Uu Denetimleri

Tevfik Uyar www.tevfikuyar.com

Dey Eksen Yanlamasna Eksen Yanlamasna Eksen

Yuvarlanma (Yatma)

Sapma Yunuslama

Uaklar, havada seyredebilen aralara verilen genel bir isimdir ve her eyden nce bir uan havada uabilmesi iin yer ekimini yenmesi gerekmektedir. Uak, kanatlar vastasyla yer ekimini yenmek iin gerekli kuvveti salar ve havalanr. Fakat Umak ile Uak olmak arasnda keskin bir izgi vardr. Yer ekimini yenmi olan her eyin utuu sylenebilir fakat gvenli bir uu ve uuun bir amaca hizmet edebilmesi iin havada seyreden cismin dengeli ve kontrol edilebilir olmas gerekmektedir. Kanatlar uaklar havada kaldrmaya yetse de uan grevini baaryla ve gvenli bir ekilde yerine getirebilmesi iin uu denetimlerine ihtiyac vardr. Uu denetimleri pilotun ua tm hareket eksenlerinde kontrol edebilmesini salar. Bu denetimler uakta bulunan kontrol yzeyleri ile gerekletirildiinden uu denetimleri ou zaman kontrol yzeyleri olarak da anlr. Bu metinde sabit kanatl konvensiyonel konfigrasyona sahip uaklara ait, dier uaklarda da grlen baz ana kontrol yzeylerine deinilecek, hareket ve etkileri aklanmaya allacaktr. Metin, herkesin anlayabilecei dilde yazlmaya gayret gsterilerek kaleme alnm olsa da metni anlayabilmek iin baz temel uu prensiplerinin bilinmesi gerekli olabilir. Anlalmasnn kolay olmas maksadyla uan hareket eksenlerinden ie balayabiliriz:

Hareket Eksenleri
Uaklar, karada ve denizde seyreden aralardan farkl olarak iki hareket eksenine deil, hareket eksenine bal hareket etmekedir. Bu yzden uakta sadece saa, sola, ileriye ve geriye hareketten bahsedilemez. Yer eksenine gre ise bir fazla serbestlik derecesine sahiptir. te uaklarda, uan arlk merkezine gre her zaman sabit (yani uan arlk merkezinde kesien), buna mukabil yer eksenine gre srekli deien adet eksen vardr ve uaklar birbirine dik konumda bulunan bu hareket ekseninde de serbeste

hareket edebilmektedir. rnein bir uan sol kanad yeri gsterecek bir pozisyonda uuunu srdrd dndnde dey ekseni yere paralel, yanal ekseni ise yere dik bir hale gelmi olur.

Bir uan tam olarak denetlenebildiini sylemek iin bir pilotun bu eksende de uan hareketine hakim olmas gerekmektedir. Bu eksenleri ksaca tanmlamak gerekirse; Dey Eksen: Ua tepesinden tabanna diklemesine kesen eksendir. Bu eksen etrafndaki harekete ''sapma'' hareketi denir. Sapma hareketi uan burnunu saa ya da sola hareket ettirmektir. Sapma hareketini salayan temel kontrol yzeyi dmendir ( ng:Rudder). Bu hareket geminin ya da arabann saa ve sola gerekletirdii hareketlere benzetilebilir. Boylamasna Eksen:Uan burnundan kuyruuna uzanan ve ua boylamasna kesen eksendir. Bu eksen etrafnda gerekletirilen harekete yuvarlanma ya da yatma denir. Yatma hareketi uan yere gre olan dzlemsel asn deitirir. Pilot tarafndan bu hareket yatrgalarca ( ng: Aileron) kontrol edilir. Yanal Eksen: Yanal eksen, bir kanat ucundan dier kanat ucuna ua enlemesine kesen eksendir. Bu eksen etrafndaki harekete yunuslama denir. Yunuslama uan hcum asn deitirmesi, yani trmanma ya da dal konumuna gemesidir. rtifa dmeni ( ng: Elevator) bu hareketin temel kontrol yzeyidir. Temel Kontrol Yzeyleri Uan uu srasndaki tm hareketlerinin uak zerindeki basn dalmna baldr. Sabit kanatl bir uak iin temel kontrol yzeyleri, bu yzeylerin aka kar durup onu bozmas ve bylece yksek basnl bir blge oluturma prensibiyle alrlar. Kontrol yzeylerinin alt durumlarda uan iki zt tarafndaki basn simetrisi bozulur ve bu da istenen hareketi salar. Temel kontrol yzeyleri ve bunlarn uan hareketine etkileri yledir: Yatrgalar Yatrgalar ( ng: Aileron) kanat ularnn firar kenarna yerletirilirler ve birbirlerine zt ynde alrlar. Pilot, levyeyi sola ediinde soldaki yatrga kalkar, sadaki yatrga ise iner. Sadaki kanatta ksmi bir blgede kamburluk artt iin sirklasyonun iddeti artar ve uak sola yatar. Yatrgalar sfr konuma gelmedii mddete uak yuvarlanma hareketi yapmaya devam eder. Yatrgalarn kanat ularna, flaplarn ise kanat diplerine yerletirilmesinin temel sebebi, flaplarn ayn ynl, yatrgalarn ise zt ynl almasdr. Yatrgalar zt ynl altklar iin, almalar esnasnda kanatta br ykleme meydana getirmezler. Ayrca kanat ularnda olmas kuvvet X kuvvet kolu prensibince daha yksek moment oluturmalarn salarlar. Bu da yatrgalarn verimini arttrr. Flaplar ters alt iin kanatlar ste katlamaya meyilli bir gerilme olutururlar. Onlarn da kkte olmas bu

gerilmenin oluturduu momentin yine ayn prensipe dk olmasn salar. Ayrca, sivrilme oranna sahip kanatlarda kanat dipleri tamann byk bir ksmn karlar. Flaplarn bu blgede olmas onlar daha verimli ve gl klar. Yatrgalarn ana grevi yuvarlama hareketini salamak olsa da, yatrgacn alta hareket ettii, bu yzden kamburluu arttrd ve tamann da buna bal artt kanatta tamaya bal olan indklenmi srkleme de artmaktadr. Bu yzden bu kanat daha geride kalmak istemekte, bylelikle yatrgalar ters bir sapma hareketine sebep olmaktadr. Bu ters sapma ou zaman kk lde gereklese de planr gibi kanat akl byk olan kk ve hafif uaklarda nemli etkiler yaratabilir. Baz gelimi uaklarda difiransiyelli yatrgalarla bu etki yok edilmektedir. Yine otomatik pilot kullanlan ticari uaklarda bu etkiler ortaya kmamaktadr. rtifa Dmeni rtifa Dmeni (Elevator) yatay stabilizrn art kenarna stabilizrn eidine gre bir ya da karlkl iki adet yerletirilir. Pilot levyeyi geriye ektiinde irtifa dmeni yukar hareket eder. Bu da yatay stabilizr zerinde bir yksek basn blgesi oluturur ve uak burun yukar moment elde eder. Levye ileri itildiinde ise tersi gerekleir. rtifa dmeni sfr konuma gelmedii mddete uak yunuslama hareketine devam eder. Dmen Dmen (rudder), genellikle kuyruun art kenarna yerletirilir. Pilot sol pedala bastnda dmen sola dner ve dmen zerinde bir yksek basn blgesi oluur. Dmen sfr seviyeye gelmedike uak sapma hareketine devam eder. Sapma hareketi, daha nce de belirtildii gibi, yerde ya da suda seyreden aralarn uaklarla ortak olan tek hareketidir. Denizde seyreden aralarda bulunan dmen ile uakta bulunan dmenin prensip olarak hibir fark yoktur. Yalnz dmenin uakta meydana getirdii ikinci bir etki daha vardr. Dmenden dolay sapma hareketi meydana geldiinde bir kanadn sahip olduu hz izgisel hz dierininkinden yksek olduundan hzl kanatta daha fazla tama elde edilir. Bu yzden ufak apl bir yuvarlanma hareketi de meydana gelir. Dmen ve yatrgalarn bu etkileimli almalar kk uaklarda byk etkiler yarattndan genelde yatrga ve dmen birlikte kullanlr. Yine otomatik pilota sahip uu aralarnda bu etkiye rastlanmaz.

Dier ana kontrol yzeyleri

Uaklar konfigrasyonlarna gre farkl eitlerde ana kontrol yzeylerine sahip olabilirler. rnein uan kanat konfigrasyonuna sahip uaklarda irtifa dmeni kanatta yer alrken, kanart konfigrasyonunda bu grevi kontrol kanard|kontrol kanartlar stlenebilir. Bir ok sesst uan kuyruunun tamam dmen grevini grebilir. Ya da V kuyruklu uaklarda irtifa dmeni ve dmen grevini gren kombine bir kontrol yzeyiyle karlalabilir. Delta kanatlarda ise irtifa dmeni ve yatrgalarn grevini ayn kontrol yzeyinin grdne rastlanabilir. Ayrca, bu ana kontrol yzeyi haricinde; aadaki bileenler de kontrol yzeyleri grevini grmektedirler: Ters flaplar: Tama/srkleme orannn ok yksek olduu uaklarda tamann azaltlmas iin ters flaplar kullanlabilir. (rnein denize inebilen uaklarda ters flaplara rastlanr)

Slatlar: Hcum kenarnda yer alan flaplar olarak da adlandrlabilir. Kanat kamburluunu etkili bir ekilde arttrmaya yarar. Ksa mesafede kalk gerekletirebilen uaklarda kalk esnasnda alr.

Uan Temel Hareket ve Durumlar

Ua dndrmek Uak havadaki hareketini korumak iin tama kuvvetine daima muhtatr. Dnler srasnda bu tama kuvveti de kanat dzleminde kalmak suretiyle yer deitirir. Yani uak ekseninde kanatlarn meydana getirdii kuvvet daima ayn ynde iken, yer eksenine gre bu kuvvet eksenle ayn ayla yn deitirmi hale gelmektedir. Bu yzden kritik bir yat as szkonusudur ( ng: Bank Angle). Bir ok uakta kritik yat as 60 derecedir. Bu kritik a geildiinde tutunma kayb gerekleir. zellikle ticari uaklarda kritik yat as uu gvenlii asndan ok nemlidir. Akrobasi uaklar ve askeri uaklar grevleri sebebiyle kritik yat asn dikkate almak durumunda kalmayabilirler. Ua trmandrmak ya da dala geirmek Uaklar, irtifa dmeni sayesinde hcum alarn deitirirler ve elde ettikleri hcum as ile trmanr ya da dalarlar. Bu harekete yunuslama hareketi denmesinin sebebi de uaklarn dal veya k yapabilmesidir. Bir uakta en nemli trmanma hareketi kalktr. Kalk esnasnda uak azami tama kuvvetini elde etmelidir. Bu yzden bir kalk hzna, bu hza ulamas iin gerekli kalk mesafesine ihtiya duyar ve bu esnada kanat kamburluunu arttrarak tamay arttrmay hedefleyen flaplar ak olur. Kanatlar sfr hcum asna sahip olan bir uak, kamburluklu kanat profiline sahipse irtifa dmeni kullanmadan havalanabilir. Kanatlar burulma ya da oturma asna sahip uaklarda da yine irtifa dmeni kullanlmadan havalanlabilir. Zira, kanatlar oturmasz ya da burulmasz olan ve simetrik kanat profiline sahip olan bir uak irtifa dmeni ile burun yukar moment verdirmeden havalanamaz nk hcum as artt zaman, kanatlardaki tama kuvveti de artar. (Hcum asnn artmas sirklasyonun artmasna sebep olur) Ua sabit uu pozisyonunda tutmak nce ayar kontrolleri, pilota srkleme ve tama kuvvetlerini dengeleme imkan salar. rtifa dmeni ince ayar, uan istenilen hcum asnda seyretmesini salar. Pilot, irtifa dmenini belli bir ada tutarak, o anki hava hzna bal oluan burun yukar ya da burun aa momentini dengelemeye alr. Bu yzden uak hz her deitiinde yeni bir irtifa dmeni ince ayar yaplmas gerekir. Dmen ve yatrga ince ayar ise uzun sreli dnlerde yer ekiminin tek tarafl etkisinin karlanmasnda ya da yana kaymalarn meydana getirecei olumsuz etkileri etkisiz hale getirmede ie yarar. Yine uan bir tarafnn bir gereke ile daha ar olmas halinde bu ince ayarlar kullanlabilir. rnein bir motor bozulduunda, yakt tanklarnn ayr olmas halinde bir taraftaki yakt srekli harcanp azalrken dier taraftaki yakt arl hep sabit kalacaktr. Bu yzden uak, ar olan tarafa yatma eiliminde olacaktr. Bu eilim yatrga ince ayaryla zlebilir. Ayrca motorun bozulmu olduu kanat hep geride kalmak isteyecektir ve bu da srekli bir sapmaya sebep olacaktr. Bu sapma da dmen ince ayar ile karlanabilir.