"THE MODERNIZATION OF OTTOMAN DIPLAMACY IN THE TANZIMAT PERIOD" TANZMAT DNEMNDE OSMANL DPLOMASsNN MODERNZASYONU*

Roderic H. DA V/SON ev.: Dr. Durdu Mehmet BURAK**

19. yzylda, diplomasi, Osmanl mparatorluu iin her zamankinden daha nemli hale geldi. nk Osmanl mparatorluu'nun askeri gc, mevcut topraklarn gvenli olarak savunmada ve karlarn arzu ettii dorultuda korumada Avrupa'nn byk askerI gleriyle mukayese edildiinde ok zayf kalyordu. Bu yzden askerI g kullanarak varln ve karlarn korumann artk mmkn olmadn gren imparatorluun yetenekli idarecileri, diplomasiye ve uzlamaya daha ok nem verdi. Diplomasi ve uzlama Sultan ve Bftb- Ali iin birden fazla savunma silahyd: Bu yntemle mparatorluk yara almadan ayakta kalmas salanabilir, Avrupa yardmlar iin cazip hale getirilebilir ve kendi i bnyesinde yapaca reformlarda Bat'dan hakettii destei alabilir ve bylece Bat ile daha ok yaknlaabilirdi. Olaylarn basks altnda, imparatorluk gelenekselOsmanl diplomasi metodlarn brakarak daha batc bir diplomasi sistemi gelitirdi. Sultanlar, dier devletlerle ilikilerinde genellikle eliler ve mzakereciler kullanmlard. Fakat bunlarn hepsi geici olmutu. * Makalenin orijinal ad: The Modernization of ttoman Diplomacy in the Tanzimat Period, iX. Trk Tarih Kongresi'nden ayr basm, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1988, ss. 1142-1151. ** Krkkale niversitesi, Krkkale Meslek Yksekokulu.

r-----------------------------~----------

850

DURDU MEHMET BURAK

Sultan II. Mahmut zamannda mparatorluk Avrupallarn yapt gibi nemli devletlerin bakentine kalc eliler ve bakanlar gnderdi. Hatta II. Mahmut zamannda Reis Efendi'nin ofisi Dileri Bakanl'na dntrld ve l836'dan sonra Bakan'n direktifleri dorultusunda tedricen Avrupa-tarz bir bakanlk gelitiriIdi. Bunlara paralelolarak, Dileri Bakanl'na yeni tarzda personel alnd ve orada bu i iin ciddi bir ekilde eitildiler. Bu kiiler Avrupa lkeleriyle kolay diplomatik ilikiler kurabilen genellikle Franszca bilen, giyim-kuam ve grnm bakmndan Avrupallar'a benzeyen erkekler arasndan zenle seildiler!. Osmanl diplomasisinin bu organizasyon ekli ok iyi bilinir. Yeni diplomasi oluumu, zamannda az bilinen bir durumdu. Fakat olduka gerekliydi. Tek bana Tanzimat dneminde veya 19. Yzyl boyunca Osmanl diplomasi faaliyet giriimleri ksa dnem iin imkanszd. Fakat bu genel anlamda Osmanl diplomasisinin karakterini analiz etmek ve tanmlamak iin deerdi. Btn bu bilgiler znel ilke ve metodara ayrlmtr. Bu ilke ve metodlar Osmanl diplomasisinin arivdeki dkmanlarndan kolayca elde edilebilir. Bunlardan birka da baslmtr. Fakat ounluu hiiHi baslamamtr. Aratrmalarmda, ilk olarak Dileri Bakanl'nn stanbul'daki Hazine-i Evrakndaki binlerce saydaki evrakna dayandm ve onlara bal kalarak bu makaleyi hazrladm. Osmanl devlet adam ve diplomatlarnn faaliyetlerine rehberlik eden ana ilke elbette Osmanl mparatorluu'nun korunmas idi. Be kez Dileri Bakanl yapm Fuad Paa, yurtdndaki osmanl Temsilciliklerine u ekilde talimat gnderiyordu. "Hkmetin ilk ve en nemli amac Hkmetin kendisini korumas olmalyd"". Aslnda btn bu faaliyetler Avrupa glerini veya mparatorluk iindeki aznlklar da dahilolmak zere Osmanl topraklarndaki hkmetin azalan otoritesini yeniden tesis etmek ve
I. Carter V. Findley, Bureaucratic Reform in the Ottoman Empire: The Sublime POrle, 1789-1922 (Princeton, 1980), 4. ksm. Ercmend Kuran, Avrupa'da Osmanl Ikamet Eliliklerinin Kuruluu ve Ilk Elilerin Siyasi Faaliyetleri, 1793-1821 (Ankara, 1968). 2. 20 Haziran 1867 de Avusturya'da yaymlanan Genelge, Auswartige Angelegenheiten, Correspondenzen des Kaiserlickniglichen Ministerium des Aussern (Vienna, 1868- i 874), i (1867), s. 98.

THE MODERNIZA TION OF OTTOMAN DlPLOMACY IN THE TANZIMAT 85 i PERIOD" TANZMAT DNEM1NDEOSMANLl DWLOMAStstNtN MODERNIZASYONU

Osmanl topraklarnn kaybedilmesini nleyici abalarla ilgiliydi. 19. Yzyl sonunda Osmanl diplomasi otoriteleri de yleydi: "Kendimizi korumak, kollamak ve varolmak, dlanmaktan daha elzemdir"3. kinci ilke, Mslman devleti olmasna ramen Osmanl mparatorluu'nun her ne dinden olursa olsun btn insanlarn kanun nnde eit olduu bir lke olmasyd. Tanzimat dneminde Osmanlnn d ilikilerinin temel kayna olan slami geleneklere bu dnemde daha az bir meyil verildi. ekilolarak slamiyet kurallar Osmanl diplomasisine sklkla yansyordu. rnein 1807'de Reis Efendi'nin yle bir aklamas vard. "mparatorluk Hkmetinin yaps, slamiyet'in eriat kanunlarna baldr. 1806- 18 12 yllarnda Rusya'ya kar bir sava olutu. Rusya'nn entrikac yzne, mparatorluk hkmetince mslmanlk kurallarndan gelen bir gle kar konuldu"4. slami kurallara dayanan bu tip deme ve deerlendirmeler Krm Sava'nda Avrupal glerle yaplan yakn ibirliinde ve Glhane'deki Tanzimat Ferman'ndan sonra Osmanl diplomas evrelerinde daha az kullanlmasna dikkat edildi. Bunun yerine Osmanldaki insanlarn eitliine gnderme yapld. rnein Krm Sava'nda, Paris'te Osmanl elisi olan Mehmet Cemil Paa bundan byle Sultan Abdlmecit'in "Mslmanlarn elisi olarak" tantlmamas konusunda Fransz Dileri Bakanyla grt. Cemil Paa'nn talebine gre yle tanmlanabilirdi. "Osmanl'nn elisi" veya "Trklerin elisi" veya "mparatorluun Bakan"5 gibi. Aslnda bu, Osmanl mparatorluu'nda birok Avrupal Devletlerde olduu gibi laik, modem devlet gibi uluslararas ilikilerin
3. Ali Paa'dan, Testament politique (Coulommiers, 1910), s. 2. Bu Ali Paa'ya ait deil, i 870 veya 1880 lerde birisi tarafndan uydurulmu sahte bir belgedir, belkide bir Avrupalnn Osmanl'da grevlendirdii biri tarafndan yazlm olabilir. Ayn dnceler Ali Paa'nn 3 aban i284/20 Kasm 1867 orijinal hatratnda ve Ali Fuad'n Rical-i mhimme-i siyasiye'sinde mevcuttur, (stanbul, i928), ss. i i 8- i 27. 4. Babakanlk Arivi (stanbul), Hatt- Hmayunlar no. 6971, 16 Zilkade 1221/25 Oc;:k 1807, ev. Halil naIck, J. C. Hurewtz, The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record, cilt I (New Haven, 1975), s. 176. 5. Archives du Minstere des Affaires Etrangeres (Paris), Memoires et documents. cilt 5 i, no. 16, Mehemmed Djemil'in Dileri Bakanl'na gnderdii nshas, 20 kasm 1855.

852

DURDU MEHMET BURAK

balangcyd ve daha modem bir usuld. Dier Avrupa gleri tarafndan ska kullanlan kamuoyunun bu modem dncesi Osmanl diplomatlar tarafndan bir yololarak kullanld. Dini kurallar deil fakat islami dnce Osmanl mzakerecilerinin bir savunma arac oldu. Bylece, rnein, byk ounluu Mslmanlar'dan oluan Yeniehir ve Tesalya topraklarnn Berlin Kongresinde Yunanistan'a verilmesi nerildiinde; Osmanl mzakerecileri bunun Mslman halk tarafndan kabul edilemeyeceini ne srdler6 Temel ilke Osmanl Devleti btn insanlarn eit olduu modem bir devletti. Asl nemli olan Mslmanlarn ilgileriydi. Osmanl mparatorluu'nun nc lkesi, Avrupa Birlii'nin bir yesi ve Avrupa'nn meru bir gc olmasyd. Gemite Osmanl'nn gl olmasna ramen 14. yzyldan beri Avrupa'nn nemli bir gc vard. Osmanl hibir zaman Hristiyan Monarisi topluluunun bir yesi olmamt. O, bakanlarn izledii veya byk gl monarklarn toplantlarnn herhangi birisinde veya 1814-15 de Viyana Kongreleri'nde temsil edilmemiti. Fakat 1840 ve 1841 de, Tanzimat Ferman'ndan sonra Bab- Ali Boazlar Konferans'nn ve Mehmet Ali'ye kar hareket etme frsat veren Londra Konferans'nn imzaland gnlerde Avrupa devlet sisteminin aktif bir katlmcs olmutu. Bundan daha nemlisi Krm Sava'ndan sonra Avrupa'nn btn byk gleri ile birlikte 1856'daki Paris Kongresi'nde Osmanl mparatorluu'nun temsil edildii gereidir. Kongrede yaplan Paris Antlamas'nda Bab- Ali Avrupa Birlii'nin ve Avrupa halk kanunlarnn avantajlarnn kabul olarak kabul edildiini dorulad. Bundan sonra Osmanl devlet adamlar, mparatorluun, byk glerin sekin bir yesi, meru Avrupal gcn batl bir paras olduunu asla unutmadlar. Batllar da genellikle bu gerekleri doruladlar. 1868'de Fransz Dileri Bakan Cemil Paa'ya "Trkiye-Paris Antlamas'na katlarak Avrupa Birlii'ne kabul edildi. Bu da Yunanistan'n sahip olmad bir avantajd" dedi. Osmanllarn ve Yunanllarn Girit so6. Abidin Paa'nn hkmetlere gnderdii tezkere. 26 Temmuz i880, The Map Of Europe by Treaty, cilt 4, (London, Edward Hertset, 1891), s. 2971.

THE MODERNIZATION OF OTTOMAN DlPLOMACY IN THE TANZIMAT 853 PERIOD" TANZMAT DNEMlNDEOSMANU DPLOMASlslNlN MODERNIZASYONU

runuyla ilgili anlamazlklar nedeniyle Yunanistan davet edilmedi7 Osmanl Devlet adamlarnn Avrupa Birlii yeliinde eit haklara sahip olduklarnn altn defalarca izmelerine ve bu konuda srar etmelerine ramen, dier baz yelerce eit davranlmad ve ifte standart uyguland. Bu eitsizliin en nemli belirtisi Osmanl topraklarnda yabanclara ok zel haklar tanyan Kapitlasyonlarn devam etmesiydi. Bylesi bir durumda Osmanl Devlet adamlar olabildiince byk bir gayretle Birliin ilkelerini kullandlar. Gayri resmi olmayan bir Osmanl mektubu "Paris Anlamas ile Bab- Ali Avrupa Ailesinin yakn bir dostu olarak kabul edildi" der. Bu kabul hi bireyi deitirmeyecekti. Fakat Avrupal glerle Bab- Ali arasndaki Kapitlasyonlarn varlyla ilgili bir aklama, Trkiye'de yaayan yabanclara srad ayrcalklar garantiler. .. "8 Drdnc ilke, ulusalln ilkeleri ve varolan yasal rejim desteklenmeliydi veya ulusun kendi kaderini tayinine veya bunlardan dolay iktidarn yklmasna izin verilmemeliydi. nk Osmanl mparatorluu hi birey yapamazd. Fakat ulusal aznlklar - sadece etnik gruplar veya rklar deil Trklerde bile en az %50 orannda olmalyd - eer uluslarn kendi kaderini tayin fikri nemli olarak kabul edilseydi olduka nemli bir tehditin olumas demekti. Bir ok kez Sadrazam ve Dileri Bakanl yapm olan Ali Paa, eitli blgelerdeki otonomi garantisine karyd. nk "bunun hzla genele yaygnlamasndan korunmak mmkn olmayabilirdi"9. Meslekta Fuat Paa da ulusalla dayal homojen devlet oluumu fikrine tamamen karyd. Bunu "rklarn yasaklanmas" diye adlandrdlO Ondan sonraki Dileri Bakan olan Saffet Paa, sadece baka bir lkenin mutluluu iin bir lkeden vilayet alnmasnn etnie aykr olduunu byk Avrupa glerine
7. Dileri Bakanl Hazine-i Evrak, Karton Siyasi 8, dosya 13 mkerrer, Cemil'den (Paris) Saffefe (stanbul) no. 52911593, 24 Aralk 1868. bundan sonraki ariv belgeleri DBHE, S 8, d. 13 vs. diye anlacaktr. 8. DBHE, S 47, d. 1, tarihsiz genelge, muhtemelen 1890 lara aittir. 9. DBHE, S 6, d. 11, Ali'den Musuns'a (Londra), telgraf, 16 Ocak 1867. LO. DBHE, S 6, d. ii, Fuad'n Londra ve Paris'deki Osmanl Bykelilerine gnderdii genelge, no. 18523/15,27 ubat 1867.

854

DURDU MEHMET BURAK

belirtti. Ulusalln ilkelerine dayanarak Osmanl idaresindeki topraklarn Yunanistan'a transferine kar kt'!. Osmanl devlet adamlar gemiteki iddialar "slami kurallarn doruluu ve stnl'n kullanmadlar. Onun yerine, Osmanl kurallarnn yasallamasnda modern, laik iddialar kullandlar, hkmetin yasal otoritesi ve dorularyla bir isyann bastrlmas gerektiinin farkndaydlar. Milliyeti isyan devlete bakaldrmakt ve bu da yasal deildi. Milliyeti syann kurallar, dzeni ykcyd ve bu yzden mevcut hkmet dzenin btn devletler kaytsz artsz desteklenme1iydi. Beinci llkeyi, Osmanl devlet adamlar uluslararas kurallarn btn hkmetler tarafndan gzetilmesi gerektiine inanyorlard -uluslarn kanunu- Batl uluslarn kanunuydu ve statkocuydu, Bab- Ali doalolarak bu kanunlar benimsedi, nk yasalar statkocuydu zaten "Bab- Ali statkoculua gemek iin gayret gsteriyordu" destekleme eilimindeydi. 1860'larda "Girit"te isyan vard ve bu isyan Yunanistan tarafndan destekleniyordu. Ayn zaman diliminde dier Yunanllar Osmanl Tesalya'snn iindeki basknlar organize ediyorlard. Fuat Paa bunu uluslararas kurululara ve byk devletlerin hkmetlerine duyurdu ve uluslararas kanunlarn ciddi olarak uygulanmasn istedi. Yunanistan, zgr bir lke, vatandalar da zgrce hareket edebiIseler bile, onlar da uluslararas kurallar hala gzetmek zorundalar" dedi. "Hi bir lkenin" diye devam etti, "Kendi kanunlar uluslarn kanunu adyla baskn hale getirmesini izin verilemez, bu yalnzca uluslararas ilikilerde genel kuralolarak kendine hizmet ederl2 Dier bir ok rneklerde de Osmanl diplomatlar uluslararas kanunlar bir eit savunma politikasnn sigortas olarak belirttiler ve bunu desteklediler. Bu da hkmetlerin anlad bir iddiayd. Altnc lke; ki bir ok ilkeye blnerek listelenebilirdi, uluslararas anlamalarn gzetilmesi zorunluluu, Osmanllar iin olduka nemliydi. Latin deyimlerinde de "pacta sunt, servanda" ola 1. DBHE, S 185, d. D, Saffet'tin Osmanl Bykelilerine gnderdii genelge, no. 52007 /64, 8 Austos 1878. 12. DBHE, S 37, d. 13, Fuad'dan Photiades'e (Atina) no. 18926/50, 24 Nisan 1867.

THE MODERNIZATION OF OTTOMAN DlPLOMACY IN THE TANZIMAT 855 PERIOD" TANZMAT DNEMINDE OSMANL DPWMASts1NtN MODERN1ZAsyONU

rak sk sk geen, Batl uluslarn kanunlanna yerlemi bir doktrindi. Bu ilke zellikle Krm Sava'ndan sonra, Osmanl Hkmeti iin nemli hale geldi, nk Paris Antlamas (1856) ynettii blgelerin nispeten lehinde idi. Ali Paa bir seferinde bununla yle bir ilgi kurdu "Rusya'nn tasvip etmedii Paris Antlamas'nda, menfaatlerimizi korumak iin mmkn olan her eyi yapmak zorundayz"13. Bu antlama, Rusya'nn Karadeniz'de Deniz Kuvvetleri ve Sava filosu bulundurmasn engelledi ancak 1870'de ar Hkmeti bu anlamay tanmayacan beyan etse de, bu abalar boa kt. Dier anlamalarla, Osmanl politikas ekillendi. 1858'deki Paris Konferans'nda Budan ve Ulah'n baz genel kurumlar olduu halde vilayetlere blnmesi zorunluluu art kouldu ve bu art bir takm vesilelerle Bilb- Ali'nin dikkatine sunuldu. 1866'da Budan ve Ulah Prensliine, Hohengollern'in Prensi Karl, Birleik Prenslikler tarafndan, Prens olarak atand. Bilb- Ali yeni bir Paris Konferans dzenlenineeye kadar 1858'deki Antlamaya uyulmasn ve bu Antlamadaki hkmlere bal kalnmasn istedi ve Budan ve Ulah Prensliine itiraz ettil4 1878'den sonra, Bilb- Ali'nin arzulayarak destekledii Berlin Antlamas, ou blmlerin iptal edilmesi yznden ne yazk ki 1856 Paris Antlamas kadar Osmanllar asndan pek nitelikli deildi. Yirminci yzylda Bilb- Ali'nin diplomatik temellerini Berlin. Kongresi'nde atan "Trkiye'nin dier glerle ilikilerini bugn bile hillil koruyan Magna Carta'nn (Kral John Anayasas) Anayasalar'n Bilb- Ali'nin yasal danman gibi uyguladdrs. 1856'da Paris Anlamas'nn hazrl, yalnz bana dnlmesi gereken ve Osmanl diplomasisi iin nemli bir temel tekil etti. Bu ayn zamanda Osmanllar'n kendi meselelerinde dier gler tarafndan araya girilmemesi ilkesinin kuruluuydu. Araya girilmemesi ve arac kullanlmamas Osmanl diplomasisinin yedinci ilkesi olarak dnlebilir. 1856'daki Hatt Hmayun'un
13. DBHE, S 32, d. 45, Ali'den Saffet'e (Paris), gizli telgraf no. 16951/299. 28 Haziran J 868. Ali "iren" kelimesinin altn izmitir. 14. DBHE, S 30. d. 44, Ali'den Paris Bykeliliine no. 15962/87.27 ubat 1866. 15. Gabriel Noradounghian. Recueil d'actes internationaux de I'Empire attoman (Paris, 1897-19(3). cilt 3. s. iv.

856

DURDU MEHMET BURAK

mesajlar, Paris Antlamas'nn 9. maddesinde glere yle bildirildi: "Majesteleri Sultan'n kendi mparatorluunun i ilerine ve kendi tebasyla olan ilikilerine kolektif veya ayr da olsa, hi bir durumda yabanc glere karma hakk verilmeyecek"16, hem bireyler arasndaki hem de ulusal aznlklarn veya dinsel gruplarn kayrlmasnda sk sk Avrupal gler bir ok vesile ile Osmanl mparatorluu'ndaki yerli halkn i ilerine karmlard. Bir dierinin meselelerinde byle bir durumla araya girilmemesi ilkesini destekleyici abalar iin 1856'dan sonra Bab- Ali anlamadaki esaslara sahip kt. 1856'daki Anlamann 9. maddesinden sonra Osmanl diplomatlar mesajlarn sk sk Avrupal byk glerin hkmetlerine havale etti. Hatta bir keresinde Cemil Paa Fransz Dileri Bakan ile Osmanl mparatorluu'nun ynettii blgelerin kutsal klnd kabul konusunda hemfikirdi17 Bilinen btn modem Avrupallarn szettii yedi ilke Avrupal glerce kabul grd. Birincisi, "Osmanl mparatorluu'nun korunuas ki yeni bir ilke deildi, fakat modem olduu kadar da gelenekseldi. Dier alt ilke, en azndan akland biimi ile, Tanzimat Dnemi srasnda gelitirilmiti Osmanl vatandalarnn eitlii: Avrupa Konseyi'nde Osmanl mparatorluu'nun yelii: ulusal isyanlara kar, hkmdarlk rejiminin yasallnn korunmas; uluslararas kanunlarn desteklenmesi; anlamalarn kutsallna itibar edilmesi ve Osmanl Devleti'nin i ilerine mdahale edilmemesi. Bu ilkelerden sadece sonuncusu, araya girmemek glerin hepsi tarafndan tam olarak kabul edildi. Ancak, Avusturya ve Rusya araya girme frsatlarnn sadece bir taviz deil bir grevolduuna srekli inandklar iin kabul edilmedi. Avrupal byk glerin uluslararas ilikilerinde belli bir dzeye uyarak yaadklar da sylenemez. Bunun yansra yle denilebilir, Osmanl devlet adamlar ve diplomatlar ayn ilkelerde dier byk glerin temsilcileri gibi ayn dili konuuyorlard. lkelerde, dav6. antlama metni, lbid., cilt 3. ss. 70-79. 17. DBHE, S 8, d. 13. Mkerrer, Cemiltden (Paris) Saffefe (Istanbul) numarasz. 31 Aralk 1868.

,--------

----

THE MODERNIZATION OF orroMAN DIPLOMACY IN THE TANZIMAT 857 PERIOD" TANZIMATDNEMNDE OSMANL DWLOMASSlNtN MODERNZASYONU

ranlarda, aklamalann modemleiyordu.

havasnda, Osmanl diplomasisi

sratle

Osmanl devlet adamlar ve diplomatlar kullandklar metotlarla da, kendilerini ada Avrupa standartlarna uydurdular. En nemli metod tmnden yeni deildi - O, kolayca byk glerin desteini kazanarak, Osmanl'ya olan ilgilerini azaltmakt. 19. yzylda Rusya Osmanl mparatorluu'nu tehdit eden ve en ok birbirini tutan rakibiydi. 1871'de Almanya'ya cazip gelen Prusya, Batl sorunlarda btn glerle daha az ilgilendi. ngiltere, Fransa ve Avustralya taraftaryd. Bu l gerekte 1856'da Osmanl mparatorluu'nun bamszln ve btnln garanti etmiti. Onlar sk sk szlerini tutmadlar. Bununla birlikte Osmanl kaytlarn; bu meseledeki Osmanl ilgilerini de desteklemek iin bu glerin grleri doldurdu. Bu kaytlar da, Osmanl devlet adamlarnn bir kural gibi inandklar, dier lkelerin herhangi birinden daha sevimli ve etkileyici olan ngiliz yardmlarnn ayr izlenimlerini tar. 1830'lardan sonra tabii ki Londra Hkmeti'nin kendi mantklarn verdii ngiliz taraftarlarn elde etmede genellikle baarlydlar. nk ngiliz ve Osmanl karlar sk sk birbirleriyle atyordu. 1877-1878'de Rusya tarafndan, yenilgi zamannda zellikle acele olan ngiliz desteinde mit edilen aland. Ksmen bu mit, Berlin Kongresi'nde, mtareke esnasnda ve lke paralanmasnda aldatt'8. Bununla birlikte 1880'lerin sonunda bir aklk oluana kadar, 1822'de Msr' igal eden ngiltere ksa bir srede boaltmak istemedi. Osmanl devlet adamlarnn genel prensibi: Ne zamanki tmden yenilgiye uranrsa, derhal ngiliz desteini aramakt. Osmanl diplomasisinin bir ikinci metodu; yaknen kontrol edilen olaylarn dnda, uluslararas konferansa katlmaktan kanmakt. Bu kama metodu ile uluslararas i yapmak bir bakma garip olabilir. Fakat uluslararas konferanstaki Osmanl gr bir tecrbenin eseriydi. Avrupa'nn byk gleri konferanslara katldklar zaman Osmanl mparatorluu'nun taleplerini karlamak
8. DBHE,
S 120 ve S 185, konu ile ilgili ok sayda ariv belgesi mevcuttur.

858

DURDU MEHMET BURAK

iin reform yapmalar artyla, imparatorluun dalmasna ve i ilerindeki hadiselerin bastrlmasna katkda bulunacaklard. III. Napolyon ve Cavour'un devrinde, 1856-1870 arasndaki konferans Osmanllar iin iki kat daha tehlikeliydi. nk bu iki milliyeti, zeki ve kurnaz devlet adamlarnn dnceleri, Avrupa'da tekrar yaplanmak ve her zaman olduu gibi Osmanl aleyhine haritada deiiklik hayallerini hayata geirmekti19 Bir konferansta Bab- Ali temsil edilmese bile dier Avrupa gleri (her ne olursa olsun) Osmanl karlarna glge drebilirdi ve bazen byle toplantlarn dzenlenmesini Osmanllar sakncal grrlerdi. ayet, uluslararas konferans gndemi snrl ve "entonte prealable" tarafndan dzenlenmise, Bab- Ali bundan byk haz duyard. rnein 1864'te Ali Paa'nn nerisiyle btn Avrupal glerin bir araya geldiklerindeki toplantda olduu gibi, Hatta, Budan-Eflak'n Prensi Cuza ile Ali Paa'nn stanbul'daki evinde gerekletirilen verimli toplantnn prosedrndeki ileyile bu rnekler daha da oaltlabilir20 nc Osmanl metodu ada zamandaki tm hkmetlerin politikas gibi geneIdi ve zellikle basn yoluyla dier lkelerin kamuoyunu etkilemekti. 1858'de Avrupa gazetelerindeki manetlerden dolay Bab- Ali tm Osmanl d temsilciliklerine dzenli haber bltenlerine haber ak salayacak ve gndemdeki sorular akllca yantlayacak Basn Yayn Brolar at21 Bylece dier lkelerdeki kamuoyunu etkilemiti. 1858'de bu bltenler 20. yzylda birka kez yeniden hayata geirildi sonra gzlerden kayboldu ve daha sonraki yzylda iyice dzensizleti. Osmanl diplomatlan hkmetlerinin leyhine uygun makaleler baslmas iin Avrupa gazete yneticilerine nasl ulalacan ve gazetelerin haber yerlerinin naslolacan ve bylece basn hizmetlerinin faydalarn 19. rnein; Bilb- Ali 1860'ta nerilen konferans iin"be byk gce kar muhalefet etmitir: BDHE, S 46, d. 5. 20. DBHE, S 30, d. 36, Ali'den talya, Fransa ve ngiltere Osmanl Dtemsilciliklerine gnderdii genelge, no. 10336/55.29 Haziran 1864. 21. DBHE. S 126, d. Mkerrer, Fuad'n Osmanl eliliklerine gnderdii genelge no. 1910, 22 Aralk 1858.

THE MODERNIZATION OF OTTOMAN DlPLOMACY IN THE TANZIMAT 859 PERIOD" TANZMAT DNEMlNDEOSMANL DWLOMASSNNMODERNlZASYONU

rendiler. rnein Londra'daki Mususrus Paa Osmanl bykelisi olarak Reuters gibi gl yayn kurulularna her gn taze ve ilgin haberler ulatmyordu22 Bab- Ali bu tr gayretlerinde batl glerden daha az etkiliydi, fakat hzl bir ekilde reniyordu ve Avrupa'nn kendi dnemleriyle yaryordu. Sadece bir kez kullanlan drdnc Osmanl metodu, sultann dier glere bir iyi niyet dileklerini gndernekti. Avrupa moranklar hem devlet ilerini yapmak hem de zevk iin i9. yzylda sk sk birbirlerini ziyaret ettiler. Osmanl idarecileri geleneksel olarak tek bana ordunun mutlak ba komutanyd ve mparatorluk gelenei olarak ancak orduyu ziyaret ederdi. 1876'da Bakanlarn srar sonucunda, Sultan Abdlaziz Paris'le, Londra'ya ve Viyana'ya seyahat etti ve Almanya'ya da urad. Yolculuk bir baaryd. Sultan besbelli iyi bir etki yapt ve Bakan Fuat Sultan'la birlikte Rusya'nn Paris'te kulland etkiyi tesirsiz hale getirdi. Fakat Abdlaziz; ada olan ran ah Nasreddin'i ve Msr Hidivi smail gibi hibir zaman Avrupa yolculuu alkanl kazanmad. O'nun varisi sultan II. Abdlhamit, yurtd seyahatlerine kendi emniyeti iin ok fazla gitmiyordu. Fakat, Abdlhamit bununla birlikte diplomaside aktif bir roloynad ve Rusya'nn stanbul'u alma tehlikesine kar yardm ve kulis almas iin dier monarklara ok zel etkileyici mektuplar yazard2J mparatorluun d ilikileri, konusunda Osmanl devlet adamlar ve diplomatlar tarafndan kullanlan daha bir ok metodlarda vard. Onlarn byk ounluu, Avrupatekniklerini rnek alp birlikte gruplar oluturarak kitleleri etkilemekti. Osmanl Dileri Bakanlar ve onlarn yabanc bakentlerdeki heyet temsilcileri, batl diplomatlarn ilemlerinin ve Devlet Bakannn okuduu haberlerin kopyasn kullanabilirlerdi. Batl diplomatlarn resmi diplomatik
22. DBHE, S 121, d. 60, Musuns'tan (Londra) Saffet'e telgraf no. 7245/207, 25 Nisan 1878. 23. DB HE, S 6, d. i i, Fuad'tan (Londra) Ali'ye zel ve gizli telgraf, numarasz, 13 Temmuz 1867. Sultan Abdulhamit tarafndan Kralie'ye gnderilen telgraf mesaj: DBHE, S 120, d. 58, Server'den (stanbul) Musurus'a (Londra) no. 50069/12, LO Ocak 1878.

860

DURDU MEHMET BURAK

notlarn, resmi olmayan nerilerini kullanrlard. Konferans projelerinin formalitelerini, genelge haberlerini, protokollerini dier kk ayrnt ve Avrupa'nn pratik uygulamalarn kullanmaya balamlard. Baz Osmanl devlet adamlar ve bykelileri Franszca'y ok iyi bilmeleri sayesinde diplomasinin titiz, zarif, zl, hnerli ve etkileyici sanatn rendiler. Avrupa'nn telgraf a 1885'te stanbul'a kadar yayld. Osmanl diplomatlar acil mesajlar iin telgraf kullandlar ve bunlarn sayesinde gizli haberlerini korumaya baladlar. stanbul'da Bat tarz Dileri Bakanl'nda; aamal olarak dkman tasarlarn kullanma, onlarn tekrar gzden geirilmesi, iki temel serilerin her ikisinin numaralandrlmas gelir giderin dzenlenmesi, dosyalanmas, gidecei yerlere zel veya genelolarak numaralandrlmas, haber zetinin yazlmas telgraf sisteminden sonra yaygnlat24 Hatta pek ok devlet adam yurtd grevlerinde, diplomatik bilgi al veriinde, resepsiyonlarda, yemeklerde, nazik notlarda ve diplomasinin teknik sanatn sosyal etkinliklerindeki tavrlaryla alklandlar ve Avrupa'l meslektalaryla yar eder oldular. Dileri Bakanl'nda, Bakanln almalarnn yaymland yaynlardaki evrimini ve basmlarndaki akcln daha dzenli ve etkili olduunu grmek ilgin. Dkmanlar, son olarak ,dosyaland zaman balangta anlald kadaryla grlebilir tomarlar halindeydi ve torbalara yerletirildi. Fakat baz konularda Dileri Bakanl (Hariciye Nazr), dosyalarda daha sonra kartonlarda, batl modaya uygun dkmanlarn ynetilmesinde, daha byk etkiye yol aan teknikler kullanmaya balad. Btn bu teknikler kk neme sahip gibi grlebilir, Kiisel olarak yledirler fakat hepsi birlikte ele alnrsa Osmanl devlet adam ve diplomatlarnn Avrupal byk glerin dnyasnda alabildiince etkili almalarna yardmc oldu ki bu dnyada Osmanl mparatorluu yaayacaksa almak zorundaydlar.
24. i 86 i 'den i 887'ye kadar eyrek amn zerinde tek karton iindeki belgelerin ve formlarda yaplan deiiklikleri ieren rneklere baknz. DBHE, S 53 , Bosna.

THE MODERNIZA TION OF OTTOMAN D1PLOMACY IN THE TANZIMAT 861 PERIOD" TANZMAT DNEMNDE OSMANL DPLOMASIsIN1N MODERNIzASYONU

Osmanl diplomasisinin bu ilkeleri, metodlan ve teknikleri 19. yzyl Avrupa metodlarndan daha geni olarak kabul grd, uyum salad ve Tanzimat dneminde daha da kolay geliti. Bu uzun kouda Osmanl mparatorluu baarl olamad. Fakat mrn uzatmaya yetti. Osmanl diplomasi sistemi Avrupa gleri tarafndan kontrol altna alndnda, yani; 1914 gnlerinin balangcnda uluslararas devlet sistemine katlp, itibar grr oldu ve bylece bir sre daha rahat bir hayat srdrd.