Chng I

TNH GN NG V SAI S
1. KHI NIM S GN NG
Trong thc t chng ta thng phi x l phi tnh ton vi cc i lng nh cc
s o vt l, cc d liu ban u, l cc s c lm trn vi sai s no , tc
l cc s gn ng. Vic c lng sai s hp l cho php ta nh gi c cht
lng ca qu trnh tnh ton, quyt nh s ch s gi li trong cc php tnh
trung gian v trong kt qu cui cng.
1.1 Sai s tuyt i v sai s tng i.
1.1.1 Sai s tuyt i.
Nu s gn ng a c gi tr ng l a0 th ta ni a xp x a0 hay a l s gn ng
ca a0. Khi sai s ca a l
Ea= a-a0

(1.1)

Nhng gi tr ny ni chung ta khng bit c m ch c lng c cn trn

ca gi tr tuyt i ca n.
nh ngha. Gi tr c lng a sao cho:
|a-a0| a

(1.2)

c gi l sai s tuyt i ca s gn ng a.
Sai s tuyt i nh nht c th bit c gi l sai s tuyt i gii hn ca a.
Thng thng c lng sai s tuyt i gii hn l rt kh v nhiu khi khng
cn thit nn ngi ta ch cn c lng sai s tuyt i nh v dng t 1 n 3
ch s c ngha (l s ch s bt u t ch s khc khng u tin t tri sang
phi) biu din sai s tuyt i ca s gn ng.
Thay cho biu thc (1.2) ngi ta cn dng biu din sau ch sai s tuyt i:
a = a0 a

(1.3)

V d: Mt mnh t hnh ch nht c chiu di d=15,45m v chiu rng r=3,94m

vi sai s 1cm. Khi ta hiu l:
d = 0,01m hay d = 15,45m 0,01m
r = 0,01m hay r = 3,94m 0,01m
Khi din tch ca mnh t c tnh l:
S=d.r = 15,45 . 3,94 m = 60,873 m2

vi cn trn l (15,45+0,01) .(3,94+0,01) = 61,067 m2

v cn di l (15,45-0,01) (3,94-0,01) = 60,679m2
hay

60,679 S 61,067

Vy c lng sai s tuyt i ca S l:

| S-S0| 0,194 m2
hay lm trn 0,2 m2 .
1.1.2 Sai s tng i.
Hai s gn ng c sai s tuyt i bng nhau s c mc chnh xc khc nhau
nu s ln ca chng khc nhau. S b hn s c chnh xc km hn.
nh ngha: Sai s tng i ca s gn ng a (c k hiu l a) l t s gia
sai s tuyt i v gi tr tuyt i ca n:

a =

a
a

(1.4)

Thng sai s tng i c biu din di dng % vi 2 hoc 3 ch s.

D thy:
a = |a| a

(1.5)

nn ch cn bit mt trong hai loi sai s l tnh c loi kia.

V d: Nu a=57 v a = 0,5 th a= 0,0087719 hoc 0,88%
1.2 Cc loi sai s khc
V d: Mt vt th ri t do t cao H0 vi vn tc ban u v0 (c o bng
mt thit b no ). Tnh cao H(t) ca n ti thi im t.
Bi gii: Gi s ngoi lc tc dng vo vt l F(t) (gm lc ht trng trng v
lc cn ca khng kh,..), khi lng vt th l m, khi H(t) l nghim ca
phng trnh vi phn sau:
m H(t) = -F(t)

(1.6)

vi iu kin ban u l: H(0) = H0; H(0) = -v0.

Ta chn phng php gn ng gii phng trnh ny. Chng hn n gin
ta gi thit ch c trng lc tc dng ln vt v F(t) = mg khng i. Khi ta c
ngay:
H(t) = H0 gt2/2 v0t

Ta thy sai s ca kt qu nhn c chu nh hng ca cc s o H0, v0; cch

lp lun xc nh F(t), phng php gii phng trnh v cc yu t khc.
Chnh v vy ngi ta cn c cc loi sai s sau:
Sai s d liu sai s ca s liu ban u.
Sai s gi thit: Khi ta n gin ha bi ton thc tin nhn c m
hnh ton hc c th gii c.
Sai s phng php: L phng php gii gn ng phng trnh nhn
c theo m hnh chn.
Sai s tnh ton: Tch ly trong qa trnh tnh ton.
Sai s lm trn: Khi tnh ton thng phi lm trn cc s.
Sai s ngu nhin: L sai s chu tc dng ca quy lut ngu nhin chi phi.
Chng ta ch quan tm ti sai s phng php v sai s tnh ton.
2. BIU DIN S GN NG
Trong mc ny chng ta xt cc s c biu din trong h thp phn. Khi s l
gn ng th nn biu din chng vi bao nhiu ch s, thu gn chng nh th
no.
2.1 Ch s c ngha.
Trong biu din thp phn, cc ch s k t ch s khc khng u tin tnh t tri
sang phi l cc ch s c ngha, cc ch s 0 bn tri l khng c ngha.
Nu a c biu din di dng:
n

a = ak 10k

(1.7)

k p

th cc ch s khng bn tri khng xut hin biu din ny (ap 0), ngha ca
cc ch s 0 bn phi lin quan ti cch biu din s gn ng.
V d: S a = 03,4050 th s 0 trc s 3 l khng c ngha, cn cc ch s 3, 4,
0, 5, 0 l c ngha. S b= 0,034 th 3, 4 l hai ch s c ngha cn hai s 0 bn
tri khng c ngha v nu biu din theo dng (1.7) th cc ch s ny khng
cn n.
2.2 Ch s ng tin
nh ngha: Nu a c biu din (1.7) vi sai s a 0,5. 10m th ak l cc ch s
ng tin vi km (theo ngha hp dng trong tnh ton) cn khi a <10m th ak
vi km gi l ng tin theo ngha rng.
V d: a = 21,473 v a = 0,094 th:

Cc ch s 2, 1 ng tin theo ngha hp v a = 0,094 = 0,5. 0,188 <0,5.100 (m=0);

ch s 4 l ng tin theo ngha rng v a < 0,1 (m=-1); Cc ch s 7, 3 l khng
ng tin.
Mt s gn ng c th cho theo 2 cch:
Cch 1: Vit ch s gn ng km vi sai s tuyt i;
Cch 2: Ch vit cc ch s ng tin. Khi vit mt s gn ng m khng cho sai
s th lun ngm hiu l cc ch s c ngha l cc ch s ng tin. Nh vy cc
ch s 0 bn phi cng l ng tin.
Trong qu trnh tnh ton, ngi ta thng li vi ch s khng ng tin v
trong kt qu th ch gi li cc ch s ng tin theo ngha rng.
2.3 S thu gn.
Khi s a c nhiu ch s khng ng tin hoc c qu nhiu ch s c ngha th
ngi ta thng thu gn thnh s a c t ch s c ngha hn. Nu a c biu din
(1.7) v s thu gn gi li n am (m>p) th a c biu din:
n

a ' = ak 10k

(1.8)

k m

nh b i cc ch s ak (k<m) theo Quy tc ch s chn nh sau:

a) Trng hp a>0, phn b i l .
Nu < 0,5.10m th
n

a ' = ak 10k

(1.9)

k m

Nu > 0,5.10m th:

n

a ' = ak 10k + 10m

(1.10)

k m

Nu = 0,5.10 th theo (1.9) nu am chn, cn theo (1.10) nu am l.

b) Trng hp a<0 thu gn phn gi tr tuyt i v gi nguyn du.
Khi thu gn a thnh a ta c sai s thu gn a 10m. n t nh hng ti sai s
tuyt i ngi ta thng gi li mt hai ch s khng ng tin.
V d 1: a= 3,456789, p=-6, ta lm trn vi m=-3 khi phn b i :
= 0,000789= 0,789 10-3 >0,5 10-3 vy a =3,456 +0,001 = 3,457;
V d 2: a= 3,456 489 lm trn vi m=-3 khi = 0,000489= 0,489 10-3 < 0,5
10-3 nn a = 3,456;

V d 3: a =3,456500 lm trn vi m=-3 khi = 0,000500= 0,5. 10-3 =0,5 10-3

nn a = 3,456 v am=a-3 =6 l chn;
V d 4: a= 3,453500 lm trn n 3 ch s di phn l. Khi = 0,000500=
0,5. 10-3 =0,5 10-3 nn a = 3,454 v am=a-3 =3 l l.
3. MT S BI TON C LNG SAI S

Trong phn ny chng ta xt bi ton c lng sai s tnh ton khi thc hin cc
php ton s hc v tnh gi tr ca cc hm 1 bin.
Cho hm y=f(x) v x l s gn ng ca x0; K hiu x v y l sai s tuyt i
ca i s v hm s. Ta s xt bi ton c lng sai s ca hm hoc ca bin
nu bit mt trong hai s.
3.1 Bi ton thun.

Bi ton: c lng y khi bit x v x .

Theo cng thc s gia hu hn Lagrange ta c:
|y-y0| = f(c) |x x0|
trong y0 l gi tr ng ca y ti x0, cn c (x,x0) nu x<x0 v c(x0,x) nu
x0<x.
Khi x b tc l khi x gn x0 ta c c lng:
y = | f(x)| |x- x0| hay y | f(x)| x

(1.11)

V d: y=ln x, ta c f(x) = 1/x nn

(ln x) = x/x = x

(1.12)

3.2 Bi ton ngc

Bit gi tr gn ng x ta cn phi tnh x vi sai s x l bao nhiu m bo y

, vi l mt gi tr cho trc. T cng thc (1.11) ta thy nu
x

f ( x)
'

(1.13)

th y ;
V d: y = e x

vi x 3 c y 0,01 ta tnh x vi x

0,01
l .
e3

3.3 Sai s ca tng hoc hiu

Mnh 1. Sai s tuyt i ca mt tng hay mt hiu bng tng cc sai s tuyt
i thnh phn.

Chng minh: n gin ta xt u= a b vi cc s a, b c gi tr ng a0, b0 v

sai s tuyt i a, b tng ng.
a0 - a a a0+a

Khi :

b0 - b b b0+b
Do ta c:
(a0 +b0 ) - (a+b ) a +b (a0+ b0 ) + (a +b)
(a0 - b0 ) - (a+b ) a -b (a0- b0 ) + (a +b)
chnh l iu phi chng minh.
Trng hp tng hay hiu ca nhiu s hng cng c xt tng t.
V d: Cho a=50,5, b=50,9 vi a= b = 0,05 v u= a-b.
Ta c u=0,4 vi u = 0,05 +0,05 = 0,1
Vy u = 0,1 / 0,4 =25%, hay tr hai s gn bng nhau th hiu s c sai s tng
i l ln.
3.4 Sai s ca tch hoc thng

Mnh : Sai s tng i ca mt tch hay mt thng bng tng cc sai s

tng i thnh phn.
Chng minh: Xt thng
u=

x1..xm
y1.. y p

Gi s tt c cc s hng ca tch v thng u dng. Khi ta c:

ln u = ln x1 + .. + ln xm ln y1 - .. ln yp
Do mnh trong mc 3.3 ta c:
(ln u) = (ln x1 )+ .. + ( ln xm )+ ( ln y1) +.. + (ln yp )
V nh v d (1.12) ta c:
u = x1+ .. + xm + y1 +.. + yp (pcm)
V d: Xt S = d.r vi d=5,45 ; r= 2,94 ; d = r = 0,001
Ta c: d = 0,0001835; r = 0,0003401; S = 0,0005236; S=16,023 nn S=S.
S = 0,0084