Erzurumlu brahim Hakkda nsann Hakikati Sorunu1 Hseyin Subhi Erdem2 nsann tanm ilgi alanlarna gre deiir.

Her ilim kendi bak asndan insana dair tanmlamada bulunur. Psikoloji, antropoloji, ahlak, biyoloji vb ilim dallarnda insanla ilgili farkl tanmlara ulamak mmkndr. Dnce tarihinde insan bal bana deerlendirme konusu edinen dnce ekolleri ve disiplinler onun iki farkl ynne dikkat ekerek, bedensel ve ruhsal boyutuyla birlikte aklamalarda bulunmay daha uygun grrler. Buna karn insan monist bak as iinde deerlendiren ada bilimlerden psikoloji, biyoloji insann biyolojik ve fizyolojik yapsndan hareketle insana dair btncl bir tanmlama getirme gayretindedirler. nsan monist perspektif iinde ele alan bu ilimler, insann eylemleri ve davranlarn aklamada farkl kuramlar gelitirseler de, hala bu sahalarda bilim adamlarnn zemedikleri pek ok sorun bulunmaktadr. Bu balamda onun ahlaki bir varlk olmas, irade ve seme hrriyetini belirleyen isel faktrler, tarih oluturmasndaki seim ve ynelimi, eylemlerini tercih ve ynlen(dir)medeki tutumu, vb gibi konulardaki etkinliini aklamada yetersiz kalmaktadrlar. Bununla birlikte insan tek bir zaviyeden ele alan monist perspektifler bile insana ilikin ikicil yapya dikkat ekmek zorunda kalmlardr. rnein insan salt fizyolojik gereklie indirgeyen ve buna gre analiz eden psikoloji ilmi iinde kimi kuramlar insan bilinli ve bilinalt ya da bilin-d ynyle deerlendirir. nsann bilinli kiiliini aklamada glk ekilmese de, bilinalt ya da bilin-d ynn tam olarak akla kavuturmak zordur. nk bilin-d ynn ancak sonularyla kavramaya altmz bilinmeyen etkenlerden olumaktadr.3 Bir etnoloun biyoloji ynelimli bak as, bir davran bilimcisinin renme ynelimli bak asndan ok farkl bir insan imgesi verir. Davran bilimcileri, insan doasnn temel zellikleri konusunda kendi aralarnda da anlaamazlar. Benimsenen kuramsal yaklamlara bal olarak -davran, psikoanalitik, hmanistik, vb gibi, insanlar tepkisel, isel drtler tarafndan ynlendirilen veya hedef peinde koan varlklar olarak grlr.4 nsann doasna ilikin sorgulamalarda, ortaya kan sonu, bilimlerin tek bir sesle konumadklar olgusudur. nsan hakkndaki felsefi deerlendirmeler de tek biimli deildir. Dini ve felsefi dncede insann hakikati hakknda yaplan deerlendirmeler, zellikle slam dnce corafyasnda XVIII. Yzylda yaam, Erzurumlu brahim Hakknn yaklamn sistematik biimde anlamay kolaylatracaktr. Dini ve felsefi dncede insann hakikatine dair grlerin tespiti nsann doasna dair tarih boyunca tr yaklam ve bu yaklamlarn dolaymda olan daha ikincil bak alar sz konusu olmutur. Birinci yaklam sahipleri, insan doasnn bencil, saldrgan ve asosyal olduunu savunarak buna dayal bir zmleme ve tanmlamada bulunurlar. nsan doas hakkndaki karamsarlk onun en derin arzularnn ve kendi iinden gelen itkilerinin gvenilmezliine dayanr. Bu bak as drt byk dnce tarznda, dinsel, felsefi, bilimsel ve edebi olmak zere eitli yorumlarda bulunur. Geleneksel Yahudi- Hristiyan retileri, ilk gnah fikrini ve insanln kt eilimini temel kabul eder. rnein Augustinus, erkekleri ve kadnlar doal hallerinde egoistik, tensel arzularn tatmin yolu arayan bu yzden de zgrce Tanrnn buyruklarna kar gelen varlklar
1
2

Bu makalenin yaynland yer: nn niversitesi, lahiyat Fakltesi Dergisi, Cilt.:2, Say, 2, 2011, 95-113.

Do.Dr., nn niversitesi Fen-Edebiyat Fak. Felsefe Blm. E-mail: hserdem46@yahoo.com 3 Bkz. Hayrani Altnta, Erzurumlu brahim Hakk, MEB yay., stanbul, 1992, 182. 4 Stanley M. Honner vd., Invitation to Philosophy, Issues and Options, Wadsword Publshing Company, 1998, 376.

olarak betimler.5 Aquinas ise, insan doasn zayf, idraksiz ve ktye temayll bulur. nsan doas zellikle nefsanidir yani erdeme olan doal eilimin hedefine ulamasn engelleyen ar itah ve arzularla doludur.6 Yahudi-Hristiyan dininin btn yorumlar, insan doasnn karanlk yzn vurgulamakla birlikte, dm olan insana bir are de sunarlar. nsanlar Tanr vergisi zgr iradelerini kullanarak, kendi kendine gururlanmay ve kendine gvenmeyi brakr, Tanrnn inayetine ve balayclna dnerlerse kurtarlrlar ve yeniden domu olurlar. Yani insann doasn deitirmek ancak Tanrnn inayeti ve gcyle imkna kavuur. Bu durumda doal kii, tinsel kiiye dnerek gnahtan kurtulmak iin bir are bulmu olur. Filozoflar arasnda insan doasnn ktye temaylne dair gr ileri srenlerin banda Thomas Hobbes gelir. O, doal bir durumda insanlarn zce birbirinin dman olduu kansndadr. nsanlar znde benmerkezci, kiisel n ve haz peinde koan varlklardr. Bu yzden insanlar birbirine zarar vermek iin doal bir temayle sahiptiler. Doal durum herkesin herkese kar savamasdr. Ancak Hobbes, insan doasnn ktlne kar hibir dinsel yeniden-dou umudu sunmaz ve aksine are olarak pratik akla bavurmay nerir. Pratik akl ise, her bireyin kendini esenlikte hissetmesi iin bir yasa ve dzen toplumu rgtlemek ve gl bir yneticiye kesin itaati gerekli klmaktadr. Ancak byle bir toplum szlemesi insanlar birbirinin kurdu olmaktan kurtarr.7 Hobbestan ok nceleri Platon, nsan doasnn gvenilirliine dair kukularn belirtir ve insan ruhunu para olarak ruh, itah ve akl biiminde snflandrr. Ruh ve itah, akl tarafndan denetim altna alnmas gereken vahi atlara benzemektedirler. Bireysel denetimin yannda toplumsal denetim de gerekli olduundan insan doasn terbiye iin nerilen are, tm yurttalarn otoriter bir siyasal ynetime boyun emesi biimdeydi. Benzer ekilde Immanuel Kant da doal insan arzularnn, bireyler arasnda atmaya yola aan ve bakalar zerinde yasasz, egoistik bir egemenlik kurmay amalayan igdsel abalar olduunu syler. Kant, bencil arzularn, yasalara kesin boyun itaat yoluyla dzene sokulmasn ister. Ancak o, devletin koyduu yasalar ve kurallar deil, akln koyduu ahlak yasalarn nerir. Bu filozof insan doasn deitiremezsen de sk siyasal, ahlaki ve ruhsal disiplinler vastasyla onu kontrol edebilirsin noktasnda bulumaktadrlar. nsann doasn ktle temayl iinde deerlendiren grn yannda bir ikinci deerlendirme biimi, insan doasnn sosyal hayata intibak eden yapsnn yannda olumlu kabiliyetler tadn savunur. Buna gre, insan doasnn asl zellii, insann kendini gerekletirmeye, kendi kabiliyetlerini sergilemeye ve yeteneklerini tatmin etmeye fiili olarak zorlamasdr. Bu gr, Aristotelese kadar dayanan bir insan anlayn ifade eder. Daha sonralar isel glerimiz ylesine iyicildir ki, onlar kapal kalmaktan kurtarp sadece amak gerekir8 diye ifade edilebilecek kurama dayanan eitim retilerini ortaya atan Rousseau ve Froebeli buluruz. Benzer ekilde Bergson, doada ve insanlkta olumlu amalara ynelmi ikin bir hayat gc, bir elan vital olduunu varsayar. Yine geen yzyln sonlarna doru Thomas Green ve Bradley, insan yaamnn doal ve uygun hedefi olarak kendini gerekletirmeye (self-realiziation) merkezi bir yer verirler.9 Modern Psikologlardan Abraham Maslow, insann gittike daha tam bir varlk olmaya yani kendini edimselletirmeye (self-actualiziation) doru ilerlediini savunur. Bunun yannda Werkmeister, Man and His Values (nsan ve Deerleri) adl eserinde insan, kendini ynlendiren, kendi kendini dzenleyen bir varlk olarak betimler. Ona gre insann gelimesi, temelde insan organizmasna verilmi potansiyel gleri kendiliinden aan bir sretir. Bu sre, her eyden nce,
5 6

Bkz., Augustinus, Confessiones, vol,10,16, p.40,,49. Leslie Stevenson, Seven Theories of Human Nature, 2n ed., Oxford University Press, New York, 1987, 87. 7 Bkz. Tomas Hobbes, Leviathan, ev., Semih Lim, YKY, 1993, 42-46. 8 Bkz., J.J. Rousseau, Toplum Szlemesi, I. Bl. 9 Honner, a.g.e., s. 384.

olumlu ve yapcdr. Savunma ve mekanizmalar ve ykclk ancak anormal ve salksz koullarda kendini gsteren tali gelimelerdir. Eric Fromm ise, insann potansiyel glerini, sadece insana zg, onun varoluundan kaynaklanan belirli temel ihtiyalarla aklar. Fromma gre, be temel ihtiyacmzdan biri, edilgin olan benlii yaratclk ynnde amaktr. Eer bir kii edilginlii, yaam yaratarak amazsa, sonunda dnp yaam yok eder. Btn yeteneklerini kullanan ve kendini edimselletiren kiiler, kendi kendini ynlendirme, isel tepkilerine gvenme ve benlii doal, benzersiz ve yaratc biimlerde ifade edici davran ynnde hareket ederler. Bu bak asnn geldii nokta: insan doasn deitirmeye alma ama gelimesine yardm et ifadesiyle zetlenebilir. nsann doasna dair nc deerlendirme biimi, insann doasnn bo, esnek ve tepkisel olduunu ne srer. Buna gre, insanlar nceden verilmi, tanmlanabilir herhangi bir doayla varla gelmezler. Bu yzden sonsuz sayda ekil verebilecek kadar esnektirler. Bu gr, aydnlanma a dnrleri, fiziksel ve toplumsal bilimciler, varoluular ve postmodernistler gibi farkl evredekiler savunurlar. Buna gre, insan doas snrlanmamtr, esnektir. Tek sorun, bireyi belli bir biime gre neyin ya da kimin ekillendireceidir. Deneyimin rastlantsal etkisi mi, kltrn rastgele koullamas m, Prometheus gibi bir eitici mi, bir davran mhendisi mi, yoksa byk olaslkla kimsesiz, tek bana bir ben mi? 10 nsann doasna dair bat dncesi iinde ortaya kan farkl ekol ve grleri serdettikten sonra dou dncesi iinde meseleye yaklamn seyrine baktmzda, Budizmin nemli kollarndan olan Mahayana (Kuzey) mezhebinin odanda, ayr bir insan doasnn olmad retisi vardr. Buna gre, sadece Buddha doas vardr. Batnn insan doas diye tanlad ey, hibir cismi ve gereklii olmayan bir yanlsamann yanl ve komplsif bir biimde kavranmasndan baka bir ey deildir. Budistler, benliin/self, ben/ego ile eanlaml olmadn retirler. Benlik ayn zamanda hi-benlik (no-self) olan dipsiz bir bilinmeyenin iindedir. Bilinli benlik, beni at ve kendi sonsuz ynn gerekletirdii zaman, benlik artk bireylerin sahip olduklar ve bireylere grupsal bir kimlik veren ya da onlar teki bireylerden ayr veya onlara kar bir ey olarak tutan bir nitelik olarak kabul edilemez. Benlik, varln evrensel btnsellii iinde erir ve onunla birleir. Bu herkese ve her eye verilmi Buddha doasdr. Bu gre gre, insanlarn, gerekte ise btn varln kendi-doalar ylesine byktr ki, her eyi ierir. Bu yzden Buddhistler, nesnel bir arptma olay olarak baktklar insan doasyla ilgilenmezler. Bunun yerine kutsal metinlerde buyrulan ve bilgelerin hikmetli szlerinde kendini aa vuran Buddha doas iin mistik bir zlemi fark ederler. Bir baka uzak dou inanc olan Konfuys felsefesinin nde gelen bilgelerinden Mengzi (Mencius) her ey bizim iimizde tamamlanm olarak vardr ve bakmz kendi iimize doru evirip kendi doamza sadk olduumuzu grmekten daha byk hibir zevk yoktur ifadesiyle insann doasna ilikin bir ereve sunar. nsan doasn bu ekilde yeniden tanmlamak, onun hibir nesnellii olmadn ve belirgin ve ayr bir ben olarak adlandrlamayaca ve her eyin mmkn olduu anlamna gelir. Buna gre, her insan dier insanlarla birdir ve ilerinde sakl duran sonsuz olanaklar olgunlam durumdadr.11 Taocu bak da insan doas grn yaratc dinginlik fikriyle sembolize eder. Bu gre gre, insan doas asl kaynanda tm var olanla zdetir. Bu asl doa iyiyi ve kty; teni ve tini ierir. Her biri dierinin bir yndr. nsan doduunda lekesizdir. Fakat toplum ve doal olmayan etkinlik onu ksa zamanda lekeler. Kiiyi aldantan uyaran, tekrar btn hale getiren ve ilk bataki masumluuyla birletiren yol, dingin temaa ve arzularn azlna bir dn ieren, iten gelen bir sadelik yaamdr. Onlar iyi olan yapan kiiler deil, fakat yaptklar ey, gerek evrensel benlikleriyle

10 11

Honner, a.g.e., 395. Bkz, Stevenson, a.g.e., 88.

uyum iinde olduklar zaman, yaam evetlemektir. Onlarn yaam bilge Laozinin (Lao Tzu) szleini yanklar. Yapma tarz var olma tarzdr.12 nsan doasna dair yaplan yukardaki tahlil ve tanmlarda esas hareket noktas: Belirlenimcideterminist veya onun hrriyetini esas alan zgrlk erevesinde insana bir snr izme ve aklamada bulunmaktr. Belirlenimci-determinist gr, insan dnyada neden-sonu yasalar iinde ve bu erevede akln kurallarna gre hareket eden bir varlk olarak grp tanmlar. zgrlk gr, onu fiillerinde hr ve kendi eylemlerinin ynn ve biimi kendisinin belirledii zgr iradeli bir varlk olarak grr. Dou dinleri ise zgrlk ve iradeyi bir arada cem ederek, btn yetkeyi, iinde insan da kapsayan, bir btn olarak varl varoluu idare eden mutlak varlka atfederek, insann doasn bu balamda, genel olarak varlkla ikin bir erevede belirlerler. Bu belirlemede tanr-varlk zdelii szkonusudur. Burada bir ucu maddecilie dier ucu panteizme giden iki ak yorum oluur. Btn bunlar yannda, insana dair yaplan incelemelerde gerek modern psikoloji ilmi; gerekse batl aratrmaclar tarafndan yaplan felsefi deerlendirmeler erevesinde slam dncesinin insana ynelik zmlemelerinin ne olduuna dair en kk bir tanmlama ve atfta bulunmay grmek neredeyse imknsz gibidir. Dolaysyla slam dncesi erevesinde insan problemine felsefi, psikolojik ya da akademik tarzda ynelmeyi gerektiren bir durumla kar karya olduumuz da aka grlmektedir. Bu balamda Erzurumlu brahim Hakk rneinde konuya ilk adm olabilecek bir deini giriiminde bulunacaz. Erzurumlu brahim Hakkda nsann Hakikati slam dncesi ierisinde insan doasnn zgrlk ya da belirlenimcilik snrlarndan hangisine uygun dt sorusu, daha nce saylan grlerle yaknlk kurmak asndan nemlidir. slam dnce evreninde insana ve eyaya tek tip bir baktan szetmek mmkn deildir. Ancak semavi bir dinin genel belirlemesi iinde farkl perspektifler olsa da genel bir kavramsallatrmadan bahsedilebilir. Bu balamda slam kltr dnyasnda insann deeri, konumu ve realitesinin gerei zerine yaplan aklamalarda kelami, fkhi ve tasavvufi ynlerin belirleyici olduunu sylemek mmkndr. Bu farkl ilmi ve entelektel yaklamlar aslnda insann akl, davran ve ruhi boyutuna karlk gelecek bir anlama ve aklama alan olutururlar. slam dncesinin btncll iinde insann evrende bir ara olmaktan ok ama olarak var olduu ve bu yzden hkmi ahsiyetinin nemine binaen eylemlerinin ve yapp ettiklerinin her zerresinin bile deerlendirileceinin kriteri konulur. O halde insan salt yaayan dier canllar derecesinde deerlendirmemek gerekir. te bu yzden btn evrenin kendisi iin yaratld (Bakara 29, Lokman 20) Yaratcnn kendisine halife setii (Bakara 30, Enam 165) insan, deiik alardan baklacak kadar geni ve farkl zellikte olmas nedeniyle, birok ilimi disiplin tarafndan farkl yn ile ele alnm ve yle deerlendirilmitir. nsan konu edinen alanlardan, ilim, insan maddesiyle, fiziksel-biyolojik ynyle; sanat, duygusal ynyle; felsefe, daha ok akli ynyle ele alarak deerlendirir. slam dncesinde insana dair deerlendirmelerde insann btn zelliklerini kapsayan mull bir bak bulmak mmkndr. Daha nce erevesini izilen insana dair deerlendirmelerin neredeyse btnn dikkate alan bir bak asn bulabiliriz. nsana dair bu kapsayc deerlendirme biimi, pratikte doal olarak farkl meslek ve ekollerin ortaya kmasna neden olmu ise de bu ekoller kendi zaviyelerinden insann btncll perspektifini yitirmemilerdir. Her bir tarzn insana dair analizinde ve insan anlaynda, farkl retorik ve sylem kullanlsa da, insann akl, davran ve ruhi boyutu dikkate alnarak zmlemeler yaplmtr. Bu ekollerin btnnn hedefinde kmil insan tanmlama ve betimleme vardr. Yani cmlenin maksudu bir ama rivayetler muhteliftir.
12

Honner, a.g.e., 385.

te bu balamda insana dair btncl deerlendirmeye iyi bir rnek tekil edecek Erzurumlu brahim Hakknn insana ynelik zmlemesini, ilmi yntemini ve konuyu ele almadaki felsefi/irfani yn ortaya koyacaz. Erzurumlu brahim Hakk (1703-1780), Osmanl Devletinin askeri alanda yenilgilerle tant, devlet btesinin ak verdii, retimin dt, i isyanlarn kaotik ve stresli ortamnn sosyal hayatn huzurunu bozduu, ksaca devlet hayat asndan skntl yllarn balad bir ortamda yaamtr. Bu dnemde Avrupa aydnlanma a diye tabir edilen eiin iine girmi, ilmi, fenni, sosyal ve siyasal alanlarda grlr baarlar yakalam bir a yaamaktadr. Batda, bu dnemde, tabiat bilimlerinde, zellikle fizyoloji ve patoloji alannda nemli gelimeler kaydedilmitir. Bu keifler, deney ve aratrmaya ynelmeyi ve zellikle insan fizyolojisini tanmaya ilgiyi artrm ve anatomi zerine almalar younlamtr.13 Bu dnemde yine Avrupa dnce evrelerinde ansiklopedi almalarnn younlat da bir dier husustur. Ancak, ayn dnemde Osmanl mparatorluunda, Avrupadaki bu ilmi hareketlilie karlk gelecek bir ortamdan szetmek mmkn deildir. Osmanl devletinin komusu konumundaki corafyada oluan bu ilmi hareketliin temel nedenlerinden bazlar: Avrupada ilmi almalarn ilerlemeci karakteri ve yetersizlik duygusunun tetikledii yeni araylar, ar tecesss ve kefetme, hkmetme, sahip olma gdsdr. Bununla birlikte Onaltc yzylda Avrupadaki bilimsel faaliyetler, Osmanl mparatorluundaki bilimsel almalarla karlatrldnda ok belirgin bir farkllk arzetmez. Ancak Avrupadaki bilimsel almalar reformasyon srecine girmi ve kendini yenilemeye balamtr. Bu srete slam dnyasndaki belli bal eserlerin tercme edilmesinin, reformasyon hareketini ynlendirmesindeki rol bilinen bir husustur. Avrupadaki yeni ilmi yaklam erevesinde bilimsel temel oluturulurken, dier taraftan eitim ve retim kurumlarndaki yaplanmalar, geliim srecini salam esaslara balayan bir zemini salamtr. Buna mukabil Osmanllarda, slam dnyasndan intikal eden bilgilerin kullanm aralksz srm ve bu bilgilerin kendini yenileme ortam olumamtr. Osmanl mparatorluundaki bilimsel almalar aslnda slam dnyasndaki Bilgi birikiminin bir devam niteliindedir.14 Bununla birlikte ancak Onsekizinci yzylda Osmanllarda batdaki bilimsel gelimeleri aktarmaya balayan almalara tank olunmaktadr.15 On sekizinci yzylda bu yenileme hareketleri paralelinde, batdaki bilimsel almalar aktarmaya alan bilim adamlarnn yan sra, klasik bilgiye itibar eden, daha ok ansiklopedik diyebileceimiz, yani birden ok ilim dal ile ilgilenen dnrlere de rastlanmaktadr. te brahim Hakk bunlar arasnda ayrcalkl bir yere sahiptir. nk o bir taraftan Batdaki gelimeleri verirken, dier taraftan da klasik bilgiyi ihmal etmemitir. Her ne kadar daha ok dini bilimlere itibar etmise de mspet bilimlere de almalarnda yer vermitir.16 Onun ok ynl snrsz faaliyeti insan zekasnn, insann alma azmi ve yeteneklerinin ne kadar byk ve geni bir alana yayldn ve bu haliyle insann ne kadar reten ve yksek amalar uruna mcadeleler veren bir varlk olduunu kantlamaktadr. Eserlerinde zellikle de temel eseri olan Marifetnamede ilmin ve bedii kltrn, astronomi, anatomi, matematik, kimya, fizik, musiki, tp, iir sanat gibi birbirinden olduka farkl ve uzak, eitli sahalara olan ilgisini ve katklarn grmek mmkndr. Bu ok ynllk, evrensellik ve insann ok ynl yaratclk faaliyetine ilgi genelde, Doulu filozof ve mtefekkirlere zg bir niteliktir. Bu balamda, Farabi, bn Sina, bn Rd, Ebu Bekir Zekeriya Rzi, vb birok slam dnr ve ilim adamnda grmek mmkndr.
13 14

Bkz. Abdulkudds Bingl, Erzurumlu brahim Hakknn lim Anlay, Felsefe Dnyas, Say:9, yl, 1993, s Bkz. Esin Khya, Erzurumlu brahim Hakk, Ankara niversitesi lhiyat. Fakltesi Dergisi, S. 40, (Necati ner'e Armaan), 1999, s. 372. 15 Detayl bilgi iin bkz. A. A. Advar, Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970, 110- vd. 16 Khya, a.g.e., s. 373.

brahim Hakknn ilmi almalarndaki ana tema kmil insan olgusunu ortaya karmak ve tarif etmektir. nsann yetkinlemesi, kemale ermesinde gdlen ama, salt tanmlamayla snrl kalmamakta eserlerinde byle bir insann olumas iin gereken rehberlik ve eitim yn ne karlmaktadr. Kamil insan hedefleyen erevede byle bir insan olabilmenin koullar ve snrlar da gsterilmektedir. Aslnda byle bir gaye btn slam dnrlerinin ilmi almalarnda, grnr ya da arkaplanda gzetilen ana tema olmutur. brahim Hakknn insan anlama ve kemalatna ynelik eitim stratejisinde insann biyolojik, psikolojik, davransal ynnn yannda, insann varolmasnn hakikatine ynelik bilincin olumas iin, irfani balamda btn zmlemeler telif edilerek btncl bir bak oluturulmaktadr. Onun ortaya koyduu Kamil insan modelini btnyle kavramak iin insann biyolojik gerekliinden yola klarak irfani boyuttaki tekmlne kadar sregiden izgi koparlmadan takip edilmelidir. Kemalat, insann hem kendini maddi ynden bilmesi hem de maddi zeminin tesinde sahip olduu potansiyelin irade temelli yetkinlik balamna tanmasdr. Burada dnce tarihi boyunca tartlan determinist ya da zgrlk kavramlar etrafnda insan tanmlayan grlerden farkl, hem bu grlerin iaret ettii hakikat boyutuna dikkat eken hem de bunlar aan ve insann kendi i kuvvetleri vastasyla, kendini terbiye srecine almas, akln irade gibi bir szge ya da hakem tarafndan ynlendirilerek, bireysel anlamda insann yetkinlemesi srecine iaret edilir. slam dncesinin genel karakteri diyebileceimiz tarz, insan varlyla sembolize edersek, akl kelama, davran, muamelat fkha, ruhsal durum ve irfani boyut da tasavvufa denk gelir. Akl ve davran insann ontolojik gerekliiyle dorudan ilikili olduu halde, ruhi yn, kii olarak beni ina eden tarafa karlk gelir. Dier bir ifade ile kelam ve fkh, insann ontolojik gerekliinin serimlenmesine imkn tanyan ilim alanlarna karlk gelirken, tasavvuf kii olarak beni ina eden irfani alana karlk gelir. nsann yetkinlii sorunu, doal olarak onun btn ynlerini ortaya koymay gerektirecek ilgi ve bak asn gerekli klar. nsana btncl bir perspektiften bakan slam dncesi, kendi iindeki ekoller ve farkllamalara ramen insan bu zaviyeden (akl, davran, ruhi gereklik) ele alarak incelerler. zellikle ilmi hareketliliin youn ve destek bulduu zamanlarda an kendi koullar iinde insan bu btncl perspektiften deerlendirilmitir. Tarihin belli bir zaman diliminde kalan almalar o an kendi koullar iinde grme ve deerlendirme durumunda, yaplan ilmi almalarn kymeti ve deeri de daha iyi anlalacaktr. mdi, insan varla gelmi, varolanlar iinde irade, akl, ahlak, irfan boyutuyla varlklarn en stn olduu halde ve tanryla iletiim imkn en st dzeyde varlk olmasna karn yine de varedilmi, ama varedene vuslat zleyen, varedenle mnasebeti orannda lmszlk sorununu zen varlk konumundadr. O, slam irfan felsefesi balamnda tanryla birlikte olmak isterken bile tanrnn ulhiyeti ynyle deil, rububiyeti ynyle yaknlk iinde olmak isteyen varlktr. Bu yzden Mslman sufilerin enel hakk sylemi, tanrnn rububiyetini, idrakte aynel yakin formuna iaret eder. Bu sylemdeki inceliin kavranmamas, zahiri, lfz balamda tekfir, irtidat anlamalarn ortaya karmtr. Bat ve dou teolojilerinde ulhiyet ve rububiyet ayrmnn farkna varamamak, insann tanryla mnasebetinde ya insan tanrlatrm ya da tanry insanlatrmtr. Oysa slam dncesinde insan, erefi mahlk olma kaydyla daima insandr ve insan olmak zaten ayrcalkl olmaktr. Tanrnn halifesi ve niyabetine sahip bulunmak anlamna gelir. Tanrnn ulhiyeti onun zatnn ayrcalna, yegneliine iaret ederken, rububiyet vasf, yaratt varln zatnn bu ynne muhtalna ve rububiyetin varetmedeki tecellisine iaret eder. te Mslman dnrler, kmil insanla, rububiyeti en yakni idrakle idrak eden ve varoluun srrn zen insan anlamaktadrlar. brahim Hakk insann bu varolu durumunu, ncelikle onun ontolojik gerekliini oluturan yann ele alarak anlamaya alr. Bu balamda insann anatomik yapsn, organlarn ileyiini 6

(fonksiyonlarn), embriyolojik geliimini, salk artlarn ve psikolojik yaps hakknda bilgi verir. Biyolojik varlk olarak varla gelme ynn, kinat oluturan genel varlk iindeki varlk niteliini yle betimler: Bu kinat cihan hep tebeddl eyler mid, Semadan arza dek ve zerrelerle taharid, tahad*Cihan- kevn fesad zre mrebbid cavid, Kemal-i hayat nebat ve kemal-i hayvandr, Kemal-i hayvan insandr, oldur asl nivid.17 Marifetnamede brahim Hakk: Kinatn ilk mertebesi youn topraktr. Son mertebesi ise temiz nefistir. nk madenlerin balangc toprak ve suya, sonu bitkiye bitiiktir. Hayvann da balangc bitkiye, sonu insana bitiiktir.18 O, varla gelmenin seyrini, canszdan balayarak canlya ve nihayet insana doru giden bir geliim ve deiim srecini anlatmaya almaktadr. Buna gre, varln geliim seyri, basit ve gelimemiten gelimi ve karmak yapya doru bir srece sahiptir. brahim Hakk, kendi anda bilimsel bilgiden yola karak insann mahiyetini kavramaya alm ve bu balamda varln varoluunu irdeleyerek, bu safhada insann yerini ve mahiyetini temellendirmek istemitir. nsan tanmak iin varl tanmak gerekir, bunun iin de ilim tek mracaat kaynadr. lim renmekle, insann varla gelme hikmeti idrak edilebilir. O, bu konuda Allah cihan insan iin yaratt. nsan da kendi ulu varlnn bilinmesi iin yaratmtr. nsann bilinmesi nefsimizin bilinmesine baldr.19 Kinatn ilmini renmek, bedenin ilmini renmeye yardmc olur. Beden ilmini renmek de kalbin ilminin elde edilmesine ve onun renilmesine yardmc olur20 ifadesiyle, insann bilinmesinin yolunun varla gelen evrenin bilinmesine bal olduunu, insann ontolojik gerekliini bilmenin onun nefsi ynn yani onu irfanla buluturan ynnn bilgisine ulamay salayacan syler. O halde insan hakkndaki bilme, bilgi yoluyla, ilimle elde edilecektir. Bu yzden ilim, insan hakikatinin bilinmesinin yegne anahtardr. lime byle bir genel tanm getirilince, ilimin olgusal gereklie tekabl eden ynyle balayan bilme ediminin nihayetinde insan tanrya muhatap klan, irfani boyutu da ierecei aktr. Bu durumda ilim, hem tikelin hem de tmeli kavramann yolu olmaktadr. Dnyadan uhraya doru giden bir izgide bilme edimi btncl bir resim verecektir. Dnyann bilgisi ne kadar gerek ise, uhrann bilgisi de o kadar gerektir. Bu iki farkl varlk alan sregiden bir izginin nceki ve sonraki safhasn oluturmaktadr ve bu izgi hakknda bilgiye sahip olmann yolu ilimden gemektedir. Varolmann sregiden seyrini ifade eden varlk izgisinin hangi noktasndan bahsederseniz gerekten bahsetmi olursunuz. Bu yzden seyr halinde olan varoluun ilk ve son noktalar arasnda kemal ynnden dnce dzeyinde farkllk, varoluun seyrini ifade eden izginin ilerleyen aamasnn daha mkemmel olaca ve varln kemale doru yaklaaca varsaymdr. Bu yzden, dnya uhra uzanmnda, insann kemale erme hakikatini ifade eden insan- kmil fikri brahim Hakknn felsefesinin ve dnya grnn ana temasn oluturmaktadr. nsan- kmil hviyeti, idrak, akl ve ahlak gibi vasflar bnyesinde toplayan erefi mahlk varln geliimini tamamlamasn, her ynyle denge, fazilet ve kemale erimesini ifade etmektedir. nsan iin ideal olan seviye byle bir seyre balannca, bu seyrin ilk aamasndaki fiziksel izgi, idealin uzana dmekte ve varln gzellik ve estetik yne doru ilerlemesinin arkasnda kald iin, yetkinleme izgisi ilerlemeye bantl olarak ortaya kmaktadr. drak vasf insan iin akldan daha nce gelen ve daha st yetkinlii ifade eden vasftr. nsann akl vastasyla bilmesi, varln farkna varmas, mahede etmesi zerine ayrca belirlemede bulunma durumu, idrak sayesinde olmaktadr. drak, akl disipline eden, akln yetkesini biimlendiren
17 18

Erzurumlu, brahim Hakk, Marifetname, Bulak, 1250, 142. A.g.e., 142. 19 Erzurumlu brahim Hakk, Marifetname, (sad. Turgut Ulusoy), Erzurum Hasankale brahim Hakk Camii ve Klliyesini Yaptrma ve Yaatma Dernei, c.I, 11. 20 A.g.e., c.I, 32.

yetidir. Bu yzden felsefi gelenein ilk ve byk ustalar olan Platon ve Aristoteles akldan bahsederken, akl teorik ve pratik olarak iki farkl ilevde ele alrlar. Teorik akl hikmetin bilgisini verir. Pratik akl ise, kiinin eylemlerinin iyilie, hayra tebeddln salar. Filozoflar, akl iki farkl ileve sahip bir yapda tanmlarken arkaplanda iradeye bir yer ama hedefi gtmektedirler. zellikle Aristoteleste daha belirgin olan ve her iki aklda ikin olmakla birlikte, pratik aklda daha somut grlebilen yaptrm kudretiyle kasdedilen irade gcdr. slam dnrleri iradeyi akldan daha ne alarak insann iebakn ve buna dayal nefs islahnn imknn ortaya koymulardr. nsan nefsini slahla, kendine bakmann, kendini tanmann yolunu am olur. Kendini tanyan ait olduu klli varlk sferini tanm olur. Varl tanyan Varedeni de bilmi olur. Bu akl yrtme insann ait olduu varlk ve varolu dairesini alglamay kolaylatran ve ona sorumluluunu yani varolu hikmeti ve gayesini de hatrlatan bilgiyi ve idraki mmkn klar. Byle bir esastan hareket eden brahim Hakk, insan manen, ahlaki adan zenginletiren her vastay nemli ve deerli kabul etmi, bu vastalarn her birinin bu manevi terakki yolunda ifade ettii nemli vazifeleri, her birinin spesifilk zelliklerini, insan zeksna, aklna, estetik bilincine, davranlarna, ksaca btnyle dnya grne olan tesirlerini de gstermeye almtr.21 Din, dil, sanat, ilim, adet ve ananelerin, sosyo-kltrel ve tarihi hadiselerin psiko-ideolojik, emosyonelduygusal ve eitici-deitirici etkilerini derinden kavram ve bunu eserlerinde didaktik bir tarzda ortaya koymutur. Btn bu vastalarn insann alemml ve kmil bir ahsiyet olarak gelimesinde oynadklar rol ve sahip olduklar nemi izah etmeye almtr. Bu kavray onun hem bilimsel, hem de edebi eserlerinde, iir ve kasidelerinde, gazellerinde grmek mmkndr. Onun ahlaki dncelerini sergileyen nazm formundaki u beytinde insan bu lemde bu pas basm dnyada nefsini tok tutmaa, haram mal yememeye, bakalarn incitmemeye, dnya maln mlkn mutlatrmamaya, bu dnyadaki irkinliklere yani paslara bulamamaya armaktadr.22 Tasadduk niyyet eyle, ml rz cnna nsa Derse yolda bin altun, ge andan, batma sen pasa. Bu beyitte gstermektedir ki, insan anlay ve kmil insan ideali soyut deil aksine bizi kapsayan zengin hadiseler ve nesneler lemi ile sk bir iliki iinde olduu ortaya kmaktadr. brahim Hakk, insann anlamn, aslnda Mslman zihniyetinde kk salm hayr ve er, gzellik ve irkinlik, hogr ve kabalk, sevgi ve nefret, cesurluk ve korkaklk, geni kalplilik ve kskanlk gibi anlaylarla ilgili tasavvurlarla alakalandrmaktadr. Belirli bir oranda insan davranlarn belirleyen, yneten sabr, rza, uykusuzluk, susuzluk, alk gibi anlamlarn da dnr tarafndan zel olarak ele alndn gryoruz. Bu konularn geni bir biimde deerlendirilmesini Kenzul- Fuluh adl eserinde yapmaktadr. brahim Hakknn manevi-ahlaki deerleri kapsaml biimde ele alp deerlendirdii eserleri, manevi ilimler hazinesi hviyetine haiz eserlerdir. Bu eserler nerinden sonra byk ilgi ve alaka grm ve nemli eitim-retim vastalar olmulardr. brahim Hakknn kmil insan anlaynda ak kavramnn nemli bir yeri vardr. Ak kavram, varln hakikatini anlama ve idrak etmede akln aciz kald hassasiyeti ve algy, insana kazandran kalbin, ruhun, akln, sezginin ve estetik yetinin birleerek insana kazandrd, epistemolojinin gramer ve akla dayanan snrl ifade gcn aan bir yeti ve kavray dili verir. brahim Hakk, kamil ahsiyeti, onun mutluluunu sevgi ve ak olmadan tasavvur bile etmemekte, sevgi ve ak her eyden yce tutmaktadr. Bu fikir kasidelerinin birinde yle ifade edilmektedir. Aksz devlet ve nimet ne varsa hepsi beladr, Saadet Senin aknladr. O, aka can verenin ebedi sonsuz bir hayat bulacana inanmakta, insanlar aktaki manevi gzelliklere seslemekte ve onlar harici, geici gzelliklerden, hadiselerden uzaklatrmaya, her yerde
21 22

Babek Osmanolu Kurbanov, Rnesans Ruhlu Bir ahsiyet Erzurumlu brahim Hakk Hazretleri (1703-1780), 34. Kurbanov, a.g.e. 34.

olduu gibi sevgi denen mazmunun/ieriin nemli olduunu ispatlamaya almakta ve sret, ekil okluundan vazge demektedir. Ak kavramyla oluturulan kavrama ve varl idrak, epistemolojinin dilinin tesinde insann farkl bir idrak ve farkna var kabiliyetini gsterir. Nitekim bu kavram brahim Hakkdan ok nceleri en yksek ifade gcn, Mevlana, Yunus Emre vb gibi erenlerde tecessm etmitir. brahim Hakkda ilim adaml kimliinin yannda sufi merebi dolaysyla, ayn estetik dili kullanmay, maksudu iin uygun grm ve Divan boyunca ak kavramn, ilahi ak ve insann yetkinlii iin nemli bir vasta olarak deerlendirmitir. Bununla birlikte, brahim Hakknn sylemindeki tasavvufi ve mistik gelerdeki abart ou kez onun bilimsel ve felsefi grlerinin yanl anlalmasna neden olmaktadr. Onun eserlerindeki insan eitmeye ynelik didaktik rg ve vurgu gzden karlmakta ve asl amac olan insann terbiyesi, varolu gayesini idrak meselesi zgl arln kaybetmektedir.

Sonu brahim Hakk, XVIII. Yzylda Trk-slam kltr evreninde yetimi, modern bilimleri takip etmenin yannda slam dnyasnda yzyllardr tedris edilen klasik bilimleri de takip eden ok ynl, yaad zaman itibariyle nemli bir ilim ve irfan adamdr. Onun eserlerinde olgusal bilimlere deinilerin yannda irfan dnceden de faydalanm ve kendi yaantsnda da gerekletirdii, hem ilim adam olma hem irfan ekolne mensup zahite yaamay bir arada srdrm, mr boyunca gayretli, retken, eitimci kimliini korumutur. brahim Hakknn bu ok ynl ve gayretli kimliinin neticesinde yaad zaman itibariyle ortaya koyduu almalar gnmz perspektifinden realize ederek, gnmz bilimlerinin geldii yerden hareket edip, onun kendi zamanndaki teknik imkanlarla ortaya koyduu bulgu ve deneyleri hafifsemek, kadir kymet-bilmemezlikten baka bir ey olamaz. Bilimsel bilginin elde edilen, ulalan her yeni bilgiyle deiime dnme urad ve srekli kendini yeniledii bilinen bir husustur. Bylesi deiken ve yenilenen bir alan esas alarak 18. Yzylda yaam ve o dnemin imkanlaryla, olduka baarl sonular ve deerlendirmeler yapm, bir ilim adamn deerlendirmede insafl ve hakkaniyetli olmak gerekir. Bunun yannda, o, sadece olgusal bilimle ilgilenmemi, ahlak, sanat, edebiyat, iir, vb alanlarda eserler vermi ve bu alanlardaki eserleri hala ilgi gren, gnmz insanna hitabeden bir dile sahip ve gndem oluturan bir ahsiyet olarak durmaktadr. Onun irfani gelenek iindeki yorumlar ve fikirleri gnmz insannn tmel baktan yoksun deerlendirmelerinde yanl anlamalara neden olabilecek takn bir dile sahiptir. Ancak o, hem dnya hem de uhra gerekliini gz ard etmemi, aksine her iki lemde insan iin realiteden hareketle, saadet iinde ebedilik formunu yakalama imknna iaret etmitir. brahim Hakk daima insan iyilie sevkeden eitici bir hitab benimsemi ve insann yetkinliini ilmi almalarnn amac klmtr. Onun insan kmil anlaynda, klasik irfn dncenin karakteristiklerini bulmak mmkndr. Ancak o kendi ann aktif bir mrebbisi olmas hasebiyle yakn dnemlerde yaamas ve retisinin eitlilii yannda klasik almalara sahip kmasyla da farkl ve zgn bir tavra sahiptir. Onun almalarn yanl 9

yorumlanmasn, daha ok, teori ile pratiin sosyal alanda her zaman istenilen amac ve realiteyi gerekletirememi olmasna balamak daha makul grnmektedir. brahim Hakky gnmzde zgn klan pozitif bilimlerle irfani bilgi ve deneyim alann birlikte cem ederek kemalat sahibi insan tarif etmesi ve rneklemesidir. Bylece o, insan varolusal gereklii balamnda gndemden dren gnmz dnyas iin yeni tartma ve ilgi alanlarna ynelmeyi tevik edecek bir ilim irfan sahibi mtefekkir olarak durmaktadr.

KAYNAKA: ADIVAR, Adnan A., Osmanl Trklerinde lim, stanbul 1970. ALTINTA, Hayrani, Erzurumlu brahim Hakk, Milli Eitim Bakanl Yay., stanbul 1992. ELEBOLU, Amil, Erzurumlu brahim Hakk, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1988. DCLEHAN, akir, eitli Ynleriyle Erzurumlu brahim Hakk, brahim Hakk Camii Klliyesini Yaptrma ve Yaatma Dernei, stanbul 1980. ERZURUM-HASANKALEL brahim Hakk Hz. Marifetname, (sad. Mehmet R. Eypolu, Merve yaynevi, stanbul, 1992.) ERZURUM, brahim Hakk, Marifetname, Telif: Alimil Allame brahim Hakk, Tab ve Neir: Krm Yusuf Ziya, Matbaa-i Ahmed Kamil, stanbul, 1330. ERZURUMLU brahim Hakk, Divan (yayna hazrlayanlar: Numan Kleki, Turgut Karabey) Atatrk niv. Yaynlar, Erzurum1997. ERZURUMLU brahim Hakk, nsan- Kmil, h. y., Hisar Cilt ve Yaynevi, stanbul 1971. Hobbes, Thomas, Leviathan, ev., Semih Lim, YKY, stanbul, 1993. HONNER, Stanley M. vd., Invitation to Philosophy, Issues and Options, Wadsword Publshing Company, 1998. KAHYA, Esin, Erzurumlu brahim Hakk, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, S. 40 (Necati nere Armaan), 1999. KURBANOV, Babek Osmanolu, Rnesans Ruhlu Bir ahsiyet Erzurum-lu brahim Hakk Hazretleri, Doumunun 300. Ylnda Erzurumlu brahim Hakk, Haz. Hikmet Eren, Ahmet Yesevi Oca Yay., Ankara 2003, s. 51-64.

10

ROUSSEAU, J.J., Toplum Szlemesi, MEB. STEVENSON, Leslie, Seven Theories of Human Nature, 2n ed., Oxford University Press, New York, 1987. YILDIRIM, Mustafa, Erzurumlu brahim Hakknn nsan Anlay, Felsefe Dnyas, Say. 10, Aralk 1993.

11