Mimarinin Mhendislikle Muhteem Bulumas : Sleymaniye Camii

naat mhendislii ve mimarlk, ortak yanlar olsa da, aralarnda derin farkllklar bulunan, birbirleriyle terik-i mesaiye mecbur iki farkl meslektir. Mhendislikle mimarln tatl ve faydal bir beraberlii vardr. Mimar zelliklerin statik kurallara uymas gerekir. Bazen de, yapnn grecei fonksiyonun bir gerei olarak, mhendislikten zor problemleri halletmesi, yapm tekniinde, malzeme ve dizaynda yeni almlar yaparak, mimarn istedii yapy ortaya koymas beklenir. Bunun iindir ki, bir yapnn proje aamasnda iki meslek sahibinin de imzas istenir.

Gnmzde bir yap ina edilirken en az 15 mhendis ve mimardan oluan yap denetim firmalarndan onay ve yeterlilik alnmas mecburidir. Zemin ettleri iin jeoloji ve jeofizik mhendisine; projenin araziye uygulanmas (yapnn oturaca alann belirlenmesi) iin harita mhendisine; elektrik tesisat iin elektrik mhendisine; grnm ve dizayn iin mimara ve statik hesaplar iin inaat mhendisine ihtiya vardr.

Basit gzken 10 daireli bir bina inaat iin bu kadar mhendise ihtiya varken, 4000 m2 alana oturan camii ve 70 dnm arazi zerine ina edilen klliyesiyle muhteem Sleymaniyenin tek bir kiinin bilgi ve sorumluluu dhilinde ortaya konmas hayret uyandrmaktadr. Byle byk inaatlar iin firmalarn proje gruplar oluturduklar gz nne alndnda, Mimar Sinann ne denli byk bir deha olduu daha iyi anlalr.

Sleymaniye Camii, Kann Sultan Sleyman tarafndan Mimar Sinana yaptrlmtr. naatna Haziran 1550de balanan cami, Ekim 1557de tamamlanmtr. Mehur bir rivayete gre; bir kutlu gecede Kanuni Sultan Sleyman, ryasnda Raslullah Efendimizi (sallallahu aleyhi ve sellem) grr. Sultan Sleyman ve Peygamber Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) Sleymaniyenin ina edildii yaklak 70 dnmlk arazinin bulunduu tepeye gelirler (O tepe, hem Halii, hem de Boaziini Marmara tarafndan en ideal noktadan grr.) Efendimiz (sallallahu aleyhi ve sellem) bizzat gsterir: Mihrab buraya, minberi buraya olsun...

Kann Sultan Sleyman uyannca, kreder ve hemen Mimarba Sinan- Abdlmennan Hazretlerini artr. Sinan hibir aklama yapmadan, byk bir heyecanla ryada grd yere gtrr.

Kann: Buraya bir cami, bir klliye yapacaz. diye sze baladnda; Sinan- Abdlmennan Hazretleri sze karr: Sultanm, mihrab burada, minberi burada olsun... Sultan Sleyman arr: Sinan, sen bu iten haberli gibisin? Byk mimar cevap verir: Sultanm sizin dn geceki kutlu ziyaretinizde ben de iki adm gerinizde geliyor idim... Bu rivayet doru mudur, temenni midir bilmiyoruz; ama Mimar Sinan, Tezkiretl-Bnyan isimli eserinde Sleymaniyenin temelinin atln bizzt u satrlarla ifade etmitir: Bir vakt-i erif ve bir saat-i said- ltifde ol Cami-i Mnife temel uruldu. Bu szleri yorumlayanlar ryay destekler nitelikte bulmutur.

Sleymaniye ayn zamanda bir klliyedir. Bu klliye Kantarclar Mahallesine bakan bir tepe zerinde Bb- Vl-y Seraskeri (Genelkurmay Bakanl, bugnk stanbul niversitesi, rektrlk ve dier binalar) ile Bb- Vl-y Fetv-penh (bugnk stanbul Mftl binas) arasndadr. Cami avlusunun etrafn evreleyen byk klliyede; trbeler, trbedr dairesi, evvel, sani, rabi, salis, tp medreseleri, darl-hadis, dar-ifa, bimarhane, darl-kurra, sibyan mektebi, imaret, tabhane (konuk evi), han, hamam, kitaplk ve dkknlar bulunmaktadr. D avlunun on kaps vardr. Bunlar; Mera, Eski Saray, Mektep, ar, Hekimba, maret, Kubbe, Tabhane, Aa ve Harem kaplardr. Caminin drt minaresi stanbulda yaam ilk drt sultan; Fatih, 2. Bayezid, Yavuz Selim ve Kann yi; minarelerdeki on erefe de 10 padiah temsil etmektedir. Minareler rlrken talar birbirine demir kemerle tutturulmu, ta ve demirin birbirine kenetlenmesini salamak iin balant yerlerine kurun dklmtr. 63x69 metre ebadnda olan caminin kubbe ykseklii 53, kubbe ap ise 26,5 metredir. Yaklak 30ar ton olduklar hesaplanan 4 fil aya toplam 8.000 ton yk temele iletmektedir.

Mimar Sinan bunlar Ciharyr- Gzine (dinin drt direi); Hazret-i Ebubekir, Hazret-i mer, Hazret-i Osman ve Hazret-i Aliye (radyallahu anhm) armaan olarak sunmutur..

Yeraltnda birtakm yollar kazlp zerlerinde birtakm kemerler yaplmtr. Bu yollardan caminin iinden btn yan yaplara su datlan depolara gidilir. Mimar Sinan, cami iinde devaml ho bir hava bulundurmak iin yer altndaki yollar yapmtr. Cami tabannn orta ksmnda yer alan bu yollar zerine tahta kapaklar konularak aadan gelen hava ile cami iinin yaz mevsiminde devaml serin, k mevsiminde ise scak olmas salanmtr.

Peev Tarihi nde anlatldna gre Sleymniye Camiinin yaplmasnda vekiller (hesap grevlisi, muhasebeci) tarafndan tutulan defterlerde caminin ina masraf 896.883 florin olarak gsterilmektedir ki, bu o devirde elli tanesi bir kuru olmak zere 53.782.900 ake karldr.

naatla ilgili bilgiler Sleymaniyenin inasna ait teknik bilgilerin yer ald herhangi bir evrak bulunamamtr. Mimar Sinan, cami yapmnda har iin kulland yumurta saysn, alan ustalarn milliyetlerini, dinlerini ve gnlk cretlerini 164 ciltlik bir deftere kaydettirmitir. Mimar Sinan, idar ve mal detaylar en ince teferruatna kadar, emanete sahip kma titizlii ve zerinde kk bir hak bile brakmama gayretiyle yazm; ama teknik detaylar aklamamtr. Bu durumun hikmeti tam olarak bilinmemektedir. Fakat neticede bizlere srekli bir anlama-zme gayretinin miras brakld aktr.

Gnmz binalarnda konfor faktr olarak kontrol edilebilen 4-5 zellik varken (yapnn ses yaltm, izalasyonu, k almas, havalandrmas vs.) Mimar Sinan 16. asrda yaplan bu eserde 66 faktr kontrol etmitir. Bu rakamlar o gnn mimarlk-mhendislik birikiminde ecdadmzn geldii noktay daha iyi anlamamza yardmc olabilir. Sleymaniyenin bitiriliine kadar, birok inaat tekniinin kullanldn gryoruz. Mimar Sinan ordudayken tecrbe ettii zemin mekanii tekniklerini caminin temel inaatnda uygulamtr. Temeli kazldktan sonra 3 veya 4 yl beklemeyi ve zemini sklatrma tekniklerinden biri olan kazk uygulamasn Mimar Sinanda grmekteyiz.

Zeminin sklamas ve tabi zemin oturmalarnn yaanmas iin 3 veya 4 yl yk altnda bekletilmesi caminin yapldktan sonraki muhtemel oturmalarn nne gemek iindir. nadan sonra oluan oturmalar, yapda atlaklar meydana getirmekte ve statiin bozulmasna sebep olmaktadr.

Sleymaniyede uygulanan baka bir metot, drenaj tekniidir. Deprem esnasnda zeminin gevemesi ve yeralt sularnn hareket etmesi sebebiyle tama gc sfra inen zemin hibir yk tayamaz duruma gelir. Buna svlama denir. Zemin svlanca zerindeki yap batakla gmlr (Adapazarnda deprem sonras baz binalar 1-2 kat zemine batmlard). Bu sebeple su yaltm ve temelden suyun uzaklatrlmas ok nemlidir. 1950li yllarda bugnk st.Tic.nivers. binasnn bulunduu yerler istimlk edilirken Halie balanm knklere (yamur suyu veya kanalizasyon borular) rastlanmtr. Yaplan aratrmalarda bu boru sisteminin Sleymaniyenin bulunduu tepedeki suyu drene etmek gyesiyle temellerin altna yerletirilmi akl-kum kuyularna baland tespit edilmitir. Killi topran suyu geirmeyip tutmasndan tr zemin mukavemetinin zayflamasna karn hazrlanan bu akll-kumlu drenaj sistemi ancak son yarm asrdr inaat mhendislii alannda uygulanmaktadr. Bu drenaj sistemiyle yap temelden gelecek nem ve sudan korunmu; oturma olmad iin atlamalar da nlenmitir. Ayrca dhi mimar, yapnn

iindeki rutubet ve nemi dar atarak souk ve scak hava dengelerini salayan hava kanallar kullanmtr. Bunlarn dnda yazn suyun ve topran snmasndan dolay oluan buharn, yapnn temellerine ve iine girmemesi iin tahliye kanallar yapm ve bunlar da drenaj kanallarna bal olarak uygulamaya koymutur. Sleymaniyenin statik ve temel dizayn gemi omurgas eklindedir. Almanyada teknik eitim alm ve uzun yllar deniz yollarnda alm olan rahmetli Ahmet Selim Suntur , bina olarak caminin ok iyi dengelendiini (safralandn) gemi tasarm formlleri ile inceleyerek grm ve Zamanmzda orijinallii bozulmasna ramen, bu bina d etkenlere ve depremlere ok iyi dayanr. demitir.

Camide ayaklar mesin ve secdede huzur duyulsun, diye yerden 20 cm ykseklie kadar hava hz profilinin sfra ok yakn olmas (snr tabaka), sonrasnda ise hava hzlarnn ykselmeye balamas temin edilmitir. Mimar Sinan, cami iinde sesin iyi yaylmas ve duyulmas iin harika bir teknik kullanmtr. Bunun iin, yap ekilleri iinde sesin en iyi oald kubbeyi uygulamtr. Btn kubbeleri ift olarak yapm ve damak kubbeyi oluturmutur. Kubbe yapsnn gl tnlatc zelliine ve kubbede oluacak zel ses odaklanmalarna nlem olarak kubbe kelerine ve eteklerine ii bo 50 cm boyunda 64 adet kp yerletirmi ve bunlarla iyi bir ses elde etmitir. Ayrca, zeminde, sesi yanstmak iin tulalardan boluk brakmtr. Bylece Sleymaniye harika bir akustie sahip olmutur.

Camideki geometrik merkezler Birok srr barndran ta kap, nemli bir geometrik merkezdir. nasnda allmn ok stnde yzlerce ton kurun dklmtr. Dier geometrik merkez olan is odas cami iinde yanan kandillerin isini toplayp mrekkebe dntren ve tamamen tabi havalandrma ile alan bir siklon-baca sistemidir. Bu olmasa cami kubbesi kandillerin tesiriyle ok ksa zamanda kararacaktr. s odas Selimiyede yaplmamtr, sadece Sleymaniyeye has bir tercihtir. nc geometrik merkez olan adrvan, o devrin artlarnda (ksmen Bizans kanallar kullanlarak) Istranca derelerinden getirilen suyu, tabi kule prensibiyle hava akm oluturarak oksijenle artan tarihin ilk ime suyu hazrlama istasyonudur. Bugnn teknolojisi, is odasndaki tabi hava akmn ve adrvandaki tabi kule tesirini hayranlkla izlemekte; bu teknik, Bat niversitelerinde doktora seviyelerinde ders olarak ilenmektedir.

Camideki harika tasarmlar Cami iindeki mesafeler lldnde, btn mesafelerin ebced hesab ile Allah (celle celaluhu) ism-i cellinin katlar olduu anlalmaktadr. D minare aleminin ve is odas kubbe noktalarnn, iaret ettii dairelerin snen bir sins erisi izdii grlmtr. Alar lldnde her yerde 9 deiik sbit a kullanld grlm ve bu alarn toplamnn 273,15 derece olduu tespit edilmitir. Ayn ekilde caminin Takap ierisinde hizmet binalarna olan mesafe de 273,15 metredir. O devirde Osmanlda metrik ller kullanlmad dnlrse, bulunan neticelerin orijinallii ortaya kmaktadr. Minare ykseklii, kubbe ap vs. gibi baz uzunluk ve alar birbirine orantlandnda pi says, 1,6 (altn oran) gibi bilinen katsaylarn yannda, mesel 23 (tam derece olarak Dnya ekseninin eim as), 4,18 (kalori/joule evrim katsays) ve logaritmadaki e says gibi o zamann artlarnda pek allmadk katsaylarn da sklkla kullanld grlmektedir. Aratrma ekibi bundan yola

karak, cami tasarmnda s, manyetik alan ve deiik ekil ve hldeki enerjilerin birbirlerine dntrlerek dengelenmesi iin hesaplamalar yapld neticesine varmtr.

Klliye, deta bir canl gibi btn d tesirlere kar korunma refleksleri veya koruyucu enerji kreleriyle donatlmtr ve bu krelerin tamamnn is odasnda kesitii anlalmtr. Bu almalar srasnda Sleymaniye Camii, Msr piramitleriyle -resimler zerinden- kyaslandnda, kesit olarak her ikisinin de, taban alar 66 derece olan ok dengeli birer ikizkenar gen olduu tespit edilmitir. Firavun mumyasnn, piramit yksekliinin tabandan itibaren 1/3 kadar yukarsna (Piramit tepesinden yksekliin 2/3 kadar aada) yerletirilmesine karlk, Sleymaniye Camiindeki is odasnn, gen kesitin arlk merkezinde (Cami yksekliinin tabandan itibaren 1/3 kadar yukarsnda) yer ald tespit edilmitir. Sleymaniyede yaplan aratrmalarda akustik enerjinin sya e deerlilii ve soutma iinde kullanmyla ilgili veriler bulunmutur. Verimi dk olan bu kullanmn dier enerji trleri ile desteklenerek veriminin ykseltilebilecei dnlmektedir. Eer bu bulu gelitirilirse, insan sesiyle soutma yaplabilecektir.

Mkemmel netice: Sleymaniye Camiinde grdmz bu mkemmellikler bize Her eyi maddede arayanlarn akllar gzlerine inmitir. Gz ise mneviyata kapaldr. vecizesini bir kez daha hatrlatyor. Mimar Sinan Hazretlerinin tekvin emirleri de ok derinden kefettiini anlyoruz. Evet madde ve mny bir arada harmanlayan ilim sahipleri, bizlere zaman st bir anlayla mihmandarlk yapyor, hakikat aknn insan ilimde derinlemeye ve Esm-i Hsnnn tecellilerine vkf olmaya ulatracan haykryorlar. lmi sonsuz Rabbimizin (celle celaluhu) bizlere bahettii bu ilimler, gelecein fikir iilerinin bayraktarln yapaca gzelliklere de vesile olacaktr midindeyiz.
(Sznt Dergisinden alnmtr.)