Dostoyevski Dostoyevski'nin ilk roman Zavall insanlar adn tar. Sadece bu eser. onu hrete ulatrmaya yetmiti.

ok gemeden, arlk Rusyas, Dostoyevs-ki'yi ihtill kaynann banda buldu. nl yazar, arabuk idam hkmn giydi. 1849 ylnda, kuruna dizilmek zere diree balanaca srada, hayatn baladlar. Ahreti boylamya hazrlanrken, Sibirya'ya srldn grd. Rutubetli zindanlar, onun enerjisini kstek-liyememiti. On yl sonra (1859) geriye dnd zaman, koltuunun altnda birok yeni eser tayordu. Eskisinden kat kat gl eserler,.. Dostoyevski, lnceye kadar bo durmad. l Evinin Hatralar (1863), Cinayetler ve Gnahlar (1865), Sersem (1868), Karamazof Kardeler (1876) gibi eserleriyle, ada romanclarn n srasnda yer ald. Romanlarnda karamsar ve dengesiz tiplere bolca rastlanr, insan denen yarat derinlemesine inceliyen Dostoyevski'nin ruh tah-lillerindeki baars esizdir denebilir. en bir garip kiiyim. imdi, bana deli diyorlar. Eskisi kadar "garip,, grnmekte devam etseydim, bu benim iin aamal bir biim ilerleme olacakt. Bugn alaylardan artk alnmadm sylemeliyim. Bana gldklerinde daha bir eleniyorum. Alayclarn Gerek'i tanmadklarn, benim, benim tandm zlerek grmeseydim, bakalar gibi, aktan aa kahkahay basardm. Gerek'i tanmakta yalnz olmak ok ta gm. Ama anlamyacak onlar ; yoo ! anlamyacak onlar ! Bir zamanlar, herkese garip gelmekten mthi zlrdm. Garip "grn-mek,,e kalkmazdm. Dodum doal gariptim ben, 7 yamdan beri de, garip olduumu biliyordum. Ne kadar okula gittim, ne kadar niversite yz grdmse, garip olduuma gene o kadarinan getirmi oldum. yle ki rendiim btn bilgilerin beni bu garip olduum dncesi iinde yourmaktan baka ne amac vard, ne de sonucu oldu. almalarmdaki ayn ey gnlk hayatta da oluyordu. Her yl, herkesin gznde garipliimi, acayipliimi daha iyi anlyordum. Herkes beni tefe koyuyordu ama, herhangi biri olmaktan ok garip olduumu bilen bir insann bulunduundan, bu insann da ben olduumdan kimse huylanmyordu. Bununla birlikte, bunu bilm.eyileri, benim yzmden oldu. Srlarm kimseye am-yacak kadar byk burunluydum. Bu gurur zamanla oald, herhangi birinin nnde dalgnla gelip kendimi garip bulduumu sylemee kalkm olsaydm, bir kurun skardm beynime. Ah! Yeni yetmelik amda, belki bir gn, bu dndm itiraf etmee kalkarm diye, ne ac ekiyordum. Ama, br delikanl olduumda, her yl, garipliimin oaldn anlamam yle dursun, nedan olduunu kesinlikle bilmeksizin, 10 daha durgun oluyorum. Dnyada herkesin bana ilgisiz kaldn dnmekle bama daha byk bir dert geldiinden belki. Nicedir bundan kukulanyordum, ama birden, geen yl, bu ite yanldm anladm. Dnyann olmasnn ya da hibir yerde hibir ey olmamasnn bence bir olduunu sezdim. Bunun zerine, alayclara gocunmaktan, hemen vazgetim; artk onlara kulak asmadm. Vurdumduymazlm en ipe sapa gelmez ilerde bile ortaya kyordu. Szn gelii, sezmeden insanlar itip kaka kaka, sokaklar arnladm oluyordu. Bunun zensizlikten ileri gelmi- olduunu diyemem ; neden ileri gelmi olduunu da dnmei bir yana brakmtm. Bana herkes, herkes nemsiz geliyor. te Gerek'i o zaman tandm. Geen kasmda, daha dorusunu demek gerekirse, Gerek'i 3 kasm gn tandm. O gn bugndr, hayatmn her dakikasn hatrlarm... Bu karanlk, sanki hi grlmemicesine karanlk bir gecede oldu. te evime dnyor ver Bu kadar pusulu bir gece grmenin o-lanaksu olduunu dnyordum. Btn gn yamur yamt ; souk yamur olmutu bu, anki korkun ve insanla dman yamur. Sonra

sonra, yamur dindi; korkun bir slaklktan baka ey kalmad artk ortalkta. Sokan her tandan, kaldrmn her paket tandan, souk bir buu ykseliyormu gibime geliyordu sanki Gaz birden snerse, mutlu olacam duygusuna kapldm, nk gazn havadaki slakl ve ie dokunuculuu daha iyi ortaya dkyordu. O gn, hemen hemen yemek yememitim, akamn iniinden sonra arkadalarmdan ikisinin de ziyaretini kabul eden bir mhendisin evine kapa atmtm. Ses etmeden durmutum ve susmamn kendilerini sktn bile anladm. lgi ekici bir konu zerinde konuuyorlard, gya snmak iin gelmilerdi ama, durularnn, gerekten, bouna olduunu grmtm. olsun diye snyorlard. Damdan dercesine kendilerine unu demitim : "Baylar, gryo 12 rum ki sizi dpedz zerinde ene yorduunuz konu tyor.,, Uyarmdan hi te zlm olmadlar ; yalnz, dediimi ve dndklerinin beni temelli ilgisiz braktn anlayarak, bana glmee balamlard. Sokakta, gaz dndmde, ge baktm. Alabildiine karanlkt ama, ilerinde pek kara uzaklklarn uurumlara benzedii bulutlar grlyordu yle hafiftenUurumlardan birinin dibinde, birden, bir yldz parlad. Yldz drt gzle incelemee baladm, nk bu yldz bana bir dnce, bu akam kendimi ldrme dncesi veriyordu. Daha nce, iki ay nce, hayatma son vermei kafama koymu ye, yoksulluuma inat, gzel bir tabanca ele geirebilmi, hemen doldurmutum. Ama aradan iki ay gemiti ve tabanca klfnda duruyordu, nk, adm ktkten silmek iin, herkesin bana biraz daha az ilgisiz kalaca bir an semek istiyordum. Neden ? Sr... Ama yldz bana bu gece kendimildrmei esinledi. Neden ? Bu da ba 13 ka sr. Ge halli halli bakarken, sekiz yalarnda bir kz ocuu kolumdan yakalad beni. Sokak sszd ; bizden ok' -tede, bir arabac yerinde uyuyordu. Kzcazn banda bir mendil vard, elbisesi yrekler acs olup srlsklamd, ama ben dorusu yalnz yrtk ve slak pabularna dikkat etmitim. Yavrucak, birden korkmu gibi bard: Anne ! Anne ! Bir tek sz sylemeden, ona baktm. Daha hzl yrdm ama, o gene umutsuz bir sesle bara bara koluma aslp peimden gelmekte devam ediyordu. Bu biim bar ben bilirdim ! Sonra kesik birka szle bana, annesinin ldn, kim olursa olsun, birini armak iin, anasnn acsn dindirebilen birini bulmak iin ylesine sokaa ktn syledi. Arkasndan gitmedim. Tersine, kendisini bamdan savmak istedim. Bunu dnrken, gidip bir yardmc bulmasn sylemekle yetimdim kendisine. Ama o kk ellerini kavuturdu ve yryp gitmeme zaman brakmakszn, yanm sra gene - 14 alaya alaya kotu. Artk sabrszlandm. Ayam yere vurup korkuttum kendisini. Yeniden bard : "Baym ! Baym ! Ama beni brakt, hzlca soka geti ve kagelen baka bir yolcunun ayaklarna kapand. Beinci katma ktm. Yoksulca deli, pencere diye bir tepe delii bulunan bir oda tutuyorum. zeri muamba kapl bir kanapem, kitaplarm iin bir masam, iki sandalye ile eski bir koltuum var. Bir mum yaktm, oturdum ve dnmee baladm... Benimkinden hafif bir blmeyle ayrlm, bitiik odada, gndr dn bayram ediliyordu. Burada bir yedek yzba oturuyordu, iskambil oynaya oynaya, kendisiyle birlikte imam suyu ien bir yarm dzne haydutla dayal deli saylmayan konutunun altn stne getirmiti. Geen gece, burada bir kzlca kyamet, kopmutu; ev sahibesi mrn krn etmek istemiti ama, yzbadan mthi korkuyordu. Bizim beinci katta, baka kirac olarak, bir askerin dul kars ve hepsi de hasta kk ocuun anas, 15 ufak tefek bir elimsiz kadnmz vard; bu ocuklarn en k avgl douu dinlerken ylesine korkmutu ki bir biim inir buhranna kaplmt. Ben ise blmenin arkasndan barmaktan vazgemitim. Dnya umurumda deildi. O akam, odama girince,

masann gzndeki tabancam aldm ve yanma koydum. Ona dokunur dokunmaz, iimden : " Pek doru mu bu ? diye geirip u karl verdim : "ok doru !... (O kadar doru ki beynimi para para edecektim.) O akam kendimi ldrmee karar vermitim ama, tatarm dnmekle daha ne kadar zaman geirecektim ? Hibir ey bilmiyorum... Ve olabilir ki kzcaza rastlamadan skacaktm kurunu beynime... II bence herey bir olmakla beraber, fizik acdan korkuyordum. Ve sonra, demin sokakta rastlanan o kk kza acma da duyuyordum gene, nasl da yardm edebilirdim. Neden arsna komam-tm ? Ah! hereyin bence bo olmasn istediim ve kza acma duymaktan u-tanm olduum iin. Acma yznden, imdi kendimi ldrmek istiyordum ! Kk kzn acs beni neden ilgisiz brakmt ?... Garipti bu ! imdi ite yreim yanyordu buna !... Hay kr eytan l iki saat sonra kendimi ldrrsem, bu kk kzn mutsuz olup olmamas neme gerekirdi benim ? Artk daha ok dnemezdim, artk hibir ey de olmyacaktm. te bunun iin alakcasna zlmtm ke. Ancak iki saat sonra, benim iin herey snp gideceine gre, bireyler yapabilirdim. yle 17 _sanyordum ki dnya bana balyd, benim iin yaratlmt yalnz- Benden sonra, belki gerekten, artk hibir ey olmyacakt, bilincimin yok olduu anda, dnya da yok olacakt. Evrenin ve kalabalklarn yalnz benim iimde olup olmadklarn kim bilirdi ? Sonra aklma garip bir dnce takld : Eer, Ay'da ya da Mars gezegeninde gemi, bir nceki hayatta, kt ve yz kzartc bir i yapmsam, yeryzne oradan bozulmu olmann, erefsiz olmann bilincini getirmisem, Dn-ya'dan, Mars'a ya da Ay'a baktmda, utancm bana bo mu gelecekti ? Ve, gerekten, botu bu soru, aptalcayd. Tabanca ite nmde duruyordu ; kendimi ldrmek istiyordum ama, uursuz soru aklm kurcalyordu, kzmtm stelik. Ya artk sama sapan soruma karlk bulmu olmadan lmek istemiyorsam ? En sonu, beni kurtaran kk kz oldu; beni, tabancamn tetiini ekmekten alkoyan o oldu. 18 .. . Ben durulduka, yzbann odasnda cmb de yatyordu. leri geri sylenmeler az sonra pek pek bir mrlt halini ald... Yatmak, uyumak zorunda kald dmanlar... te koltuumda ekerleme yaptm anda, bama artk hibir ey gelmedi. Uyudum ve d grdm. Ne garip dnyadr, dlerin dnyas, deil mi ? Sazan tablolar nnze inanlmaz inceliklerle dolu bir ufack eyle serilir... Dlerin aknda anlalmaz eyler olur bylce... Kardeim be yl nce ld, ama ka kez, uykumda, herey ldn bana aktan aa belli etlii halde, onu yamacmda grdme, beni ilgilendiren konuda, toprakta olduunu bir dakika unutmadan, varl zerinde kesinlikle dnlemiyecei konusunda konutuunu iittiime hi te amyorum. Aklm nasl oluyor da bu eliik iki noktayla uzlayor ? Ama brakalm bunu. Gene o geceki 19 dme dnyorum. Bunun yalnz bir d olduuna zldm. Ne olursa olsun bana Gerek'i tantan bir dtr bu. nsan bir kez Gerek'i grnce, bunun Gerek olduunu bilir ! Gerek iki trl olmaz ve sizin uyank olmanza ya da uyumanza gre deimez, intihar ederek hayat terketmek mi istiyordum? te dm beni benden ald, nme yeni, gzel ve gl bir hayat, tazelikle dolu bir hayat serdi. En iyisi mi dinleyin. 20 III aklm kurcalayan konu zerinde dne dne uyuya kalm oldu umu size syledim. Uykumda kendimi birden, tabancay tutmu ta onu, akama deil, yreime boaltyor grdm. Oysa tabancann namlusunu sa akama dayayp beynimi datmaa karar

vermitim dpedz. Bir an ylece, tabancann namlusunun ucu gsme dayal durdum ; mum, masa ve duvar dnmee balad. Tetii ektim. Dlerde bir yksekten dmek, boasnz sklm ya da hi deilse en ufak vcut acs duymadan kendinizi zarara uram grmek banza gelir, ola ki bir davranta bulunurken yatanzda kendinizi yaralarmyasmz, bu da krk ylda bir olur. Bu dte de baka ey olmad. Ac ekmedim ; bununla birlik II te iimde herey sarslyor gibime geldi. Karanlklar zld. Kendimi yzm odamn tavanna evrik, yatm buldum. Bir tek davran bile yapamyordum, ama yan yremde kzlca kyamet ko-puyordu. Yzba boru gibi sesiyle konuuyor, evin sahibesi keskin lklar atyordu... te, baka eye bakmadan, beni bir tabuta yerletirip smsk kapattlar. Tabutun kapandn duydum ; bu konuda gelii gzel birka ey dndm, lm olduum, bundan kuku edemediim, gremediim, kprdyama-dm, konuamadm, ama duymaa ve kafa tutmaa devam ettiim dncesi de, ilk olarak, birden, dank etti bama. Hereyin amadan kabul edildii dlerde hep olduu zre, kendimi iyice bu dncelere altrdm. Beni hi trensiz, topraa verdiler. Herkes imdiden basp gitmiti. Orada, mezarmda, yle braklm, unutulmutum. Daha nce, topraa veriliimi dndmde, ok uzak gelecekte, bir kez yer altndaki yerime girince, hep bir souk ve slaklk duygulanm duya 22 cam tasarladm. O zamanlar duyduum oldu iste ; hele ayaklarm buz kesmiti. Bir lnn bekleyecek artk hibir eyi olmadn kolayca kabul ederek, hibir ey beklemiyordun. Bylece saatler geti, gnler, ya da aylar... . . . Yalnz, birden, kapal sol gzme tabutun kapandan szm bulunan bir su damlad dt ; sonra bir ikincisi, sonra bir ncs.. iimde stelik bir fizik ac da beli-riyordu : "Yaram bu, diye dndm, tabancann vuruu ; kurun orada!...,, Ve su damlas, belki dakikadan dakikaya gene damlyor, sol gzme damlyordu hep. Nasl diyeyim? olup biten hereye gz yuman, buyurmu bulunan Varlk'a, szlerle deil, btn benliimin bir i atlmyla, yalvarmaa, yakarmaa, kafa tutmaa baladm. Kim olursan ol, eer varsan, eer bilinli ve akla yakn bir ilke varsa, ac bana. Yalnz hayatma intiharla bir per 23 de ekerek seni krdmn cn alyorsan, nceden haber vereyim k bana verebildiin ikencelerden hibiri binler ve binlerle ikence ylnda dei-mezcesine duyacam hor gr yene-miyecektir. Ve sustum... zihinle. Gene, hi deilse, bir dakika geti; gene gzme yeni bir su damlas dt, ama imdiden, aldanmadan biliyordum ki, herey hemen abucak deiecekti. Ve mezar ald. Bilinmeyen bir varlk beni yakalad ve ikimiz de uzayda kaldk. Birden, ama pek az grebildim, nk gece, hayatmdaki gecelerin herhangi birinden daha derin, daha karanlkt. Daha imdiden yerden ok uzaa, gn ortalk yerine atlm bulunuyorduk. Beni alp gtrene hibir ey sormuyordum ; korkmadn dncesinden gsm kabaryordu. Bolukta byle ne kadar zaman szlp durduumuzu bilmiyorum. Herey zamann ve uzayn llemedii dlerde olduu gibi olmakta devam ediyordu. Karanln ortasnda, birden, bir yldzn parlad__ 24 __ n grdm. Hibir ey sormamaa kararl olduumu unutup: "Bu Sirius mu?,, diye bardm. "Hayr, bu yanna girerken grdm yldz,,, diye karlk verdi bana beni alp gtren Varlk. Kendisinde bir biim insan yz olduunu syleyebilirdim. Garip ey, bu Varhk'a kin balamtm. Yreime kurun skarken yokluk'u bekliyor, kendimi de, phesiz, insan olmayan, ama var olan bir varln elleri arasnda gryordum.

"Mezarn tesinde yle ise bir hayat var ! diye dndm. "Bana gene var olmak, kendimi elinden kurtaram-yacam birinin iradesine boyun emek gerekecekti ! Varhk'a seslendim : "Senden korktuumu biliyor, beni de bu yzden hor gryorsun.,, Bana karlk vermeden bana kar hibir hor gr olmadn, yzme glmediini, hatt bana acmadn sezdim. Beni o-lup olaca bilinmedik ve byl bir yere gtryordu. imi gitgide korku kaplyordu. Bununla birlikte sessiz yol 75 damla aramda, dilsiz, ama anlalabilir bir biim szleme oluyordu. Gzlerimin alt burlara bakmaktan nice zamandr vazgemitim. I dnyaya erimek iin yzyllar harcayan yldzlarn olduunu biliyordum. Bu bilinmedik gk cisimlerinin devindikleri uzaylardan geiyorduk, belki. Belirsiz bir bekleyiin sknts iinde bulunuyordum. imi birden bildik ve alabildiine ho bir duygu sard: gene gneimizi grmenin sevinciydi bu ! Bununla birlikte abucak anladm ki bu bizim gneimiz, bizim Dnya'ya hayat veren gne olamazd. Gezegen sistemimizin lye gelmez uzaklklarnda bulunuyorduk ama, bu gnein bir noktada bizim gneimize benzediini grmekle mutlu oldum. Dirimsel k, bana hayat vermi olan k, diriltti beni. iimde beni mezara girmeden nce canlandrm bulunan hayat kadar gl bir hayat buldum: "Ama bir, bizimkine benzer bir gne bu ! Bir dnya olmal burada: Nerede bu dnya ? Yoldam bana uzakta bir zmrt 26 yla parlayan kk bir yldz gsterdi. Ona doru uuyorduk. "yle ise Evren'de byle tekrarlamalar var ! diye bardm : "Bu dnya tpatp bizimkine benzer, sefil, ama ocuklarnn en nankrlerinin sevgilisi, kendi gk cismimizi sevdiimiz gibi dnya, demek bizce ? Ebediyen terkedilmi dnya'nn ak da, yaman ve acl iime iledi ve kendisine pek kt davranm olduum kzn gene hayalini grdm. "Hereyi greceksin ! diye karlk verdi, sesi uzayda, zgn zgn titreyen yoldam. ok abuk gezegene yaklatk. Gezegen gz kararyla beliriyordu. Yzeyinde gene Okyanus'u, Avrupa'nn, yeni bir Avrupa'nn biimini grdm, ve iimde kskanl andran bir duygu uyand. "Dnyamzn bu yeni basks da ne oluyor ? Ben yalnz kendi dnya'm, kanmn kaynamalarnn ruh bulduu dnyay, beynimi datarak terkedecek 27 kadar kendisine alaklk ettiim dnyay sevebilirim. Ah! onu sevmekten hi geri kalmadm, onu, ayrl gecesi de, belki o gece de evdim, o gece, her zamankinden daha iim yana yana sevdim. -Dnyamzn bu yeni kopyasnda ac var mdr ?- Bizim dnya'da, ac uruna ve ac yolunda kendini harcam sevgili yaratklar vardr yalnz. Terkedilmi canm dnyann topran pmei, alaya alaya onu barma basma ne kadar isterdim ! Baka bir dnyada hi bir yaratkta gzm yok ! Fakat yoldam beni daha imdiden yalnz brakmt ve, birden, nasl olduunu bilmeden kendimi, bir cennet gn yla ykanm, bu yeni dnyada buldum. Yunan takmadalarndaki adalardan birine, ya da bir komu kyya ayak basmm, gibime geliyor dorusu. Oh ! her yer nasl da dnyasald alabildiine, ama her yer nasl da bir len yla parlyordu! Zmrt yeili, okayc bir deniz, deta bilinli bir sevgiyle pyora benzedii kumsal, dalga dalga yalyordu. iek am ve prl prl gzelim yapraklarla dolmu, koca koca saysz aalar, geldim diye. eminim, beni kutluyor, rperileri hasl da ho bir mzik yaratyordu. imen gzel kokulu ieklerle dolmutu renk renk. Havada, kular kme kme uuyordu, lerinde ou da, en ufak korku gstermeden, kanatlarn tatl tatl rparak ellerime, omuzlarma konuyordu. Az sonra bu mutlu lkenin insanlar ka geldi karma, evremi sevinle sardlar ve beni kucakladlar. Bir baka gneteki bu ocuklar ne kadar gzeldi ! Eski topramda, byle gzellik bulunmazd. Bu gzelliin hafif bir yanks ancak en kk ocuklarmzda grlebilirdi. Bu mutlu yaratklarn gzleri tatl bir kla parlyordu. Yzleri bilgelii ve temiz bir bilinci, gnl alc

bir sevinci dile getiriyordu. ocuk sesleri kadar temiz ve endi sesleri. lk bakta, hereyi anladm. Henz gnahla kirlenmemi bulunan bir dnyadaydm. nsanlar efsanenin ilk atalarmzn bir dnya cennetinde mr srm olduklarn anlatt gibi yayordu. Ve bu 29 adamlar o kadar iyiydiler ki, beni konutlarna doru gtrrlerken, trl diller dke dke, en ufak znt kaygsn iimden skp atmaa alyorlard. Bana soru sormuyorlard, gnlm dolduran hereyi biliyora benziyorlard, en byk tasalar da beni gene gerekten mutlu grmekti. 30 IV B yle eyleri ben ancak bir dte grm olduum halde, bu st temiz insanlarn sevgi dolu ans ebediyen iimde kald. Sevgilerinin beni orada hl izlediini sanyorum. Bununla birlikte her konuda kendilerini anlamyordum. Ben olup olaca ilerici bir Rus, Petersburg'lu bir uluorta insanm, ama bana, bildikleri hereyi anladklarndan, bizim bilimleri-mizle hibir biimde ilgilenmi olmadklar inanlmaz geliyor. Hemen kabul edebilirim ki bilgilerinin z bizim bil-gimizinkinden ayryd ve eilimleri, sz gelimi benimkilerden bsbtn bakayd. Bilgileri, gerektan, bizim vndmz bilgiden daha yksek ve daha derindi. Bilimsiz ve formller belleme-illetine dmeden biliyorlard hereyi. Nesneleri nasl tasarladklarn anladm; 31 ama nesneleri onlar gibi tasarlamaa varamadm. Bana gzel aalarn gsteriyorlard ama ben, aalara besledikleri sevgide kendimi yetersiz buluyordum. Bitkilerle konumaa dek gidiyorlard sanyorum gene. Evet, bizim cansz doa adn verdiimiz eyin dilini ve bu dille sylemei biliyorlard. Anlalan, kendilerine saldrmak bile istemeyen hayvanlarla, aralarnda candan balantlar vard. Bana yldzlar da gsteriyor ve, bildiklerine gre, saduyumun stnde konulardan sz ayorlard; ne olursa olsun una inan getirmi oldum ki bu konularda bir dnce ulatrmndan ok zdeke konuuyorlard. Anlama yetersizliim karsnda bu adamlar sabrszlanmyorlard. Beni olduum gibi seviyorlard, ama, beni gene, hibir zaman anlamadklarn kavryor ve kendilerine ite bunun iin elden geldiince az sz ayordum bizim dnyadan. Benden kat kat stn insanlarn beni nasl oluyor da stnlkleriyle hor grmee kalkmadklarn, nasl oluyor - 32 pa, benim gibi kt bir kiiye, hibir kskanlk duymadklarn bazan anla-myordum. Ve ben, az kalabalk ve vngen insan, kendilerine en ufak dncesi olmadklar bilgi daarcm gsterirken, nasl diyorum, onlar hi artma yoluna sapmadm ? ocuklar gibi canl ve sevinliydiler. Gzel ormanlarnda, az aal tatl alanlarnda, gzel ve ili trkler yaka yaka dolayorlard; besinleri yalnz aalarnn rnlerine, ormanlarn balna ve dost hayvanlarn stne dayanyordu. Besinlerini ve elbiselerini salamak iin yapacak az eyleri vard- ancak. Ana sevgisini biliyorlard, nk ocuklar geliyordu dnyaya onlarda, ama ben hibir zaman onlar bizim dnyann insancklarn yiyip bitiren ve olanca gnahlarmzn kayna saylan o yrtc ehvet isteiyle kvranm grmedim. Kendilerince mutluluklarn blmee arlm yeni yoldalar saylacak olan ocuklarn doduklarn grmekle mutluydular. Aralarn dr, hibir zaman ne tart 33 malar vard ne de kskanlk; bu son szcn ne anlama geldiini bile bilmiyorlard. ocuklar herkesindi, nk hepsi de olup olaca bir tek ve ayn aileydiler. lm bildikleri halde, onlarda sanki hastalklar yoktu ; ama yallar, ac ac deil, tam tersine, tatl glmseyilerle kendilerine yolun ak olsun diyen dostlarla yan yresi

evrilmi, sanki u-yuyorlar gibi, rahata lrlerdi. Ac ve gzyalar bilinmedik szlerdi. Her yerde yalnz sevginin, cokuya benzeyen sevginin gereklii gsteriliyordu. Besbelli lenleriyle konuuyorlard. Sevimi olan kiiler arasndaki balar lmle kopmamt. Kendilerine lmsz hayattan sz atmda pek iyice anlamadklarn grdm. Bu hayata belki o kadar kesince inanyorlard ki bu konu zerindeki her konuma kendile-in< bo ve gereksiz geliyordu. Dinleri yoktu ama, pek iyi biliyorlard ki yeryz sevinci en yksek aamasna gelmi olunca, insanlarn birli 34 fini Evren'in ruhu, Yce Btn'le daha tam klacak olan bir deiiklik bags-terecekti. Bu an sevinle, ama acele etmeden bekliyorlard ; gnllerinde tadklar nsezinin sanki imdiden keyfini sryorlard. Akam saatlerinde, uyumaa gitmeden nce, uyumlu korolar dzenlemei seviyorlard. O zaman uurladklar gn iinde duymu olduklar herey zerine trk sylyorlard. Doay, topra, denizi, ormanlar vyorlard. Birbirleri iin trkler dzmekten holanyorlard ; bunlar hep sevgi dolu ve tatl trklerdi ve gnle gidiyordu. Karlkl sevgilerini yalnz mzikle dile getirmiyor-lard: btn hayatlar birbirlerine kar gsterdikleri dostluun kantyd. Grkemli ve gnl alc baka trkleri de vard ama, aklm hep szlerine takldndan, bir trl anlamn kavrayamyor-dum. Bununla birlikte, aklm gzelliklerindeki incelie kadar varamadysa da, gnlm adamakll tatl derinliklerine 35 'r iniyor gibiydi. Mutluluk dolu devletlerini nicedir anlamaa alm olduumu, orada, dnyada, nitelii anlalm gzel hayatla-rndaki kartln ve bizim kartlmz saylan alnyazsnn ruhumu ok kez acyla doldurmu bulunduunu ; kendi dnyamdaki insanlarla olan geimsizliime nasl ac kartn ok zaman kendilerine sylyordum ! Onlara di bileyebilmek ve bununla birlikte balamaa kalkmadan onlar sevmekten kendimi alamamak : ne ikence ! Byle bir duyguya kaplamyorlard, ama ne kar ! Aclarm blmelerini istemeksizin seviyordum onlar. Kendilerine dlerimi anlattmda, gldler. Dte byle eyler grmediklerini ; btn bunlar, bilmeksizin, susuz susuz, uydurmu olduumu, kendi kendimi aldattm, btn bu olmadk eyleri, bir sayklama iinde, ortaya dktm sylediler bana. Onlara bunun gerek olduunu ileri srdmde, Tanr'm ! beni nasl da alaya aldlar ! 34 Btn bunlarn olduuna ben nasl ina-namyordum ? Bu anlattmdan belki bin defa daha iyi, daha sevinliydi. Bir d olsun, ama size bir sr vereceim : ya btn bunlar belki de bir d deilse ? nk, burada, sylemesi korkun yle bir gerek ey oldu ki dte grlemezdi. Yargy kendiniz verin. imdiye kadar bunu sakladm, ama imdi anlatacam bu gerei : en mthii, btn bunlar ok dndkleridir, yalanlarmla, onlar batan kardmdr, ite. Evet, ne yazk ! batan kardm onlar! 37 -evet, dlerinin nedeni olan benim: bir insan kalabaln bulatran kt tohum ben oldum. ren bir tri-sine, bir veba mikrobuna benzer ben oldum. Geliimden nce pek mutlu, bu tertemiz topra ben irkefe buladm. Sevgiyle dolu gzel topran insanlar yalan sylemei rendiler ve yalanlarndan holandlar; yalanlarnda gzellik buldular. Sevgiye yalan soktular, az sonra da, gnllerinde, kskanl yaratan, yrtcln anas saylan, nefse dknlk dodu... Ah ! ne zaman olduunu tam hatrlamyorum ama, yalandan zevk almaa baladktan pek az zaman sonra, cinayet yolunda boatlm ilk kan akt. ardlar, korktular ve birbirlerinden ayr yaama alkanln kazandlar. Birlemi kk kk topluluklar kurul-

 39 du, ama teki topluluklar korkutmak iin. Di bilemeler patlak verdi. eref dncesi dodu, birlemi her topluluk kendi bayran ekti. nsanlar, kendilerinden uzakta, ormanlarda yaayan hayvanlar zarara soktular, ve onlarn dmanlar oldular. Birbirinden ayr diller dodu. Korkun bir kavga balad. Bu adamlar, acy tattlar, ahlk, bozucu bir igdsel istek duydular ve ilke olarak gerein ancak acyla aa vurulduunu ortaya dktler. Bunun zerine onlarda Bilim dodu. Kt kiiler olmu olunca, kardelikten ve kendi yararndan vazgemeden sz etmee baladlar ve bu szlerle ortaya karlm dnceleri ele aldlar. Sulu olunca, adaleti buldular, kurallar kaleme aldlar, lme arptrlmlarn idamlarna gerekli makinalar yaptlar. Ne olmu olduklarn, ne kaybetmi bulunduklarn artk yle byle hatrlamadlar ve gerekten susuz ve mutlu olmu olduklarna bile inanamadlar. Bir d demekten holandklar, bu ge 40 mis mutluluun olanana imrenenlerle bile elendiler. Fakat en garip olan nokta - ki, bu kaybolmu mutlulukta olanca inanlarn elden kardktan sonra, gene susuz ve mutlu olmaa kar yle candan bir istek duydular ki bu istei tanrlatrdlar, tapnaklarndan bu istei ykselttiler, hep gereklene-mez diye dnerek, ama nnde dize gelip, boyuna gzya dkerek, bu istei dualarda andlar. Bununla birlikte, uras da gerektir ki, bu imdi hayal edilmi hayat kendilerine verilmi olsayd, artk bunu istemezlerdi. Onlara bu hayattan sz atmda, bana u karl veriyorlard : "Evet, biz ktyz, yalancyz ve hakszz ; biliyoruz bunu, ve ite bunun iindir ki alnyazmz -zerinde karar verecek olan ve adn bilmediimiz gnl yce Yarg'n ilerde yapacandan daha serte kendi kendimizi cezalandryoruz. Ama bizim Bilimimiz var. Biz, Bilim'le, bu kez, bilinli olarak kabul edeceimiz Gerek'i bulacaz yeniden. Bilgi duygunun stndedir, hayatn kavranmas hayattan 4! Idaha deerlidir. Bilim bize bilgelii verecek, bilgelikle ortaya mutluluun yasalarn dkecektir.,, Szleri byleydi, ama gene de ilerinden hibiri baka trl yapamadan, kendini btn insanla stn saymaktan geri kalmad. Herbiri kendi kiiliinin nemi konusunda yle kskan oldu ki dnyada bakalarnn kiiliini sndrmek iin hereyi yapyordu. Klelik dodu, hem de gnll klelik. Kendilerinden daha zayflarn kolu kanad altna almalarnda bu gllerin onlara yardmlar dokunmalar kouluyla, zayflar ere seve gllere boyun eiyorlard. Ortaya, gelip alaya alaya kardelerini bulan ve gzden dlerini yzlerine vuran doru adamlar kt. Doru adamlar tefe aldlar ya da taa tuttular. Tapnaklarn kaplarnda kan akyordu. Buna karlk, herbirinin kendi soyundan btn insanlara kendini stn grmee hakk olduunu iyiden iyiye kabul ederek soydalarn dirlik dzenlik iinde yaamaa yneltmenin bir yolunu bulan baka insanlar tredi. 42 Bu dnce uruna gerek savalar patlak verdi, ama her savaan iyice inanmt ki bilim, bilgelik ve koruma igd btn insanlar hemen barsever ve babacan balantlarn kurmaa zorlyacakt. Bu sonucu salamak iin, akll zayflar kltan geirmee baladlar (ve bu kategoride ister istemez dncelerinin btn dmanlarna rastlyorlard). Fakat koruma duygusu az sonra gcn yitirdi, burnu byklerle ehvetliler de ya hep dediler ya hi. Utkuya ulamak iin, ister istemez iddete bavurdular. Vurdular, kendilerine intihardan medet umma kald. Bunun zerine Yokluk'a tapn ululayan dinler dodu. Hilik'te lmsz erince varmak iin kendini ldrmek vlecek bir eylem oldu.

nsanlar iirlerinde Ac'y dile getirdiler. Alnyazlarma aladm onlarn, acnn yzlerinde izini brakmam olduu zamandakinden belki daha da ok gzya dktm onlara, sevenlere ; o zamanlar ki ne kadar susuz ve gzeldiler. . 43 Bir zamanlar cennetken, imdi onlarca deeri bilinmemi bu topra, bu topra gene ok seviyordum. Kendimi sulayarak, kendime mutsuzluklarn yarattm diye lanetler savurarak bu zavall insanlara kollarm uzatyordum. Kendilerine btn ktlklerinin nedeni, tek nedeni olduumu ; onlarda, ktlk ve yalan mayasnn, ben olduumu sylyordum. Kendilerine beni lme gndersinler diye, haa gersinler diye ok yalvaryor, kendilerine hiin nasl yapldn da gsteriyordum. Kendimi ldrmee, galiba gcm yoktu, vicdan azaplar, ikenceler ekiyordum ; ruhumu vereceim ana dek ikence ekmi olmak istiyordum. Ama onlar benimle alay etmekle yetindiler ve, sonunda, beni bir deli yerine tuttular. Ele geirmek istediklerini kendilerine ancak benim saladm ileri srerek, beni balyorlard ; imdi olan olmayabilirdi. Bununla birlikte, gnn birinde, canlar burunlarna geldiinden, tehlikeli olduumu ve enemi kapamaa raz olmazsam beni bir salk yurduna tka_ 44 _ caklarn sylediler. Bunun zerine ac yle bir gle iimi sard ki leceim sandm. Ve ite o anda uyandm. Saat sabahn 6 s olmalyd. Kendimi koltuumda buldum. Mum sonuna kadar yanmt. Yzbagilde uyunuyordu, btn apartmanda da kol geziyordu sessizlik. Yerimden sradm. Bu kadar a-k, bu kadar inceden inceye ayrntlarla dolu, hi byle d grmemitim. Birden, tabancam dopdolu grdm, ayn anda onu kendimden teye attm. Ah, hayat ! hayat ! Ellerimi kaldrdm ve sonsuz Gerek diye bardm ; alyordum buna ! Btn varlm delice bir heyecan ayaklandryordu. Evet ! Yaamak ve kendimi vaza adamak istiyordum ! Grdm, gzlerimle grdm, olanca parlaklyla grdm iin, phesiz, bundan byle, her yerde Gerek'i tleyeceim, diyorum ! O zamandan bu yana yalnz vaiz iin yayorum. Bana glenleri seviyorum ; 45 onlar tekilerden daha ok seviyorum. Alayclarm nasl inandracam bilmediim iin, onlar her trl yolla drtmee altm ve henz kendi yolumu bulamadm iin akln karm diyorlar. phesiz ok zaman doru yoldan kabilirim, ama hangi szleri sylemeli ? rnek olarak hangi davranlar gstermeli ? Ve kim kmyor ki doru yoldan ? Ve bununla birlikte btn insanlar, bilgeden haydutlarn bana kadar, hepsi de, deiik yollardan aradklar ayn eyi istiyorlar... Ve ben ok sonra bile yoldan kamam, nk Gerek'i grdm, nk btn insanlarn yeryznde yaama terketmeksizin gzel ve mutlu olabildiklerini biliyorum. Ktln insann olaan durumu olmasn istemiyorum, inanamyorum buna. Byle bir eye nasl inanabilirdim ? Gerek'i ve onun canl hayalini grdm. Bunu o kadar gzel ve o kadar yalnz grdm ki... Bildiim beni yiit, gl, evik, yorulmak nedir bilmez klyor. im bin yl srecek te olsa, bata gideceim. Yoldan karsam da, Doru' 46 nn tatl beni gene yoluma sokacak. Balangta, ahlk bozukluu grevlisi olduumu teki dnyann insanlarndan saklamak istemitim. Ama gerek bana hata ettiimi, yalan sylediimi hafiften tlatacak, izlenecek yolu, doru yolu gsterecek bana. Dnyamzda cenneti yeni batan kurmak ok gtr. lkin, dmden sonra, dncelerimi en iyi anlatabilen btn szleri unuttum. Yazk l Elimden geldiince, usanmadan konuacam, nk anlatamyorsam da grdm. Ve alayclar gene glebilir ve daha nce syledikleri gibi syleyebilirler : "Anlatt bir dtr ama bu d anlatmasn bile bilmiyor ! Olsun, bir dtr bu ! Ama d olmayan nedir ? Benim dm yaayan varlmla ger-eklemiyecek mi ? Ne kar ! Gene de vaiz edeceim.

Ya gereklemesi pek kolay olursa ! Bir gn, bir saat meselesi olacaktr bu! Ne gerek bunun iin ? Herkes ba 47 kalarn kendini severcesine sevsin. Bundan sonra, artk sylenecek hibir ey yok. Bu herkes iin anlalabilir, btn mutluluk ta bundan doacaktr. Ah ! ite ! milyonlarca kez tekrarlanm ve gene de hibir yerde kkle-memi bulunan ok bayat bir gerektir bu. Gene de tekrarlamal bunu. "Hayatn kavranmas bile, hayatn kendisinden daha ilgintir, diyorsunuz, Mutluluu verebilen eyin bilimi mutluluun iveliinden daha deerlidir ! te savalmas gereken yanllar ve ben bunlarla savaacam. ten olarak herkes mutluluu isteseydi, mutluluk olurdu, hem de hemen. Ya kk kz ? - Onu yeniden buldum,dostoyevski Dostoyevski'nin ilk roman Zavall insanlar adn tar. Sadece bu eser. onu hrete ulatrmaya yetmiti. ok gemeden, arlk Rusyas, Dostoyevs-ki'yi ihtill kaynann banda buldu. nl yazar, arabuk idam hkmn giydi. 1849 ylnda, kuruna dizilmek zere diree balanaca srada, hayatn baladlar. Ahreti boylamya hazrlanrken, Sibirya'ya srldn grd. Rutubetli zindanlar, onun enerjisini kstek-liyememiti. On yl sonra (1859) geriye dnd zaman, koltuunun altnda birok yeni eser tayordu. Eskisinden kat kat gl eserler,.. Dostoyevski, lnceye kadar bo durmad. l Evinin Hatralar (1863), Cinayetler ve Gnahlar (1865), Sersem (1868), Karamazof Kardeler (1876) gibi eserleriyle, ada romanclarn n srasnda yer ald. Romanlarnda karamsar ve dengesiz tiplere bolca rastlanr, insan denen yarat derinlemesine inceliyen Dostoyevski'nin ruh tah-lillerindeki baars esizdir denebilir. en bir garip kiiyim. imdi, bana deli diyorlar. Eskisi kadar "garip,, grnmekte devam etseydim, bu benim iin aamal bir biim ilerleme olacakt. Bugn alaylardan artk alnmadm sylemeliyim. Bana gldklerinde daha bir eleniyorum. Alayclarn Gerek'i tanmadklarn, benim, benim tandm zlerek grmeseydim, bakalar gibi, aktan aa kahkahay basardm. Gerek'i tanmakta yalnz olmak ok ta gm. Ama anlamyacak onlar ; yoo ! anlamyacak onlar ! Bir zamanlar, herkese garip gelmekten mthi zlrdm. Garip "grn-mek,,e kalkmazdm. Dodum doal gariptim ben, 7 yamdan beri de, garip olduumu biliyordum. Ne kadar okula gittim, ne kadar niversite yz grdmse, garip olduuma gene o kadarinan getirmi oldum. yle ki rendiim btn bilgilerin beni bu garip olduum dncesi iinde yourmaktan baka ne amac vard, ne de sonucu oldu. almalarmdaki ayn ey gnlk hayatta da oluyordu. Her yl, herkesin gznde garipliimi, acayipliimi daha iyi anlyordum. Herkes beni tefe koyuyordu ama, herhangi biri olmaktan ok garip olduumu bilen bir insann bulunduundan, bu insann da ben olduumdan kimse huylanmyordu. Bununla birlikte, bunu bilm.eyileri, benim yzmden oldu. Srlarm kimseye am-yacak kadar byk burunluydum. Bu gurur zamanla oald, herhangi birinin nnde dalgnla gelip kendimi garip bulduumu sylemee kalkm olsaydm, bir kurun skardm beynime. Ah! Yeni yetmelik amda, belki bir gn, bu dndm itiraf etmee kalkarm diye, ne ac ekiyordum. Ama, br delikanl olduumda, her yl, garipliimin oaldn anlamam yle dursun, nedan olduunu kesinlikle bilmeksizin, 10 daha durgun oluyorum. Dnyada herkesin bana ilgisiz kaldn dnmekle bama daha byk bir dert geldiinden belki. Nicedir bundan kukulanyordum, ama birden, geen yl, bu ite yanldm anladm. Dnyann olmasnn ya da hibir yerde hibir ey olmamasnn

bence bir olduunu sezdim. Bunun zerine, alayclara gocunmaktan, hemen vazgetim; artk onlara kulak asmadm. Vurdumduymazlm en ipe sapa gelmez ilerde bile ortaya kyordu. Szn gelii, sezmeden insanlar itip kaka kaka, sokaklar arnladm oluyordu. Bunun zensizlikten ileri gelmi- olduunu diyemem ; neden ileri gelmi olduunu da dnmei bir yana brakmtm. Bana herkes, herkes nemsiz geliyor. te Gerek'i o zaman tandm. Geen kasmda, daha dorusunu demek gerekirse, Gerek'i 3 kasm gn tandm. O gn bugndr, hayatmn her dakikasn hatrlarm... Bu karanlk, sanki hi grlmemicesine karanlk bir gecede oldu. te evime dnyor ver Bu kadar pusulu bir gece grmenin o-lanaksu olduunu dnyordum. Btn gn yamur yamt ; souk yamur olmutu bu, anki korkun ve insanla dman yamur. Sonra sonra, yamur dindi; korkun bir slaklktan baka ey kalmad artk ortalkta. Sokan her tandan, kaldrmn her paket tandan, souk bir buu ykseliyormu gibime geliyordu sanki Gaz birden snerse, mutlu olacam duygusuna kapldm, nk gazn havadaki slakl ve ie dokunuculuu daha iyi ortaya dkyordu. O gn, hemen hemen yemek yememitim, akamn iniinden sonra arkadalarmdan ikisinin de ziyaretini kabul eden bir mhendisin evine kapa atmtm. Ses etmeden durmutum ve susmamn kendilerini sktn bile anladm. lgi ekici bir konu zerinde konuuyorlard, gya snmak iin gelmilerdi ama, durularnn, gerekten, bouna olduunu grmtm. olsun diye snyorlard. Damdan dercesine kendilerine unu demitim : "Baylar, gryo 12 rum ki sizi dpedz zerinde ene yorduunuz konu tyor.,, Uyarmdan hi te zlm olmadlar ; yalnz, dediimi ve dndklerinin beni temelli ilgisiz braktn anlayarak, bana glmee balamlard. Sokakta, gaz dndmde, ge baktm. Alabildiine karanlkt ama, ilerinde pek kara uzaklklarn uurumlara benzedii bulutlar grlyordu yle hafiftenUurumlardan birinin dibinde, birden, bir yldz parlad. Yldz drt gzle incelemee baladm, nk bu yldz bana bir dnce, bu akam kendimi ldrme dncesi veriyordu. Daha nce, iki ay nce, hayatma son vermei kafama koymu ye, yoksulluuma inat, gzel bir tabanca ele geirebilmi, hemen doldurmutum. Ama aradan iki ay gemiti ve tabanca klfnda duruyordu, nk, adm ktkten silmek iin, herkesin bana biraz daha az ilgisiz kalaca bir an semek istiyordum. Neden ? Sr... Ama yldz bana bu gece kendimildrmei esinledi. Neden ? Bu da ba 13 ka sr. Ge halli halli bakarken, sekiz yalarnda bir kz ocuu kolumdan yakalad beni. Sokak sszd ; bizden ok' -tede, bir arabac yerinde uyuyordu. Kzcazn banda bir mendil vard, elbisesi yrekler acs olup srlsklamd, ama ben dorusu yalnz yrtk ve slak pabularna dikkat etmitim. Yavrucak, birden korkmu gibi bard: Anne ! Anne ! Bir tek sz sylemeden, ona baktm. Daha hzl yrdm ama, o gene umutsuz bir sesle bara bara koluma aslp peimden gelmekte devam ediyordu. Bu biim bar ben bilirdim ! Sonra kesik birka szle bana, annesinin ldn, kim olursa olsun, birini armak iin, anasnn acsn dindirebilen birini bulmak iin ylesine sokaa ktn syledi. Arkasndan gitmedim. Tersine, kendisini bamdan savmak istedim. Bunu dnrken, gidip bir yardmc bulmasn sylemekle yetimdim kendisine. Ama o kk ellerini kavuturdu ve yryp gitmeme zaman brakmakszn, yanm sra gene - 14 alaya alaya kotu. Artk sabrszlandm. Ayam yere vurup korkuttum kendisini. Yeniden bard : "Baym ! Baym ! Ama beni brakt, hzlca soka geti ve kagelen baka bir yolcunun ayaklarna kapand. Beinci katma ktm. Yoksulca deli, pencere diye bir tepe delii bulunan bir oda tutuyorum. zeri muamba kapl bir kanapem, kitaplarm iin bir masam, iki sandalye ile eski

bir koltuum var. Bir mum yaktm, oturdum ve dnmee baladm... Benimkinden hafif bir blmeyle ayrlm, bitiik odada, gndr dn bayram ediliyordu. Burada bir yedek yzba oturuyordu, iskambil oynaya oynaya, kendisiyle birlikte imam suyu ien bir yarm dzne haydutla dayal deli saylmayan konutunun altn stne getirmiti. Geen gece, burada bir kzlca kyamet, kopmutu; ev sahibesi mrn krn etmek istemiti ama, yzbadan mthi korkuyordu. Bizim beinci katta, baka kirac olarak, bir askerin dul kars ve hepsi de hasta kk ocuun anas, 15 ufak tefek bir elimsiz kadnmz vard; bu ocuklarn en k avgl douu dinlerken ylesine korkmutu ki bir biim inir buhranna kaplmt. Ben ise blmenin arkasndan barmaktan vazgemitim. Dnya umurumda deildi. O akam, odama girince, masann gzndeki tabancam aldm ve yanma koydum. Ona dokunur dokunmaz, iimden : " Pek doru mu bu ? diye geirip u karl verdim : "ok doru !... (O kadar doru ki beynimi para para edecektim.) O akam kendimi ldrmee karar vermitim ama, tatarm dnmekle daha ne kadar zaman geirecektim ? Hibir ey bilmiyorum... Ve olabilir ki kzcaza rastlamadan skacaktm kurunu beynime... II bence herey bir olmakla beraber, fizik acdan korkuyordum. Ve sonra, demin sokakta rastlanan o kk kza acma da duyuyordum gene, nasl da yardm edebilirdim. Neden arsna komam-tm ? Ah! hereyin bence bo olmasn istediim ve kza acma duymaktan u-tanm olduum iin. Acma yznden, imdi kendimi ldrmek istiyordum ! Kk kzn acs beni neden ilgisiz brakmt ?... Garipti bu ! imdi ite yreim yanyordu buna !... Hay kr eytan l iki saat sonra kendimi ldrrsem, bu kk kzn mutsuz olup olmamas neme gerekirdi benim ? Artk daha ok dnemezdim, artk hibir ey de olmyacaktm. te bunun iin alakcasna zlmtm ke. Ancak iki saat sonra, benim iin herey snp gideceine gre, bireyler yapabilirdim. yle 17 _sanyordum ki dnya bana balyd, benim iin yaratlmt yalnz- Benden sonra, belki gerekten, artk hibir ey olmyacakt, bilincimin yok olduu anda, dnya da yok olacakt. Evrenin ve kalabalklarn yalnz benim iimde olup olmadklarn kim bilirdi ? Sonra aklma garip bir dnce takld : Eer, Ay'da ya da Mars gezegeninde gemi, bir nceki hayatta, kt ve yz kzartc bir i yapmsam, yeryzne oradan bozulmu olmann, erefsiz olmann bilincini getirmisem, Dn-ya'dan, Mars'a ya da Ay'a baktmda, utancm bana bo mu gelecekti ? Ve, gerekten, botu bu soru, aptalcayd. Tabanca ite nmde duruyordu ; kendimi ldrmek istiyordum ama, uursuz soru aklm kurcalyordu, kzmtm stelik. Ya artk sama sapan soruma karlk bulmu olmadan lmek istemiyorsam ? En sonu, beni kurtaran kk kz oldu; beni, tabancamn tetiini ekmekten alkoyan o oldu. 18 .. . Ben durulduka, yzbann odasnda cmb de yatyordu. leri geri sylenmeler az sonra pek pek bir mrlt halini ald... Yatmak, uyumak zorunda kald dmanlar... te koltuumda ekerleme yaptm anda, bama artk hibir ey gelmedi. Uyudum ve d grdm. Ne garip dnyadr, dlerin dnyas, deil mi ? Sazan tablolar nnze inanlmaz inceliklerle dolu bir ufack eyle serilir... Dlerin aknda anlalmaz eyler olur bylce... Kardeim be yl nce ld, ama ka kez, uykumda, herey ldn bana aktan aa belli etlii halde, onu yamacmda grdme, beni ilgilendiren konuda, toprakta olduunu bir dakika unutmadan, varl zerinde kesinlikle dnlemiyecei konusunda konutuunu iittiime hi te amyorum. Aklm nasl oluyor da bu eliik iki noktayla uzlayor ? Ama brakalm bunu. Gene o geceki

 19 dme dnyorum. Bunun yalnz bir d olduuna zldm. Ne olursa olsun bana Gerek'i tantan bir dtr bu. nsan bir kez Gerek'i grnce, bunun Gerek olduunu bilir ! Gerek iki trl olmaz ve sizin uyank olmanza ya da uyumanza gre deimez, intihar ederek hayat terketmek mi istiyordum? te dm beni benden ald, nme yeni, gzel ve gl bir hayat, tazelikle dolu bir hayat serdi. En iyisi mi dinleyin. 20 III aklm kurcalayan konu zerinde dne dne uyuya kalm oldu umu size syledim. Uykumda kendimi birden, tabancay tutmu ta onu, akama deil, yreime boaltyor grdm. Oysa tabancann namlusunu sa akama dayayp beynimi datmaa karar vermitim dpedz. Bir an ylece, tabancann namlusunun ucu gsme dayal durdum ; mum, masa ve duvar dnmee balad. Tetii ektim. Dlerde bir yksekten dmek, boasnz sklm ya da hi deilse en ufak vcut acs duymadan kendinizi zarara uram grmek banza gelir, ola ki bir davranta bulunurken yatanzda kendinizi yaralarmyasmz, bu da krk ylda bir olur. Bu dte de baka ey olmad. Ac ekmedim ; bununla birlik II te iimde herey sarslyor gibime geldi. Karanlklar zld. Kendimi yzm odamn tavanna evrik, yatm buldum. Bir tek davran bile yapamyordum, ama yan yremde kzlca kyamet ko-puyordu. Yzba boru gibi sesiyle konuuyor, evin sahibesi keskin lklar atyordu... te, baka eye bakmadan, beni bir tabuta yerletirip smsk kapattlar. Tabutun kapandn duydum ; bu konuda gelii gzel birka ey dndm, lm olduum, bundan kuku edemediim, gremediim, kprdyama-dm, konuamadm, ama duymaa ve kafa tutmaa devam ettiim dncesi de, ilk olarak, birden, dank etti bama. Hereyin amadan kabul edildii dlerde hep olduu zre, kendimi iyice bu dncelere altrdm. Beni hi trensiz, topraa verdiler. Herkes imdiden basp gitmiti. Orada, mezarmda, yle braklm, unutulmutum. Daha nce, topraa veriliimi dndmde, ok uzak gelecekte, bir kez yer altndaki yerime girince, hep bir souk ve slaklk duygulanm duya 22 cam tasarladm. O zamanlar duyduum oldu iste ; hele ayaklarm buz kesmiti. Bir lnn bekleyecek artk hibir eyi olmadn kolayca kabul ederek, hibir ey beklemiyordun. Bylece saatler geti, gnler, ya da aylar... . . . Yalnz, birden, kapal sol gzme tabutun kapandan szm bulunan bir su damlad dt ; sonra bir ikincisi, sonra bir ncs.. iimde stelik bir fizik ac da beli-riyordu : "Yaram bu, diye dndm, tabancann vuruu ; kurun orada!...,, Ve su damlas, belki dakikadan dakikaya gene damlyor, sol gzme damlyordu hep. Nasl diyeyim? olup biten hereye gz yuman, buyurmu bulunan Varlk'a, szlerle deil, btn benliimin bir i atlmyla, yalvarmaa, yakarmaa, kafa tutmaa baladm. Kim olursan ol, eer varsan, eer bilinli ve akla yakn bir ilke varsa, ac bana. Yalnz hayatma intiharla bir per 23 de ekerek seni krdmn cn alyorsan, nceden haber vereyim k bana verebildiin ikencelerden hibiri binler ve binlerle ikence ylnda dei-mezcesine duyacam hor gr yene-miyecektir. Ve sustum... zihinle. Gene, hi deilse, bir dakika geti; gene gzme yeni bir su damlas dt, ama imdiden, aldanmadan biliyordum ki, herey hemen abucak deiecekti. Ve mezar ald. Bilinmeyen bir varlk beni yakalad ve ikimiz de uzayda kaldk. Birden, ama pek az grebildim, nk gece, hayatmdaki gecelerin herhangi birinden daha derin, daha karanlkt. Daha imdiden yerden ok uzaa, gn ortalk yerine atlm bulunuyorduk. Beni alp gtrene hibir ey sormuyordum ; korkmadn dncesinden gsm kabaryordu.

Bolukta byle ne kadar zaman szlp durduumuzu bilmiyorum. Herey zamann ve uzayn llemedii dlerde olduu gibi olmakta devam ediyordu. Karanln ortasnda, birden, bir yldzn parlad__ 24 __ n grdm. Hibir ey sormamaa kararl olduumu unutup: "Bu Sirius mu?,, diye bardm. "Hayr, bu yanna girerken grdm yldz,,, diye karlk verdi bana beni alp gtren Varlk. Kendisinde bir biim insan yz olduunu syleyebilirdim. Garip ey, bu Varhk'a kin balamtm. Yreime kurun skarken yokluk'u bekliyor, kendimi de, phesiz, insan olmayan, ama var olan bir varln elleri arasnda gryordum. "Mezarn tesinde yle ise bir hayat var ! diye dndm. "Bana gene var olmak, kendimi elinden kurtaram-yacam birinin iradesine boyun emek gerekecekti ! Varhk'a seslendim : "Senden korktuumu biliyor, beni de bu yzden hor gryorsun.,, Bana karlk vermeden bana kar hibir hor gr olmadn, yzme glmediini, hatt bana acmadn sezdim. Beni o-lup olaca bilinmedik ve byl bir yere gtryordu. imi gitgide korku kaplyordu. Bununla birlikte sessiz yol 75 damla aramda, dilsiz, ama anlalabilir bir biim szleme oluyordu. Gzlerimin alt burlara bakmaktan nice zamandr vazgemitim. I dnyaya erimek iin yzyllar harcayan yldzlarn olduunu biliyordum. Bu bilinmedik gk cisimlerinin devindikleri uzaylardan geiyorduk, belki. Belirsiz bir bekleyiin sknts iinde bulunuyordum. imi birden bildik ve alabildiine ho bir duygu sard: gene gneimizi grmenin sevinciydi bu ! Bununla birlikte abucak anladm ki bu bizim gneimiz, bizim Dnya'ya hayat veren gne olamazd. Gezegen sistemimizin lye gelmez uzaklklarnda bulunuyorduk ama, bu gnein bir noktada bizim gneimize benzediini grmekle mutlu oldum. Dirimsel k, bana hayat vermi olan k, diriltti beni. iimde beni mezara girmeden nce canlandrm bulunan hayat kadar gl bir hayat buldum: "Ama bir, bizimkine benzer bir gne bu ! Bir dnya olmal burada: Nerede bu dnya ? Yoldam bana uzakta bir zmrt 26 yla parlayan kk bir yldz gsterdi. Ona doru uuyorduk. "yle ise Evren'de byle tekrarlamalar var ! diye bardm : "Bu dnya tpatp bizimkine benzer, sefil, ama ocuklarnn en nankrlerinin sevgilisi, kendi gk cismimizi sevdiimiz gibi dnya, demek bizce ? Ebediyen terkedilmi dnya'nn ak da, yaman ve acl iime iledi ve kendisine pek kt davranm olduum kzn gene hayalini grdm. "Hereyi greceksin ! diye karlk verdi, sesi uzayda, zgn zgn titreyen yoldam. ok abuk gezegene yaklatk. Gezegen gz kararyla beliriyordu. Yzeyinde gene Okyanus'u, Avrupa'nn, yeni bir Avrupa'nn biimini grdm, ve iimde kskanl andran bir duygu uyand. "Dnyamzn bu yeni basks da ne oluyor ? Ben yalnz kendi dnya'm, kanmn kaynamalarnn ruh bulduu dnyay, beynimi datarak terkedecek 27 kadar kendisine alaklk ettiim dnyay sevebilirim. Ah! onu sevmekten hi geri kalmadm, onu, ayrl gecesi de, belki o gece de evdim, o gece, her zamankinden daha iim yana yana sevdim. -Dnyamzn bu yeni kopyasnda ac var mdr ?- Bizim dnya'da, ac uruna ve ac yolunda kendini harcam sevgili yaratklar vardr yalnz. Terkedilmi canm dnyann topran pmei, alaya alaya onu barma basma ne kadar isterdim ! Baka bir dnyada hi bir yaratkta gzm yok ! Fakat yoldam beni daha imdiden yalnz brakmt ve, birden, nasl olduunu bilmeden kendimi, bir cennet gn yla ykanm, bu yeni dnyada buldum. Yunan takmadalarndaki adalardan birine, ya da bir komu kyya ayak basmm, gibime geliyor dorusu. Oh ! her yer nasl da dnyasald alabildiine, ama her yer nasl da bir len yla

parlyordu! Zmrt yeili, okayc bir deniz, deta bilinli bir sevgiyle pyora benzedii kumsal, dalga dalga yalyordu. iek am ve prl prl gzelim yapraklarla dolmu, koca koca saysz aalar, geldim diye. eminim, beni kutluyor, rperileri hasl da ho bir mzik yaratyordu. imen gzel kokulu ieklerle dolmutu renk renk. Havada, kular kme kme uuyordu, lerinde ou da, en ufak korku gstermeden, kanatlarn tatl tatl rparak ellerime, omuzlarma konuyordu. Az sonra bu mutlu lkenin insanlar ka geldi karma, evremi sevinle sardlar ve beni kucakladlar. Bir baka gneteki bu ocuklar ne kadar gzeldi ! Eski topramda, byle gzellik bulunmazd. Bu gzelliin hafif bir yanks ancak en kk ocuklarmzda grlebilirdi. Bu mutlu yaratklarn gzleri tatl bir kla parlyordu. Yzleri bilgelii ve temiz bir bilinci, gnl alc bir sevinci dile getiriyordu. ocuk sesleri kadar temiz ve endi sesleri. lk bakta, hereyi anladm. Henz gnahla kirlenmemi bulunan bir dnyadaydm. nsanlar efsanenin ilk atalarmzn bir dnya cennetinde mr srm olduklarn anlatt gibi yayordu. Ve bu 29 adamlar o kadar iyiydiler ki, beni konutlarna doru gtrrlerken, trl diller dke dke, en ufak znt kaygsn iimden skp atmaa alyorlard. Bana soru sormuyorlard, gnlm dolduran hereyi biliyora benziyorlard, en byk tasalar da beni gene gerekten mutlu grmekti. 30 IV B yle eyleri ben ancak bir dte grm olduum halde, bu st temiz insanlarn sevgi dolu ans ebediyen iimde kald. Sevgilerinin beni orada hl izlediini sanyorum. Bununla birlikte her konuda kendilerini anlamyordum. Ben olup olaca ilerici bir Rus, Petersburg'lu bir uluorta insanm, ama bana, bildikleri hereyi anladklarndan, bizim bilimleri-mizle hibir biimde ilgilenmi olmadklar inanlmaz geliyor. Hemen kabul edebilirim ki bilgilerinin z bizim bil-gimizinkinden ayryd ve eilimleri, sz gelimi benimkilerden bsbtn bakayd. Bilgileri, gerektan, bizim vndmz bilgiden daha yksek ve daha derindi. Bilimsiz ve formller belleme-illetine dmeden biliyorlard hereyi. Nesneleri nasl tasarladklarn anladm; 31 ama nesneleri onlar gibi tasarlamaa varamadm. Bana gzel aalarn gsteriyorlard ama ben, aalara besledikleri sevgide kendimi yetersiz buluyordum. Bitkilerle konumaa dek gidiyorlard sanyorum gene. Evet, bizim cansz doa adn verdiimiz eyin dilini ve bu dille sylemei biliyorlard. Anlalan, kendilerine saldrmak bile istemeyen hayvanlarla, aralarnda candan balantlar vard. Bana yldzlar da gsteriyor ve, bildiklerine gre, saduyumun stnde konulardan sz ayorlard; ne olursa olsun una inan getirmi oldum ki bu konularda bir dnce ulatrmndan ok zdeke konuuyorlard. Anlama yetersizliim karsnda bu adamlar sabrszlanmyorlard. Beni olduum gibi seviyorlard, ama, beni gene, hibir zaman anlamadklarn kavryor ve kendilerine ite bunun iin elden geldiince az sz ayordum bizim dnyadan. Benden kat kat stn insanlarn beni nasl oluyor da stnlkleriyle hor grmee kalkmadklarn, nasl oluyor - 32 pa, benim gibi kt bir kiiye, hibir kskanlk duymadklarn bazan anla-myordum. Ve ben, az kalabalk ve vngen insan, kendilerine en ufak dncesi olmadklar bilgi daarcm gsterirken, nasl diyorum, onlar hi artma yoluna sapmadm ? ocuklar gibi canl ve sevinliydiler. Gzel ormanlarnda, az aal tatl alanlarnda, gzel ve ili trkler yaka yaka dolayorlard; besinleri yalnz aalarnn rnlerine, ormanlarn balna ve dost hayvanlarn stne dayanyordu. Besinlerini ve elbiselerini salamak iin yapacak az eyleri vard- ancak. Ana sevgisini biliyorlard, nk ocuklar geliyordu dnyaya

onlarda, ama ben hibir zaman onlar bizim dnyann insancklarn yiyip bitiren ve olanca gnahlarmzn kayna saylan o yrtc ehvet isteiyle kvranm grmedim. Kendilerince mutluluklarn blmee arlm yeni yoldalar saylacak olan ocuklarn doduklarn grmekle mutluydular. Aralarn dr, hibir zaman ne tart 33 malar vard ne de kskanlk; bu son szcn ne anlama geldiini bile bilmiyorlard. ocuklar herkesindi, nk hepsi de olup olaca bir tek ve ayn aileydiler. lm bildikleri halde, onlarda sanki hastalklar yoktu ; ama yallar, ac ac deil, tam tersine, tatl glmseyilerle kendilerine yolun ak olsun diyen dostlarla yan yresi evrilmi, sanki u-yuyorlar gibi, rahata lrlerdi. Ac ve gzyalar bilinmedik szlerdi. Her yerde yalnz sevginin, cokuya benzeyen sevginin gereklii gsteriliyordu. Besbelli lenleriyle konuuyorlard. Sevimi olan kiiler arasndaki balar lmle kopmamt. Kendilerine lmsz hayattan sz atmda pek iyice anlamadklarn grdm. Bu hayata belki o kadar kesince inanyorlard ki bu konu zerindeki her konuma kendile-in< bo ve gereksiz geliyordu. Dinleri yoktu ama, pek iyi biliyorlard ki yeryz sevinci en yksek aamasna gelmi olunca, insanlarn birli 34 fini Evren'in ruhu, Yce Btn'le daha tam klacak olan bir deiiklik bags-terecekti. Bu an sevinle, ama acele etmeden bekliyorlard ; gnllerinde tadklar nsezinin sanki imdiden keyfini sryorlard. Akam saatlerinde, uyumaa gitmeden nce, uyumlu korolar dzenlemei seviyorlard. O zaman uurladklar gn iinde duymu olduklar herey zerine trk sylyorlard. Doay, topra, denizi, ormanlar vyorlard. Birbirleri iin trkler dzmekten holanyorlard ; bunlar hep sevgi dolu ve tatl trklerdi ve gnle gidiyordu. Karlkl sevgilerini yalnz mzikle dile getirmiyor-lard: btn hayatlar birbirlerine kar gsterdikleri dostluun kantyd. Grkemli ve gnl alc baka trkleri de vard ama, aklm hep szlerine takldndan, bir trl anlamn kavrayamyor-dum. Bununla birlikte, aklm gzelliklerindeki incelie kadar varamadysa da, gnlm adamakll tatl derinliklerine 35 'r iniyor gibiydi. Mutluluk dolu devletlerini nicedir anlamaa alm olduumu, orada, dnyada, nitelii anlalm gzel hayatla-rndaki kartln ve bizim kartlmz saylan alnyazsnn ruhumu ok kez acyla doldurmu bulunduunu ; kendi dnyamdaki insanlarla olan geimsizliime nasl ac kartn ok zaman kendilerine sylyordum ! Onlara di bileyebilmek ve bununla birlikte balamaa kalkmadan onlar sevmekten kendimi alamamak : ne ikence ! Byle bir duyguya kaplamyorlard, ama ne kar ! Aclarm blmelerini istemeksizin seviyordum onlar. Kendilerine dlerimi anlattmda, gldler. Dte byle eyler grmediklerini ; btn bunlar, bilmeksizin, susuz susuz, uydurmu olduumu, kendi kendimi aldattm, btn bu olmadk eyleri, bir sayklama iinde, ortaya dktm sylediler bana. Onlara bunun gerek olduunu ileri srdmde, Tanr'm ! beni nasl da alaya aldlar ! 34 Btn bunlarn olduuna ben nasl ina-namyordum ? Bu anlattmdan belki bin defa daha iyi, daha sevinliydi. Bir d olsun, ama size bir sr vereceim : ya btn bunlar belki de bir d deilse ? nk, burada, sylemesi korkun yle bir gerek ey oldu ki dte grlemezdi. Yargy kendiniz verin. imdiye kadar bunu sakladm, ama imdi anlatacam bu gerei : en mthii, btn bunlar ok dndkleridir, yalanlarmla, onlar batan kardmdr, ite. Evet, ne yazk ! batan kardm onlar!

 37 -evet, dlerinin nedeni olan benim: bir insan kalabaln bulatran kt tohum ben oldum. ren bir tri-sine, bir veba mikrobuna benzer ben oldum. Geliimden nce pek mutlu, bu tertemiz topra ben irkefe buladm. Sevgiyle dolu gzel topran insanlar yalan sylemei rendiler ve yalanlarndan holandlar; yalanlarnda gzellik buldular. Sevgiye yalan soktular, az sonra da, gnllerinde, kskanl yaratan, yrtcln anas saylan, nefse dknlk dodu... Ah ! ne zaman olduunu tam hatrlamyorum ama, yalandan zevk almaa baladktan pek az zaman sonra, cinayet yolunda boatlm ilk kan akt. ardlar, korktular ve birbirlerinden ayr yaama alkanln kazandlar. Birlemi kk kk topluluklar kurul 39 du, ama teki topluluklar korkutmak iin. Di bilemeler patlak verdi. eref dncesi dodu, birlemi her topluluk kendi bayran ekti. nsanlar, kendilerinden uzakta, ormanlarda yaayan hayvanlar zarara soktular, ve onlarn dmanlar oldular. Birbirinden ayr diller dodu. Korkun bir kavga balad. Bu adamlar, acy tattlar, ahlk, bozucu bir igdsel istek duydular ve ilke olarak gerein ancak acyla aa vurulduunu ortaya dktler. Bunun zerine onlarda Bilim dodu. Kt kiiler olmu olunca, kardelikten ve kendi yararndan vazgemeden sz etmee baladlar ve bu szlerle ortaya karlm dnceleri ele aldlar. Sulu olunca, adaleti buldular, kurallar kaleme aldlar, lme arptrlmlarn idamlarna gerekli makinalar yaptlar. Ne olmu olduklarn, ne kaybetmi bulunduklarn artk yle byle hatrlamadlar ve gerekten susuz ve mutlu olmu olduklarna bile inanamadlar. Bir d demekten holandklar, bu ge 40 mis mutluluun olanana imrenenlerle bile elendiler. Fakat en garip olan nokta - ki, bu kaybolmu mutlulukta olanca inanlarn elden kardktan sonra, gene susuz ve mutlu olmaa kar yle candan bir istek duydular ki bu istei tanrlatrdlar, tapnaklarndan bu istei ykselttiler, hep gereklene-mez diye dnerek, ama nnde dize gelip, boyuna gzya dkerek, bu istei dualarda andlar. Bununla birlikte, uras da gerektir ki, bu imdi hayal edilmi hayat kendilerine verilmi olsayd, artk bunu istemezlerdi. Onlara bu hayattan sz atmda, bana u karl veriyorlard : "Evet, biz ktyz, yalancyz ve hakszz ; biliyoruz bunu, ve ite bunun iindir ki alnyazmz -zerinde karar verecek olan ve adn bilmediimiz gnl yce Yarg'n ilerde yapacandan daha serte kendi kendimizi cezalandryoruz. Ama bizim Bilimimiz var. Biz, Bilim'le, bu kez, bilinli olarak kabul edeceimiz Gerek'i bulacaz yeniden. Bilgi duygunun stndedir, hayatn kavranmas hayattan 4! Idaha deerlidir. Bilim bize bilgelii verecek, bilgelikle ortaya mutluluun yasalarn dkecektir.,, Szleri byleydi, ama gene de ilerinden hibiri baka trl yapamadan, kendini btn insanla stn saymaktan geri kalmad. Herbiri kendi kiiliinin nemi konusunda yle kskan oldu ki dnyada bakalarnn kiiliini sndrmek iin hereyi yapyordu. Klelik dodu, hem de gnll klelik. Kendilerinden daha zayflarn kolu kanad altna almalarnda bu gllerin onlara yardmlar dokunmalar kouluyla, zayflar ere seve gllere boyun eiyorlard. Ortaya, gelip alaya alaya kardelerini bulan ve gzden dlerini yzlerine vuran doru adamlar kt. Doru adamlar tefe aldlar ya da taa tuttular. Tapnaklarn kaplarnda kan akyordu. Buna karlk, herbirinin kendi soyundan btn insanlara kendini stn grmee hakk olduunu iyiden iyiye kabul ederek soydalarn dirlik dzenlik iinde yaamaa yneltmenin bir yolunu bulan baka insanlar tredi. 42

Bu dnce uruna gerek savalar patlak verdi, ama her savaan iyice inanmt ki bilim, bilgelik ve koruma igd btn insanlar hemen barsever ve babacan balantlarn kurmaa zorlyacakt. Bu sonucu salamak iin, akll zayflar kltan geirmee baladlar (ve bu kategoride ister istemez dncelerinin btn dmanlarna rastlyorlard). Fakat koruma duygusu az sonra gcn yitirdi, burnu byklerle ehvetliler de ya hep dediler ya hi. Utkuya ulamak iin, ister istemez iddete bavurdular. Vurdular, kendilerine intihardan medet umma kald. Bunun zerine Yokluk'a tapn ululayan dinler dodu. Hilik'te lmsz erince varmak iin kendini ldrmek vlecek bir eylem oldu. nsanlar iirlerinde Ac'y dile getirdiler. Alnyazlarma aladm onlarn, acnn yzlerinde izini brakmam olduu zamandakinden belki daha da ok gzya dktm onlara, sevenlere ; o zamanlar ki ne kadar susuz ve gzeldiler. . 43 Bir zamanlar cennetken, imdi onlarca deeri bilinmemi bu topra, bu topra gene ok seviyordum. Kendimi sulayarak, kendime mutsuzluklarn yarattm diye lanetler savurarak bu zavall insanlara kollarm uzatyordum. Kendilerine btn ktlklerinin nedeni, tek nedeni olduumu ; onlarda, ktlk ve yalan mayasnn, ben olduumu sylyordum. Kendilerine beni lme gndersinler diye, haa gersinler diye ok yalvaryor, kendilerine hiin nasl yapldn da gsteriyordum. Kendimi ldrmee, galiba gcm yoktu, vicdan azaplar, ikenceler ekiyordum ; ruhumu vereceim ana dek ikence ekmi olmak istiyordum. Ama onlar benimle alay etmekle yetindiler ve, sonunda, beni bir deli yerine tuttular. Ele geirmek istediklerini kendilerine ancak benim saladm ileri srerek, beni balyorlard ; imdi olan olmayabilirdi. Bununla birlikte, gnn birinde, canlar burunlarna geldiinden, tehlikeli olduumu ve enemi kapamaa raz olmazsam beni bir salk yurduna tka_ 44 _ caklarn sylediler. Bunun zerine ac yle bir gle iimi sard ki leceim sandm. Ve ite o anda uyandm. Saat sabahn 6 s olmalyd. Kendimi koltuumda buldum. Mum sonuna kadar yanmt. Yzbagilde uyunuyordu, btn apartmanda da kol geziyordu sessizlik. Yerimden sradm. Bu kadar a-k, bu kadar inceden inceye ayrntlarla dolu, hi byle d grmemitim. Birden, tabancam dopdolu grdm, ayn anda onu kendimden teye attm. Ah, hayat ! hayat ! Ellerimi kaldrdm ve sonsuz Gerek diye bardm ; alyordum buna ! Btn varlm delice bir heyecan ayaklandryordu. Evet ! Yaamak ve kendimi vaza adamak istiyordum ! Grdm, gzlerimle grdm, olanca parlaklyla grdm iin, phesiz, bundan byle, her yerde Gerek'i tleyeceim, diyorum ! O zamandan bu yana yalnz vaiz iin yayorum. Bana glenleri seviyorum ; 45 onlar tekilerden daha ok seviyorum. Alayclarm nasl inandracam bilmediim iin, onlar her trl yolla drtmee altm ve henz kendi yolumu bulamadm iin akln karm diyorlar. phesiz ok zaman doru yoldan kabilirim, ama hangi szleri sylemeli ? rnek olarak hangi davranlar gstermeli ? Ve kim kmyor ki doru yoldan ? Ve bununla birlikte btn insanlar, bilgeden haydutlarn bana kadar, hepsi de, deiik yollardan aradklar ayn eyi istiyorlar... Ve ben ok sonra bile yoldan kamam, nk Gerek'i grdm, nk btn insanlarn yeryznde yaama terketmeksizin gzel ve mutlu olabildiklerini biliyorum. Ktln insann olaan durumu olmasn istemiyorum, inanamyorum buna. Byle bir eye nasl inanabilirdim ? Gerek'i ve onun canl hayalini grdm. Bunu o kadar gzel ve o kadar yalnz grdm ki... Bildiim beni yiit, gl, evik, yorulmak nedir bilmez klyor. im bin yl srecek te olsa, bata gideceim. Yoldan karsam da, Doru' 46 nn tatl beni gene yoluma sokacak.

Balangta, ahlk bozukluu grevlisi olduumu teki dnyann insanlarndan saklamak istemitim. Ama gerek bana hata ettiimi, yalan sylediimi hafiften tlatacak, izlenecek yolu, doru yolu gsterecek bana. Dnyamzda cenneti yeni batan kurmak ok gtr. lkin, dmden sonra, dncelerimi en iyi anlatabilen btn szleri unuttum. Yazk l Elimden geldiince, usanmadan konuacam, nk anlatamyorsam da grdm. Ve alayclar gene glebilir ve daha nce syledikleri gibi syleyebilirler : "Anlatt bir dtr ama bu d anlatmasn bile bilmiyor ! Olsun, bir dtr bu ! Ama d olmayan nedir ? Benim dm yaayan varlmla ger-eklemiyecek mi ? Ne kar ! Gene de vaiz edeceim. Ya gereklemesi pek kolay olursa ! Bir gn, bir saat meselesi olacaktr bu! Ne gerek bunun iin ? Herkes ba 47 kalarn kendini severcesine sevsin. Bundan sonra, artk sylenecek hibir ey yok. Bu herkes iin anlalabilir, btn mutluluk ta bundan doacaktr. Ah ! ite ! milyonlarca kez tekrarlanm ve gene de hibir yerde kkle-memi bulunan ok bayat bir gerektir bu. Gene de tekrarlamal bunu. "Hayatn kavranmas bile, hayatn kendisinden daha ilgintir, diyorsunuz, Mutluluu verebilen eyin bilimi mutluluun iveliinden daha deerlidir ! te savalmas gereken yanllar ve ben bunlarla savaacam. ten olarak herkes mutluluu isteseydi, mutluluk olurdu, hem de hemen. Ya kk kz ? - Onu yeniden buldum,dostoyevski Dostoyevski'nin ilk roman Zavall insanlar adn tar. Sadece bu eser. onu hrete ulatrmaya yetmiti. ok gemeden, arlk Rusyas, Dostoyevs-ki'yi ihtill kaynann banda buldu. nl yazar, arabuk idam hkmn giydi. 1849 ylnda, kuruna dizilmek zere diree balanaca srada, hayatn baladlar. Ahreti bo