TRKYE PSKYATR DERNENN ROBOSK (ORTASU) VE BJ (GLYAZI) KYLERNDE ROBOSK KATLAMI SONRASI KNC PSKOSOSYAL GEREKSNM BELRLEME RAPORU

(KNC ULUDERE RAPORU)

25 Temmuz 2012

Raportr: Hira Selma Kalkan

DEERLENDRME SRECNN AMALARI

Irak snrn sfrn noktasnda 28.12.2011 tarihinde Trk Silahl Kuvvetlerine ait sava uaklarnn bombardman sonucu meydana gelen Roboski katliamnn zerinden 6 ay getikten sonra, etkilenen blgedeki deiimleri, yeni durum ve koullar saptamak, saptanan ihtiyalara ynelik bir ruh sal politikas ve eylem plan olup olmadn anlamak, hayata geirilmi veya planlanan bir program varsa deerlendirmek, yoksa bir program gelitirilmesi iin gerekli bilgileri toplamak ve uygulama yntemini belirlemek, 25.01.2012 tarihinde blgede yaplan deerlendirme sonras yeni gelien durum ve sorunlar saptamak, ruh sal gereksinimini belirlemek amacyla, sa kalanlarla ve kayp yaknlaryla grmek zere TPD Diyarbakr ubesinden drt kiilik ekip olarak 07.07.2012 de zel bir arala her iki kye gidildi.

EKP
Dr. srafil Blbl, Diyarbakr Eitim ve Aratrma Hastanesi psikiyatri uzman, TPD Diyarbakr ube Bakan Dr. Hira Selma Kalkan, Ergani Devlet Hastanesi psikiyatri uzman, TPD Ruhsal Travma ve Afet Psikiyatrisi B E Koordinatr, TPD Diyarbakr ube yesi Dr. Mehmet Emin Yksel, Dicle niversitesi Tp Fakltesi Psikiyatri AD psikiyatri asistan, TPD Diyarbakr ube Genel Sekreteri Dr. Murat Yaln, Diyarbakr Eitim ve Aratrma Hastanesi psikiyatri uzman, TPD Diyarbakr ube Bilimsel Toplant Sekreteri

DEERLENDRME SREC
Roboski Kyne gidinceye dek kez jandarma tarafndan aracmz durdurularak bagajmz kontrol edildi, herhangi bir sorgulamaya ve engele tabi tutulmadan geildi. Uludere yolunda telefonla Cizre Devlet Hastanesinde grevli psikiyatri uzman Dr. Seven Kaptan ve rnak Devlet Hastanesiinde grevli psikiyatri uzman Dr. Esra Yenilmez ile grld. Kendilerine blgeden bavuru olup olmad soruldu. O ana kadar Cizre Devlet Hastanesine Roboskiden iki kadnn bavurduu, rnak Devlet Hastanesine Uludereden olay sonras, olayla ilikili olarak gnde ortalama kiinin bavurduu renildi. Bavuranlarda, somatik ve depresif yaknmalarn n planda olduu, byk ounluun kadn olduu belirtildi. Yaknmalar arasnda yemek yememe, korku, endie, isteksizlik ve mutsuz hissetme halinin var olduu, olayla ilgili konumaktan kandklar, patolojik yas srecinin grld, hastalarn kyde yas havas olduunu belirttikleri renildi. Saat 12 civarnda Roboskiye ulald. lkin muhtarn evine gidildi. Bata muhtar tarafndan olmak zere yine konuksever bir tutum ile karlanld. 2

Geen 6 ay sresi iinde salk anlamnda nelerin yaand, ihtiyalara ynelik nelerin yapld soruldu. Salk Bakanlndan herhangi bir tespit ve destek amal gelinmedii, son 2 aydr Glyaz (Bj) Kynde srekli bir aile hekimin bulunduu renildi. Roboskide ilkretimde grevli okul mdr ile konuuldu. Mdre eitim sreci ve ocuklarn durumu soruldu. Olaydan sonraki ilk 15 gn eitime yarya yarya azalan renci saysyla devam edildii, okul bitene kadar devamszlk yapan birka rencinin dnda ounluun devam ettii renildi. Glyaz (Bj) Kynde toplu mezarlar ve Aile Sal Merkezindeki hekimi ziyaret etmek iin yukar mahalleye kld. Hekimin hafta sonu vesilesiyle Uludereye gittii renildi. Daha sonra kendisiyle telefonda grlerek doum-lm olaylar ve ruh sal halknda bilgi alnd. Toplu mezarlar ziyaret ettiimiz srada, ldrlen bir gencin babas ve kardei de yanmza geldiler ve bizi evlerine davet ettiler. Ev halkyla grmeye baladmzda fke ve umutsuzluun hakim olduu, ses tonlarnn dk, anksiyz zellikte olduu, depresif duygulanmda olduklar gzlendi. Faillerin bulunmas istediklerini her frsatta dile getirirken umutlarn yitirdiklerini de belirttiler Kyllerden birinin evinde bir araya gelindi. Bu arada daha nce grlen kiilerin psikiyatrik muayenesi yaplmak zere evlerine gidildi. Her iki kyde de ilk gelite grlen ve psikiyatrik yaknmas olan kiilerin kontrol muayenesi yapld. Konversiyon belirtilerinin azald buna karn depresif yaknmalarn yaygnlat saptand. Her iki kyde de ocuklarn yabanclara alm olduklar, pek merakl gzle bakmadklar, iletiime girme konusunda ise isteksiz olduklar gzlendi. Aile Salk Merkezi, retmen lojman mezarla yakn konulanmlard. Bulunduklar yerden kyn en stne konulanm alay (ama kyller tuay olarak adlandryordu nk bir tugeneral tarafndan idare edildii syleniyordu) ak olarak grlebiliyordu. Karakol gzleme tepesinin dalarn en tepesine Beyaztepe olarak adlandrlan blgeye ekildii renildi. Kyde kontroller sk yaplyordu. Gittiimiz esnada da ky iinden geen zrhl askeri aralar grdk, bir grup asker kyn iindeki kprnn yannda bekliyordu. Kyller askerlerin snr ticaretini engellemek iin sk sk buraya geldiklerini belirttiler. Tarafmza herhangi bir kontrol ve engelleme yaplmad. ocuklarn zrhl aralarn geilerini olaan karlad ancak kaygyla, uzaktan izledikleri gzlendi. Olaydan yaral kurtulan kyllerden birini grmek istediimizde bir sredir ehir dnda bir salk sorunu ile ilgili tedavi grmek zere akrabalarnda kald renildi. Arkada olduunu belirten bir gen, davran deiikliklerinin olduunu, hep zgn durduunu, olayla ilgili konumaktan kandn, hi glmediini belirtti. rnak Devlet Hastanesi psikiyatristine bir kez gittii ancak devam etmedii renildi. Dr. Esra Yenilmez ile 3

grtmzde, kendisinin kiiyi olaydan hemen sonra bir kez grd, akut stres bozukluu belirtilerinin grld ancak kontrole arlmasna karn devam etmedii renildi. Olaydan sa kurtulan kyllerden birinin ailesiyle birlikte babasnn yanna g ettii renildi. Kyde ekibimizi grp de evine davet etmeyen neredeyse olmad. Bir eyler ikram etmek iin bazen youn srar ediliyordu. Kyde yaayan insanlarn cep telefonunda ldrlen kiilerin, olay yerinin, mezar ziyaretlerinin ve gelen heyetlerin fotoraflar mevcuttu. Bu grntleri birbirlerinin cep telefonlarna aktaryorlar ve gelen ziyaretilere gsteriyorlard. Grme srasnda fkeli, umutsuz ve depresif duygulanmda olduklar, sorularn ounda hakszlk yapld, niye bize katliam reva grld cmleleri mevcuttu.

OLAYDAN SONRA DEEN DURUMLAR, YEN GELEN KOULLAR

EKONOMK VE EVRESEL KOULLAR Son 3 ayda snr ticaretiyle ilgili denetimin ok sklatn, yaplamaz hale geldiini, korkunun artn, ekonomik skntlarn artn belirttiler. Bunlara ramen snr ticaretinin yaplmaya alldn ifade ettiler. Bir yl ncesinde korucu olmak iin bavuruda kadro verilmediini, uan her bavurunun kabul edildiini, korucu saysnn arttrlp 45 kiilik kadro verildiini bildirdiler. Kayp yaknlarnn koruculara tavr ald, onlarla konumad ve fkelendikleri belirtildi. Korucu olunmasndan memnun olunmad, lm arttran bir ey olduu dnlyor. Koruculuun artmas ile aileler arasnda tartmalarn artt renildi. Koruculuk artt. Roboskde 13 kii daha korucu oldu. Uludereye 300-400 kadro verildi. Sanrm antiye mahallesinde (Bjnun bir mahallesi) olayda kardei ldrlen biri korucu oldu. nsanlar koruculuktan holanmyor. Ekonomik nedenlerle yaplyor. Devlet vatandan eline silah veriyor, git ldr diyor. Ya ldrecek ya da lecek yani. ldrlen bir kiinin yakn ile yaplan grme sonrasnda, len kardelerinin 15 nfusa bakt, aile iinde imdi snr ticaretine giden kimsenin olmad, evin 2 olunun askerde olduu, birinin bu olayda ld, birinin bel ft nedeniyle gidemedii, stanbulda alan tek kardelerinin eline baktklar renildi.

TOPLUMSAL ZELLKLER, SOSYAL YAAM VE DAYANIMA

Geen srede olayla ilgili konumann ksmen azald, her perembe mezarla gidildii, hala mezarlkta uzun zaman geirildii renildi. Kadnlarn renkli elbise giymedii, hep siyah giydii belirtildi. Tarafmzdan da benzer ekilde gzlemler oldu lmn ardndan geen bu kadar ay sonra normalde mezara ziyaretlerinin azald, ancak toplu mezarla gmdkleri bu kayplar iin 6 aydr her perembe mezara gidildii, erkeklerin mezar ziyaretleri azalm olsa da annelerin gidiinin kesilmedii renildi. Yazn geliiyle blge halk tarafndan, sevdiklerinin nerede ve ne biimde ldklerini anlamak zere olay yerine gidilmek istendii ancak jandarmann izin vermedii bildirildi. Basnda birok ey duyduk, kimyasallar falan Bunlarn doru olup olmadn grmek istedik ocuklarmzn ld yerleri grmek bize iyi gelir diye dndk. Olay yerine gitmek zere toplanan, aralarnda ocuklarn da bulunduu grup biber gaz ve tazyikli su sklarak engellenmi. Ekip olarak Glyazya gidilerek toplu mezar ziyaret edildi. Mezarlkta bir ksm mezarlarn ayr olduu, bir ksmnn toplu ve yan yana olduu gzlendi. Mezarlkta kiilere ait baz eya ve sembollerin bulunduu, rengarenk ve bol miktarda iek, yaz ve pankartlarn brakld, nianl olan kiinin mezarnda nian tabann bulunduu gzlendi. Mezar ziyareti srasnda ldrlen bir gencin babas, abisi ve kyden birka kii bizleri grmek zere geldiler. Konumaya baladmzda fke ve umutsuzluun hakim olduu, ses tonlarnn dk, anksiyz zellikte olduu, depresif duygulanmda olduklar gzlendi. Faillerin bulunmasn istediklerini her frsatta dile getirirken, umutlarn yitirdiklerini de belirttiler. Ekibimizi evlerine davet ettiler. Evin erkekleri ile bir grup, kadnlaryla baka bir grup olarak grld. Olum 25 yandayd. Evin ikinci ocuuydu. Ortaokul mezunuydu. 5 rencim var, 2sinin dersleri olaydan sonra ktye gitti. Olum bize bakyordu. Uykusuzluk, uykuda blnme var, huzur yok. Kimse bir araya gelip elenmiyor. Hibir dernek, belediye ya da devlet kuruluundan herhangi bir destek almadk. Ne olsa iyi olurdu sorusuna cevaben; Trkiyede adalet yok. Umudumuz yle var, bu hkmet dse o zaman var. Hkmet varken biz byle kalacaz. Onlardan hayr yok.denildi. Uak, helikopter getiinde nefret ediyoruz.

Dn 20-30 tane obs topu snra atld. O sesi duyduumuzda sanki ocuklarmza atyorlar. Hemen hemen hergn top at yaplyor. Olaydan 2-3 ay nce baladlar, imdi daha fazla atyorlar. Bu srede devlet yneticileri ve yakn ilikide olanlar (Emine Erdoan, Fatma ahin), sivil toplum kurumlar, sanat, ulusal ve uluslararas pek ok ziyaret aldklarn belirttiler. Birok kii ve kurumun gelerek verdikleri destein iyi geldiini ama deien hibir eyin olmadn sylediler. Olayn aydnlatlacana olan inancn iyice azaldn, gelenlere kar ve sylenenlere kar bir soukluk olutuu belirtildi. Ziyarete gelenler iin ne dndkleri sorulduunda, genel olarak memnun olduklarn ancak gelen-gidenlerin srece zarar verdiine inananlarn da olduunu sylediler. Biz bu olayn st kapanmasn diye abalyoruz. Biz yaadk bakas bu acy yaamasn. Onlar bize ok basit bakyorlar ama biz insan olduumuzu onlara hatrlatmak istiyoruz. Gerekirse canmz da gitsin, elimizden geldiince abalayacaz. ehit aileleri ayn fikirde, sonuna kadar bu olayn stn kapatmamak iin elimizden geleni ardmza koymayacaz. Kaynmn can gitmi ben ondan daha m deerliyim? Gerekirse benimki de bu uurda gitsin. Kendilerine neyin iyi geleceini sorduumuzda, faillerin bulunup cezalandrlmas cevabn aldk. Bu srete ziyaretlerin iyi geldiini, destek grdklerini, taziyede her taraftan insanlarn bulunmasnn onlara iyi geldiini, Uludere Belediyesi tarafndan verilen mevltten memnun olduklarn, medyada olayn aydnlatlmas gerektiine dair szlerin, unutulmadklarna dair panel ve konumalarn kendilerine iyi geldiini ve umutlandrdn belirttiler.

POLTK GERLMLER, DEVLETE KARI YAKLAIM Kyllerden bir ksmnn devlete kar sesimizi karmasaydk iler bu kadar karmazd diyenler varken, sesimiz kmasayd da zlmezdi, daha da karmalyz diyenlerin de olduu, bu konuda halkn arasnda artk farkl dnenlerin bulunduu iletildi. Grmelerde sesimizi karmasaydk daha olumsuz olurdu, zm olmazd sylemini bariz olarak daha yaygn duyduk. Alt ay gibi bir srede olayn aydnlatlmamasnn umudunu kaybetmeye neden olduunu bildirenler olduu gibi, hala umut edenler ve zm bulunacan dnenler de vard. Olayda lenlerin yakn olan askerlerin askerlie devam ettii, olay sonrasnda da blgeden askere gidenlerin olduu bildirildi. Olaydan sonra her iki kyden de gerillaya katlan olmam. Olaya bal bu srede kimsenin tutuklanmad, sorumluluun kimde olduunun belirtilmedii, hatta terfiler verildii, kendilerine basknn artm olduu bu nedenle daha ok 6

fkelendikleri, 5-6 general bu srede tutuklanm olsayd daha iyi hissedeceklerini, faillerin bulunacana olan inancn azald, cezalandrlan ve yakalanan kimsenin olmaynn korkuyu ve fkeyi arttrd, 34 kiiyi ldrenlerin bakalarn da rahatlkla ldrebilecei dncesinin yaygnlat sylendi. Alt ay nceki grmede olduu gibi bu grme srasnda da, tazminat ve maa gibi maddi demelerin reddedildii, bu sylemlerin kiileri rahatsz ettii renildi. Askerler gibi bize maa vereceklermi. Alktan lsem de bu maa kabul etmem. Geen gnlerde genelkurmay bakann mahkemeye verdik. Srete hibir eyin deimedii, basklara maruz brakldklar, her ayn 28inde oturma eylemi yaptklar, eylem yapanlarn tehdit edildii sylendi. Kydeki szclerden birine alay komutannn ok konuuyorsun senin de sran gelecek diyerek gzda verdii sylendi. Komutan tarafndan valiye saldrdnz etrafa saldryorsunuz deyip hep biz hakszmz gibi davranlyor. Grme srasnda helikopter sesi duyuldu, bu esnada baklar ve duyguda deiiklik gzlendi. Basklarn artmasna rnek olarak, daha nce kendileriyle olan bir kiinin komutan tarafndan arldn, sonrasnda kiinin kendilerine her eyi biliyorlar yaptklarmz konumalarmz deyip geri ekildiini belirttiler. Devlet olay kapatr siz zarar grrsnz konumalarnn olduu sylendi. Devlet adna gelen herkese kar fke olutuunu, sivil toplum kurulularndan gelenlerle daha yumuak konutuklarn, seslerini duyurma abasnda olduklarn belirttiler. Emine Hanm alklanmad ama protesto da edilmedi. Gelmesi hibir eyi deitirmedi. Acaba tepkiyi azaltmak iin mi geldi? O, Fatma ahin ve Beir Atalay 3 saat kaldlar Hrant Dinkin ei de geldi. Buraya gelen ok oldu ama bu i hkmetin elinde. Yapan hkmet ortaya karabilir. nsanlarn, heyetlerin buraya gelmesine seviniyoruz. Kyl de byle dnyor. Bize sahip klyor. Belki buna layk da deiliz. nsanlar fazlasyla yapt grevlerini. Ama hibirinin gc sulular ortaya karamaz. Olay yerine gitmenin kendilerine iyi geleceini dndklerini, ancak izin verilmeyip tazyikli su ve biber gazna maruz braklmalarnn kendilerini zdn ve fkelendirdiini belirttiler. 15 gn nce yry olmutu, milletvekillerinin geldii gn. Bize biber gaz sktlar. Uludereye 10 tane kz hastaneye kaldrdlar. Biz gen kzlar annelerimize bir ey olmasn diye ne atldk. Zaten kyde erkek brakmadlar.

Adalet Komisyonu, Nisan-Mays gibi tamamlanacak denen raporun ertelenmesinin ve babakann tutumunun adalete olan inanc azaltt sylendi. Kaymakama saldrdan dolay u anda 5 kii ieride. 2-3 kii brakld ve 4-5 kii de aranyor diye biliyoruz. Ama ka kiinin arandn halen tam bilmiyoruz. Ayn 28inde mahkemeleri var. Hata da olsa kaza da olsa bunu yapanlar cezalandrlmaldr. Blge halk bunu zulm olarak gryor. Yaplan hata cezasz kalmasn. CHP oy peinde, BDP Krt partisidir, grevini yapyor, MHP zaten gelmiyor, AKP kendini bu iin iinden karmak istiyor. Hepsi siyasi rant peinde. Almanlar, Franszlar, Araplar bizi lkemize kkrtmak iin geliyorlar. Bizim insanlarmz ileri yand iin geliyorlar. Ne olsa iyi olurdu sorusuna cevaben; Yalan da olsa 2-3 general yakaland, grevlerinden uzaklatrld, cezalandrlrd deseydiler bize iyi gelirdi. Devletten istediimiz tek ey faillerin bulunmas ve cezalandrlmasdr. Eer bunlar yakalanrsa karakoldaki komutan da insan ldrmeye korkard. 34 insan ldrene bir ey yapmazlarsa yarn herkesi ldrecekler. Hi olmazsa pilotlar aa alabilirlerdi. denildi. ok insan yardm etmeye alyor ama yardmdan ok bizi ktlemeye alanlar da var. Orada terrist vard aralarnda kimler vard, ldrlmeseler yarglanacakt diyorlar. Bu szler bir anneyi nasl derinden yaralar sizce? Yok krtaj olayna benzetiyorlar. Krtaj bir annenin belki son aresidir. O annenin belki bir nevi hakkdr. O anne aresizlikler iinde zor artlarda o ocuu 24-25 yana getirdi. Ama bir insan bir saniyede o can onun elinden ald. Bir insan 24-25 yanda bir insann yaama hakkn elinden alyorsa bu gnahtr. En byk hakszlk budur. Byle bir konuma kadar anlamsz bir ey yoktur. Emine Hanm gelince ne kadar umutlandk, o da bir annedir anlar bizi sandk. Kadnlar onu kucaklad, yle gzel arlad ki. Keke gelmeseydi. Ertesi gn Mardinde olayn stn kapatmak iin konutular. Biz onu gler yzle arladk bizi yanl anladlar belki. Bize biraz daha gler yzle yaklarlarsa bu olayn stn kapatabilirler sandlar belki.

NSANLARARASI LKLER Yaamn nasl seyrettii sorulduunda, ok eyin deitiini, zamanlarnn ounu bunu konuarak ve dnerek geirdiklerini, gelecekle ilgili umutlarnn azaldn, mutsuz olduklarn belirttiler. Erkekler darda dolayor. Kyde kahvehane olmadndan erkekler bazen sokakta bazen birinin evinde bir araya geliyorlar. Kadnlar evde ocuklarla ve ev ileriyle ilgileniyorlar. 8

Kadnlar nceki gibi aralarndaki ilikide bir ey deimediini ve ocuklarn askerden korktuunu sylyorlar. Kadnlar durgun, bolua bakar gibiler, konumaya mecalleri yok gibi, ses tonlar dk, ses volmleri alak ve tekdzeydi. ay ikram ediyorlar, misafirperverler ama ayp olmasn diye konuuyor gibi duruyorlard. Blgede 1 yldr helikopter, top at ve uak seslerinin sk duyulduunu, olaydan sonra bunu daha sk fark ettiklerini, imdi daha ok etkilendiklerini, ocuklarda ve kendilerinde korku, irkilme ve endie yarattn sylediler. Cenazeleri erkeklerin grdn, birounun o an hi unutmadn, her an akllarnda olduunu, anne ve ocuklarn televizyon araclyla cenazeleri grdklerinden olduka olumsuz etkilendiklerini ve sk sk olaydan sz ettiklerini belirttiler. Uyuyamadklarn, srekli zgn olduklarn ve bir araya gelmekten kandklarn sylediler. Koruculuk yapanlarla yapmayanlar arasnda gerginliin art, ky halknda birbirlerine kar gvensizliin olutuu bildirildi. Olay aydnlatlmazsa g olaca, burada yaamann zor hale geldii, gnn ounun olay konuarak geirildii, snr ticaretinin ok zorlat, ekonomik durumlarnn kt olduu, korkunun artt ve kimsenin bir ey yapmaya mecalinin kalmad bildirildi. Eskisi kadar bu konuda kendi aramzda konumuyoruz. Ama tepki sryor. Umutlar tkendii iin tepki artyor. Ne yaparsak yapalm bir ey deimiyor. Her akam herkes haberleri izler. Uludere ile ilgili bir haber olduunda telefonla birbirlerini arar. Kyde dedikodu artt. Kim devletten yana konutu, kim ne dedi diye insanlar birbirinden koptu. nsanlar bilgili oldu, nasl konuulacan rendi. u an kyde cenazesi olup da snr ticaretine giden yok. Ancak akrabalar gidiyormu. Korucu olanlar da varm ve o kiilerle grlmyor, beddua ediliyormu. Olay yerine gitmeye altklarnda, korucularn alay komutan tarafndan arlp kylleri blgeye brakmamalar ve biber gaz ile mdahale etmeleri sylenmi. Kyller bunu yapan kendi kuzenlerine kzgnlar ve grmyorlar.

RUHSAL DURUM Gven duygusunun ciddi zedelenmi olduu, korkunun, endienin, umutsuzluun, fkenin, mutsuzluun, depresif belirtilerin neredeyse tm bireylerde hakim olduu, uykusuzluk, 9

itahszlk, sk sk alama, krlganlk, ani fkelenmeler ve alnganlklarn artt, srekli olay etrafnda yaantlamalarn olduu ve olayla ilgili geridnlerin yaand renildi. Normallemeye allsa da hala zamann ounun yaanlan travmann etkisinde seyrettii, travmatik stres bulgularnn yaygn olduu, olaan d seyreden yas srecinin mevcut olduu, hakikat ve adalet srecinin ilememesinden kaynakl yas srecinin olumsuz seyrettii, travmatik yasn yaand, ocuk ve kadnlarn bu srete pek korunamad ve ciddi ekilde etkilendikleri grld. Salk Bakanl tarafndan herhangi bir psikolojik destek veya durum tespitinin yaplmad renildi. Ruh sal asndan, sivil toplum kurulular da dahil, ekibimizden baka kimsenin kye gelmedii ve bir giriimde bulunmad renildi. Ruhsal ya da genel salk sorunlar olduunda rnak Devlet Hastanesine gittikleri renildi. ldrlen kyllerden birinin eini Ocak aynda grdmzde 2 aylk gebe idi ve konversiyon tipi baylmalar vard. Bir ay sonra doum yapacan syledi. ocuun ismini ne koyaca sorulduunda, einin ismini koymay dndn ama dilinin varmadn syledi. Kaynvalidesi olunun ismini koymay dnyormu bazen ama nasl syleyeceiz diyormu. Kendisi Umut ya da Bar koymay dndn de syledi. Bu ocuun bir bar simgesi olmasn istiyorum, akan kann durmasn istiyorum. Gebelik boyunca gebelie dair ciddi bir sknt olmam. Ryasnda eini neeli ve cennette gibi gryormu. ocuk iin endieli, ne olacak babasz byyecek diyor. Kendisinde konversiyon tipi baylmalarn artk olmadn ancak uykuya dalmakta glk ektiini, i sknts ve korku yaadn, hayatn keyifsiz geldiini sylyor. Korkular ayn. Bamzda her an heronlar var, her an bir ey olacak diye bakyoruz. Ocak aynda grdmz kaynvalide yaylaya gitmi olduundan grlemedi. Drt elti birlikteler. Askerdeki kaynbirader gelmi, geri gitmi. Abisi, kardei, yeeni ld, onu orada teselli eden de yok diyorlar. Alt ayda ne deiti sorusuna cevaben; Acda deien bir ey yok. Daha dn olmu gibi. O zamanlar bir eylerin deieceine inanyorduk, umudumuz vard. Hala var umut ama katiller bulunsa biraz iimiz rahatlar. Buraya gelip saln nasl diye soran olmuyor sizden baka. Bizim psikolojimiz bozulmu artk, ne yapsalar fayda yok. lkbahar geldi, aalar iee durdu ama bizim iin deien bir ey yok. ldrlen kyllerden birinin yengesi ile grmemizde daha nce grmediimiz grmcenin ve kaynvalidenin u an ruhsal rahatszlklar olduunu, rnak Devlet Hastanesinde tedavi grdklerini rendik. Psikiyatrik rahatszlklar artt m sorusuna cevaben; Kalabalk azaldka, kendi bana kaldka insan daha kt hissediyor. Yalnz kald 10

m daha da dertleniyor insan. Buradaki insanlar yalnz kalmaya korkuyor artk. Kaynvalide 10-15 kilo verdi. Yemiyor, uyumuyor. denildi. Ocak aynda grdmz kyllerden birinin kz kardei ile tekrar grld. Konversiyon tipi baylmalar neredeyse gemi, nefes darl, kalp skmas, gn aarncaya dek uykuya dalamama, isteksizlik, keyifsizlik, gelecek plan yapamama, umutsuzluk, unutkanlk, yorgunluk, itahszlk, srtnda ar, tahammlszlk yaknmalar var. Kimseyle konumak istemiyor, kimseyi grmek istemiyor, alyor srekli, insanlardan rahatsz oluyor. Keyif alc eylemleri yapmaktan kanyor. lm ok dnyor ancak ailesini ve nianlsn dnerek kendini ldrmediini sylyor. Daha nce grtmz, kardeinin lmnden sonra intihar giriiminde bulunan konversiyon tipi baylmalar olan amcakzyla, kei samaya gittii iin bu sefer gremedik. Konversiyon tipi baylmalarnn getiini ve depresif belirtilerinin n planda olduunu rendik. Daha nce grlen kyllerden biriyle yeniden grme sonrasnda, olay hatrladnda ellerde titreme, arpnt, nefes darl olduunu, olay tekrar tekrar yaadn, kabus grdn, uyuyamadn, itahszlk ve kilo verme ikayetleri olduunu ve bu ikayetlerin gittike arttn rendik. Ne olsa iyi olurdu sorusuna, Ben de lrsem belki dier dnyada tekrar mutlu oluruz. Bu dnyada artk mutlu olmayacamz biliyoruz. Burada kalmak istemiyorum, ok uzak bir yere kimsenin tanmad bir yere gitmek istiyorum. cevabn verdi.

TRAVMA TEPKLER VE BA ETME YNTEMLER Kyllerden biri: Cizreye Seven Hanma gittim. Yatrmak istedi. Ben istemedim. Remeron ve baka bir ila verdi. Uykum dzeldi. 2-3 aydr baylmyorum. Dier ikayetlerim devam ediyor. Kardeimin kitaplarn, hal saha ayakkablarn, yorgann hala saklyorum. Bir dier kyl mezardan gelmek istemediini, srekli fotoraflarna baktn syledi. Olay sonras zerinde olan tirt ykamadan saklam zerinde hala kokusu var diye. Saklad saati, krk gzl, tiort, di macunu ve ayakkab ban gsterdi. Kardei iin zel fotoraf albm hazrlamlar. Hayatta kald iin sulu hissettiini, kendisi sknts olunca lmeyi hep dndn ama kardeinin yaamay en ok isteyen kii olduunu syledi.

11

Dnya ona kalamadysa bana da kalmasn. Konutuum zaman iim hafifledii iin konumak istemiyorum. imin hafiflemesini istemiyorum. imde daha byk bir ac olsun ki bu can benden gitsin istiyorum O can verdii zaman yannda deildim. Acaba nasl can verdi, ne dnd, ne istiyordu. Onun ektii aclar dnyorum. O kadar hayalleri vard. Onunla birlikte benim de hayallerim gitti. imdi evlenmi olacaktm, dnm olacakt. Nianlmn babas artk getirelim demi ama ben istemiyorum. Nianlm da zlyor ok, onun da kardei ld, zaten daymn olu. Nianlmla hep tartyoruz, o artk evlenelim diyor. ki sene oldu, ben ona kzyorum, kardeinin yasn tutmuyorsun evlilikten sz ediyorsun diyorum. Ne hayaller kurmutuk bamza neler geldi. imdi bana yakan kapkara gelinlik mrm boyunca siyahtan baka bir ey giymeyeceim. amarm bile siyah. Bir tek kefenim beyaz olacak. Hanede tm kadnlarn siyah giydii grld. yle ki ocuklar renkli giyince kzp vuranlar varm. Geride kalanlarn yaadklar iin youn bir sululuk duygusu vard. Biz drt amcakz keileri samaya gidiyoruz. Burada keilerin otlanaca yer yok, eski kyn yerine gidiyoruz keileri samaya. Hepimizin kardei ld. Srekli sohbetimiz kardelerimiz olmu, bu katliam olmu. zerimizden uaklar geince inallah zerimize bomba atarlar diyoruz. Dn odun toplamaya gittik maynlarn olduu blgeye (yaklan Tarlaba ky, snrn yaknnda, o blgede odun toplanyor keiler orda otlatlyor, salyor). Kimseye sylemedik. Eskiden o blgeye giderken dua ederdik maynlara basmadan geliriz inallah diye. Korkardk. Dn gittik, arazide dolatk mayna basarz inallah dedik. Dnk halimizi grseniz kafay m yediniz derdiniz. Bile bile lme mi gidiyorsunuz derdiniz. O arazide dolatk, deliler gibi zpladk, gldk. Ele ele tututuk, birimiz gidersek hepimiz birlikte gidelim diye. Dua ettik inallah birimiz bir mayn buluruz diye. Olaydan sonra okulu brakan olmam ama abisi brakmay dnyormu. Kuzenleri arasnda mhendislik okuyan biri, son snavna giderken yakalanm, 2 aydr Midyat cezaevinde bulunuyormu. ocuun snav gitti. Yetimdir. Abisi onu okutmaya alt zor artlarda. Mhendis olacakt, bir snav kalmt. Yaplacak oturma eylemi srasnda adrlar kuruluyorken, askerlerin abisinin yanna gelip kimden izin aldklarn sorduunu, abisinin kimseden izin almaya ihtiyalar olmadn sylediini, bunun zerine alay komutann ok konuuyorsun senin de zamann gelecek dediini, fakat abisinin korkmuyorum sizden zamanm gelecekse imdi gelsin dediini syledi. Mhendislik okuyan abim okulda yakaland, 4 defa yakaland serbest brakld. imdi stanbulda. Onun isyanna bakyorum benim daha beter mi yapmam gerekiyor diyorum. 12

Kimseden korkma kardeim diyor bana. Valla en dorusunu o yapyor. Ben de onun gibi yapmak istiyorum ben de herkese sesimi fkemi haykrmak istiyorum. Olum bir gz kr oldu mu elini br gzne koyacaksn bu da kr olmasn diyor annem. Devletin doktoruna gitmek istemiyorum. Kardeim 3 saat can ekiti onu yaatmayan doktor beni de yaatmasn. Ben doktorlara gvenmiyorum. Bize?diye sorduumuzda; Sizin vicdannz var ki o kadar uzaktan kalkmsnz gelmisiniz derdimizi dinlemeye.

ETM VE OCUKLARIN DURUMU Roboskide ilkretim, Bjda ilkretim ve lisenin eitime devam ettii renildi. Roboskide ilkretimde 283 renci ve 12 retmenin olduu, bu srede ayrlan retmenin olmad renildi. Yaz dnemi olduundan retmenlerle grlemedi ancak 3 yldr kyde alan, kendisi de Roboskili olan mdr ile grld. Mdre eitim sreci ve ocuklarn durumu soruldu. Olaydan sonra ilk 15 gn eitime yarya yarya azalan renci saysyla devam edildii, okul bitene kadar birka rencinin devamszlk yapt, ancak ounluun devaml geldii belirtildi. Mdr tarafndan mfettilerden psikolog istendiini ancak gelenin olmad, bu srede mfetti ve ube mdrlnden birka kez ziyaret aldklar, okulun onarm iin ekonomik destek alabildikleri, Bjda okullarn daha kt durumda olduu orada herhangi bir onarmn yaplmad renildi. rencilerin genel anlamda akademik baarsnn dt belirtildi. lenlerden birinin takdirlik kardeinin ancak teekkr alabildii rnei verildi. Olaydan sonra rencilerde; - agresif davranlar - slogan atma - disiplinize edilememe - aniden barma - ailedeki konumalarn aynsn okulda konuma - cismi burada ruhu burada deil - parti yneticileri gibi konuma davranlarnn gzlemlendii belirtildi. 2 rencimiz ldrld. Biri de geen sene bitirmiti.ldrlenlerden birinin kardei taktirlik renciydi, zar zor teekkr ald. Okulumuzun SBS baars dt, rencilerin motivasyonu dt. 13

Glyazda okula zarar verme, okulun camn krma, bayrak yakma oldu ama bizde olmad. Glyazdaki alaya tugeneral bakyor. Okulu 2 defa ziyaret etti. Alaydaki doktora gidebiliyoruz. Daha nce gidemiyorduk. Veli toplants ayda bir yaplrken bu yl olaydan sonra nerdeyse hi yaplmad, velilerin ilgisiz olduklar belirtildi. Ne yaplsa ocuklar korumak daha mmkn olurdu diye sorulduunda; okula hemen balatmak ve sosyal etkinlik yapabilselerdi daha iyi olabilecei sylendi. Dardan gelip gidenler ocuklar nasl etkiledi gzlemi sorulduunda; devleti yerme veya vme sylemleri arasnda kaldklarn, kobay gibi kullanldklarn, ocuklarn bundan olumsuz etkilendii belirtildi. Okullara devlet veya sivil kurululardan kimsenin gelmedii oysa ocuklarn durumunun kt olduu ve destee ihtiyalarnn olduu sylendi. Okulda 23 Nisanda mziksiz program yaplm, olaydan sonraki 2 hafta izgi film gsterimi yaplm, ders younluu azaltlm. Her iki kyde de ocuklarn yabanclara alm olduklar, pek merakl gzle bakmadklar, iletiime girme konusunda isteksiz olduklar gzlendi. Mfettiler/Denetmenler mart-nisan aylarnda telefonla aradlar, renciler iin psikolog, rehber retmen istedik. Biz bu konularn konuulmasn istemiyorduk. in ehli deildik ama gndermediler. ocuklarn iin ne yaplsa daha iyi olabilir sorusuna; kinci-nc gnde ocuklar okula gnderin dedim. ocuklar ev ortamndan uzaklasn istedim. Ama okulda da ne ocuk park var ne de mesela sinema gstereceimiz bir yer. Okulda ocuklara film izlettik, Buz Devri, irinler falan, bu iyi geldi. Mesela sizin derneiniz (Trkiye Psikiyatri Dernei) ocuklar iin bir gezi dzenleyebilir. Bir gneydou turu yaplabilir. cevab verildi.

NFUS, DOUM-LM VE G OLAYLARI Olay sonras oluan iki lm o dnemdeki zntyle ilikilendiren anlatmlar oldu: Kyllerden birinin parampara olan yeenini pt dudanda 30-40 gn sonra yara ktn, doktora gitmediini, ay sonra kanser tans aldn, hipertansiyon ve astm hastalklar olduu renilen ldrlen kyllerden birinin yakn bir akrabasnn lmnden drt ay sonra zntden ldn sylediler. Bj kynde konulanan, yardmc salk personeli bulunmayan ama yaklak 2 aydr dzenli olarak bir doktoru (Dr. nder elik) bulunan Aile Salk Merkezine gidildi. Hafta 14

sonu olmasndan dolay Uluderede bulunduundan kendisiyle grlemedi ancak daha sonra telefonla grlerek bilgi alnd. ASMde bir salk memurunun bulunduu, ebe bulunmad ve steril ortam salanamad iin doum yaptramadklarn, genelde doumlarn Uluderede yapld, ka doum olduunun belli olmad renildi. Aile sal sisteminde ocuk demek para demek olduu iin Uludereye gtrmler ocuklar a iin. Onlar kendi sistemlerine kayt etmi. Aile hekimlii sistemi demek bu blgeler iin dman demek. Kendilerine kaytl 0-1 ya aras 72 bebek, 0- 6 ya grubu 400 ocuk olduu, ebeler olmad iin ev ev dolap kayt tutan kimse olmad ve zaten yeni sistemde bunun yer almad renildi. ocuk dourma hznda ve saysnda kesin bir bilgiye ulalamad. Kendisinin 2 aydr kyde olduu, geceleri de orada kald, doktor olmad iin 5 evre kyden (Yemili, Haburii, Ortaba, Anda, Dadibi) de kendisine bavuru olduu, 80 bin nfuslu Uludere blgesinde toplam 5 aile hekiminin bulunduu, 2 hekimin merkezde 3 hekimin kylerde yer ald renildi. ubatta Cizre Devlet Hastanesine atandm, Uluderede ak vard, Maysta da buraya geldim aile hekimi olarak. Akas ikilem iinde kaldm. Biz oraya doktor gnderdik diyen hkmetin reklamn yapm olur muyum diye ama burann da doktora ihtiyac vard, isteyerek geldim. Kendisi kyllerle Krte konutuu iin gven ilikisi salanabildiini, ar hastas olmayann rahatsz etmemek iin kendisine bavurmadn, saygl davrandklarn, doktorsuz kalmaktan kayglandklarn belirtti. Cizre Devlet Hastanesi ile kyaslandnda, orada nerdeyse her gn 5-6 kadn konversiyon ile geliyorken burada henz kendisine bavuran konversiyon olgusu olmam. Blge insannn kadn-erkek ilikisinin daha rahat olduunu, en ok yal kadnlarn etkilendiini gzlediini belirtti. Benim de psikolojim bozuldu srekli acl insanlar grmekten. Her perembe gz yal insanlar geliyor, mezar hemen yanmzda, oluk ocuk. Zor bir durum. Kadnlarn, ocuklarn psikolojisi ok kt. Kyn geleneinde genel olarak anne, baba veya sevdikleri kiilerin isimleri yeni ocuklara veriliyor ancak bunun iin kayb olann zlmemesi iin yasn tamamlamas bekleniyormu. Bu srede doan ocuklara lenlerin isimlerinin verilmek istendiini ancak ocuklara bu isimlerle seslenmek istemedikleri, Umut, Bar isimleri vermek istediklerini belirtenler oldu. Yeni doan bebee len kiilerden birinin ismini veren olduu ancak ismini seslenmekte zorland grld. Kyllerden birinin buralarda daha fazla durulmaz diyerek ailesiyle birlikte babasnn yanna g ettii, ancak ekonomik ve ruhsal durumunun iyi olmad bilgisi alnd. 15

Kyllerden biri: Biz de gideceiz. Artk burada kalmamzn bir sebebi yok. Byle adaletsiz bir devlette yaamak istemiyoruz. Kendi vatandan parampara etti. Askerliini yaptk, okullarn okuduk, kimliklerini tayoruz, dillerini konuuyoruz daha ne istiyorlar. Olay zmlenmedii srece kayglarnn ve korkularnn devam edecei baka g olaylarnn da olabilecei renildi. Normalde 6 aylk srede 4-5 evlilik olurken, olaydan bu yana geen 6 ayda hi evlilik olmad, evre kylerde evlenenlerin de dn yapmad renildi.

SONU, YORUM VE NERLER

Daha nceki ziyaretimizde bildirdiimiz zere, blgede ncelikli almann yas almas olmas gerektii dnlmt. Ruhsal rahatszl olduu bildirilen sekiz kiiyle grlm, disssosiyasyon belirtilerinin arlkta olduu saptanmt. Travma sonras belirtiler ve bozukluklar belirlenmiti. Neredeyse tm ky halknda travmatik stres bozukluu belirtileri spektrum halinde mevcut olmakla birlikte ncelikli sorunun yas tutulamyor oluu grlmt. Yaanan olayn iddetinin bykl, ieriinin arl ve adaletin salanamam olmasnn getirdii fke nedeniyle kiiler salkl bir yas srecini yaayamyorlard. Hakikatadalet srecinin ilememesinin yaanlan travmann iddetini arttrd, yas srecinin olaan dnda seyrettii, yzleme-hesaplama-kaybn kabul ve vedalama srelerinin gerekleemedii gzlendi. Yaanlan travmatik sreci anlamlandrma ve yky bellekte oluturmada ciddi skntlarn var olduu gzlendi. Bu zeminde birok ruhsal bozukluun geliebilecei ngrlebilir. Blgenin mecburi hizmet blgesi olmas, rnak ve Cizrede toplam iki psikiyatrist olmas ve halkn psikiyatriste gitmeyi farkl nedenlerle, tercih etmemesi nedeniyle, devlet hastanesi bnyesinde bir psikiyatri hizmeti verilememiti. ntihar giriiminde bulunan bir kiinin ve dissosiyatif amnezisi olan bir kiinin, hocadan sonra rnak Devlet Hastanesine gtrld, ila tedavisine baland renilmiti ancak bu kiilerin psikiyatri uzmanna gitmedii renildi. Ekip tarafndan, daha sonra blgeyi tekrar ziyaret etmek ve durumu yeniden deerlendirmek dnlmt. Bu amala Temmuz ay iinde blgeye yeniden ziyaret yapld. Gerek ziyaretimiz srasnda gerek basndan izlediimiz bilgilere gre blge halk ziyarette bulunan her ekibe isteklerini belirtmilerdir. Adalet duygusunu salamaya yeterli olmayacak bu giriimlerin, insanlarda umutsuzluk ve aresizlik duygusu yarataca ve fkeyi arttraca ngrlyordu. Nitekim ziyaretimiz srasnda bu art gzlemledik. nsanlar dertlerini ve isteklerini birok ziyaretiye anlattlar, adalet istemlerini belirttiler, o gnden bugne 6 aylk dnemde bu anlamda deien bir ey olmad gzlendi. Henz olayn gereinin aydnlatlamam olmas insanlarda gvensizlik ve aresizlik duygularn arttrm ve hayal 16

krkl yaratmtr. ngrld zere yas sreci tkanmtr. renimi aresizlik ve depresyon artmtr. Olayla ilgili olarak yetkililerin yapt aklamalarn olayn sorumluluunu aka ifade etmemesi, hatta Uluderelileri sular nitelikte aklamalarnn olmas kyllerin ruh saln olumsuz olarak etkilemeye devam etmektedir. Travmayla ba etme tutumunda ular meydana gelmi, bir ksm insan sululuk duygusuyla kendi hayatlarn yaayamaz hale gelmi, bir ksm ar politize olmu ve her durumda propaganda yapar olmu, bir ksm srekli televizyon izleyerek gnlerini geirmekte, kyller arasnda fikir ayrlklar olumakta olup, korucu olanlara kar fke ve tekiletirme meydana gelmi, kyden gler balamtr. Bu durumda lmle kaybn yan sra, gle de kayplar yaanm oluyor. nsanlarn bir ksm fevrice fke gsterisinde bulunuyor bir ksm korktuu iin hibir eyle uramak istemiyor. Durum iyice komplike hale geliyor. nsanlar yas tutamadklar, travmatik belirtileri saaltamadklar gibi imdi depresyon ve gle birlikte baka skntlar da yaayacaklar. Hem devlete gvenememekten hem ruhsal rahatszlk iin doktora bavurmamaktan psikiyatrik destekten uzak kalacaklar. Ksa srede travmann akut etkileriyle ilevsel alanlarn bozulmas yan sra, uzun srede birok psikolojik sorun ve bozukluun ngrlebilecei, yaanlan travmann gerek yakn evrede birok dolayl tanklk nedeniyle, gerekse medya araclyla tm lke dokusunda travmatik etkiler yaratmas asndan psikolojik destek ve tespitlerin olduka nemli olaca gzlendi. APHB (Afetlerde Psikososyal Hizmetler Birlii) bnyesinde yer alan Kzlay, ekip ve malzeme yetersizlii nedeniyle psikososyal destei veremeyeceini bildirmitir. APHB bnyesinde yer alan ocuk psikiyatrisi dernei durumla ilgili hibir aklama yapmamtr. APHB bnyesinde yer alan dier dernek yeleri bireysel olarak bu destekte bulunacaklarn bildirmilerdir. APHBdan ayr gnll bir ekip oluturulmas, bu ekipte ocuk psikiyatristi, psikolog, sosyal hizmet ve psikolojik danman ve rehberlerin de yer almas iin bir giriim neriyoruz. Olayn olu biimi ve yeri, grme yaplan kiilerin aka ifade ettikleri ciddi gvensizlik dikkate alnarak, gidecek ekipte yer alacak kiilerin zenli olmasn gerektirmektedir. Blgeye dzenli ve srekli gidecek bir gnll ekip oluturulmas hedeflenmelidir. Sreklilik salanamayacaksa yarar olmayaca dnlerek hi balanmamas daha uygundur. Ayn kiilerden oluacak ekip mmkn grnmemekte ancak istikrarl ve dzenli takipler yapan bir ekip oluturulabilir. Aralarnda deerlendirme notlarn ve faaliyetleri paylaabilen bir ekip almas oluturulmaldr. nsanlar retravmatize etmeden, travmatik yklerini anlaml bir balama yerletirerek, yalnz ve aresiz olmadklarna vurgu yapan bir saaltm sreci izleyerek yas almas yaplmal. Ekibin gvenlii iin izinler ayarlanmal. Burada nemli olan, belirli srede dzenli gelecek ekibin varldr. Hem gven ilikisinin kurulabilmesi hem saaltmn yaplabilmesi iin zamana ihtiya vardr.

17

Bu ekibin salanamamas durumunda, en azndan ocuklar iin ivedilikle bir destek plan yaplmaldr. Okul mdrnn de istedii gibi Milli Eitim Bakanlnn blge okullarna psikolojik danmanlk ve rehberlik alannda hizmet sunmas acilen gereklidir. Bu olayda olduu gibi, yaanlan bir toplumsal travma zmlenemedii srece kuaklar boyunca aktarlarak, kendi gereinin dnda bir balama oturabilir, efsaneleebilir, kt tekiler yaratabilir.

18