You are on page 1of 126

1

Chita Pa Bay

Other books by or edited by Bryant Freeman


Carri Paultre, Tonton Liben: Annotated Edition for Speakers of English, ed. Bryant C. Freeman. 1982, 2001. Lyonel Desmarattes, Mouch Dfas, ed. Bryant C. Freeman. 1983, 1984. L[odewijk] F[rederik] Peleman, Gesproken Taal van Hati met Verbeteringen en Aanvullingen / Ti Diksyonn Kryl-Nland ak yon ti Dgi, rev. ed. Bryant C. Freeman. 1984, 1986. Bryant C. Freeman, Ti Koze Kreyl: A Haitian-Creole Conversation Manual. 1987, 1994, 2004. Pierre Vernet ak Bryant C. Freeman, Diksyon tograf Kreyl Ayisyen. 1988, 1997. Bryant C. Freeman, Dictionnaire inverse de la Langue crole hatienne / Diksyon lanv Lang kreyl ayisyen an. Pierre Vernet et Bryant C. Freeman, Dictionnaire prliminaire des Frquences de la Langue crole hatienne. Bryant C. Freeman, Survival Haitian. 1990, 1991, 1999. Bryant C. Freeman, Survivre en Crole. 1990, 1997, 2004. Bryant C. Freeman, berleben auf Kreolisch. Bryant C. Freeman, Sobrevivir en Criollo. Bryant C. Freeman, Haitian-English English-Haitian Medical Dictionary, with Glossary of Food and Drink. 1992, 1997, 1999, 2004. Bryant C. Freeman and Jowel Laguerre, Haitian-English Dictionary. 1996, 1998, 2000, 2002, 2004. Bryant C. Freeman, Haitian Creole for Peace Support. Bryant C. Freeman, Crole Hatien pour le Soutien de la Paix. Bryant C. Freeman, Haitian-English Medical Phraseology for Doctors, Dentists, Nurses, and Paramedics - with seven accompanying tapes. Bryant C. Freeman, Third-World Folk Beliefs and Practices: Haitian Medical Anthropology. James G. Leyburn, The Haitian People, ed. Bryant C. Freeman. 1998, 2004. Jan Mapou, Anba Mapou a, ed. Bryant C. Freeman. Jim D. Ross ak Bryant C. Freeman, Konkdans Bib la: Ansyen ak Nouvo Kontra.

4 Jan Wob Kad, Restavk. Tr. Iv Dejan. Pref. ak ed. Bryant C. Freeman. Bryant C. Freeman, ed., Wonn Refleksyon: Liv 1. Bryant C. Freeman, ed., Wonn Refleksyon: Liv 2. Carri Paultre, Lerison, ed. Bryant C. Freeman ak Jim D. Ross. Carri Paultre, Amarant, ed. Bryant C. Freeman ak Jim D. Ross. Carri Paultre, Mnwela, ed. Bryant C. Freeman. Carri Paultre, Tonton Liben, ed. Bryant C. Freeman ak Jim D. Ross. Carri Paultre, Woman Labadi: Si m te Konnen, ed. Bryant C. Freeman. Carri Paultre, Se Konnen ki f, ed. Bryant C. Freeman. Carri Paultre, Depi nan Ginen, ed. Bryant C. Freeman. Carri Paultre, Nikola, Moun Senmak, ed. Bryant C. Freeman. Carri Paultre, Lavalas pa ka pote l ale, ed. Bryant C. Freeman. Carri Paultre, Wch nan Soly: Annotated Edition for Speakers of English, ed. Bryant C. Freeman. Franketyn, Plentt: Nouvo Vesyon, ed. Bryant C. Freemen. Bryant C. Freeman, ed. Twa Sekr??? Bryant C. Freeman, ed. Kijan pou m jwenn Kb? Bryant C. Freeman, ed. Youn pou Bondye Youn pou Dyab. Bryant C. Freeman, ed. Tijo ak Tig la. Bryant C. Freeman, ed. Nan Chemen Dyab yo. Bryant C. Freeman, ed. Yon Tti k ap Chante. Michelle Etnire, Haiti: The Orphan Chronicles, ed. Bryant C. Freeman. Bryant C. Freeman, ed. Maryaj Malis Twoukoukou. Bryant C. Freeman, ed. Ti Chenn L a. Bryant C. Freeman, ed. Yon Pwason ki rele Tezen. Bryant C. Freeman, ed. Yon Lwijanboje. Bryant C. Freeman, ed. Yon ti Pye Zoranj. Bryant C. Freeman, ed. Yon Kontra ak Ledyab. Bryant C. Freeman, ed. Kk ti Blag: Yon Pye Kb. Bryant C. Freeman, ed. Fkl natifnatal peyi Dayiti, Liv 1: Yon Svyt, yon Bourik, epi yon Baton - ak 57 lt Kont ayisyen. Bryant C. Freeman, ed. Fkl natifnatal peyi Dayiti, Liv 2: Twa Chlb - ak 88 lt Kont ayisyen. Beaudelaine Pierre, Testaman: Woman, ed. Bryant C. Freeman. Bryant C. Freeman and Jowel Laguerre, with Jim D. Ross, EnglishHaitian Dictionary. 2004 And others

Bryant C. Freeman, Ph.D.

Chita Pa Bay
Elementary Readings in Haitian Creole with Illustrated Dictionary

Third Edition

Institute of Haitian Studies University of Kansas Lawrence Edisyon Bon Nouvl Ptoprens 2004

Copyright 1990, 2004 by Bryant C. Freeman

paj st

Table of Contents / Sa ki nan Liv la


Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Mt Lawouze [Masters of the Dew] . . . . . . . . . . . . .11 by Jacques Roumain Chapit 1: Fonwouj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapit 2: Mannwl tounen . . . . . . . . . . . . Chapit 3: Msi, Bondye . . . . . . . . . . . . . . . Chapit 4: Chita pa bay . . . . . . . . . . . . . . . Chapit 5: Yon vye istwa . . . . . . . . . . . . . . Chapit 6: Travay nan tt ansanm . . . . . . Chapit 7: Dlo! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapit 8: Yon fil ki pa janm kase . . . . . . . Chapit 9: Dlo pou ki moun? . . . . . . . . . . . Chapit 10: Yon koze serye . . . . . . . . . . . . . . Chapit 11: Lanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Chapit 12: Mt Lawouze . . . . . . . . . . . . . . Ksyon jeneral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 15 19 23 27 30 33 37 40 43 46 49 53

Pwovb [Haitian Proverbs] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Blag [Jokes] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 Bouki ak Ti Malis [Folk Tales] . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Kont [Riddles] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 Kk Ti Pwoblm Kalkil [Practice with Numbers] . 78 Matye 5: 3-11 [Sermon on the Mount] . . . . . . . . . . 81 Lapriy Granmt la [The Lord's Prayer] . . . . . . . . 83 Ti Diksyon [Illustrated Dictionary] . . . . . . . . . . . . 85 Haitian-English Glossary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

paj nf

Introduction
Once the beginning student of a foreign language has acquired its rudiments, the need is felt for elementary reading material to reinforce what has been learned. Unfortunately, very little material at this level exists in Haitian. The great majority of texts available are designed either for the native speaker just learning to read, or for the accomplished one who already reads Haitian with ease. Both categories, however, enjoy a wide range of vocabulary far beyond that of a beginning non-Haitian student. Thus it was to provide more relatively elementary readings, which we hope will be both interesting and challenging, that these selections were assembled. The first edition in 1984 used the Pressoir-Faublas or ONAAC spelling system which was still in general use at that time. Subsequently the spelling system officially endorsed by the Haitian government has become widely accepted and is now used by journals such as Bon Nouvl as well as by the great majority of those publishing in Haitian. The present revised edition has therefore been rewritten using the official system. The principal selection here is our greatly abridged version of what is probably the only work of Haitian literature to have achieved the status of an internationally known classic: Jacques Roumains novel written in French entitled Gouverneurs de la Rose (Masters of the Dew). Its poignant message of hope and human solidarity has resulted in translations into some 17 languages and been adapted for both stage and cinema. It is followed by a sampling of Haitian proverbs, which are so eloquently expressive of the national character. Some have even stated that the language is worth learning if for no reason other than its rich repertory of proverbs: from much suffering has come much wisdom. For fun, and of course learning, there is a section of ten jokes, followed by four tales concerning the two most famous characters of Haitian folklore, Bouki and Ti Malis. Next, there is a taste of another Haitian favorite, the riddle. Included also are some simple arithmetic problems intended both for practice in handling numbers as well as for reinforcing vocabulary. As a fitting close are the

paj dis

10

Sermon on the Mount and the Lords Prayer, from Bib La, the masterful translation under the direction of Father Roger Dsir of both the Old and New Testaments. Whenever appropriate, there are questions after each section, which we hope will prove useful especially for oral practice in class. A small dictionary illustrated by various Haitian artists presents some 210 terms essential to the Haitian scene. The Glossary gives English equivalents of all words and expressions contained in the text, including those of the illustrated dictionary. In addition, there are frequent mini-glossaries throughout the texts intended as a handy learning device for expressions - indicated by an asterisk - which may well be new to the beginner. In using this text, we cannot stress enough the importance of attempting to think in the foreign language. Once the initial decoding of a passage has been accomplished, it is essential that the passage be read for a second and third time, thinking it in Haitian. These additional readings will prove far more useful than the first. It is in this way that reading material can be most effective in improving ones active use of a foreign language. We wish to express our appreciation to Jowel Laguerre and Vania Svre for assistance in editing the texts. Thanks go also to Father Roger Dsir for resolving a number of problems. Kind permission was granted by Temps Actuels to adapt Jacques Roumains Gouverneurs de la Rose, and by Grard-Marie Tardieu to reproduce a number of riddles from his Tim? Tim? Bwa chch! Illustrations are by Astrel Gilles, Frantz Jean Mary (Fanfan), and B. Brice, with generous permission from the Ministry of Education of Haiti, Bon Nouvl, Boukan, and the late Dr. Raphael G. Urciolo (Fayo). The cover drawing is by Astrel Gilles, from Fayos 3333 Proverbs in Haitian Creole. Finally, it is thanks to the direction of Father Henk Kaal (p Anri), Bon Nouvls able and energetic former director, that this work was initially published. Lawrence, Kansas (USA) June 2004 Bryant C. Freeman

11

paj onz

Masters of the Dew, by Jacques Roumain (1907-1944), is almost certainly the best known masterpiece of Haitian literature. Published posthumously in 1945, this novel has been translated into no fewer than 17 languages, has been adapted four times for the stage, and was the subject of an award-winning film. Its message of hope and human solidarity, related in a style of exceptional poetic beauty, has assured an appeal which transcends linguistic and cultural barriers. Our greatly abridged version presented here in the Haitian language can serve as an introduction which we hope will encourage one to read either the original French version, Gouverneurs de la Rose (Paris, 1946), or the excellent English translation by Langston Hughes and Mercer Cook (New York, 1947).

paj douz

12

Men* moun n ap jwenn nan Mt Lawouze: Mannwl Byenneme Delira Anayiz Jvilen jenn ng* ki te deja pase kenzan nan koupe kann* nan peyi Kiba* papa li manman li mennaj* li pitit gason Doriska, e ki renmenAnayiz

Epi de (2) moun ki mouri deja, men ki enptan nan istwa a: Sov Doriska fr Byenneme ki te mouri nan prizon gen* lontan papa Jvilen; se Sov ki te touye li gen* dizan konsa

gen kann Kiba

ago; to have sugar cane Cuba

here is, here are; hand; but mennaj girlfriend; boyfriend ng man; black man

men

13

paj trz

Chapit 1: Fonwouj

Nou nan yon ti bouk* pa tw lwen Ptoprens. Bouk sa a rele Fonwouj. Li gen yon pwoblm ki gwo anpil anpil: pa gen dlo. Pa gen dlo menm menm. Plant ap mouri, bt ap mouri. Yon jou se moun ki ka mouri tou. Depi lontan lontan lapli pa tonbe. Tout bagay sk, tout bagay tris. Pett* se paske yo te koupe tout pyebwa* yo, men sa ou vle? Yo te bezwen bwa a pou f chabon*, pou f kay, lantiray*, mb*. Epi yo te bezwen t a tou pou plante mayi*, pou plante pwa*, pou yo jwenn manje. Si yo pa travay t a, yo p ap manje. Devan yon ti kay pay* gen de vye granmoun ki chita*: yon ng ki rele Byenneme, ak Delira, madanm li. Byenneme Zaf nou pa bon. Tout bagay ap mouri. Bondye bliye nou nt. Delira Pa pale konsa. Se pa byen, non. Deja nou pa gen lespwa*. Pitit gason nou an kite nou depi lontan, pou ale koupe kann nan peyi Kiba. Li p ap tounen. Non, se vre, pa gen lespwa.

10

15

paj katz

14

Chapit 1: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Ki kote ti bouk la ye? 2. Kijan bouk sa a rele? 3. Ki gwo pwoblm li genyen? 4. Kisa k ap mouri? 5. Depi kil lapli pa te tonbe? 6. Kisa moun yo te koupe? 7. Poukisa yo te bezwen bwa a? 8. Ki bagay yo te plante sou t a? 9. Si yo pa travay t a, sa k ap rive? 10. Ki kote de vye granmoun sa yo chita? 11. Kisa Byenneme di? 12. Epi kisa Delira reponn li? 13. Kote pitit gason yo a te ale? 14. Kisa li te f la? 15. Yo kw l ap tounen? 16. ske yo kw gen lespwa pou yo?

bouk village chabon charcoal chita to sit down, be seated lantiray fence lespwa hope

mayi mb pay pett pwa pyebwa

corn furniture straw perhaps, maybe bean; pea tree

15

paj kenz

Chapit 2: Mannwl Tounen

Sou gran wout la, yon gwo kamyon rete. Yon ng desann. Li gen anpil fs, li vanyan*. Li gade toupatou, li sezi*. Li te kw li konnen peyi sa a, men gen l se pa peyi pa l* la, li pa rekonnt anyen. Tout bagay sk, tout bagay tris. Li f yon ti mache*, epi li w yon bl ngs*. Mannwl Bonjou! Kijan ou ye? Anayiz M pa pi mal, non. Mannwl Mwen menm se natif natal* isit la. Gen kenzan konsa depi m te kite peyi a. M te ale koupe kann Kiba. Mezanmi! sa te rd*!

10

paj sz

16

Anayiz Sa ou vle? Nou ft* nan miz, se nan miz n ap mouri. Isit la, t a sk anpil. Epi sl chans nou, se t a. Se vre, wi. Men kounyeya, t a pa* bay anyen ank*. Lapli pa tonbe ank. Yo kontre yon fanm ki di: Bonjou, Anayiz! Mannwl O! Se konsa yo rele ou, Anayiz! Mwen menm, yo rele m Mannwl. M se pitit Byenneme ak Delira. Yo pa rete lwen isit la. Lamenm*, ngs la ale, san li pa di anyen. Ng la sezi anpil. Li pa konprann anyen. Li difisil pou konprann fanm!
10 5

f yon ti mache ft lamenm natif natal ngs pa . . . ank pa l rd sezi vanyan

to walk a bit to be born; done, made, completed immediately native woman no . . . longer his (possessive indicator) hard, tough surprised robust; hard-working

17

paj dist

Chapit 2: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kisa kamyon an f? 2. Ki moun ki desann? 3. Kisa li f l l desann? 4. Poukisa li sezi? 5. Ki moun li w? 6. Kisa li di l? 7. Kisa ngs la reponn? 8. Ki kote ng sa a te ale? 9. Konben tan li te pase la? 10. Ki gwo pwoblm yo gen isit la? 11. Ki sl chans yo genyen? 12. Kijan yo rele ngs la? 13. Kijan yo rele ng la? 14. Ki moun ki papa l? 15. Ki moun ki manman l? 16. Kisa ngs la f lamenm? 17. Kisa ng la di?

paj dizwit

18

Numbers are important in every language!


1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 youn de twa kat senk sis st wit nf dis 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 onz douz trz katz kenz sz dist dizwit diznf ven

19

paj diznf

Chapit 3: Msi, Bondye!

Nan yon lakou*, yon vye granmoun fanm chita. Li tris, li bouke ak lavi a, li pa gen lespwa. B kote li, yon vye granmoun gason chita ap fimen* pip li. Li tris anpil tou. Sanzatann*, yon vanyan gason antre nan lakou a. Delira gade, san li pa konprann anyen, epi: Delira Pitit mwen, ay! pitit mwen! Delira kriye*, pip Byenneme tonbe. Yo pa ka kw pitit gason yo a tounen lakay*. Sa f kenzan depi li pati, kenzan depi y ap tann* li, san pran nouvl li. Epi kounyeya, li rive, li la.
5

10

paj ven

20

Delira Msi, Bondye! Msi, lwa* yo! Pitit gason nou te pdi a tounen vin jwenn manman l ak papa l! Delira ba li yon ti v kleren*. Mannwl bw l. Byenneme Sa ou ap f la! Ou bliye lem* yo! Chak fwa ou bw, se pou ou lage* kk ti gout* at* pou lem. Yo swaf tou! Delira Pitit mwen, m te p* pou m pa mouri san m pa w ou yon dnye fwa. Paske isit la tout bagay ap mouri, epi kretyen vivan* tou. Pa gen lapli menm. Bondye bliye nou. Mannwl Non, manman, se pa Bondye ki bliye nou, se nou ki bliye t a. Se nou ki koupe twp pyebwa, se nou ki pa okipe* t a. Se nou ki mt t a, se nou ki mt lawouze* tou.
10 5

21

paj venteyen

Chapit 3: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kib vye granmoun fanm lan chita? 2. ske li kontan anpil? 3. Ki lt moun ki chita nan lakou a tou? 4. Sanzatann, sa k rive? 5. Kisa Delira f l l w pitit gason li a? 6. Kisa Delira di? 7. Kisa Delira ak Byenneme pa ka kw? 8. Depi konben tan Mannwl te kite lakay li? 9. Kisa manman Mannwl ba li pou l bw? 10. Kisa Mannwl bliye f? 11. Poukisa pou li ta lage kk ti gout at? 12. Poukisa Delira te p mouri san l pa w pitit li a yon dnye fwa? 13. Dapre* Mannwl, kisa yo te bliye? 14. Se ft* ki moun? 15. Ki moun ki mt t a?

paj vennde

22

at dapre fimen ft gout kleren kretyen vivan kriye lage lakay lakou lawouze lem lwa okipe p sanzatann tann

on the ground according to to smoke fault, mistake, error drop, drip raw rum human being to cry, weep to let go, drop; to pour home yard, enclosure dew (symbolic for water) the dead Voodoo spirit to take care of; busy fear; to be afraid suddenly; unexpectedly to wait, wait for

23

paj venntwa

Chapit 4: Chita Pa Bay

Yon lt jou konmanse. Mannwl chita nan lakou a. Manman l pote yon tas kafe ba li. Mannwl Manman, m pa konprann. Kijan nou f pou n viv, si pa gen dlo, si pa gen mayi, si pa gen pitimi*? Delira Bondye bon, pitit mwen! Nou pa ka f anyen. Mannwl Non, non, manman. Chita pa bay.* Nou ka lapriy sen* yo, lem* yo, men yo p ap f anyen pou nou. Si nou nan lamiz, se pa ft yo, se ft nou. Se nou menm ki pou donte* t a, se nou menm ki pou ale jwenn dlo. Si nou pa regle* lavi nou, se pa lezt yo k ap regle l. Pa* gen mirak ank*, manman, se pou nou travay.
5

10

paj vennkat

24

Delira Ou konn* pale, pitit mwen, men pa bliye: se Bondye ki Granmt, se li ki kmande tout sen* yo, tout lwa yo. Mannwl sti nan kay la. Li vle mache nan plenn*, nan mn, li vle w ak de je l si pa gen dlo. Men, toupatou pa gen anyen. Tout kote sk, sk, sk. Men, li di nan tt li, dy mn gen mn, epi nan mn sa yo pett gen dlo. Sanzatann, li w yon ti ng ld ki mande l: Jvilen Se ou ki Mannwl, pitit Byenneme ak Delira? Mannwl Wi, se mwen menm. L sa a, ng la gade l ak rayisman*, epi l krache*. Mannwl pa konprann anyen.
10

Chita pa bay donte konn krache lem pa . . . ank pitimi plenn rayisman regle sen

Sitting around won't get you anywhere. (proverb) to tame, master to know how; to be in the habit of to spit the dead no . . . longer millet plain (open country) hate, hatred to regulate, guide, direct saint

25

paj vennsenk

Chapit 4: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kote Mannwl chita? 2. Kisa manman l pote ba li? 3. Ki manje yo pa ka jwenn, san dlo? 4. Ki moun yo lapriy? 5. Si moun Fonwouj nan lamiz, se ft ki moun? 6. Kisa pou yo ale jwenn? 7. Si mirak pa ft ank, ki bagay ki ka sove yo? 8. ske Delira dak nt ak pitit li a? 9. Poukisa Mannwl sti nan kay la? 10. Kisa li jwenn? 11. Men, kisa li di nan tt li? 12. Ki moun li w? 13. Kisa moun sa a mande l? 14. Kijan Mannwl reponn? 15. Epi kisa lt ng la f?

paj vennsis

26

Numbers are still important in every language!


21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 venteyen vennde venntwa vennkat vennsenk vennsis vennst ventwit ventnf trant 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 tranteyen trannde tranntwa trannkat trannsenk trannsis trannst trantwit trantnf karant

27

paj vennst

Chapit 5: Yon Vye Istwa

Mannwl Manman, papa, gen yon bagay m pa konprann. Jdi a m te kontre ak yon ti ng ld ki te joure* m. M pa konprann poukisa li te f sa. Epitou, lt jou sou wout la m te kontre ak yon bl ngs ki te vire do* kite m l l te aprann ki moun m ye. Poukisa moun sa yo te f sa? Gen yon bagay ki pa kl isit. Byenneme Enben, pitit mwen, se yon vye istwa ki te pase pandan ou te Kiba. Konsa, te gen yon gwo gwo zaf t. Moun yo pa t ka dak menm sou kijan pou t a separe. Epi yon jou mouche yo rele Doriska a te vini sou t a ak yon konbit*. Yo konmanse travay t a. Fr m ki te rele Sov a kouri al mande l sa l ap f la a, paske t sa a pa t pou li. Doriska joure Sov, Sov pran mancht* li, epi li touye Doriska. Te gen yon gwo batay, te gen anpil san*. Pita, Sov mouri nan prizon. Konsa, depi l sa a, gen yon b* bouk la ki rayi lt b a.

10

15

paj ventwit

28

Mannwl kanpe. Li sti nan jaden*. Tt li chaje anpil. Kounyeya li konprann, se pa yon pwoblm dlo ase* ki genyen, non. Gen de pwoblm: moun rayi moun, moun pa vle travay nan tt ansanm* - epitou, pa gen dlo. Sa vle di* se vre, pa gen lespwa, sa vle di tout bagay pdi nt.

Chapit 5: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Ki moun Mannwl te kontre jou sa a? 2. Kisa ng sa a te f? 3. Epi ki lt moun li te kontre yon lt jou? 4. Kisa ngs sa a te f? 5. Kil istwa Doriska ak Sov a te rive? 6. Ki gwo gwo zaf ki te genyen? 7. ske moun yo te antann yo* sou kijan pou t a separe? 8. Kisa Doriska te f yon jou? 9. Ki moun Sov te ye? 10. Kisa Sov te mande Doriska? 11. Epi kijan Doriska te reponn li? 12. L sa a, kisa Sov te f? 13. Te gen lt moun nan istwa sa a tou? 14. Kisa ki te rive Sov pita? 15. Depi l sa a, kijan Fonwouj vin separe? 16. Poukisa Mannwl chagren anpil l l tande istwa sa a?

29

paj ventnf

antann (+ pronoun) ase b jaden joure konbit mancht nan tt ansanm san vire do vle di

to agree only; enough side; near field; garden to insult, swear at agricultural work team machete as one, in union blood; without; hundred to turn ones back to mean

paj trant

30

Chapit 6: Travay Nan Tt Ansanm

Yon jou swa*, v senk, Mannwl al tann Anayiz sou mn lan. Ng la te kontre li nan bouk la, men* Anayiz pa t vle pale ak li. Mannwl te di l li gen yon bon ti koze pou l pale ak li. Kounyeya, men* Anayiz k ap rive: Mannwl Anayiz, o! Mwen kontan anpil anpil ou vini. Anayiz Wi, men m pa gen dwa vini pale av ou. Mannwl Anayiz, ske ou pa bouke ak tout vye istwa rayisman ki nan bouk la? Anayiz Men wi! Se sa k mete n nan plis miz: moun rayi moun.
5

31

paj tranteyen

Mannwl Tout bagay la, se dlo ki pa genyen, epi youn pa vle travay ak lt. Anayiz Men, kisa nou ka f nan sa? Mannwl Nou ka jwenn dlo, f dlo rive nan jaden nou, f dlo rive nan bouk nou an pou jwenn lavi. Anayiz E moun ki gen fs pou jwenn dlo a, se ou menm menm, Mannwl! Mannwl M pa konnen, m pa konnen. Men, si m resi* jwenn dlo a, fk* ta gen anpil moun pou travay nan tt ansanm, nan yon gwo konbit fr ak fr. E se pou sa m di m bezwen ou anpil, Anayiz. Anayiz Poukisa? Mannwl Paske si m resi jwenn dlo a, tout moun bezwen travay ansanm. E ou menm, ou ka pale ak fanm yo. Se fanm yo ase ki ka rive chanje gason yo, f yo konprann l fr rayi fr, fr pa ka travay ak fr. Epi si youn pa vle travay ak lt, tout moun ap mouri. Fk nou chanje lavi nou ansanm. Anayiz O Mannwl! (Yo bo*.)
5

10

15

paj trannde

32

Chapit 6: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kil Mannwl al tann Anayiz? 2. Ki kote l ap tann li? 3. Se premye fwa Mannwl te kontre li depi premye jou a? 4. Poukisa Mannwl vle pale ak li? 5. ske Mannwl kontan w li? 6. Men, kisa Anayiz reponn li? 7. Kisa Mannwl vle di l l pale sou vye istwa rayisman ki nan bouk la? 8. Dapre Mannwl, poukisa moun nan bouk la pa gen anyen? 9. Kisa Mannwl kw yo dwe f? 10. Dapre Anayiz, ki moun ki gen fs pou jwenn dlo a? 11. Si l rive jwenn dlo, kisa lezt yo dwe f? 12. Epi kisa Anayiz menm ka f? 13. Kisa fanm yo ka rive f? 14. Sa k rive l youn pa vle travay ak lt? 15. Sa k rive nan fen chapit sa a? bo fk jou swa men resi to kiss, embrace it is necessary that evening but; hand; here is to succeed

33

paj tranntwa

Chapit 7: Dlo!

Anayiz ap tounen lakay li, nan fnwa*. Sanzatann, li tande yon vwa*. Anayiz Ki moun ki la? Jvilen Ou pa konnen? A! a! Se kouzen ou, Jvilen. Ou pa p mache nan fnwa konsa? Epi, kisa ou ap f la a? Ou kw m pa te w ou ak vakabon* sa a, neve* Sov a? Anayiz Sa pa gade ou!* Jvilen Sa ou di la a, sa pa gade m! Sa gade m, wi! Ou gentan* bliye mwen te vle voye tonton* mwen mande manman ou pou ou? ske ou chanje lide* ou depi l sa a?
5

10

paj trannkat

34

Anayiz Bliye bagay konsa, monch. Jvilen Ou ap regrt sa! Tonn, fout*! Sanzave* sa a, Mannwl, ap regrt nt li te jennen* Jvilen, l ap regrt li te ft! Ou a w! Ou a w!

Mannwl ap mache nan mn. Li gade adwat, li gade agch. Li toujou pa w anyen. Soly* la cho anpil anpil... Sanzatann, li w yon bann* zwazo*. Li kouri vit vit kote yo fk* sti a. Li tonbe* koupe raje* ki bare* wout li. Anfen li rive nan fon* rakbwa* a. Li tonbe fouye* t a. Dlo, dlo, dlo! Msi, Bondye, msi!

10

35

paj trannsenk

Chapit 7: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Ki kote Anayiz ap tounen? 2. Kisa li tande? 3. Ki moun ki la? 4. Poukisa Jvilen mande l si l pa p? 5. Kisa Jvilen te gentan w? 6. ske Jvilen renmen Anayiz? 7. Epi ske Jvilen renmen Mannwl? 8. Poukisa? 9. Ou kw Anayiz pito* Jvilen oubyen* Mannwl? 10. Anvan li pati, kisa Jvilen di?

11. 12. 13. 14. 15. 16.

Kote Mannwl ap mache? Sanzatann, kisa li w? Kote li kouri? Poukisa? Kisa li tonbe f? Epi, kisa li jwenn?

paj trannsis

36

bann bare fk fnwa fon fouye gentan jennen lide neve oubyen pito raje rakbwa Sa pa gade ou! sanzave soly tonbe tonn, fout! tonton vakabon vwa zwazo

flock, band, group to block, obstruct to have just (done something) darkness bottom, back to dig already to disturb, annoy, get in the way of mind; idea nephew or to prefer underbrush thicket Thats none of your business! good-for-nothing, bum sun to begin to; to fall damn! uncle; old man good-for-nothing, bum, scoundrel voice bird

37

paj trannst

Chapit 8: Yon Fil Ki Pa Janm Kase

Anayiz Se pa vre, Mannwl? Ou jwenn dlo? Men, ske ou sten gen ase dlo pou wouze* tout t nou yo? Mannwl Pa gen pwoblm, Anayiz, gen dlo pou tout moun, tout bagay pral chanje kounyeya. Anayiz Ou f, Mannwl. Mannwl Mwen pa f, Anayiz, men m gen konfyans. Sa pi enptan. Anayiz Konfyans nan kisa?
5

paj trantwit

38

Mannwl M gen konfyans nan lavi, konfyans moun p ap mouri. Natirlman, tout moun gen pou* kite t a yon jou. Men, ou w, Anayiz, pou mwen lavi a menm ap kontinye, paske se yon fil* ki pa janm kase, ni ki pa janm pdi. Ou konnen poukisa? Se paske chak moun ki f yon travay ki itil, se tankou* yon ne* li f nan fil sa a, ki ranfse l, ki f lavi a pi bon pou tout lezt yo k ap vini apre. Nou tout, se travay nou ye, se fr nou ye. Youn ede lt, menm apre lanm. Anayiz Mannwl, o! M renmen ou. Mannwl M renmen ou, Anayiz! M vle bati yon kay, ak de pt, de fennt, epi yon ti galri - e tout sa pou ou, Anayiz. Anayiz Montre m dlo a, wi, Mannwl. Mannwl Ann al gade l ansanm, cheri. (Yo rive b sous* la.) Anayiz O! li f fre* isit la. O! li bl! Gade dlo! gen dlo toupatou! Mannwl, o! Epi yo tonbe at. E la, b dlo a, yo f youn.
15

10

39

paj trantnf

Chapit 8: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kisa Mannwl te jwenn? 2. Ki kantite dlo ki genyen? 3. Poukisa Anayiz kw Mannwl f? 4. Kijan Mannwl diferan ak lt moun Fonwouj yo? 5. Kisa tout moun gen pou f yon jou? 6. Poukisa Mannwl di lavi a, se tankou yon fil? 7. Epi, kisa sa ye, yon ne nan fil sa a? 8. Kisa sa kap f pou lezt yo k ap vini apre? 9. Kijan f chak moun se fr youn ak lt? 10. Kisa Mannwl vle bati pou Anayiz? 11. Ki kalite kay li ta vle bati pou li? 12. Kisa Anayiz vle al w kounyeya? 13. ske li f cho b sous la? 14. Ou kw Anayiz ak Mannwl renmen youn lt? 15. Poukisa?

fil fre gen pou ne sous tankou wouze

thread cool to have to knot spring (of water) as, like to water, irrigate

paj karant

40

Chapit 9: Dlo Pou Ki Moun?

(Pip Byenneme tonbe.) Byenneme Sa ou di la, pitit mwen? Ou te jwenn dlo! Se pa vre! Pitit mwen, o! Mwen rekonnt san* mwen byen nan ou! Men, rakonte n: ske se yon ti gout dlo, oubyen ske gen dlo pou wouze tout jaden nou yo? Mannwl Pa gen pn,* papa! Genyen pou tout moun nan bouk la! Byenneme Men, l ou di tout moun, ou pa vle di tout vye* moun sa yo ki lnmi* ak nou! Yo pa gen dwa svi ak dlo sa a, paske se ou menm menm ki te jwenn li! Mannwl Non, papa, dlo a se pou tout moun li ye. Tout moun gen dwa svi av l - epi pou dlo rive jouk isit la, fk

10

41

paj karanteyen

anpil anpil travay ft*. Fk gen yon gwo konbit kote tout moun travay nan tt ansanm. Fk nou tout fouye yon gwo kannal. Yon sl ti ponyen* moun pa ta kapab. Byenneme Non, non, non! Mwen p ap janm asepte travay ak lezt yo tou. Yo menm, se moun Doriska*, ki te vle pran t ki te pou nou, ki te f* Sov, fre m lan, mouri* nan prizon. Mwen p ap janm asepte travay ak moun sa yo! (Li sti.) Delira Ou w, pitit mwen. Vye rayisman an la depi tw lontan. Mannwl Pa gen anyen lt nou ka f, manman. Fk tout moun travay ansanm, oubyen n ap mouri ansanm. M pral pale ak gason yo, epi Anayiz ap pale ak fanm yo. Si tt yo pa ta vle koute n, enben vant* yo a koute n. Mwen konnen yo. f . . . mouri ft lnmi moun Doriska Pa gen pn! ponyen san vant vye to cause . . . to die done, made, completed; to be born enemy Doriskas people No problem! handful, group blood; without; hundred stomach disgusting; hateful; old
10 5

15

paj karannde

42

Chapit 9: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kisa ki rive l Byenneme tande nouvl la? 2. Kijan nou konnen Byenneme kontan anpil ak pitit gason li a? 3. Ki ksyon Byenneme mande Mannwl pou konmanse? 4. Ki lt moun ki te mande Mannwl menm ksyon sa a deja? 5. L Mannwl di tout moun, kisa li vle di? 6. Dapre Byenneme, poukisa lnmi yo pa gen dwa svi ak dlo sa a? 7. Kijan Mannwl reponn li? 8. Poukisa yo dwe fouye yon gwo kannal? 9. Epi ki pwoblm ki gen nan sa? 10. Kisa sa ye, yon konbit? 11. ske Byenneme dak pou l travay ak lnmi? 12. Kisa Doriska te vle f? 13. Kisa Sov te ye pou Byenneme? 14. Kote Sov te mouri? 15. Poukisa yo te mete l nan prizon? 16. Dapre Delira, poukisa moun Fonwouj yo p ap janm vle travay nan tt ansanm? 17. Dapre Mannwl, si tout moun Fonwouj pa vle travay ansanm, sa k ap rive? 18. Poukisa Mannwl kw moun Fonwouj yo ap koute l?

43

paj karanntwa

Chapit 10: Yon Koze Serye

Nouvl Mannwl te jwenn dlo a te gaye* toupatou nan ti bouk la. Teledyl* mache vit! Anayiz te ale pale ak fanm yo. Tout moun ki lnmi Mannwl yo ap reyini* pou diskite zaf sa a. Se lannwit. Sanzatann: Mannwl On!* Lezt Resp!* O! o! se Mannwl! Sa ou vin chache isit la? Mannwl Fr m yo, m vin pale ak nou. Vye istwa sa a ki mete youn lnmi ak lt, li la depi tw lontan. Sa m ta vle f kounyeya, se f youn vin zanmi ak lt. M te jwenn yon sous, se vre, men... li lwen anpil. Fk nou tout travay

10

paj karannkat

44

nan tt ansanm, nan yon gwo konbit pou f dlo a rive jouk isit. Sa yon men pa kapab f, de ka f l. Fk nou bay lanmen*; ki avantaj ki genyen l nou lnmi? Gade timoun yo, gade plant yo. Se lanm ki make sou yo. Fr m yo, sl jan pou nou sove tt nou*, se pou nou tout f youn. Tout moun se moun.* Youn bezwen lt, youn ap mouri san lt! Jvilen Fout! Sa ou ap di nou la a? Ou vle achte nou pou yon ti gout dlo! San an te koule*, san papa mwen, nou pa ka janm bliye sa! (Psonn pa di anyen . . .) M w sa, nou tout kont mwen! Enben, m ale - men, Mannwl, konsa ou frape m de (2) fwa. Yon sl fwa deja, se te twp! (Li sti.)

10

bay lanmen gaye koule lajounen on resp reyini teledyl tt nou Tout moun se moun

to join hands, work together to spread, spread out to flow daytime honor (traditional request to enter home) respect (traditional reply to enter) to meet, get together word-of-mouth, coconut grapevine ourselves; yourselves Everyone is equal. / Everyone deserves to be treated as a human being. (proverb)

45

paj karannsenk

Chapit 10: Ksyon


Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kisa teledyl gaye vit nan ti bouk la? 2. Kisa Anayiz te ale f? 3. Ki moun ki reyini pou diskite kounyeya? 4. ske se pandan lajounen*? 5. Kisa Mannwl di l l rive devan kay la? 6. E kijan yo reponn li? 7. Kisa Mannwl di sou vye istwa ki mete youn lnmi ak lt? 8. ske sous Mannwl te jwenn lan b bouk la? 9. Poukisa fk tout moun travay ansanm nan yon gwo konbit? 10. Ki ksyon Mannwl mande yo? 11. Kisa sa vle di: Tout moun se moun? 12. Dapre Jvilen, kijan Mannwl vle achte yo? 13. Ki moun ki te papa Jvilen? 14. ske lezt yo koute Jvilen? 15. Poukisa Jvilen di Mannwl te frape l de (2) fwa?

paj karannsis

46

Chapit 11: Lanm

Mannwl ap tounen lakay li. Li kontan. Tout bagay byen pase. Li sten denmen y ap ba li yon bon repons. Tout moun ap rekonmanse viv tankou fr, tout moun ap rekonmanse travay ansanm. Yo sove, Fonwouj sove. Sanzatann, nan fnwa a, gen yon bri*. Yon men rive nan do Mannwl, yon men ak yon kouto*. Mannwl tonbe. Li ret at a pandan lontan. Li rele, men lavwa* li tw fb*. Psonn pa tande anyen. Piti piti li konmanse rale*. Anfen, anfen li rive lakay li. Delira Ki moun ki la?

10

47

paj karannst

Mannwl Manman, manman, se mwen. Delira Mannwl, o! Sa k rive ou? Vini, non! Kite* m ede ou. Kouche* la. O! o! Apa* ou benyen san! Ki moun ki f ou sa? Kite m ale f plent kay lapolis touswit! Mannwl Non, non, manman. M ap mouri. Dnye bagay mwen mande ou, se pou ou pa di anyen. Di yo m te sot Kiba ak yon vye lafyv; se li ki touye m. Osinon*, vye istwa moun rayi moun, youn pa vle travay ak lt la, pral kontinye - epi sa k pdi a, se dlo a, se nou, se Fonwouj. Anayiz a montre nou kote dlo a ye. Chante antman* m ak yon chante* konbit. M kite ou, manman. (Li mouri.)
5

10

antman apa bay manti bri chante fb kite kouche kouto lavwa osinon rale

funeral, burial look how...! to lie, tell lies noise song; to sing weak, feeble to let; to leave; to stop (doing something) to lie down; to get into bed knife voice if not, otherwise to crawl; to pull

paj karantwit

48

Chapit 11: Ksyon


Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Poukisa Mannwl kontan? 2. Kisa sa vle di: yon bon repons? 3. Kijan Fonwouj ap sove? 4. Sanzatann, kisa ki rive nan fnwa a? 5. L Mannwl rele, poukisa psonn pa tande l? 6. Kijan li rive lakay li? 7. Kisa Delira mande l l tande yon moun? 8. Epi kisa Delira di? 9. Ki moun Delira vle rele touswit? 10. Ki dnye bagay Mannwl mande manman l? 11. Kijan Mannwl vle yo di li te mouri? 12. Poukisa li vle manman l ba* yo manti*? 13. Si yo rete toujou nan moun rayi moun, kisa k ap pdi? 14. Kijan moun yo ka jwenn sous la? 15. Kijan Mannwl vle yo chante antman l?

49

paj karantnf

Chapit 12: Mt Lawouze

Tout zanmi Mannwl yo vini nan veye* a. Se kriye slman Delira ak Anayiz ap kriye. Byenneme rete la tankou yon nonm* soud*, yon nonm avg*. Zanmi Mannwl yo desann sky* la tou dousman nan twou a. Youn di: Ou ale vre, Mannwl . . . L nou bouke, l nou chagren, l n ap di: Poukisa n ap debat*, lavi pa vo* lapenn*, n a sonje* ou, Mannwl, n a sonje egzanp ou a. Nou kapab chanje lavi, nou se mt lawouze. Jou swa sa a, Delira te ale pou kont li* nan kay kote lnmi yo te rasanble a. Yo sezi w li. Delira Se pitit mwen an, pitit mwen ki mouri a, ki voye m isit la. Li te kite yon mesaj pou nou. Men, dab* se pou nou smante* nou p ap janm di anyen sou sa m pral

10

paj senkant

50

di asw a. (Yo smante.) Nou tout konnen se Jvilen ki touye gason m lan e nou konnen Jvilen te gentan kite Fonwouj. (Silans.) Men, se pou nou pa di anyen. Se Mannwl menm ki pa t vle yon lt vye istwa moun rayi moun konmanse ank. Deja nou tout te bay anpil sakrifis pou nou ka gen dlo: nou bay san poul, san kabrit*. Sa pa chanje anyen. Kounyeya, se Mannwl ki bay san pa l pou nou gen dlo. Se pa poul yo oubyen kabrit yo k ap chanje lavi: se moun ase ki ka f l. Li te bay lavi li pou Fonwouj ka viv. Li te vle lanm li svi pou lavi. Respekte tt li. M ale, fr m yo.

10

Apre yon mwa konsa, Delira ak Anayiz ap gade kannal konbit la te fouye a. Tanbou* ap bat, moun ap chante yon chante pou Mannwl. Sanzatann, gen yon gran silans. Epi: Anayiz Manman, o! Men dlo a, men dlo a! Delira O! o! Mannwl, pitit mwen, poukisa ou pa la pou w sa! Poukisa? Poukisa ou te mouri? Anayiz Li pa mouri nt, manman. Mete men ou la a, sou vant mwen. Mannwl ap viv ank, Fonwouj ap viv ank.

15

20

FEN

51

paj senkanteyen

Chapit 12: Ksyon


Reponn an kreyl ak yon fraz konplt: 1. Kisa Delira ak Anayiz ap f nan veye Mannwl? 2. E Byenneme? 3. Nan ti koze zanmi Mannwl la ap f a, dapre ou menm, ki bagay ki pi enptan? 4. Jou swa sa a, ki kote Delira ale? 5. Poukisa yo sezi w l? 6. Poukisa li ale la? 7. Kisa yo dwe smante yo p ap di? 8. Kisa tout moun ki la konnen sou lanm Mannwl? 9. Kote Jvilen kounyeya? 10. Poukisa Mannwl vle zanmi li yo kw se lafyv ki te touye l? 11. Ki sakrifis moun Fonwouj te f deja? 12. Dapre Mannwl, ki sl jan moun ka chanje lavi? 13. Kijan lanm li ka svi?

14. Apre yon mwa konsa, kisa Delira ak Anayiz ap gade? 15. Poukisa te gen yon gran silans? 16. Poukisa Anayiz di Mannwl pa mouri nt?

paj senkannde

52

avg dab debat kabrit lapenn nonm pou kont (+ pronoun) sky smante sonje soud tanbou veye vo

blind first, first of all to struggle, endeavor goat effort, trouble; sorrow; suffering man alone coffin to swear, pledge to remember deaf drum funeral wake to be worth

53

paj senkanntwa

Ksyon Jeneral
1. Nan istwa sa a, Jacques Roumain pa mete ni yon agwonm* ki te sti nan Ptoprens, ni yon bann moun ki te sti ltb dlo*, ki vini sove bouk la. Okontr*, li mete yon ng ki sti nan bouk la ki tounen sove bouk li a. Poukisa? 2. ske ou kw Jacques Roumain te bezwen kanpe* nan Mt Lawouze yon ng ki te kite peyi l, anvan li ka tounen ede l? Poukisa? 3. ske gen moun ki ta ka di se lwa yo ki voye Mannwl ede Fonwouj? 4. Ou kw Mannwl te bezwen mouri nan istwa sa a? 5. Kils* ki pi konsekan* nan istwa sa a: jwenn dlo, oubyen moun k ap travay nan tt ansanm? 6. Kisa tit* la vle di: Mt Lawouze? 7. Poukisa ou kw yo mete istwa Mt Lawouze nan anpil anpil lang ltb?

agwonm kanpe kils konsekan ltb dlo okontr tit

agronomist, agricultural expert to place, insert; to stand up, standing which, which one important, of consequence from overseas, abroad on the contrary title

paj senkannkat

54

PWOVB
Not even a short selection of Haitian readings would be acceptable without a sampling of one of the most characteristic expressions of Haitis culture: the proverb. Each can be uniquely revealing not only as a general truth, but as an insight into many of the underlying attitudes of this fascinating people. Rather than furnish a literal translation, in most cases we prefer to suggest a broad interpretation. The reader is invited to find others as well. Proverbs are similar to parables: more than one meaning can be valid. 1. Bondye bon. Whatever God does is for the best. Whatever is, is good. (Haitis eternally optimistic fatalism.) 2. Dy mn, gen mn. After one sorrow, more sorrows. If its not one thing, its another. Theres more than meets the eye. 3. Sak vid pa kanpe. No work gets done on an empty stomach. You get out what you put in. 4. Santi bon koute ch. A big front doesnt come cheaply. 5. Kreyon* Bondye pa gen gm.* God makes no mistakes. What God promises He will give. Whats traced for you is forever traced.

55

paj senkannsenk

6. Bl fanm, bl mal. A beautiful woman means trouble. 7. Ng di san f, Bondye f san di. Man talks, God acts. 8. Pale franse pa di lespri pou sa. Fancy talk doesnt mean brains. 9. Bl larivy, nanpwen* rad*. A beautiful situation, wasted. All dressed up and no place to go. 10. Milat* pv se ng, ng rich se milat. Money is everything. 11. Prese bon, dousman bon. Theres more than one right way. 12. Grangou dimanch pi rd. Hunger is worse when others are feasting. 13. Bon mache koute ch. Bargains are expensive. 14. Tan ale, li pa tounen. We can never recapture the past. 15. Fanm se kajou: plis li vye, plis li bon. Women, like wine, improve with age.

paj senkannsis

56

16. Sa ng f ng, Bondye ri. God does not trouble Himself with what man does to man. 17. Tout moun se moun. Everyone deserves to be treated as a human being. 18. Anpil bl bagay anm*. Appearances can be deceiving. 19. Si ou bay pv, se Bondye ou prete. Charity has its rewards. 20. Nanpwen* kb, nanpwen manje. You get what you pay for. 21. Pitit tig, se tig. The tigers cub can be dangerous too. (Jean-Claude Duvalier, 1975) 22. Ti ng f sa l kapab, granng* f sa l vle. Money and power are everything. 23. Tande pa di konprann pou sa. Hearing is one thing, understanding is another. 24. Granng* se lalwa. Might makes right. 25. Pitit se richs pv malere. A child is the poor mans consolation.

57

paj senkannst

26. Piti piti zwazo f nich* li. Everything takes time. 27. Lanne pase toujou pi bon. The grass is always greener on the other side. 28. Fanm pou yon tan, manman pou tout tan. Wife for a time, mother for all time. 29. Pise marengwen ogmante larivy. Every little drop counts. 30. L ou krache* an l, li tonbe sou nen ou. What goes around, comes around. 31. Apre dans, tanbou* toujou lou. After the excitement is over, life can be a drag. 32. Kreyl pale, kreyl konprann. Creole (as opposed to French) means straight, honest talk. 33. Kouri lapli, tonbe larivy. In avoiding one thing, we fall into something worse. 34. Bay kou bliye, pote mak sonje. The culprit forgets, the victim remembers. 35. Po t pa goumen* ak po f. Know thyself. 36. Entelijan twonpe* leve bon. The smart person figures the angles.

paj senkantwit

58

37. Fanm se zanj, fanm se denmon. Cant live with em, cant live without em. 38. CHITA PA BAY. Sitting around wont get you anywhere.

anm gm goumen granng krache kreyon milat nanpwen nich rad tanbou twonpe

bitter eraser to fight big shot, person of importance to spit pencil Mulatto (there is/are) no nest clothes drum to deceive, fool

59

paj senkantnf

Blag 1
Gwo deblozay* Te gen yon ng ki te ale nan yon ba*. Li rele bamann* lan: Vit, vit, pote yon ti v wonm ban mwen anvan gwo deblozay la. Bamann lan pote yon ti v wonm ba li. Ng la di ank: Vit, vit, pote yon ti v wonm ban mwen anvan gwo deblozay la. Bamann lan pote yon dezym ti v wonm ba li. Ng la di ank: Vit, vit, pote yon ti v wonm ban mwen anvan gwo deblozay la. Bamann lan di: O! o! ki gwo deblozay sa a? Ng la reponn: Ou pa konnen? Gwo deblozay sa a, se l ou ap aprann m pa gen kb pou peye ou!

10

Istwa yon bourik* Te gen yon ng ki fk* marye. Ng la moute ak madanm li sou bourik li. Bourik la f yon fopa*. Ng la di: Sa f yon fwa. Bourik la f yon dezym fopa. Ng la di: Sa f de (2) fwa. Bourik la f yon twazym fopa. Ng la desann bourik la ak madanm li, epi li touye bourik la. Madanm li di: Poukisa ou f sa? Ng la di: Sa f yon fwa. ba bamann bourik bar bartender donkey deblozay uproar, ruckus f yon fopa to stumble fk to have just (done something)

paj swasant

60

Yon dnye sigart? Te gen yon ng yo t apral* touye. Anvan yo touye li, yo mande l: ske ou ta vle fimen yon sigart anvan nou touye ou? Ng la reponn: Non, msi, bs papa. Mwen fk kite fimen! Li pa bon pou lasante m. Boujwa ak abitan Te gen yon boujwa Petyonvil ki te sti nan bl machin li pou ale Ench. L l rive andey*, li pdi wout li. Konsa li rete pou l mande yon abitan kijan pou l f pou l rive Ench. Alo! konp m! Ki kote pou m pase pou m ale Ench? Abitan an reponn: M pa konnen. Ng Petyonvil la mande l ank: Oke. ske ou ta ka di m ki kote pou m f pou m rive Mibal? Abitan an reponn: M pa konnen. Ng Petyonvil la move*, li di lt la: Kif, vye papa! Ou pa konnen anyen? Abitan an reponn: Se pa mwen menm ki pdi, non.

10

andey country(side), hills, backwoods, sticks apral to be going (to) move angry, annoyed; bad

61

paj swasanteyen

Degouden* pou Bondye Yon samdi swa, papa Ti Lift te ba li yon pyas*. Degouden, se pou bay legliz denmen maten. Ak lt degouden an, ou mt* al achte yon krm*." Ti Lift kouri vit sti lakay li. L ale nan boutik krm lan, men, anvan li rive la, li tonbe: bip! Epi yon degouden tonbe tou: bling... Yon gwo chen vale l! Ti Lift di: O! o! Erezman se degouden papa Bondye a chen an vale la a! Yon moun Okap Yon moun ki sti Ptoprens te rive Okap. L l rive la, li mande yon moun Okap si se yon bon lavil Okap ye. Moun Okap la reponn: O wi, se sa nt! L m te rive isit la, mwen pa te gen fs pou m di yon sl mo*; m pa t gen cheve* nan tt mwen ditou*; menm l moun te vle ede m, mwen pa te kapab mache nan lari; tout tan ata* ede yo te ede m kouche, epi menm bagay tou pou l m t ap leve. Moun Ptoprens la di: O! o! Se yon bl bagay sa a! Depi kil ou isit la? Moun Okap la reponn: Mwen menm? Se isit la mwen ft. ata even cheve hair degouden one-half of a gourde (formerly 10 cents U.S.) ditou (not) at all krm ice-cream mt may (permission); master; owner; teacher mo word pyas (familiar expression for) Haitian gourde (formerly 20 cents U.S.)

10

paj swasannde

62

Fanmi mwen Tijak: Madanm souple, ske ou ta ka ban m twa goud pou m kap ale jwenn fanmi mwen, tanpri souple? Touris: Pa gen pwoblm, pitit mwen an, men twa goud. Konsa, ou ka ale w fanmi ou. Men, ki kote fanmi ou ye? Tijak: (l ap kouri chape poul li*) Nan sinema, wi!

Mwen menm tou! Yon mt lekl telefonnen manman yon elv: Mt: Bonjou, madanm. Kijan ou ye? Manman: Byen, msye. E ou menm? Mt: M ap boule piti piti, wi. M telefonnen ou paske gen yon ti pwoblm ak pitit ou a. Li te pran poul sou* yon ti zanmi li. Manman: Poukisa ou di sa, Mt? Mt: Gen de jou, msye ak ti zanmi li a te f menm ft nan egzamen m te ba yo a. Manman: Mezanmi! Men, se pa pitit mwen an, non! Se siman lt la ki te pran poul sou li. Mt: M ap esplike ou, madanm. Mwen te ba yo yon ti egzamen kalkil*: Konben de (2) plis senk (5)

10

chape poul (+ pronoun) ditou kalkil pran poul (sou)

to clear out, take to ones heels (not) at all arithmetic to copy, cheat (on test)

63

paj swasanntwa

f? Ti zanmi li a te ekri: M pa konnen! Pitit ou a te ekri: Mwen menm tou!

Tout kalite* kafe De moun te vin chita nan yon gran restoran Petyonvil. Apre yo fin manje yon gwo dine*, gason an te mande: ske nou ta pito kafe ayisyen oubyen kafe ameriken? Fanm lan reponn: Pote yon kafe ameriken ban mwen, souple. Epi msye a di: Pote yon kafe ayisyen ban mwen, souple. Gason an reponn: Touswit! Fanm lan di: Ala* bon restoran, monch! Yo gen tout bagay! Apre yon ti moman, gason an rive ak de tas. Li bay fanm lan yon gwo tas, epi li bay msye a yon ti tas. Epi, ak gran seremoni, li vide kafe a nan toude tas yo - sti nan yon sl kafety*.

10

15

ala...! dine kafety kalite

what a...! luncheon, noonday meal coffee pot kind, sort

paj swasannkat

64

10

Mont* monp* Nan yon ti bouk te gen yon monp ki te konn* kite mont li sou yon ban* nan legliz la, anvan li rantre nan konfesyonal la. Li te konn f sa pou li pa t janm gen tantasyon gade l pandan yon fidl t ap konfese. Yon jou, yon msye vin konfese. Li di: Monp, padonnen m, m fk vl yon mont. P* a di: Sa pa ase pou ou mande padon, f ou renmt* mont la tou. Ng la mande: Ou vle l, monp? P a reponn: Mwen menm menm? Non, mwen pa bezwen l. Se pou ou pote l bay mt li. Ng la reponn: Enben, mwen ofri l li, men li pa vle pran l! L sa a, p a di: Oke, konsa pa gen pwoblm. Ou mt pran mont la pou ou! Epi, li bay ng la absolisyon. L ng la te fin ale, p a voye je* sou ban an. Li mete de men nan tt. Epi, maltt* pran l lamenm!

10

15

ban konn maltt monp mont p renmt voye je

bench, pew to be in the habit of; to know how headache Roman Catholic priest watch (timepiece) Roman Catholic priest; fear; pair to give back, return to glance

65

paj swasannsenk

Blag: Ksyon
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt:

1
1. 2. 3. 4. 5. 6.

Gwo deblozay Ki kote ng la te ale? Kisa li te di bamann lan? Epi kisa bamann lan te f? Apre dezym ti v wonm lan, kisa bamann lan te mande l? Kil ap gen yon gwo deblozay? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Istwa yon bourik Kisa ng la te fk f? Ak ki moun li te moute sou bourik la? Kisa bourik la te f? L sa a, kisa ng la te di? Apre twazym fopa bourik la, kisa ng la te f? Kisa madanm li te mande l? Epi, kisa ng la te reponn? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Yon dnye sigart? Kisa yo t apral f ak yon ng? Kisa yo mande l anvan yo touye li? Kisa li te reponn? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la.

2
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

3
1. 2. 3. 4.

paj swasannsis

66

4
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

Boujwa ak abitan Kib boujwa a te sti? Ki kote li te prale? Poukisa li te rete pale ak yon abitan? Pou ki de (2) vil li te mande l? ske ou ka montre de (2) vil sa yo sou yon kat Dayiti? Poukisa boujwa a move? Epi kisa abitan an reponn li? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Degouden pou Bondye Konben kb papa Ti Lift te ba li? Kil sa te pase? Kisa pou li f ak yon degouden? Epi kisa li mt f ak lt degouden an? Lamenm, kisa Ti Lift te f? Ki kote li te vle ale? Men, sa k te rive l nan wout? Kisa yon gwo chen te f? Degouden sa a te pou ki moun? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Yon moun Okap Montre sou yon kat Dayiti ki kote Okap ye. Kisa moun Ptoprens la mande? L moun Okap la te fk rive la, ske li te ka pale? ske li te gen anpil cheve?

5
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

6
1. 2. 3. 4.

67

paj swasannst

5. 6. 7. 8.

ske li te kapab mache nan lari pou kont li? ske li te kapab kouche epi leve nan kabann pou kont li? Depi kil moun Okap la rete la? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Fanmi mwen Konben lajan Tijak mande madanm lan? Dapre Tijak, poukisa li bezwen kb sa a? Kisa fanm lan f? Epi, kisa fanm sa a mande l? Ki repons li bay? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Mwen menm tou! Ki moun yon mt lekl te telefonnen? E poukisa li telefonnen l? Ki jou mt lekl la te bay yon ti egzamen? ske manman an dak nt ak sa mt lekl la di l? Dapre manman an, ki moun ki te pran poul? Ki ksyon mt lekl la te ba yo nan ti egzamen sa a? Kisa ti zanmi an te ekri? Epi kisa lt la te ekri? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la.

7
1. 2. 3. 4. 5. 6.

8
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

paj swasantwit

68

9
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

Tout kalite kafe Ki kote de moun sa yo te ale manje? ske se dejnen*, dine, oubyen soupe* yo te pran? Kisa gason an te mande yo, apre yo fin manje? Kisa fanm lan ta vle bw? Epi kisa msye a ta vle bw? Poukisa fanm lan kw restoran sa a bon nt? Ki kalite tas gason an bay chak moun? Ki kalite kafe gason an bay chak moun? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Mont monp Ki kote monp te konn kite mont li? Kil li te konn f sa? Poukisa li te konn f sa? Kisa yon msye te konfese yon jou? Dapre monp, kisa msye a dwe f? Kisa ng la mande p a? Epi kisa p a reponn? Touswit apre, kisa ng la esplike? Konsa, kisa p a te di ng sa a mt f? Apre ng la te fin ale, kisa monp a te f? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la.

10
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

dejnen soupe

breakfast supper

69

paj swasantnf

Bouki ak Ti Malis
Two of the most enduring characters of Haitian folklore are the shrewd Ti Malis and his slow-witted companion Bouki. They are the subject of innumerable stories and jokes.

Bouki ak chen li

Yon jou Ti Malis te ale lakay Bouki. Li te sezi anpil l l jwenn Bouki ki t ap jwe domino ak chen li. Apre Ti Malis te gade yo byen gade yon bon ti moman, li di: M pa janm w yon chen entelijan konsa, papa! Bouki reponn: Ou kw sa? Ou twonpe ou!* Nan kat pati* m bat* li twa fwa deja.

Chiklt* majik

Bouki Kisa ou ap moulen* konsa nan bouch ou la, Ti Malis? Ti Malis Yo rele l chiklt majik - plis ou moulen l, plis ou vin entelijan! M ap moulen yon lt moso epi m a gen anpil bon lide! Bouki Ou pa ta gen yon lt la pou mwen, tanpri souple?

paj swasantdis

70

Ti Malis M gen yon sl lt la ki rete. M a vann ou li pou senk (5) pyas. Bouki O! o! konsa m ta vin entelijan! Oke. Men senk (5) pyas. Ti Malis Epi men chiklt majik la. Bouki O! o! Li bon, papa! Konsa ou kw mwen entelijan, mwen jwenn anpil lespri? . . . M pa konprann, non. M pa santi* m diferan. O! o! M kw se yon blag ou ap ban m la a! Ti Malis Se konsa ou ap vin entelijan, ti papa!

Marasa* ak marasa twa*

Bouki M pa te di ou man* Jozf te gen marasa twa, epi de senmenn pita li te gen marasa! Ti Malis Se pa posib sa a! Kijan sa te rive? Bouki Enben, youn nan marasa twa yo te al rete nan kay grann* li, konsa kounyeya man Jozf gen marasa!

71

paj swasannonz

Tande ak w

Ti Malis Pa gen dout, se ou menm, wi, ki ng pi st m konnen! Bouki Sa pou m f? Mwen ft konsa! Ti Malis Oke - se pou ou reponn m de (2) ti ksyon. Kisa ki ta rive ou si yo te koupe yon zry ou? Bouki Pa gen pn. Mwen pa ta kapab tande anyen. Ti Malis Oke. Konsa, kisa ki ta rive ou si yo te koupe toude zry ou? Bouki Enben, si se te konsa, mwen ta avg*, m pa ta ka w anyen. Ti Malis Sa ou di la? Si yo te koupe toude zry ou yo, ou pa ta ka w anyen? Bouki Enben, pa gen pn, si m te pdi toude zry mwen yo, chapo m ta tonbe sou je m!

paj swasanndouz

72

avg bat chiklt grann man marasa marasa twa moulen pati santi twonpe (+ pronoun)

blind to beat chewing gum grandmother title of address for woman with one or more children twins triplets to chew, grind game; to leave to feel (reflexive); to smell to be mistaken, be wrong

73

paj swasanntrz

Bouki ak Ti Malis:

Ksyon

Reponn an kreyl ak yon fraz konplt:

1
1. 2. 3. 4. 5. 6.

Bouki ak chen li Ki kote Ti Malis te ale yon jou? L Ti Malis rive kay Bouki, poukisa li te sezi anpil? Kisa Ti Malis te di? ske Bouki te dak ak li? Poukisa? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Chiklt majik Kisa Ti Malis t ap moulen nan bouch li? Dapre Ti Malis, kisa chiklt majik la ka f pou ou? L Bouki tande sa, kisa li vle? Konben Ti Malis te vann li chiklt majik sa a? ske Bouki kw chiklt majik sa a bon? Men, ske Bouki kw chiklt majik la ap chanje tt li? ske ou kw Bouki te vin pi entelijan konsa? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la. Marasa ak marasa twa Kisa man Jozf te gen pou konmanse, epi kisa li te gen touswit apre? ske Ti Malis kw sa posib? Ki kote youn nan marasa twa yo te ale? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la.

2
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

3
1. 2. 3. 4.

paj swasannkatz

74

4
1. 2. 3. 4. 5. 6.

Tande ak w Ki premye ksyon Ti Malis te mande Bouki? E ki repons li bay? Epi ki dezym ksyon Ti Malis te mande l? E ki dezym repons li bay? Poukisa Bouki ta avg konsa? Rakonte tout ti blag sa a, san gade tks la.

75

paj swasannkenz

Kont
The riddle, or kont, is almost as popular in Haitian culture as is the proverb. When offering to tell (tire) a kont, one says Tim? tim? If the audience is willing to listen, the reply is Bwa chch! 1. Kisa ki gen kat pat*, ki konn manje pay*, ki gen yon ke*, epi ki kap w menm jan devan kou* dy? Yo svi l manje, li kanpe sou kat pye, men li pa kapab manje. Mwen rantre blan, mwen sti milat. Te gen twa (3) gwo moun kanpe anba yon sl ti parapli*, men pys moun* nan yo pa t mouye*. Poukisa? L m chita, mwen pi wo* pase l m kanpe. Kisa tout moun lemonn* ap f kounyeya menm menm? L ou te pdi yon bagay, poukisa se toujou nan dnye kote ou chache a, ou fin jwenn li? Dezabiye mwen, ou a kouche. Yo koupe m sou tab, men yo pa kapab manje m. Senk (5) mennen kat (4) nan machin trannde (32). Konben kokoye* ou ka mete nan yon makout* vid?

2. 3. 4.

5. 6. 7. 8. 9. 10. 11.

paj swasannsz

76

12. 13. 14. 15.

Dekwa* bw, dekwa manje, dekwa jete. Mwen gen yon ti zwazo: mwen mete li at, li pa vole; kou mwen ba li dlo, mwen pdi li. Do ale, do vini. Poukisa yon kwaf* ta pito f tt dis (10) moun ki sti Okay, pase yon sl moun ki sti Ptoprens? Chache lavi, pdi lavi.

16.

dekwa ke kokoye kou kwaf lemonn makout mouye parapli pat pay pys moun wo

something tail coconut when, as; neck barber world large straw bag wet umbrella foot (of animal) hay, straw no one tall, high

Repons
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. Yon bourik avg. Yon tab. Yon pen. Lapli pa t ap tonbe. Yon chen. Y ap vin pi vye. Paske l ou jwenn li, ou pa chache l ank. Yon kabann. Kat pou jwe. Senk dwt mennen yon foucht nan yon bouch. Yon sl - paske apre sa, makout la pa vid ank. Yon kokoye. Yon kannt. Yon dodin. Paske ak dis moun, li ta f plis kb. Miyami.

77

paj swasanndist

paj swasanndizwit

78

Kk Ti Pwoblm Kalkil
Reponn an kreyl ak yon fraz konplt:

I
1. Lendi Jn pran dis bokit dlo nan tiyo* a, mkredi senk bokit, jedi st bokit, vandredi wit bokit, epi samdi yon bokit. Konben bokit dlo Jn pran an tou? 2. Jan Klod ak zanmi li Tijo keyi* zoranj pou yo voye vann. Si Jan Klod keyi katz zoranj, epi si Tijo keyi diznf zoranj, konben zoranj yo voye vann an tou? 3. Filip te keyi vennkat mango. Li separe* yo bay kat pitit li yo egalego*. Konben mango chak timoun jwenn? 4. Jak te gen swasant chadk*; li vann dizwit chadk. Konben chadk li rete? 5. M bay senk moun ki te ede m travay nan jaden m lan sanvennsenk fig mi*. Konben fig mi chak moun ap jwenn si m byen separe yo?

II
1. Papa te resevwa kenz goud. Li bezwen trannsenk goud pou li peye kay li. Konben kb li manke? 2. Manman vann pwa nan mache pou karannsenk pyas. Ak lajan an li achte twal* ak

79

paj swasanndiznf

manje pou trannkat pyas. Ak konben kb manman tounen lakay? 3. Kami vann zaboka pou trz goud. Li vann pwa pou sz goud, epi li vann diri pou nf goud. Konben lajan Kami resevwa an tou? 4. Ana fin vann pwa wouj pou swasannsenk goud. Si li achte twal pou senkant goud, konben kb li pote tounen lakay? 5. Jan vann twa p* soulye pou swasannkenz goud b legliz la. Li vann de p soulye pou trant goud nan mache a. Konben p soulye Jan vann an tou, epi konben lajan li jwenn? 6. Granng la te peye Tijak katreven goud, men Tijak dwe bay swasanntwa goud pou peye dkt. Konben pyas l a rete? 7. Mris te ale nan gag* ak katreven-onz pyas nan pch li, men li pdi swasanndis pyas. Konben kb li te gen l l te tounen lakay li? 8. Blan an rive nan Mache F a ak san goud nan pch li. Li peye katrevenkenz pyas pou yon bl ti tonton*. Konben kb li rete l l ale? 9. L Ameriken an te rive pt, li te bay pt a twa pyas. Taksi a te koute l senkant goud. Konben lajan li bay an tou? 10. Touris la te peye chanm li sanven goud, ak dejnen e soupe. Li te peye dine a karanteyen goud. Konben lajan li te bay an tou?

paj katreven

80

III
Prices in Haiti are (strangely) very often quoted in the non-existent Haitian dollar (dola ayisyen) worth five gourdes (goud). Repeat Section II, converting the goud into dola ayisyen - i.e., dividing the number of goud by five. (Converting the goud into U.S. dollars would be a meaningless exercise, since the exchange rate varies almost daily.) chadk egalego fig mi gag keyi p separe ti tonton tiyo twal shaddock (small sweet grapefruit) evenly, equally banana cockfight (arena) to pick, gather pair; fear; priest; to be afraid to divide (up) small carved wooden figure pipe; fountain cloth, material

81

paj katreven-en

(Matye 5: 3-11) [Sermon on the Mount]


3 Benediksyon pou moun ki konnen se pv yo ye devan Bondye, paske peyi Wa* ki nan syl la, se pou yo li ye. Benediksyon pou moun ki nan lapenn, paske Bondye va ba yo kouraj. Benediksyon pou moun ki dou, paske y a resevwa byen* Bondye te sere* pou yo a sou lat. Benediksyon pou moun ki anvi viv jan Bondye vle l la, paske Bondye va ba yo sa yo vle a. Benediksyon pou moun ki gen k sansib*, paske Bondye va f yo w jan Li gen k sansib tou. Benediksyon pou moun ki pa gen move lide nan tt yo, paske y a w Bondye. Benediksyon pou moun k ap travay pou lzm viv byen youn ak lt, paske Bondye va rele yo pitit Li.

paj katrevende

82

10

Benediksyon pou moun ki anba psekisyon l y ap f sa Bondye mande, paske peyi Wa ki nan syl la, se pou yo li ye. Benediksyon pou nou l moun va joure* nou, l y a psekite nou, l y a f tout kalite manti sou nou, paske se moun pa M nou ye.

11

byen joure sansib sere wa

possessions, goods, benefits to insult, swear at sensitive, tender to reserve, save king

83

paj katreventwa

Lapriy Granmt la [Lords Prayer]


Papa nou ki nan syl la, nou mande pou yo toujou respekte non Ou. Vin tabli* gouvnman Ou, pou yo f volonte* Ou sou lat, tankou yo f l nan syl la. Manje nou bezwen an, ban nou l jdi a. Padonnen tout mal nou f, menm jan nou padonnen moun ki f nou mal. Pa kite nou nan pozisyon pou n tonbe nan tantasyon, men, delivre nou anba Satan. Paske, se pou Ou tout otorite, tout pouvwa ak tout lwanj*, depi tout tan ak pou tout tan. Amn.

lwanj tabli volonte

praise to establish, set up will, wish

84

85

paj katrevensenk

TI DIKSYON

arenyen

avyon

Ayiti Dominikani

balenn

ban

bf

paj katrevensis

86

bidon bis

bisiklt blk

bokit

bourt

87

paj katrevenst

chanm

plafon

pt lanp v rido fennt radyo ti tab tiwa kabann krich kwocht

zreye

sl

dodin

poubl

paj katreven-wit

88

chanm twalt

douch glas svyt tiyo manch pt lavabo wat papye ijenik

wobint

twou basen

wa en b

mozayik

89

paj katrevennf

bourik

bouty bws

chat chal

yon chlb

chen

chz

paj katrevendis

90

li chire twal la

chita

chwal

dife

fatra de fanm ap koze

91

paj katreven-onz

fig (mi) fy

figi

chagren

k kontan

move

fl foty

foucht

paj katrevendouz

92

gp

yon ti gason ak yon ti fi

goud

yon abitan nan jaden li

93

paj katreventrz

jilt kabrit

kalmanson kafou

kamyon

kannari

paj katrevenkatz

94

kannt

kanpe

yon ti gason ap moute yon kap

kawtchou

kivt

kb kle kiy

95

paj katrevenkenz

k moun

cheve je zry bouch zepl lestonmak vant lonbrit plamen men dwt jenou janm gwo pous bra nen kou tt

pye zty

paj katrevensz

96

kochon kk kokoye sou yon pye kokoye

kouche koulv ti fi a ap kouri

kreyon kouto

97

paj katrevendist

lajan

lanbi

lanp lantiray

mezanmi! lapli ap tonbe!

moun k ap janbe lari

paj katrevendizwit

98

li dez

li twaz eka

li senk

li senk edmi

li wit

li diz

li onz mwen ka

lekl legliz

lt lt

99

paj katrevendiznf

yon svis lwa

gason an ap li yon liv

machann

nan mache a

machin

l ap pote yon malt

paj san

100

manman bf

marengwen ti gason an mare bf la

mayi

medam

101

paj san-en

mn

mot

nich

panyen papa

pl

papiyon pen

paj sande

102

pentad poul pile

pwason pwofes a kanpe devan klas la

pyebwa

pye palmis

103

paj santwa

plaj

nyaj

mn kannt lanm

pye kokoye

parasl sab raje boul cht deben

paj sankat

104

rach revy rele

sapat

sky ng la ap sekle t

105

paj sansenk

rad fi

mouchwa zanno manch bouton senti brasl bag wb kolye

sapat

paj sansis

106

rad gason

chapo lint klt chemis kl mouchwa levit chemiz sentiwon mont

kanson chost

last soulye

107

paj sanst

sizo

Sitadl

ng la ap f yon tablo soly

tanbou

taptap

paj sanwit

108

tas telefn

li tenyen balenn lan

tete

tiyo tibebe

109

paj sannf

bare vl!

wou zandolit

zo

zwazo

110

111

paj san-onz

Haitian - English Glossary


A a the; ah! a, va future tense indicator abitan peasant, farmer absolisyon absolution achte to buy adwat (to the) right agch (to the) left agwonm agronomist, agricultural expert ak, av, avk with; and; by al, ale to go, leave ala . . . ! what a . . . ! ale, al to go, leave alo hello amn amen Ameriken American an the; in Ana Anna; short for Anayiz anba under, from under andey country(side), backwoods, hills, sticks anfen finally ank still, yet; again pa . . . ank no longer anm bitter ann, annou let us, let's (first person plural command) anpil much, many; very ansanm together nan tt ansanm as one, in union antann (+ pronoun) to agree antman funeral, burial antre to enter, come in antye entire, whole anvan before anvi to want, desire anyen nothing ap -ing (present progressive indicator); see boule apa look how . . . ! apral, pral(e) to be going (to) aprann to learn apre after, afterwards arenyen spider ase only; enough asepte to accept asw in the evenings asw a this evening, tonight asw sa a that evening ata even at on the ground avantaj advantage av, ak, avk with; and; by avg blind avk, ak, av with; and; by avyon airplane ay! oh! Ayisyen Haitian Ayiti Haiti B ba bar; see bay bag ring bagay thing balenn candle bamann bartender ban bench, pew; see bay

paj sandouz

112 bon mache cheap Bondye God bon early bonjou! good morning! bs term of respect for an artisan bouch mouth boujwa bourgeois (member of well-to-do class) bouk village bouke tired, exhausted boul ball boule to burn ap boule to be getting along fine bourt cart, wheelbarrow bourik donkey bouty bottle boutik shop bouton button bra arm brasl bracelet bri noise bwa wood bwa chch! to indicate willingness to listen to a riddle (cf. tim? tim?) bw to drink bws brush byen well, good, fine; possessions, goods, benefits CH chabon charcoal chache to look, look for, seek chadk shaddock (small sweet grapefruit)

bann band, flock, group bare to block, obstruct, stop basen tub twou basen drain bat to beat batay battle, fight bati to build batiman boat, ship bay, ba, ban to give, produce; for; see chita, lanmen bay manti to lie, tell lies b butter bf steer, ox manman bf cow bl handsome; beautiful benediksyon blessing benwa bathtub benyen to bathe, be bathed bt animal bezwen need; to need Bib Bible bidon gas can bip! plop! (sound of a sudden fall) bis bus bisiklt bicycle blag joke blan white; White person; foreigner (of whatever color) bling ping (sound of metal hitting pavement) bliye to forget blk (cinder, cement) block bo to kiss, embrace b near; side b kote near bokit bucket bon good

113 chagren sad chaje burdened, troubled, upset chak each, every chal heat chanje to change chanm room; bedroom chanm twalt bathroom chans chance; luck chante to sing; song chape to escape chape poul (+ pronoun) to clear out, take to ones heels chapit chapter chapo hat chat cat ch expensive; dearly, at a high price chch dry; see bwa chch chlb dude; vain, pretentious chemiz shirt chen dog cheri dear, darling cheve hair chz chair chiklt chewing gum chire to tear, rip chita to sit down, be seated; sitting chita pa bay sitting around wont get you anywhere (proverb) cho hot chost sock cht deben bathing suit (mans or womans) chwal horse

paj santrz

D dab first, first of all dak agreed, in agreement dans dance dapre according to Dayiti (of) Haiti de two debat to struggle, endeavor deben see cht deben deblozay uproar, ruckus degouden one-half of a gourde (formerly 10 cents U.S.) deja already dejnen breakfast dekwa something delivre to deliver, save denmen tomorrow denmon demon dnye last depi since desann to descend, get off; to lower devan in front (of) dy behind dezabiye to undress dez two oclock dezym second di to say vle di to mean dife fire diferan different difisil difficult, hard diksyon dictionary dimanch Sunday dine luncheon, noonday meal diri rice dis ten

paj sankatz disip disciple diskite to discuss ditou (not) at all dizan ten years diz ten oclock diznf nineteen dizwit eighteen dlo water ltb dlo (from) overseas, abroad do back vire do to turn ones back on (someone) dodin rocking chair dkt doctor, physician dola dollar Dominikani Dominican Republic domino dominos (game) donte to tame, master dou gentle; peaceful douch shower dousman gently, quietly; slowly dout doubt dwa right, privilege dwe must (auxiliary verb) dwt finger E e and ede to help edmi half (an hour), thirty (minutes) egalego evenly, equally egzamen exam, test egzanp example

114 eka quarter past (the hour) ekri to write elv pupil, student en? eh? huh? enben! well! Ench Hinche enptan important entelijan intelligent epi and epitou and also pt airport erezman fortunately ske is it that (yes-no question indicator) eskize to excuse esplike to explain estp stop; to stop F fanm woman fanmi family fatra trash, rubbish f to do, make; iron; see mache, Mache F f tt to cut hair f + verb to have someone (do something) fb weak, feeble fk to have just (done something) fen end fennt window fnwa darkness ft to be born; done, completed, made fy leaf fi woman

115 ti fi girl fidl faithful; parishioner fig (mi) banana figi face fil thread Filip Philip fimen to smoke fini, fin to finish; to finally (do something) fl flower f strong; see fk fk, f it is necessary that fon bottom, back Fonwouj Fond-Rouge fopa false step f yon fopa to stumble fs force, strength ft fault, mistake, error foty armchair foucht fork foul crowd fout damn! fouye to dig franse French frape to hit, strike fraz sentence fre cool fr brother fwa time (instance) fwomaj cheese

paj sankenz

gaye to spread, spread out gen, genyen to have; ago; there is, there are gen pou to have to gen rezon to be right genl to seem, appear gentan already genyen see gen gp wasp, yellow jacket glas mirror; ice gm eraser goud gourde (Haitian monetary unit, formerly equivalent to 20 cents U.S.) goumen to fight gout drop, drip gouvnman government gran big, great; main grangou hunger; hungry Granmt Lord, God granmoun adult; old person grann grandmother granng big shot, person of importance gwo big gwo pous thumb

I ijenik hygienic papye ijenik toilet paper isit here isit la right here G gade to look, look at; to concern istwa story itil useful gag cockfight (arena) galri porch J gason boy, man; waiter ja (earthenware) jar ti gason boy

paj sansz jaden field; garden Jak James Jakml Jacmel jan way, manner; how Jan John Jn Jane, Joan, Jeanne janbe to cross Jan Klod Jean-Claude janm leg janm, janm never je eye voye je to glance jedi Thursday jeneral general jenn young jennen to disturb, annoy, get in the way of jenou knee jete to throw, throw away Jezi Jesus jilt razor blade jdi a today jou day jou swa evening jouk to, up to, until joure to insult, swear at Jozf Joseph jwe to play jwenn to find, get, receive K k contraction ki ka quarter (fourth), fifteen minutes; see kapab kabann bed kabrit goat kafe coffee

116 kafety coffeepot kafou crossroads kajou mahogany kalite kind, sort kalkil arithmetic kalmanson snail Kami Camille kamyon truck; bus kann sugar cane kannal canal, ditch kannari earthenware jar (for water) kannt small boat kanpe to stand up, standing; to place, insert kanson pants, trousers kantite quantity kap kite; see kapab kapab, ka, kap to be able; can, can be karannsenk forty-five karanteyen forty-one kase to break kat four; map; playing card katz fourteen katreven eighty katrevenkenz ninety-five katreven-onz ninety-one kawtchou tire kay house ke tail k heart k kontan happy, satisfied kk several kenbe to hold kenz fifteen kenzan fifteen years

117 ksyon question keyi to pick, gather ki, k who, which, what ki kote where? Kiba Cuba kib where? kichy something kif how come? kijan how? kil when? kils which? which one? kisa, sa what? kite to leave; to let; to stop (doing something) kivt basin kiy spoon klas class kle key kl clear kleren raw rum k body k moun human body kb Haitian cent; money (familiar for money in general) kochon pig kk cock, rooster kokoye coconut pye kokoye coconut tree kl necktie klt chemiz collar kolye necklace kmande to command konben how much, how many konbit agricultural work team (or session) konfese to confess

paj sandist

konfesyonal confessional konfyans confidence konmanse to begin konn to know how; to be in the habit of konnen to know, be acquainted with, be familiar with konp friend, buddy konplt complete konpliman compliment, praise konprann to understand konsa approximately, about; like that, thus konsekan important, of consequence konsole to console kont against; riddle pou kont (+ pronoun) alone kontan happy k kontan happy, satisfied kontinye to continue kontre to meet, encounter kote side; where; place b kote near ki kote where? kou neck; hit, blow; when, as kouche to lie down; lying down; to get into bed koule to flow koulv snake kounyeya now koupe to cut kouraj courage, strength kouri to run koute to listen to; to cost kouto knife

paj sandizwit kouzen cousin (male) koze conversation, talk, chat; to chat krache to spit kras dirt (yon) ti kras (a) little bit krm ice-cream kretyen Christian kretyen vivan human being kreyl Haitian Creole kreyon pencil krich pitcher kriye to cry, weep kwaf barber kw to believe kwocht latch L l contraction li la the; there la a right there lafyv fever lage to let go, drop; to pour lajan money lajounen daytime lakay home lakou yard, enclosure lalwa law, authority lamenm immediately lamiz misery, poverty, suffering lan, a, an, la the lanbi conch; conch shell lang language lanm sea lanmen handshake bay lanmen to join hands,

118 work together lanm death lanne year lannwit night lanp lamp lanp v oil lamp (with glass) lantiray fence lapenn effort, trouble; sorrow; suffering lapli rain lapolis police lapriy prayer; to pray lari street larivy river lasante health last shoelace lat land, earth lavabo washbasin lavi life, existence lavil town lavwa voice lawouze dew; symbolic for water l when; time (hour); air; appearance l sa a then ld ugly legliz church lekl school lem the dead lemonn world lendi Monday lnmi enemy lespri intelligence lespwa hope lestonmak chest lt milk; letter

119 leve to get up levit coat, jacket lzm men, mankind lezt others li to read li, l he, she, it; his, her, its; (to) him, (to) her, (to) it; reflexive pronoun lide mind; idea lint (eye)glasses liv book lonbrit navel lontan (for) a long time lt other, another ltb abroad; foreign ltb dlo (from) overseas, abroad lou heavy lwa Voodoo spirit lwanj praise lwen far, far from M m contraction mwen M. abbreviation msye machann merchant; market woman mache to walk; to travel; market bon mache cheap f yon ti mache to walk a bit Mache F Iron Market (in Port-au-Prince) machin machine; car madanm madam; wife; lady majik magic mak mark, scar

paj sandiznf

make to mark, be marked makout large straw bag mal bad, badly; evil mal misfortune malere poor person, poor man malt suitcase maltt headache man title of address for woman with one or more children manch sleeve; handle manch pt doorknob mancht machete mande to ask, ask for mango mango manje to eat; food manke to lack, be missing manman mother manman bf cow manti lie, falsehood bay manti to lie, tell lies marasa twin marasa twa triplet(s) mare to tie, tie up marengwen large mosquito marye to marry, get married maten morning Matye Matthew mawon untamed; see Ng Mawon mayi corn mb (piece of) furniture; furniture medam women, ladies mkredi Wednesday men hand; but; here is, here are; game men wi yes indeed, certainly

paj sanven menm same; self; even; at all (with negative) menm menm for emphasis mennaj boyfriend; girlfriend mennen to lead, take, bring merite to merit, deserve mesaj message msi thank you, thanks mt master; owner; teacher; may (permission) mete to put, place mezanmi! wow!; well! well! mi ripe fig (mi) banana Mibal Mirebalais milat Mulatto mirak miracle Miyami Miami miz misery, poverty, suffering mo word m dead person moman moment mn mountain, mount, hill monch friend (when addressing a male) monp priest mont watch (timepiece) montre to show Mris Maurice, Morris moso piece mot motor mouche man (often pejorative) mouchwa bandanna, kerchief; handkerchief moulen to chew, grind moun person, people; character k moun human body

120 pys moun no one mouri to die moute to mount, climb, go up; to fly (a kite) mouye wet move bad; angry, annoyed mozayik tile floor msye sir, man, gentleman, mister mwa month mwen I, my, me; reflexive pronoun; minus, less N n contraction nou nan in, on; from, from within nanpwen (there is/are) no natif natal native natirlman naturally ne knot nf nine ng man; Black man Ng Mawon Escaped Slave (Haitis Unknown Soldier) ngs woman; Black woman nen nose nt completely, thoroughly neve nephew ni (with pa) nor ni . . . ni (with pa) neither . . . nor nich nest non no; name nonm man nou, n we, our, us; you (plural), your (plural); reflexive pronoun

121 nouvl news nyaj cloud O o oh! gold santim U.S. cent, penny ofri to offer ogmante to increase, augment Okap Cape Haitian Okay (Les) Cayes, (Aux) Cayes oke OK okipe to take care of; busy okontr on the contrary on honor (traditional request to enter home - cf. resp) onz eleven oclock osinon if not, otherwise otorite authority, power ou you, your (singular); reflexive pronoun oubyen or P p contraction pa pa, p not; possessive indicator pa . . . ank no longer padon forgiveness padonnen to forgive paj page pale to speak, talk palmis, pye palmis (royal) palm tree pn (mechanical) breakdown; problem pandan while, during, for panyen basket

paj sanventeyen

papa father; man! (exclamation) papiyon butterfly papye paper papye ijenik toilet paper parapli umbrella parasl parasol, umbrella pase to pass, spend (time); to go; to happen, take place; last, past; than paske because pat foot (of animal) pati to leave; game pawl (spoken) word pay hay, straw p fear; priest; pair; to be afraid pdi to lose; lost pl shovel plen trap pen (loaf of) bread pentad guinea fowl psekisyon persecution psekite to persecute psonn no one pett perhaps, maybe Petyonvil Ption-Ville peye to pay, pay for peyi country pi more, most pile to crush, grind pip pipe pise urine pita later piti little, small piti piti slowly, gradually pitimi millet pitit child; off-spring, cub pito to prefer

paj sanvennde

122 prese in a hurry, rushed prete to lend; to borrow prizon prison pwa bean; pea pwason fish pwoblm problem pwoche to approach, draw near pwofes professor, teacher pwp clean, pure pwovb proverb pyas (familiar expression for) Haitian gourde (formerly equivalent to 20 cents U.S.) pye foot; plant pye kokoye coconut tree pye palmis (royal) palm tree pyebwa tree pys moun no one R rach ax rad clothes radyo radio raje undergrowth, underbrush rakbwa thicket rakonte to tell, relate rale to pull; to crawl ranfse to reinforce rantre to enter; to return rasanble to be gathered, be assembled rayi to hate rayisman hate, hatred rd hard, tough regle to regulate, guide, direct regrt to regret, be sorry for rekonmanse to begin again

plafon ceiling plaj beach plamen palm (of hand) planche floor plant plant plante to plant plenn plain (open country) plent report, complaint plis more; plus plis . . . plis the more . . . the more po pot; skin pch pocket ponyen handful, group posib possible pt door manch pt doorknob pote to carry, bring, bear pt porter Ptoprens Port-au-Prince pou for; in order to; to express necessity or obligation; to express possession; see gen pou, kont, se pou poubl trash basket poukisa why poul chicken; see chape poul, pran poul pous, gwo pous thumb pouvwa power pv poor pozisyon position, spot, place pral, prale, apral to be going (to) pran to take, get; to eat pran poul (sou) to copy, cheat (on test) premye first

123 rekonnt to recognize rele to call, call out; to be named renmen to love, like renmt to give back, return reponn to answer repons answer resevwa to receive, get resi to succeed resp respect (traditional invitation to enter home - cf. on) respekte to respect restoran restaurant rete, ret to stop; to live, dwell; to stay, remain; to retain, keep, still have revy clock (of any type) reyini to meet, get together rezon reason gen rezon to be right ri to laugh rich rich richs fortune, wealth rido curtain rive to arrive, arrive at; to succeed; to happen S sa that; what, whatever; see kisa l sa a then sa a this, that sa yo these, those sab sand sak bag, sack sakrifis sacrifice samdi Saturday

paj sanvenntwa

san without; hundred; blood sansib sensitive, tender santi to smell; to feel (reflexive) santim U.S. cent, penny sanven one hundred twenty sanvennsenk one hundred twenty-five sanzatann suddenly, unexpectedly sanzave good-for-nothing, bum sapat sandal Satan Satan satisfaksyon contentment, happiness, satisfaction se to be se pou it is necessary that sk dry sky coffin sekle to weed, clear off ground sl only, single; alone slman only; really smante to swear, pledge sen saint senk five senkant fifty senk five oclock senmenn week senti (womans) belt sentiwon (mans) belt separe to divide (up) sere to reserve, save seremoni ceremony serye serious st seven sten certain svi to serve svi (ak) to use

paj sanvennkat svis service, ceremony svis lwa Voodoo ceremony svyt towel sz sixteen sezi surprised si if sigart cigarette silans silence siman surely, certainly sinema movie theater, cinema Sitadl Citadelle La Ferrire (huge fortress above Milot, near Cap Haitian, built c. 1806-1820 by Haitian King Henry Christophe - Haitis most imposing monument) sizo scissors sl ground, floor soly sun sonje to remember st stupid, dumb sti, sot to go out, leave sou on, upon; out of soud deaf souke to shake soulye shoe soupe supper souple please; see tanpri sous spring (of water) sove to save, be saved swa, jou swa evening swaf thirst; to be thirsty swasanndis seventy swasannkenz seventy-five swasannsenk sixty-five swasanntwa sixty-three swasant sixty

124 sw evening swivan following, next syl sky; heaven T t contraction te ta would (conditional indicator) tab table tabli to establish, set up tablo painting taksi taxi tan time tanbou drum tande to hear tankou as, like tanmen to begin to tann to wait, wait for tanpri please tanpri souple (pretty) please tantasyon temptation taptap small passenger truck tas cup tchik sound made when spitting te, t past tense indicator t land, earth; earthen t, lat land, earth tks text teledyl word-of-mouth, coconut grapevine telefn telephone telefonnen to telephone tenyen to put out, extinguish tt head; reflexive indicator f tt to cut hair nan tt ansanm as one, in union

125 tete to nurse, breast-feed; breast ti small, little; see tonton (yon) ti kras (a) little bit tibebe baby tig tiger Tijak Jim Tijo Joey tim? tim? offer to tell a riddle (cf. bwa chch!) timoun child tire kont to tell stories or riddles tit title tiwa drawer tiyo pipe; fountain; spigot tonbe to fall; to begin to tonn thunder tonton uncle; old man ti tonton small carved wooden figure tou too, also; quite an tou in all toude both toujou always; still tounen to return toupatou everywhere, all around touris tourist touswit right away, immediately tout all, every touye to kill trannde thirty-two trannkat thirty-four trannsenk thirty-five trant thirty travay work; to work

paj sanvennsenk

travay worker trz thirteen tris sad twa three marasa twa triplet(s) twal cloth, material twalt toilet chanm twalt bathroom twaz three oclock twazym third tw, twp too much, too many twonpe to be mistaken, be wrong (reflexive); to deceive, fool twp, tw too much, too many twou hole twou basen drain V va, a future tense indicator vakabon good-for-nothing, bum, scoundrel vale to swallow vandredi Friday vann to sell vant stomach vanyan robust; hard-working v towards, around; glass lanp v oil lamp (with glass) ven twenty vennkat twenty-four veye funeral wake vi life, existence vid empty vide to empty; to pour vil town vini, vin to come; to become vire to turn

paj sanvennsis vire do to turn ones back on (someone) vit fast, quickly viv to live, exist vivan alive, living kretyen vivan human being vle to wish, want vle di to mean vo to be worth vodou Voodoo vole to fly vl to steal; thief volonte will, wish voye to send voye je to glance vre true; truly; really vwa voice vye old; disgusting; hateful W wa king wat toilet w to see wi yes men wi yes indeed, certainly wit eight wit eight oclock wo tall, high wb dress wobint faucet wonm rum wou hoe wouj red wout road, way wouze to water, irrigate

126 Y y contraction yo ye to be yo, y they, their, them; plural indicator; reflexive pronoun sa yo these, those yon a, an youn one (pronoun) Z zaboka avocado zaf business, affair zandolit small lizard zanj angel zanmi friend zanno earring zepl shoulder zo bone; dice zoranj orange zry ear zreye pillow zty toe zwazo bird

You might also like