, serbest ticaret yapp mal mlk sahibi olmay arzular?" Osmanl Trk tarihinde daha bunun gibi birok rnek vardr. 1492'de spanya'dan kovulan Yahudileri 1 Osmanl topraklarna kabul eden II. Beyazd'n davran bunun en gzel rneklerindendir. Hristiyanlar, 28 Ekim 1965'te yaymladklar bildirgede, "Kilise, Mslmanlara da byk bir 2 saygyla bakar." ifadeleriyle Mslmanlarla diyaloga girme karar almlardr.
1 Din retiminde Yeni Yaklamlar, s. 204-205. 2 Din retiminde Yeni Yaklamlar, s. 201.

DNLER BAHES

117

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

Btn dinler kendi prensiplerinin doruluunu ileri srmekle birlikte, dier dinlerin varln da inkr etmemektedir. Bu durum birden fazla din mensubunun bir arada yaamalarn zorunlu klmaktadr. yleyse, herkes birbirinin din inancna, rf ve detlerine sayg duymal ve bakalarn inancndan dolay knamamaldr. Her din mensubu, kendi inancnn gereklerini rahata yerine getirebilmeli ve inancn bakalarna ulatrabilmelidir. Bu da n yarglardan uzak, birlikte yaama kltrnn ve diyalog ortamnn hazrlanmasyla mmkndr.

Kutsal Kitaplardan Hogr ve Diyalogla lgili rnekler

Dind e zorlam a yoktu r; artk doru lukla erilik birbirinden ayrlmtr... (Bakara suresi, 256. ayet.) De ki: Hak Rabbinizdendir. yleyse dileyen inansn, dileyen inkr etsin... (Kehf suresi, 29. ayet.) (Resulm!) de ki: Ey Ehl-i kitap! Sizinle bizim aramzda mterek olan bir sze geliniz: Allah'tan bakasna tapmayalm; O'na hibir eyi e tutmayalm ve Allah' brakp da kimimiz kimimizi ilahlatrmasn. Eer onlar yine yz evirirlerse, ite o zaman: ahit olun ki biz Mslmanlarz! deyiniz. (l-i mran suresi, 64. ayet.) Her bakmdan alak gnll, yumuak huylu, sabrl olun. Birbir inize sevgiy le, hog ryle davra nn. (Kitab- Mukaddes, Pavlus'un Efesliler'e Mektubu, 4/1.) Kimseyi ktlemesinler. Kavgac deil, uysal olsunlar. Herk ese her zama n yumu ak davra nsnla r. (Kitab- Mukaddes, Pavlus'un Titusa Mektubu, 3/2.) Ama ben size diyorum ki, ktye kar direnmeyin... (ncil, Matta , 5/39.) Herkese sayg gsterin. manl kardelerinizi sevin, Tanr 'dan kork un, krala sayg gste rin. (Kitab- Mukaddes, Petrus'un Birinci Mektubu, 2/17.)

Dini yaymada yanl olan husus, hileli yollara bavurmak, insanlarn birtakm sosyal ve ekonomik zaaflarndan faydalanarak onlar din deitirmeye mecbur etmektir. Bu durum slam dinini yayma faaliyeti olan teblie ters dmektedir. Ancak Hristiyan yaylmacl olarak bilinen misyonerlik faaliyetlerinde zaman zaman hile ve aldatmaca gibi birtakm yollara bavurulduu g r l m e k t e d i r. s t i s m a r c misyonerlik denilen bu yntemle insanlarn dini duygular, ekonomik ve sosyal durumlar istismar edilerek dinlerini deitirmeye zorlanmaktadr. Bu ynyle istismarc misyonerlik zararl bir faaliyet olarak karmza kmaktadr. Hlbuki dinler aras ilikilerin salkl yrmesinde herkes, "Sizin dininiz size, benim 1 dinim de banadr." anlayn benimsemelidir. Sevgi, bar, kardelik, yardmlama, hogr, doruluk, adalet gibi evrensel deerler n plana karlarak ortak noktalar oluturulmaldr.

Dnyada yaanan sorunlarn zlmesinde dinlerin roln tartnz.

118

1 Kafirun suresi, 6. ayet.

NTEMZ DEERLENDRELM 1. Hristiyanlkta tanr inanc nasldr? Aklaynz. 2. slam dininin temel zelliklerini belirtiniz. 3. Dinlerin evrenin korunmasna ynelik grlerini belirtiniz. 4. Yahudilikteki Mesih inancn aklaynz. 5. lah dinlerde emredilen ibadetlerde benzer uygulamalar var mdr? Aklaynz. 6. I. Ey iman edenler!... Dorularla beraber olun. (Kur'an- Kerim) II. Hile yapmayn. (Tevrat) III. Ne mutlu yrei temiz olanlara! (ncil) IV. Nirvanaya ulamann ilk art doruluktur. (Budizm) V. Doruluktan ayrlma, yanllarn dzelt! (Konfyanizm) Yukardaki verilerden karlabilecek ortak sonu aadakilerden hangisidir? A) Doruluk slamn prensiplerindendir. B) Kalp temizlii Hristiyanln bir esasdr. C) Doruluk evrensel bir ilkedir. D) Aldatmamak Tevratn emirlerindendir. E) Doruluk Budizmin inan esaslarndanr. 7. Aadakilerden hangisi Hint dinlerinden biri deildir? A) Hinduizm D) Caynizm B) Taoizm E) Sihizm C) Budizm

8. I. Belli bir kurucusu, inan sistemi, kutsal kitab yoktur. II. Bu dinler tamamen bir kabileye aittir. III. Ata ruhlarna sayg nemli ritellerdendir. Yukarda anlatlan zellikler hangi dinlere aittir? A) Geleneksel dinler D) in ve Japon dinleri A) Konfyanizm D) Caynizm A) Kutsal kitab vardr. D) Allah tarafndan gnderilir. B) Hint dinleri E) lah dinler B) Sihizm E) Budizm B) Peygamberi vardr. C) Ahiret inanc vardr. C) slam C) Vahya dayal dinler

9. Guru Nanak'n kurucusu olduu Hint dini aadakilerden hangisidir?

10. Aadakilerden hangisi ilah dinlerin zelliklerinden biri deildir? E) len insann ruhu bir baka bedende tekrar doar.

119

DN, KLTR VE MEDENYET

YAAYAN DNLER VE BENZER ZELLKLER

SZLK
A adalet: Hak ve hukuka uygunluk, hakk gzetme, doruluk. Haklya hakkn verme, suluyu cezalandrma. ahit: Kendi kendine sz vererek bir ii zerine alma, ant. Antlama. ake: Kk gm para. Her tr maden para. akide: Bir eye inanarak balan, inan, din inanc. lem: Yeryz ve gkyzndeki nesnelerin oluturduu btn, evren. Dnya, cihan. ament: Arapa nandm. anlamna gelen ve slamiyetin temel inanlar olan Allaha, onun meleklerine, kitaplarna, peygamberlerine, ahiret gnne, kadere, hayr ve errin Allahtan geldiine inanmay dile getiren sz. arasta: arlarda veya alveri blgelerinde ayn ii yapan esnafn bir arada bulunduu blm. arz- mevut: Yahudi dncesinde, Tanr Yahovann Yahudilere vermeyi vadettii topraklar. ashap: Hz. Muhammedi grm ve onun sohbetinde bulunmu Mslmanlar. ayin: Din tren. B batl inan: Doast olaylara, gizli ve akl d glere, kehanetlere ar derecede bal bo inan. batl: Doru ve hakl olmayan. rk, temelsiz. Geersiz. bazilika: i, ortadaki yksek, yanlardaki daha alak olmak zere iki sra stunla salona ayrlm, dikdrtgen biimindeki byk kilise. bedesten: Kuma, mcevher vb. deerli eyalarn alnp satld kapal tarih ar. buz: Sevmeme, biri hakknda gizli ve iten dmanlk beleme, kin, nefret. buhur: Din trenlerde yaklan kokulu aa gibi maddeler, tts. buyruk: Alevilik-Bektailik anlaynn temel db ve erknn anlatan kitaplara verilen isim. by: Tabiat kanunlarna aykr sonular elde etmek iddiasnda olanlarn bavurduklar gizli ilem ve davranlara verilen genel ad, afsun, sihir. C- cefa: Zulm. era: Ya kandili ve genellikle mum, meale gibi k veren ey. D Darlaceze: Dknlerevi. defin: l gmme. dergh: Tarikat mensuplarnn Allah anmak amacyla bir araya geldikleri yer. dierkmlk: Hibir kar dncesi tamadan bakalarn dnme, balarnn menfaatlerini kendi menfaatinden stn tutma. dogma: Belli bir konuda ileri srlen bir grn sorgulanamaz, tartlamaz gerek olarak kabul edilmesi. doktrin: reti. Dvaz imam: Konusu on iki imam vmek olan nefes. E ehl-i iyal: oluk, ocuk, aile. ehl-i kitap: Kitap ehli. slam inancna gre Yahudi ve Hristiyanlara verilen isim. Epikrclk: Hazlara, sevinlere ynelik bir hayatn hedef edinilmesini ileri sren reti. erkn: Yol, yntem. ezel: ncesiz. F fni: lml, gelip geici. farz- kifaye: Mslmanlarn ferden deil de toplum olarak sorumlu olduklar ykmllklerdir. fenafillah: Allahn varl iinde yok olmak. Fsh: Paskalya gn. ftrat: Yaratl, hilkat. firavun: Eski Msr hkmdarlarna verilen unvan. G ganimet: Savata dmandan zorla ele geirilen mal. gelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalm olmalar dolaysyla saygn tutulup kuaktan kuaa iletilen kltrel kalntlar, bilgi ve davranlar, anane. gruhu naci: Kurtulua eren topluluk. H ha: Hristiyanln sembol saylan ve birbirini dikey olarak kesen iki izgiden oluan biim, istavroz, salip. hadis: Hz. Muhammedin sz ve davranlar, bu sz ve davranlar inceleyen bilim. hak: Adaletin, hukukun gerektirdii veya birine ayrd ey, kazan. Pay. hakkal-yakin: Bir eyi phesiz olarak tam ve doru ekilde bilmek. halilullah: Allahn gerek ve samimi dostu. hanif: slmdan nce Mekkede, Hz. brahimin inann devam ettiren az saydaki insan topluluuna verilen ad. haram: Din bakmdan yasak olan. hair: Toplanma, bir araya gelme, kyamet gnnde llerin diriltilip mahere karlmas. havari: Hz. sann t ve inanlarnn yaymak iiyle grevlendirdii on iki yardmcsndan her birine verilen ad. hay: Utanma duygusu, utan, utanma, sklma.

120

hayr: yilik, karlk beklenmeden yaplan yardm. yi, hayrl, yararl, faydal. hidayet: Doru yol, hak olan Mslmanlk yolu. Mslman olmak, slam dinini kabul etmek. hikmet: Bilgelik. zl sz, vecize. hurafe: Dine sonradan girmi yanl, batl inan. itihat: Din bilginlerinin ayet, hadis ve kyasa uyarak ve onlardan hareket ederek din konular aklamak iin almalar. alp abalama, g ileri yapma. ihsan etmek: Bata bulunmak, kerem etmek, inayet etmek, balamak. ihtilaf: Ayrlk, anlamazlk, aykrlk, uyumazlk. ihtiras: Ar, gl istek. Tutku. ikrah: Tiksinme, irenme, istei dnda bir ey yaptrma. ikrar vermek: Alevilik-Bektailikte kiinin, Allah ve kendisini ahit tutarak her trl ktlkten uzak kalacana, iyiliklere koacana dair sz vermesi. lah: Allah, Rab. ilah: Allah ile ilgili, Allaha ait. ilahi: Allah vmek, ona dua etmek iin yazlp makamla okunan nazm. imece: Birok kimsenin toplanp el birliiyle bir kiinin veya bir topluluun iini grmesi ve bylece ilerin sra ile bitirilmesi. israf: Gereksiz yere para, zaman, emek gibi harcama, savurganlk, tutumsuzluk. istisna: Bir eyi veya kimseyi benzerlerinden ayr tutma, ayrma. itaat: Sz dinleme, boyun eme, buyrua uyma. K- L kinat: Evren, dnya. kanaatkr: Azla yetinen, elindeki ile yetinen. Kardinal: Papay seen, danmanln yapan bapapazlardan her biri. kavuk: Pamuktan yaplm zerine sark sarlan erkek bal. kefaret: Bir gnah Allaha balatmak umuduyla verilen sadaka veya tutulan oru. kefen: lnn gmlmeden nce sarld beyaz bez. kelam: Allahn varln ve slam dininin doruluunu konu edinen bilim. Allahn konuma sfat. kssa: Ders alnmas gereken ksa hikye. kyam: Namazda ayakta durma. slam inancna gre, lmden sonra yeniden dirilip ayaa kalkma. konsl: Hristiyan geleneinde inan esaslar, ibadetler veya ynetim konularndaki sorunlar grmek ve karara balamak gayesiyle st dzey din adamlarnn bir araya gelerek yapt toplant.

kudret: G, erk, iktidar. Maddi g, zenginlik. Allahn ezel gc. kul hakk: nsanlarn birbirlerine geen emekleri, birbirleri stndeki haklar. kuruntu: Yanl ve yersiz dnce, evham. ltuf: nem verilen, saylan birinden gelen iyilik, yardm, ihsan, inayet, atfet. M mabet: Tapnak. zel bir konuda, sevgi ve sayg ile balanmann ortaya konulduu yer. mafiret: Balama. manastr: Baz kesin kurallara bal rahip veya rahibelerin dnya ile ilgilerini keserek yaadklar yap, keihane. marifetullah: Allah bilme ve tanma. mecal: G, kuvvet, derman, takat. Mecusilik: Atee tapnmay ngren inan. medeniyet: Uygarlk. mersiye: At. Mesih: Hz. saya verilen adlardan biri. meru: Yasann, dinin ve kamu vicdann doru bulduu. Helal, yasal. metafizik: Doa tesi. mezhep: Bir dinin gr, yorum ve anlay ayrlklar sebebiyle ortaya kan kollarndan her biri. mikron:Bir metrenin milyonda biri, milimetrenin binde biri, mikrometre. mill: Milletle ilgili, millete zg. miralama: Hz Muhammedin miracn anlatan manzum eser. Misrah: Yahudilerin ibadet ederken dndkleri Kuds yn. mistik: Mistisizm yanls olan ilahiyat veya mistik yaamla uraan kimse. misyoner: Bir dinin zellikle de Hristiyanl yaymakla grevli kimse. misyonerlik: Hristiyanl yayma ynndeki sistemli faaliyet ve tekilat. Misyonerin yapt i. muhaddis: Hadis ilmiyle uraan kimse, hadis bilgini. murakabe: Tasavvufta Allaha balanarak ile doldurma. musahip: Alevilik-Bektailik anlaynda dnya ve ahirette yol kardelii. musalla ta: Cenaze namaz klmak iin stne tabut konulan masa biiminde ykseke ta. musibet: Anszn gelen felaket, sknt veren ey. mutasavvf: Tasavvuf inanlarn benimseyerek kendini Allaha adam kimse, sofi. muzaffer: stnlk kazanm, zafer kazanm, yenmi. mnacat: Yakar. Divan edebiyatnda Allah ven iir tr veya iirin bir blm.

121

mnzevi: Topluluktan kaan, yalnz bana kalmay seven. mrebbi: Eitici erkek. mrit: Doru yolu gsteren, klavuz. N nasuh tvbe: lenen bir gnahtan pimanlk duyup Allahtan af diledikten sonra bir daha o gnah ilememektir. nefes: Bektai ve Alevilerin gr ve dncelerini belirtmek iin yazlm iir. nefis: z varlk, kiilik. nefsi mdafa: Korunma, kendini, z benliini koruma. nektar: Meyve z, balz. n i y a z e y l e m e k : Ya l va r m a , ya k a r m a . nutfe: Bel suyu, insan veya hayvan tohumu, meni. nve: Bir eyin z, ekirdek. -P Paskalya: Hristiyanlarn, her yl, Hz. sann dirildiine inanlan gnn yl dnmnde kutlad bayram. Pesah: Paskalya gn. pir: Bir tarikat veya sanatn kurucusu. put: Baz ilkel toplumlarda doast g ve etkisi olduuna inanlan canl veya cansz nesne, tapnacak, sanem, feti. putperest: Puta tapan. R Rab: Allah, yaratan, yaatan, byten ve yneten. Rahm: Koruyan, acyan, merhamet eden. Ahirette sadece mminlere acyan Allah. rahip: Hristiyanlarda genellikle manastrda yaayan din adam. Rahman: Herkese, her canlya merhamet eden (Allah). rahmet: Acma, merhamet etme, balama, esirgeme, efkat gsterme. ravi: Rivayet eden, iittii haberleri ve szleri bakalarna aktaran; hadisle ilgili haberleri anlatan. rey: Kiisel dnce ve gr. Ro-Haana: Yahudilikte yllk bayram. rk: Namazda ne doru eilme. S sadaka: Yoksullara yardm olarak karlksz verilen ey. sadakat: ten ballk, salam, gl dostluk. safiyyullah: dem Peygamber. sahabe: Hz. Muhammedi grm ve onun sohbetinde bulunmu kimse, ashap. sahih: Gerek, doru, hakiki.

sakrament: Hristiyanlkta din tren, ayin. salavat: Hz. Muhammede sayg bildirmek iin okunan dua. sark: Kavuk, fes gibi baz balklarn zerine sarlan tlbent, al. say: Hac ibadeti srasnda Safa ile Merve tepeleri arasnda gidip gelme. secde: Genellikle namaz klarken aln, el ayalarn, dizleri ve ayak parmaklarn yere getirerek alnan durum. seha: Cmertlik, el akl. sema: Mevlevi dervilerinin ney, nsfiye gibi alglar eliinde, kollarn iki yana ap dnerek yaptklar ayin. semavi: Gkle ilgili, ge ilikin. semere: Meyve, verim, fayda, kr, menfaat, sonu, netice. serpu: Balk. sihir: By. sihirbaz: By yapan kimse. Stoaclk: Akln egemenliini, doaya uygun yaamay, ruhu duyumsamazl ve dnya yurttal lksn ama olarak koyan Kbrsl Zenonun kurduu, retiye ilikin derslerin stoa denilen direkli galeride verildii reti. stres: Ameliyat oku, travma, souk, coku vb. etkenlerin organizmada oluturduu bozukluklarn tm, ruhsal gerilim. sknet: Durgunluk, dinginlik, hareketsizlik, sessizlik. Huzur, rahat. ah- Merdan: Mertlerin, yiitlerin ah anlamnda olup Hz. Aliye lakap olmutur. ehit: Kutsal bir lk ve inan uruna len kimse. ehvetperest:ehvete, cinsel isteklerine ar derecede dkn olan. ems: Gne. er: Ktlk, fenalk. irk: Allahn birden ok olduuna inanma, Allaha ortak tanma, e koma. kretmek: Allaha duyulan minneti dile getirme. Mutlu bir olay veya durumdan, yaplan iyilikten duyulan honutluu bildirme. T tahrif etmek: Kelimede harflerin yerini deitirerek anlam bozma. Bir metni ilave karmalarla farkl anlama gelecek ekle sokma, bozma, deitirme. tahripkr: Tahrip eden, ykc. takva: Dinin yasak ettii eylerden saknp buyurduklarn yerine getirme, zht. talip: Tasavvufi bir yorumu benimsemek isteyen kimse. tamah etmek: Agzl davranmak.

122

tapnak: inde ibadet edilen, tapnlan yap, mabet, ibadethane. tasavvuf: Allahn niteliini ve evrenin oluumunu varlk birlii anlayyla aklaya din, felsef akm. Kuranda nerilen ve peygamberin hayatnda uygulamalar grlen hayat tarzn yaama gayreti, slam gizemcilii. tasdik: Dorulama. Onaylama. tasvir: Yazyla veya baka ifade tarzlaryla anlatma. taziye: len kimsenin yaknlarna basal dileme. tefekkr: Dnme, dn. tekfin: Kefenleme. telkin: l gmldkten sonra mezar banda imamn syledii din szler. teekkl etmek: Belirmek, belli bir biim almak, olumak. Kurulu olarak olumak. tevazu: Alak gnlllk, gsterisizlik. tevekkl: Herhangi bir ite elinden geleni yapp daha sonrasn Allaha brakmak. tevhit: Allahn birliine inanma, bir sayma, bir olarak bakma. Birlik, btnlk. tevila: Yahudililikte bir nevi abdest. tezahr: Ortaya kma, grnme, belirme, belirti. tlsm: Doast iler yapabileceine inanlan g. Byl ey, muska. are, nlem, kuvvet. tts: Din trenlerde evrenin gzel kokmasn salamak, by veya ila yapmak amacyla yaklan kokulu madde. mmet: Hz. Muhammede inanarak, onun yaptklarn ve sylediklerini uygulayarak, onun ilkeleri etrafnda toplanan Mslmanlarn tm. V vaat: Bir ii yapmak iin verilen sz; bir ii yapmay zerine alma, sz verme. vaaz: Din konuma, nasihat, tavsiye, t. vahiy ktibi: Allah tarafndan gnderilen buyruklar yazan kimse. Peygamber Efendimize gelen vahiyleri, onun emri ile yazan sahabelere verilen isim. vahiy: Allahn peygamberlerine iletmek istedii mesajlar melek araclyla bildirmesi. vakfetmek: Vakf hline getirmek, bir eyin hepsini bir ie vermek. vasiyet: Bir kimsenin lmnden sonra yaplmasn istedii ey. vasiyetname: Vasiyet kd. vecd: Bir ey karsnda duyulan hayranlk veya sevgiden dolay kendinden geme durumu. vehim:Kuruntu. veli: Seven, sevilen, arkada, dost. Allaha iman ve itenlikle yaplan kulluun sonucunda onun sevgisini ve dostluunu kazanan kii. vicdan: Kiiyi kendi davranlar hakknda bir yargda bulunmaya iten, kiinin kendi ahlak deerleri zerine dolaysz ve kendiliinden yarglama yapmasn salayan g.

Y yran odalar: Dost ve arkadalarn bir araya geldii meknlar. yegne:Biricik, tek. yevmiye: Gnlk cret, gndelik. Z zaaf: Dknlk, eksiklik, yetersizlik, zayflk. zahit: Dinin yasak ettii eylerden saknp b u y u r d u k l a r n ye r i n e g e t i r e n ( k i m s e ) . zalim: Hakszlk yapan, zulmeden; haksz, adaletsiz, gaddar. zembil: Hasrdan rlm sapl torba. zina: Aralarnda evlilik ba olmayan kiiler arasndaki cinsel iliki. zuhur: Ortaya kma, grnme. zht: Takva. zmre: Cemaat, topluluk, blk, grup, snf, takm, blm.

123

Acluni, Kefl-Hafa, Beyrut, 1932. ADAM, Baki, Karlatrmal Dinler Tarihi, Mill Eitim Bakanl Devlet Kitaplar, Ankara, 2003. Ahmet bin Hanbel, Msned, Beyrut, 1991. Ahmet bin Hanbel, Msned, Cilt 1-6, Kahire, 1897. k Virani Divan, (hzl.: M.Halid Bayr) Maarif Kitaphanesi, stanbul, 1957. ATASAGUN, Galip, lah Dinlerde (Yahudilik, Hristiyanlk ve slamda) Din Semboller, Sebat Ofset, Konya, 2004. Atatrk Din ve Laiklik, Mente Matbaas, stanbul, 1968. Atatrklk, Cilt 1-3, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1997. AYDIN, Mehmet, Ansiklopedik Dinler Szl, Din Bilimleri Yaynlar, Konya, 2005. AYDIN, Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara, 2005. BAYRAKTAR, Mehmet, slam ve Ekoloji, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2000. BERK, Ali Himmet, 250 Hadis, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1974. Buyruk, (hzl.: Fuat Bozkurt) stanbul, 1982. Cabbar Kulu, Kitab- Cabbar Kulu, (hzl.: Osman Eri), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2007. CAN, efik, Divan- Kebirden Semeler, tken Yaynlar, stanbul, 2000. CANAN, brahim, Hadis Ansiklopedisi (Ktb-i Sitte), Feza Gazetecilik, stanbul, 1995. CANAN, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Aka Yaynlar, Ankara, 1988. CLACI, Osman, Gnmzde Dnya Dinleri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995. ARICI, Mustafa, slam Dncesinde Ahlak, FAV Yaynlar, stanbul, 1989. AKAN, smail Ltfi, Hadis Usul, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1989. AKAN, smail Ltfi, Hadislerde Grlen htilaflar ve zm Yollar, SAV Yaynlar, 1982. DEMRER, Ercment, Din, Toplum ve Kemal Atatrk, Ankara, 1999. Din retiminde Yeni Yaklamlar, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 2000. Ebu Ali Eminddin Fazl Tabersi, Mekariml-Ahlak, el-Matbaatl-Ezheriyye, 1893. Ebul-Ala Afifi, Tasavvuf (slamda Manevi Hayat), z Yaynlar, stanbul, 2004. Ebl-Hasan Muhammed, Nehcl-Belaga, (tercme: Abdlbaki Glpnarl), Der Yaynlar, ER, Osman, Bektailikte Tasavvufi Eitim, Horasan Yaynlar, stanbul, 2003. ERASLAN, Kemal, Divan- Hikmetten Semeler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. ERAYDIN, Seluk, Tasavvuf ve Tarikatlar, FAV Yaynlar, stanbul, 1994. ERBA, Ali, Hristiyanlkta badet, Ay Kitaplar, stanbul, 2003. ERDOAN, Mehmet, Akl-Vahiy Dengesi Asndan Snnet, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1998. ERDOAN, Mehmet, slam Hukukunda Ahkmn Deimesi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1990. Es-Seyyid Ebul - Vefa Menakbnamesi, (hzl.:Dursun Gmolu), Can Yaynlar, stanbul, 2006. FERSAHOLU, Yaar, Dinler ve evre, Marifet Yaynlar, stanbul, 2003. FILALI, Ethem Ruhi, amzda tikadi slam Mezhepleri, Seluk Yaynlar, stanbul, 1990. G, Ahmet, Dinlerde Mabed ve badet, Ensar Neriyat, stanbul, 2005. Hac Bekta Veli, Maklt, (ev.: Abdurrahman Gzel), Aka Yaynlar, Ankara, 2002. HAMDULLAH, Muhammed, Hz. Peygamberin Alt Orijinal Mektubu, Beyan Yaynlar, stanbul, 1990. HAMDULLAH, Muhammed, slam Peygamberi, (ev.: Salih Tu), rfan Yaynlar, stanbul, 1990. HEYET, lmihl, I-II, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2004. HEYET, Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001. HEYET, Yaayan Dnya Dinleri, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2007. IIK, Hidayet, Amiriye Gre slam ve teki Dinler, z Yaynclk, stanbul, 2006. bn Hacer el-Askalani, Fethul-Bari, Beyrut, 1959. bn Haldun, Mukaddime (hzl.: Sleyman Uluda), Dergh Yaynlar, stanbul, 2005. bn Mace, Snen, Cilt 1,2, Beyrut, 1407/1986. slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 2011. stanbul, 1990. KANDEHLEV, Muhammed Zekeriya, Fezailul-Amal, (ev.: Yusuf Karaca), Risale Yaynlar, stanbul, 2009. KISAKREK, Necip Fazl, ile, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005. Kitab- Mukaddes, Kitab- Mukaddes irketi Yaynlar, stanbul, 2001. Kitab- Mukaddes, Ohan Matbaaclk, stanbul, 1997. KOCA, evki, Melami-Bektai Metaforunda rad Paradigmas Mrg-i Dil, Nazenin Yaynclk, stanbul, 1999. KOYT, Talat, Hadis Istlahlar, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1985.

KAYNAKA

124

KOMSYON, Ortaretim Din Kltr ve Ahlak Bilgisi Dersi retim Program, Devlet Kitaplar Mdrl, Ankara, 2005. Kuleyn, Muhammed bin Yakub, el-Kf, Darus-Sab, Beyrut, 1980. Kuran- Kerim Meali, Diyanet leri Bakanl, Ankara, 2005. KUTAY, Cemal, Kurtuluun ve Cumhuriyetin Mavevi Mimarlar, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara. KUTLU, Snmez, Alevilik-Bektailik Yazlar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2006. Mevln Celalettin, Mesnevi (ev.: Tahirul-Mevlevi), Cilt 15, Selam Yaynlar, Konya, 1971. Mevln, Mecalis-i Seba (Yedi Meclis) (ev.: Abdulbaki Glpnarl), Konya, 1965. Mevln, Mesnevi (ev.: Veled zbulak), Mill Eitim Bakanl Yaynlar, stanbul, 1991. Muhammed Esed, Kuran Mesaj, (ev.: Cahit Koytak, Ahmet Ertrk), aret Yaynlar, stanbul, 1997. Mslim, Sahih-i Mslim, Beyrut, 1987. Mslim, Sahih-i Mslim, ar Yaynlar, stanbul, 1992. NOYAN, Bedri, Bektailik-Alevilik Nedir, Ankara, 1987. KTE, Erturul Zekai, Gazi Mustafa Kemal Atatrkn Yurtii Gezileri (1922-1938), stanbul, 2000. NER, Necati, Stres ve Dini nan, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1989. ZEN, Adem, Yahudilikte badet, Ay Kitaplar, stanbul, 2001. PALAZAOLU, Ahmet Bekir, Atatrkn Okul Gezileri, Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 1999. RAJU, Pt.T. W.; KITAGAWA, Chan; Faruki, J. ., Asya Dinleri, nklab Yaynlar, stanbul, 2002. Riyazs- Salihin ve Tercmesi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986. Sahih-i Buhar Muhtasar Tecridi Sarih Tercemesi ve erhi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1987. SARIKOYUNCU, Ali, Atatrk Din ve Din Adamlar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2004. Suyuti, ed-Durrul-Mensur fit-Tefsiril-Mesur, Cilt 1-8, Darul Fikr, Lbnan, 1983. Suyuti, el-Camius-Sair, Msr, 1938. SBHAN, Cafer, Ana Hatlaryla Caferilik, Kevser Yaynlar, stanbul, 2009. eyh Safi Buyruu, (ev.: Nizamettin Parlak, Snmez Kutlu), Horasan Yaynlar, stanbul, 2009. Tirmiz, el- Camius-Sahih, Beyrut, 1987. Tur, Seyit Dervi, Erkanname, Can Yaynlar, stanbul, 2002. TMER, Gnay; KK, Abdurrahman, Dinler Tarihi, Ocak Yaynlar, Ankara, 1993. TRKAN, Ahmet, Ate Klt ve l Yakma Ayinleri, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, (Yaynlanmam Yksek Lisans Semineri), Konya, 2001. Trke Szlk, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2006. UUR, Mteba, Buhar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989. ULUAY, mer, Alevilikte Dua, Gzde Yaynevi, Adana, 1996. NL, Nuri, slam Tarihi, Marmara niversitesi lahiyat Fakltesi Vakf Yaynlar, stanbul, 1992. ZM, lyas, Gnmz Alevilii, Trkiye Diyanet Vakf, SAM Yaynlar, stanbul, 2000. ZM, lyas, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, Horasan Yaynlar, stanbul, 2004. Virani Divan ve Risalesi, (Derleyen Adil Ali Atalay Vaktidolu), Can Yaynlar, stanbul, 1998. YAMAN, Mehmet, Alevilikte Cem: nan, badet, Erkan, Can Yaynlar, stanbul, 2003. Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2007. YENTERZ, Emine, Mevln Celalettin Rumi, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2005. YILDIRIM, Ramazan, Tasavvufi Bir Yorum Olarak Alevilik ve Bektailik, EKEV Akademi Dergisi, Yl: 13, Say: 41, Erzurum, 2009. YILDIRIM, Suat, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ik Yaynlar, zmir, 1996. YILMAZ, Hasan Kamil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neriyat, stanbul,1997. YTK, Ali hsan, Hint Dinleri, zmir lahiyat Vakf Yaynlar, zmir, 2005. Yusuf Has Hacip, Kutadgu Bilig, (hzl.: Reit Rahmeti Arat), Trk Tarih Kurumu, Ankara, 1998. YKSEL, Mfit, Bektailik ve Mehmet Ali Hilmi Dedebaba, Bak Yaynlar, stanbul, 2002.

akfomc

125