Professional Documents
Culture Documents
www.mientayvn.com/chat_box_hoa.html
Ngoi tr cc tc dng c cc b ti vng tip xc, mt cht c ch c th gy ra thng tn cho sinh vt khi n c hp th qua da, ng tiu ha, h hp, v cui cng c tch t ti t bo sinh vt. Ti ni ny, cc cht c gy ra cc phn ng sinh ha hay lm thay i cc phn ng sinh ha trong t bo, lm cho mt s hot ng sinh l t bo thay i, dn n s nh hng ln ton b c th sinh vt. Nng ca cht c trong c th sinh vt ph thuc vo liu lng tc ng, nng trong cc c quan ch, thi gian tip xc, phng thc xm nhp, cng nh kh nng hp th, phn b, chuyn ho v bi tit trong c th. S nh hng di lu ca mt cht c vi cc mc khc nhau c th dn n s thay i ca c mt qun th sinh vt, cng ng sinh vt v nhiu hn na l ca c h sinh thi. tm hiu qu trnh phc tp ny, ngi ta dng nhng khi nim v s di chuyn cht c qua chui dinh dng (food chain), s tch t cc cht c trong c th sinh vt (bioaccumulation), s thch ng sinh hc ca cc c th sinh vt (bioavailability), Cc cht c trong mi trng rt a dng, cc phn ng vi t bo cng rt phc tp, trong trng hp ny, cc nh nghin cu phi a ra nhng ch s tnh ton c trng nh h s c ng sinh hc BCF (Bio-concentration factor), h s tch t sinh hc BAF (Bio-accumultion factor), h s khuych i sinh hc BMF (Biomagnification factor), Nhng gi tr ny ca cc cht c khc nhau th khc nhau nhng n gii thch c cht c tham gia vo qu trnh tch t sinh hc nh th no. 4.1. S hp thu, phn phi v o thi cht c 4.1.1. C ch c cht xm nhp vo c th Thng thng, mt cht c i qua mng t bo theo bn cch sau: Khuch tn th ng qua mng Thm lc qua cc l trn mng Vn chuyn tch cc Ni thm bo.
4.1.1.1. Khuch tn th ng C xu hng thit lp nn s cn bng ng gia cc nng tn ti hai bn mng t bo Xy ra i vi phn ln cc cht c
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
38
4.1.1.2. Thm lc qua l trn mng t bo Nh lc thy tnh hoc lc thm thu, khi nc i qua cc l trn mng s gp phn vn chuyn cc cht c Qu trnh thm lc ph thuc kch thc ca l trn mng v ca cc phn t cht c.
4.1.1.3. Vn chuyn tch cc Khng ph thuc vo gradient nng hay gradient in ha, s dng nng lng ca qu trnh trao i cht trong t bo Da trn c ch to phc gia phn t cht c v cht ti cao phn t ti mt pha ca mng, sau phc c th khuch tn qua pha bn kia ca mng v ti y, phn t s c gii phng, cn cht ti quay tr li v tr ban u v qu trnh li c tip tc cho n khi cht ti b bo ha. S to phc c quyt nh bi cu trc, hnh th, kch thc, in tch ca phn t c v cht ti. Hin tng km hm v cnh tranh cng c th xy ra gia nhng phn t c c tnh tng t nhau.
4.1.1.4. Ni thm bo Thc cht l s hp th cc phn t c bi thc bo hoc ung bo, y l c ch quan trng ca qu trnh bi tit cc cht c c trong mu. 4.1.2. Hnh trnh ca cc cht c trong c th Cc cht c, thng qua qu trnh hp th (qua da, h hp, tiu ha) i vo c th, ti y chng c phn b theo mu n cc c quan khc nhau. Khi cht c tip xc vi cc c quan trong c th, ngoi vic tn lu, chng cn c th chu s tc ng ca ba qu trnh sau: Chuyn ha sinh hc (biotransformation): L qu trnh thc hin bi cc c quan giu enzyme, chuyn ha phn t cht c thnh cc hp cht khc, cc sn phm phn hy ny thng (khng phi trong mi trng hp) c c tnh km hn c tnh ca cht ban u. o thi: L qu trnh loi b khi c th cc cht c khng c tn lu hay chuyn ha trong c th. To cc phc cht gia cht c v ni nhn cht c (receptor), khi cht c tip xc vi c quan tiu im.
4.1.2.1. Hp th
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
39
40
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
41
4.1.2.4. S khuych i sinh hc (biomagnification) ca c cht qua chui dinh dng Mi c th sinh vt u chu nh hng ca c cht. Trong qu trnh pht trin, chng c th chu nh hng trc tip ca c cht hoc gin tip qua chui dinh dng. Phn ln cc cht c c sinh vt o thi ra ngoi, mt phn cht c c kh nng tn lu trong c th sinh vt. Theo chui dinh dng v quy lut vt ch con mi, cc cht c tn lu c th c chuyn t sinh vt ny sang sinh vt khc v c tch ly bng nhng hm lng c t cao hn theo bc dinh dng v thi gian sinh sng. Qu trnh ny c gi l khuych i sinh hc ca c cht qua chui dinh dng. Chui dinh dng (food chain) l con ng truyn nng lng (cht dinh dng) t c th sinh vt ny n c th sinh vt khc. Nu tn ti c th sinh vt ca mt mt xch trong chui dinh dng no c cht c, cht ny s c truyn sang cho sinh vt khc c bc cao hn, k sau n trong chui dinh dng.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
42
ng vt ph du (sinh vt tiu th bc 1)
C ln (sinh vt tiu th bc 3)
C nh (sinh vt tiu th bc 2)
S n gin chui dinh dng trong h sinh thi nc Ngi ta gi s khuych i sinh hc l hin tng mt cht hin din trong h sinh thi t n mt nng lun lun ln hn nng m n phi c trong mt xch ca chui dinh dng. Hin tng khuych i sinh hc c to ra khi c cht tch t sinh hc hin din tn d rt nhiu m li phn hy chm. Mi khi i qua mt mc trong chui dinh dng, lng tng tn d ca cht nhim li c chuyn vo loi n mi mc dinh dng trn v nh th cht nhim thng thng c th c tch t trong cc m m. Do , nng cht nhim ny trong sinh vt mc trn cng ca chui dinh dng c th rt cao so vi nng gp trong mi trng. Th d: i vi PCBs, nng trong m c l t 105 106 ln nhiu hn nng trong nc. Vic xc nh nng c cht chuyn qua dy chuyn thc phm c ngha ln trong vic gim st, qun l cht nhim v nghin cu c hc mi trng. S khuych i sinh hc ch c thit lp khi cht c c a vo c th bng chui thc n. BMF l t s o bng nng cht c trong c th sinh vt n mi (mg/kg) vi nng cht c trong con mi (mg/kg). BMF = Cpredator (n mi)/Cprey (b n) Mt s trng hp nghin cu in hnh v s khuych i sinh hc:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
43
(Ngun: G.M.Worster v P.A Isnacson, tp ch Science 156, 1967, trang 821) Bng 4.2 : S khuych i sinh hc ca PCBs trong chui thc n h Clear Lake (California) TT Sinh vt Chui thc n Hm lng S ln PCBs (ppm) khuych i
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
44
Nh vy, s khuych i sinh hc trong chui thc n ti khong 6.250.000 khi t mi trng nc chuyn n chim Goldan. Trng chim b nhim PCBs rt d rn, v v nh hng n s lng qun th chim. T vic chuyn cht nhim qua dy chuyn thc phm ta c th l gii c bnh Minamata (hng chc ngn ngi Nht Bn b nhim c thy ngn qua vic n c nh bt t vnh Minamata c ngun nc b nhim do thy ngn t nc thi nh my ha cht vo vnh, hu qu l hn 1000 ngi cht trong vng hn 10 nm, 1958-1968). Ta cng hiu v sao ngi dn nhiu vng khng dng ha cht BVTV vn c kh nng b nhim c do ha cht BVTV nu n thc phm (rau, c, tht) t vng b phun thuc. 4.1.2.5. Thi loi cht c Cc loi cht c sau khi hp thu v phn b trong c th, theo thi gian u b o thi ra khi c th bng nhiu cch: o thi theo trnh t t nhin.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
45
Cc ng o thi ca cht c theo trnh t t nhin c th k n l: o thi qua ng h hp: Cc sn phm trong c th dng kh hay dng cht lng bay hi u c bi xut ch yu qua phi, thng qua s khuch tn n gin qua mng t bo. Phn ln trong chng l cc cht kh, hi c, dung mi hu c , theo kh trong khi th ra ngoi nh CO, CO2, H2S, ete, chloroform, benzen, vi t l v thi gian b o thi ca tng cht l khc nhau. o thi qua ng tiu ha: Cht c qua ming, theo thc n vo c th, c phn b qua mu, tun hon ti gan. , cht c chu tc dng ca mt v men, ri qua rut v b o thi ra ngoi theo phn. ng tiu ha khng phi l con ng bi xut ch yu ca cc cht c. Tuy nhin, d dy v rut mi ngy bi tit khong ba lt cht lng do mt s cht c c bi xut theo. S bi xut ch c tin hnh bng khuch tn, v t l bi xut s ph thuc vo nhn t tch ly sinh hc ca cht c cng nh pH ca d dy v thnh rut. o thi qua nc bt: L con ng bi xut ti thiu, thng qua khuch tn, cc cht bi xut qua nc bt thng c hp thu tr li theo thc n v c hp thu li ln na qua ng tiu ha. S o thi qua nc bt ch yu l cht hu c v cc kim loi. Th d: Thy ngn c o thi qua nc bt c th sinh vim li, vim hng. Ch qua nc bt n ming thnh ch sulfur, mu en, bm vo li. o thi qua sa: Nhiu cht c xm nhp vo c th c thi qua tuyn sa. Chnh s c mt ca chng trong sa, nh hng n tr em hay nhng ngi ang c nui dng bng sa . C th cc cht c o thi qua sa nh: Hg, As, dung mi hu c, DDT, morphine, aspirin, o thi qua da: Hin nay, vic gii c qua da cha c lm sng t. Thc t, ngi ta ly m hi xt nghim, nghin cu cc cht in gii c c th tit ra qua da. nhng ngi tip xc vi cht c, xt nghim m hi thy c As, Hg, Pb, morphine, o thi qua thn: Thn l c quan o thi cht c quan trng nht v nc tiu l loi mu sinh hc thng thng nht xt nghim cc cht c v cc cht chuyn ha ca chng. Nhiu cht c sau khi qua ming, ch t pht sau thy c mt trong nc tiu nh iodua, nitrate, chlorate, Tuy nhin, trong nhim c mn tnh do cc kim loi c, cc cht ch xut hin sau nhiu thng tip xc hoc sau nhng bin ng bt thng ca c th hoc sau khi dng thuc gii c khi nhim c Pb, Hg, Cu, o thi qua cc ng khc: Cht c cn c th o thi qua mt s ng khc nh mng, lng, tc, Vic xt nghim tc cng l mt k thut hin i pht
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
46
Phi
Ph nang
Thn Mt
Bng quang
Nc tiu
Phn
(Ngun: Hazardous Waste Management, M.D.LaGrega et al., 1994). 4.2. Chuyn ha sinh hc cc c cht Sau khi c hp th, trn dc ng phn b n cc c quan, cc cht c c th chu nhng chuyn ha sinh hc khc nhau. Chuyn ha sinh hc l mt tp hp cc qu trnh trao i cht cho php chuyn ha mt phn t m thnh cc dn xut trao i ri thnh cc hp cht lin kt sau ny. Thng thng trong c th, qu trnh chuyn ha sinh hc thng to ra cc cht c tnh thn m km hn, tnh ha tan trong nc cao hn, do kh thm vo mng t bo v d b bi tit. Qu trnh ny c gi l kh hot ha sinh hc. Tuy nhin, mt s t ha cht khi vo c th li b chuyn ha thnh cht c hn (nh Parathion thuc BVTV nhm clo-hu c c th chuyn thnh Paraoxon c c tnh cao hn; benzen b chuyn ha s to ra hp cht gy tc hi ty xng, benzo(a)pyren c trong khi thuc l khng c tc dng gy ung th nhng qua chuyn ha sinh hc trong c th s to ra hp cht gy ung th). Qu trnh c th chuyn cht nhim t mi trng thnh cht c c gi l qu trnh hot ha sinh hc. Qu trnh chuyn ha sinh hc trong c th c th hin tm tt qua s sau:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
47
D bi tit
Gim c tnh
Kh bi tit
Tng c tnh
Vic to ra cht chuyn ha c c tnh cao hoc thp hn cht nhim ban u l ph thuc vo tnh cht, cu trc ha hc v kiu phn ng ca cht nhim. Hai c quan quan trng nht trong qu trnh chuyn ha sinh hc l gan v thn. Gan cha nhiu men chuyn ha sinh hc nn c th chuyn ha cht c mt cch nhanh chng. Mt s cht c c kh nng ha tan trong nc c chuyn qua mu vo thn, thn s lc v loi b cht c c kh nng phn cc qua ng tiu. Chu trnh tng tc gia cc c cht vi c th sinh vt c tm tt trong s sau:
Chuyn ha v o thi Tch ly Chuyn ha Sinh vt o thi Gy c trc tip, cp tnh Ngun MT ngoi MT bn trong c th Gy c mn tnh
Th d: Ru ethylic mt nng no l cht c i vi ngi v ng vt hu nh, c ch tc ng th hin nh sau: C2H5OH xm nhp vo c th: o thi qua ng tit niu Chuyn ha trong c th, gy c gan, Qu trnh chuyn ha: C2H5OH + 3O2 = 3H2O + 2CO2 Tc ng gy say ru.
to c tnh, cht c hoc cc sn phm chuyn ha sinh hc ca n phi tip xc vi cc c quan, t chc nhy cm ca c th. im nhy cm vi cht c l trung
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
48
49
50
51
Th d v phn ng gia cc hp cht phospho-hu c (thng dng lm ha cht BVTV hoc cht c thn kinh trong v kh ha hc) l tiu biu cho c ch gy c ca cht c, cht nhim i vi c th sinh vt. 4.4. Phn loi hiu ng gy c Hin nay, c nhiu phng php phn loi hiu ng gy c: 4.4.1. Phn loi theo im cui (end point) (biu hin cui cng ca c tnh) L cch phn loi n gin v thng c s dng nht. Theo , c hai loi hiu ng gy c: (1) Hiu ng gy ung th - to khi u (carcinogenic effect) (2) Hiu ng khng gy ung th (non-carcinogenic) - hiu ng gy c khc nhng khng to khi u. Mt s cht c va c c 2 hiu ng. Bng: Hiu ng gy c ca mt s ha cht thng thng.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
52
4.4.2. Phn loi da trn c quan tiu im Th d: cadmi c vi thn, benzen c vi tu xng, metyl thy ngn c vi no, cacbon tetraclorua c vi gan, paraquat c vi phi. Tuy nhin, cch phn loi ny khng tht r rng v mt c quan tiu im c th nhy cm vi nhiu loi cht c v nhiu loi cht c cng cho cc triu chng tng t nhau (chng mt, au u, km n, ). 4.5. Quan h liu lng p ng xc nh liu c trn mt loi sinh vt la chn, ngi ta tin hnh th nghim dng ng cong liu lng p ng. Liu lng l yu t quan trng quyt nh i vi tc dng gy c ca mt ha cht. Thng thng, liu cng cao, tc hi u c cng ln. p ng l t l phn trm qun th sinh vt b cht hoc b nh hng bi liu c trong iu kin th nghim quan st r rng. (v d nh trong iu kin m c s c th cn sng v b cht). Ngoi liu lng, tc hi ca cht c cn ph thuc vo nhy cm vi cht c ca i tng b nhim c. nhy cm khc nhau theo gii tnh, tui tc, tnh trng sc khe, di truyn trong mt loi sinh vt v khc nhau gia cc loi sinh vt. Quan h liu lng p ng (dose response relationship) c th hin qua vic nh gi mc gy c (th d gy cht) theo liu lng cht c a vo c th. ng cong log liu lng p ng th hin cht tch ly theo logarit ca liu lng cht c thng c dng ch S nh sau:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
53
50
LD50
T ng cong ta xc nh cc loi liu c nh LD0 (ngng c), LD16, LD50, LD 84, Tng t, nu l liu c gy hi: ED 0, ED16, ED50, ED84, Hai thng s quan trng ca ng cong l LD50 (hoc ED50) v dc. T th ny, ta c th thu c gi tr liu gy cht 50% s ng vt thc nghim (LD50). LD50 l i lng dng nh gi c tnh cp ca cc loi cht c. Gi tr LD50 ca tng cht c ph thuc vo loi ng vt, gii tnh, tui, trng thi ca ng vt thc nghim v ng a cht c vo c th. Do vy, khi th hin LD50 phi ghi r i vi loi vt no, ng xm nhp no. Th d: LD50 (mg/kg) ca 2,3,7,8 tetraclorodibenzo-p-dioxin l 0,001 i vi chut lang v 0,02 0,05 i vi chut cng trng (qua ng tiu ha). Bng: Gi tr LD50 ca mt s ha cht (i vi chut cng trng, qua ming) Hp cht Etanol Malathion (ha cht tr su) Aspirin Lindane (ha cht tr su) Natri florua DDT (ha cht tr su) Parathion (ha cht tr su) Dioxin (2,3,7,8-TCDD) LD50 (mg/kg) 13000 2800 1500 88 270 180 113 118 2 0,02 0,05
So snh gi tr LD50 trong bng vi Phn loi c tnh ca WHO (chng hai), s xc nh c cp c ca cc ha cht. xy dng c quan h liu lng p ng, trc ht cn chn im cui v c hc c to ra do c th tip xc vi cht c. im cui c xc nh r qua vic nh gi cht hoc s bin i chc nng sinh ha, sinh l, hot ng ca sinh vt th nghim.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
54
55
http://www.mientayvn.com/chat_box_hoa.html
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
56
5.1. c hc mi trng khng kh 5.1.1. Khi nim - Tm quan trng ca cht lng khng kh Cht lng khng kh l yu t quan trng i vi i sng ca con ngi v sinh vt. Hng ngy, mi ngi trng thnh trao i qua ng h hp 16 kg khng kh (gp 6 ln khi lng ca thc n v nc ung). Nh vy, nh vy, trong mi i ngi, hng chc m3 khng kh c a vo c th. Do , nu khng kh c cha mt lng nh cht nhim (bi, SO 2, NOx, CO hoc cc kim loi nng, hydrocarbon, ) th cc cht ny d dng theo dng kh i vo c th, tch ly, dn n gy tc hi cho sc kho con ngi. Mt khi thnh phn khng kh t nhin c s gia tng nng , hm lng ca mt hoc mt vi tc nhn l, ha, sinh hc no th cht lng khng kh s suy gim, dn n nhim khng kh. Cc cht nhim c thi vo mi trng khng kh vi s lng v nng vt qu kh nng t lm sch ca kh quyn s tr thnh cht c. 5.1.2. Ngun pht sinh c cht 5.1.2.1. nhim t nhin T ni la, m chy, gi qua mt t, c th a dioxide lu hunh (SO2), carbon monoxide (CO), carbon dioxide (CO 2), hydrocarbon, bi, vo mi trng. Phn hy hu c trong rng nhit i v cc m ly, rung la, c th a metan (CH4) v mt s cht hu c khc (xeton, aldehyde) vo khng kh. Khi lng cc cht nhim t cc ngun t nhin hng ngy a vo mi trng rt ln. Do kh thot ra t cc hot ng ca ni la, cc h cha nc; bi do bo ct sa mc, do s pht tn ca phn hoa. Do qu trnh phn hy sinh hc t nhin cc cht hu c ca vi sinh vt, to ra cc kh nh SO2, H2S, CO2, NOx, NH3, CH4 v cc cht hu c d bay hi c mi hi.
Tng lng cht nhim pht ra t ngun nhim t nhin ln nhng phn b u theo din rng. 5.1.2.2. nhim nhn to
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
53
Bng: Cc ngun gy nhim khng kh Cht nhim Ngun pht sinh t nhin liu than , du, cng ngh lc du, Lu hunh dioxide (SO2) luyn kim, sn xut giy, kh thi giao thng t nhin liu, sn xut cng nghip, xy dng, Bi chy rng, t rc, giao thng
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
54
Nit oxide (NOx) Cht hu c bay hi Carbon monoxide (CO) Hydro sulphua (H2S) Flo (F2) Ch (Pb) Thy ngn (Hg)
(Ngun: C.E Kupchella , MC Hyland, 1993) 5.1.3. Phn loi c cht trong mi trng khng kh 5.1.3.1. Theo ngun gc cht c Ht Dng hp cht tn ti trong kh quyn. Chng c th l nhng ht rn hay nhng git nh l lng hoc l hn hp ca c hai dng trn. Ty theo kch thc ca ht m chng c tn gi khc nhau: Bi: kch thc 1 200 m, c hnh thnh do s phn r t nhin ca t, hoc cc quy trnh c hc nh nghin, phun. Khi mui: gm cc ht rn kch thc t 0,1 1 m, c thi ra t cc qu trnh ha hc hay luyn kim. Khi: gm cc ht mn kch thc t 0,01 0,1 m, c to ra t qu trnh t hay cc qu trnh ha hc khc. Sng: gm cc git cht lng c kch thc < 10 m, c to thnh do s ngng t trong kh quyn hay t cc hot ng cng nghip. Sol kh: gm tt c cc cht rn hay lng l lng trong khng kh, kch thc < 1m. M: l cc ht sng c to thnh nc vi m c c th gy cn tr tm nhn. Cht kh nhim: NOx, SOx, COx, NH3, H2S, CH4, Oxid lu hunh: Cht kh pht thi ra t cc ngun nhim, di dng SO2, trong khng kh sch SO2 b oxy ha chm to SO3, trong khng kh b nhim, SO2 tham gia phn ng quang ha vi cc cht nhim khc hay cc thnh phn ca kh quyn, to SO 3, H2SO3, H2SO4 v cc mui ca H2SO4.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
55
5.1.3.2. Phn loi da trn kh nng gy tc hi ca c cht trn c th sinh vt Tc dng chung: Kch thch ng h hp v cc t chc phi: bi kim, NH3, SO3, CN-). Gy ngt: CO2, CH4, N2 (pha long oxy trong khng kh); CO (ngn cn mu vn chuyn oxy n cc c quan trong c th). Gy m, gy t: ethylene, etylete, xeton. Gy d ng: isocyanat hu c. Tc dng h thng: Thn kinh: thuc BVTV, To mu: kim loi nng (gy s gia tng lng bch cu trong mu). Thn: Pb, Hg, 5.1.4. Cch biu th nng cht c trong khng kh i vi cc hi kh, biu th bng nhiu cch:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
56
5.1.5. Tnh c ca cc cht nhim trong mi trng khng kh Cht nhim khng kh c kh nng gy c khi nng ca chng vt qu ngng chu ng ca sinh vt. 5.1.5.1. Cc yu t nh hng n kh nng gy c cho sinh vt Sinh vt tip nhn (tui, gii tnh) Cu trc ha hc ca cht c (hp cht hydrocarbon c tnh c t l thun vi s nguyn t carbon c trong phn t; i vi nhng cht c cng nguyn t th trong phn t c cha t nguyn t hn s c hn, v d CO > CO2; s nguyn t halogen thay th hydro cng nhiu th c tnh cng cao, v d: CCl4 > CHCl3). Tnh cht vt l (nhit si, bay hi, kh nng hp th). Nng v thi gian tip xc (cao, lu di s gy ng c mnh hn). Tc ng tng hp ( dng hp cht, cht c c th c tnh c mnh hn khi c tc ng ring l). iu kin mi trng (nhit , p sut, m, gi, c tnh c th tng ln hoc gim i tu thuc tng loi cht).
5.1.5.2. c tnh ng c sinh vt ng xm nhp (tai, mt, mi, ch yu l h h hp phi mao mch phi mu) Dc ng hc: Cht c xm nhp vo t bo theo ba c ch: (1) khuch tn (vn chuyn th ng), (2) thm lc (theo kch thc l mng v kch thc phn t), (3) vn chuyn tch cc (gn kt vo phn t cht mang). Tc ng n sinh vt: thay i cu trc mng t bo, c ch men, thay i chun xc ca DNA, gy bin d hoc tr ngi cho hot ng tng trng bnh thng ca t bo (v d Pb). o thi: cht c theo h thng h hp, vo h tun hon v bi tit ra ngoi qua thn, rut.
Khi s hp th cht c ln hn s chuyn ha sinh hc v bi tit th xy ra s tch ly cht c trong c th sinh vt. 5.1.5. Qu trnh lan truyn c cht trong mi trng khng kh
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
57
5.1.6. Tc hi sinh thi ca cc c cht thng gp trong mi trng khng kh 5.1.6.1. i vi con ngi v ng vt Cc cht nhim trong khng kh ch yu xm nhp vo c th qua ng h hp, gy tc hi ln n sc kho con ngi v i sng sinh vt. Cc loi c cht khc nhau c c ch tc dng ln c th sinh vt v tc dng gy c l khc nhau. Tc ng kch thch trn ng h hp trn: Ch yu l cc ht bi c kch thc ln, khi vo c th chng ng li trn cc ng h hp trn v gy hi cho cc b phn. Cc cht gy c ch yu bao gm bi kim, NH 3, SO3. Tc ng gy ngt: Cc cht kh tc ng gy ngt theo hai c ch: Cc cht kh CO2, CH4, SO2, c trong khng kh lm pha long nng oxy, ngn cn vic ly oxy trong khng kh. Cc cht trong khng kh tc dng trc tip ngn cn kh nng vn chuyn oxy ca hemoglobin (Hb). V d: CO tc dng vi Hb ngn cn kh nng vn chuyn oxy ca Hb. NO2 tng kh nng to methemoglobin trong mu, gim kh nng vn chuyn oxy trong mu. Cc cht tc ng ln phi: Gy cc bnh c lin quan n phi nh ung th phi, bnh bi phi, vim phi, Cc cht gy m v gy t: Etylen, etyl ete, xeton. Cc cht ny tc dng ln h thn kinh, gy m v t. Cc cht gy d ng: Nh phn hoa, isocyanat hu c, , cc cht ny gy ra nhng phn ng min dch khng bnh thng, l nguyn nhn dn n d ng. Cc cht tc dng ln thn: Nh Pb, Hg, cc cht ny tch ng trong thn, gy si thn, protein niu. Cc cht tc dng ln h thng to mu: Ngn cn sn xut protein trong mu, gy ra bnh thiu mu v cc bnh lin quan n h h hp. Cc tc ng khc: Mt s dung mi hu c d dng tch t trong c th gy ri lon sinh l, gy t bin gen.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
58
- Ozone (O3) - Carbon monoxide (CO) - Lu hunh dioxide (SO2) - Nit dioxide (NO2) - Ch (Pb) Cht nhim c hi - Asen (As) - Amian - Benzen (C6H6) - Vinyclorua - Bi l cc - Phng x - Thy ngn (Hg) (Ngun: Ann Boyce, 1997). 5.1.6.2. i vi thc vt
Hu ht cc cht nhim mi trng khng kh u c nh hng xu n thc vt. Biu hin l: Tc ng ln s pht trin ca cy nh km hm s pht trin ca cy, chi non khng c kh nng ny chi, hoc kch thch pht trin lm l pht trin qu nhanh, phin l b qun. Bi bm lm nh hng qu trnh quang hp ca l. Vng l, hoa qu b lp, b nt, mc cao hn th l cy, hoa qu b rng v cht hoi.
T kt qu ca nhiu cng trnh nghin cu, cc kt lun chnh v tc ng ca cht nhim khng kh n cy ci l:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
59
Vit Nam, cha c s liu thng k no v tn tht nng nghip v rng do nhim khng kh. Tuy nhin, trong thi gian gn y, mt s tc hi xu trn thc vt c xc nhn r nh hin tng la b bc l do kh HF thng gp vng ven nh my sn xut phn superphosphate (Bnh in Tp.HCM), da b cht hoc rng tri do cc kh SO2 v hi H2SO4 gn nh my sn xut acid sulphuric (Th c Tp.HCM), cy ci b ho l do kh thi t cc l gch. 5.1.7. c cht do hot ng th v giao thng 5.1.7.1. Bi sinh hot Bi sinh hot l bi pht sinh do cc hot ng sinh hot trong nh, hot ng ngoi ng ph. Tnh cht ca bi sinh hot ph thuc vo s pht trin kinh t cng nh x hi ca tng ni. Mt s loi bi sinh hot thng gp: Bi nh: Cc hp cht v c (t, ct, si bng, ); ngun gc t ng vt (lng vt nui, tc, gu, lng v, ); ngun gc t thc vt (phn hoa, cc mnh cy c nh bng ay, gai, c, la, ); ngun gc t vi sinh vt (vi khun, bo t nm, si nm, ). Bi ng ph th: t, ct, bi nha ng trn ph do hot ng giao thng; bi pht sinh t cc cng trnh xy dng; bi c trong khi thi ca cc phng tin giao thng (nh cc hp cht ca ch, ).
Tc ng gy hi ca bi sinh hot: Cc loi bi c ngun gc t thc vt gy d ng hen, st, ban m ay, vim ph qun mn tnh, kh thng mn tnh, Cc cht kch ng dng bi gy vim ph qun, vim phi v ph phi. Mt s bi c th gy ung th nh bi nha ng, b hng, si amiang, Cc bo t nm, vi khun gy bnh, nguyn nhn dn n cc bnh vim nhim. Kch ng mt v lm tn thng mt. Gy ra mt s bnh lin quan n ng h hp khc.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
60
Mc gy c Nhim c nh Nhim c va, chng mt Nhim c nng, chng mt Bun nn, nn, try tim mch Hn m T vong
(2) i vi thc vt: CO lm mt kh nng c nh nit, lm thc vt thiu m. nng CO cao (100 10.000 ppm), thc vt b rng l, cy non b cht hoc chm pht trin. 5.1.6.2. Cacbon dioxide (CO2) Tnh cht: Kh khng mu, khng mi, khng chy,v cht, d ha lng do nn, t trng d = 1,53, nhit si Ts = -78oC Ngun: t s t chy hon ton cht hu c, qu trnh phn hy cht hu c (mn rc) v ln men ru. Gy c: nh hng nng CO2 trong mi trng khng kh ln sc kho con ngi Nng (%) 0,5 Tc hi Kh chu v h hp
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
61
(1) i vi ngi v ng vt: SOx gy ri lon chuyn ha protein v ng, gy thiu vitamin B, C, c ch enzyme oxydaze. hp th lng ln SO2 c kh nng gy bnh cho h to huyt v to ra methemoglobin tng cng qu trnh oxy ha Fe2+ thnh Fe3+. Bng: Tc hi ca SO2 i vi ngi v ng vt Nng (mg/m3) 30 20 50 260 130 1.300 1.000 (2) i vi thc vt: Gy tc hi n s sinh trng ca cy. L cht ch yu ca ma acid, gy tn thng l cy, v cy, cn tr qu trnh quang hp, l vng a v rng, cn tr s sinh trng ca r, gim kh nng chng bnh v su hi ca cy. 5.1.6.4. Hydro sulfur (H2S) Tnh cht: khng mu, mi thi c trng, t trng d = 1,19, nhit si Ts = 60,2oC. Ngun: Trong t nhin pht sinh t cht hu c, rau c thi ra. Ngoi ra H2S cn c sinh ra cc vt nt ni la, cc sng sui, cng rnh v cc hm l khai thc than. Trong cng nghip, H2S sinh ra do qu trnh s dng nhin liu c cha lu hunh, trong ngnh ha du, luyn than cc. Gy c: Tc hi Ngng c tnh Kch thch ng h hp, ho Liu nguy him sau khi ht th (30 60 pht) Liu gy cht nhanh (30 60 pht)
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
62
(1) i vi ngi v ng vt: L kh c c kh nng kch thch mnh ln ng h hp v nim mac m t, gy rt bng do phn ng km ha km theo ta nhit. Ngng chu ng 20 40 mg/m3, khi tip xc vi amoniac nng 100 mg/m3 trong mt khong thi gian ngn s khng li hu qu lu di, tuy nhin, nng 1.500 2.000 mg/m3 trong thi gian 30 pht s gy nguy him n tnh mng. (2) i vi thc vt: nng cao, amoniac gy tc hi n sinh trng v tn ti ca cy (m gy gin, l a vng, qu thm tm, gim t l ht ging ny mm). 5.1.6.7. Kh chlor (Cl2) v hi acid chlorhydric (HCl) Tnh cht: Kh chlor mu vng lc, mi sc kh th, t trng d = 2,486, nhit si Ts = -33,9oC. Clorua hydro l kh khng mu, t trng d = 0,921. Ngun: khu vc nh my ha cht, qu trnh t than, giy, cht do v nhin liu rn. Gy c:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
63
(1) i vi ngi v ng vt: Ht mt lng nh HF c th lm hng, ph qun b kch thch, gy kh nut, ho, tc ngc, nght th, nng cao, HF gy suy tim, try h hp, t vong. Thng xuyn tip xc florua dng hi hay ht trong khng kh s gy tn thng v xng, dy chng v ri lon cu trc rng. (2) i vi thc vt: HF gy chy cung v mp l, hn ch sinh trng, lm rng l, rng hoa, qu 5.1.6.9. Methane (CH4) Tnh cht: d bt chy, khi nng CH4 trong khng kh t t 5 15% th tch, s n rt mnh khi c tia la. Ngun: c trong cc m, c to thnh trong cc va than v thot ra ngoi khi cc m ny c khai khong. Gy c: Nng methane trong khng kh t 40% tr ln c th gy ngt th do thiu oxy. Khi ht phi kh ny c th gp cc triu chng nh say, co git, ngt, vim phi, p xe phi, c th gy t vong.
5.1.7. Tnh c ca nhim do ting n 5.1.7.1. Khi nim v nhim do ting n nhim ting n l n khng mong mun hoc n c thi lng, tn s, cng gy tc hi v sinh l, tm l cho con ngi hoc sinh vt (Vin Tiu chun M).
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
64
5.2.
5.2.1. Dng c cht Cc c cht c th tn ti di nhiu dng khc nhau nh v c, hu c, hp cht, n cht, ion, cht lng, cht rn, cht kh. Tuy nhin, trong mi trng sinh thi t, cc c cht ph bin v gy tc hi nhiu nht thng tn ti di dng ion, gy nh hng n sinh trng, pht dc ca cy trng v sinh vt trong t. Hai dng c cht trong mi trng t l: c cht theo bn cht: L nhng cht c kh nng gy c mi nng (H2S, Na2CO3, CuSO4, Pb, Hg, Cd, ). c cht theo nng : c cht dng ny u c gii hn cho php i vi mi loi sinh vt, vt qu gii hn ny th cc cht mi c kh nng gy c (Al3+, Fe2+, SO42-, OH-, Mn2+, Na+, NH3, NH4+, NO2-). Th d khi nng Fe2+>500 ppm, Al3+>135 ppm s gy c cho la.
5.2.2. Con ng xm nhp vo c th sinh vt i vi thc vt: c cht thng c hp th qua r, ban u, thc vt ch ng hp th trao i, n khi cy c biu hin nhim c, thc vt s hn ch s hp thu, ng thi cng l phn ng t v ca thc vt khi nhn ra cht c. Tuy nhin,
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
65
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
66
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
67
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
68
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
69
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
70
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
71
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
72
Mu tht ca nc l mu to ra do cc cht ha tan hoc dng ht keo; mu bn ngoi (biu kin) ca nc l mu do cc cht l lng trong nc to nn. Trong thc t, ngi ta xc nh mu thc ca nc, ngha l sau khi lc b cc cht khng tan. 5.3.1.8. Mi Nc c mi l do cc nguyn nhn sau: C cht hu c t cng rnh khu dn c, x nghip ch bin thc phm C nc thi cng nghip ha cht, du m C cc sn phm t s phn hy cy c, rong, to, ng vt
Bng: Mt s cht c mi gy nhim ngun nc Cht c mi Amoniac Phn Hydrosulphua Sulphit hu c Mercaptan Amin Diamin Clo Phenol 5.3.1.9. Phng x Trong mi trng lun tn ti mt lng phng x t nhin do hot ng ca con ngi (nh o v khai thc m qung phng x, hot ng ca l phn ng ht nhn, cht thi phng x khng c qun l cht ch), hoc t ngun t, , ni la to ra. Cc s c phng x c kh nng gy tc hi nghim trng n con ngi v sinh vt ch yu do n hoc r r cc l phn ng nguyn t (s c Chernobyl Ucraina thng 4/1986, gy cht hng trm ngi v hng vn ngi b nhim phng x); s dng bom ht nhn (M nm bom nguyn t Hiroshima v Nagasaki vo thng 8/1945 git cht hng chc vn ngi) hoc cc v th bom ht nhn cc o Nam Thi Bnh Dng, Trung . Bc x ht nhn c kh nng gy cht ngi do ph v cu trc t bo, tc hi n nhim sc th. cng thp, bc x ht nhn cng c kh nng gy tc ng mn tnh n nhim sc th gy ung th, hi phi thai, nh hng n di truyn. 5.3.1.10. Nhit Cng thc NH3 C8H5NHCH H2S (CH3)2S, CH3SSCH3 CH3SH, CH3(CH2)3SH CH3NH2, (CH3)3N NH2(CH2)4NH Cl2 C6H5OH Mi Khai Phn Trng thi Bp ci ra Hi C n Tht thi Nng (c trng ca clo) Hc (c trng ca phenol)
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
73
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
74
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
75
5.3.3.2. Phng php tin hnh Lm th no o c c tnh ca mt mu nc (mi trng nc)? n gin ha bng cch dng sinh vt sng trong nc o c tnh ca mi trng ang xem xt (mu nc). Khi xt nghim c tnh cn phi tun th mt s qui trnh nht nh. Mt s qui trnh chun th nghim c hc hin nay ang c s dng: qui trnh tiu chun ca OECD, ISO, ASTM theo 2 loi th nghim: th nghim c tnh cp (Acute toxicity test) v th nghim c tnh mn (Chronic toxicity test). V ch c nhng kt qu php th nghim c hc c tin hnh theo qui trnh chun mi c cng nhn. Vi mu nc: Cn x l s b (v d nu mu c c cao cn phi kh c, nu mu c mn cao cng cn x l, pH cao hoc thp qu cng cn trung ha trc khi th nghim c hc Vi mu bn: Cn thit phi x l mu ra dng lng bng dung dch chit trc khi tin hnh th nghim c hc.
Dung dch chit c th l nc (phng php chit rt nc) xt nghim phn c cht (thng l cc hp cht v c) ha tan trong nc. Dung dch chit c th l cht hu c nh CDMO, CDM (phng php chit rt hu c) xt nghim phn c cht (thng l cc hp cht hu c) ha tan trong dung mi hu c.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
76
Cn php o kh nng sinh sn thng s dng trong cc th nghim c hc mn tnh. 5.3.3.4. nh gi v c lng liu lng Thng th trc khi th nghim c hc, ngi ta phi tin hnh cc bc: c lng liu lng gy c: nng gy c lm cho 50% sinh vt cht LC50 Nng cao nht khng gy nh hng cho sinh vt NOEC (no observed effect concentrtion)
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
77
5.4. Cht thi c hi i cng v bin php qun l 5.4.1. Cc khi nim 5.4.1.1. Theo C quan Mi trng Hoa K Cht thi c hi (hazardous waste) l cht rn hoc t hp cc cht thi rn do lng hoc nng hoc do c tnh vt l, ha hc, tnh truyn nhim m n c th: (1) to ra hoc gp phn ng k vo vic tng kh nng t vong hoc gy bnh tt nghim trng (2) to ra s nguy hi n sc kho con ngi hoc mi trng trong khi x l, bo qun hoc vn chuyn. (Lut Bo tn v phc hi ti nguyn RCRA). Cht thi c hi l cht c mt hoc mt vi tnh cht sau: C c tnh gy chy, gy st r, c tnh phn ng (gy n) hoc c tnh c pht tn t ngun thi khng c bit (non-specific source waste) hoc t ngun thi c bit (cc ngnh cng ngh chuyn bit). T sn phm hoc bn thnh phm ha hc thng mi hay t hn hp cha cht thi c hi.
(C quan Bo v Mi trng Hoa K - USEPA). 5.4.1.2. Theo Chng trnh Mi trng Lin Hip Quc (UNEP 12.1985) Cc cht thi c hi l cc cht thi (dng rn, bn, lng v kh nhng khng bao gm cc cht phng x v vi trng) c tnh cht ha hc hoc c kh nng gy c,
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
78
Phng php i chiu vi bng Lut Lin bang Hoa K xc nh c bn loi bng tra cu cht thi c hi. Mt trong cc bng ny l danh mc cc cht c t cc ngun c bit (specific source). C khong 100 cht thi thuc loi ny, phn ln u c c tnh cao. Cc cht thi loi ny c k hiu l cht thi K. Cc ngun c bit gm cc loi hnh cng nghip sn xut ha cht c (ha cht BVTV, ha du, thp, ). Loi bng th hai c xy dng cho cc cht thi c hi t cc ngun khng c bit (non-specific source) v c k hiu l cht thi F. Cc ngun khng c bit gm cc ngnh sn xut thng thng. Mt s ngnh sn xut sn phm thng dng nhng c th to ra nhiu cht thi c hi, th d cng ngh xi m c nc thi cha kim loi nng; cng ngh sn, cht do c cht thi cha dung mi hu c, kim loi,
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
79
Nc thi v c
Nc thi hu c
Cht thi dng lng gm nc cha cc cht hu c c hi Cht lng cha cht hu c
Du m
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
80
Bn hu c
(Ngun: EPA, 1999) 5.4.2.2. Phn loi ca T chc Y t Th gii (WHO) Phn loi ha cht c hi theo gi tr liu gy cht 50% s lng ng vt thc nghim (LD50): Phn nhm v k hiu nhm c Ia c mnh, Rt c Ib c cao c II c trung bnh c hi III c t Ch IV Cn thn Biu tng nhm c c tnh cp LD50 (chut nh) mg/kg Qua ming Qua da Th rn Th lng Th rn Th lng <5 5-50 50-500 5002000 > 2000 < 20 20-200 200-2000 20003000 > 3000 < 10 10-100 1001000 > 1000 < 40 40-400 400-4000 > 4000 -
Khng c
5.4.3. Ngun to ra cht thi c hi 5.4.3.1. Cc ngun sn xut cng nghip L ngun ch yu, c bit l cng nghip ha cht, bn cnh cc ngnh cng nghip khc (luyn kim, xi m, dt nhum, pin accu, thuc da, sn xut phn bn, giy, ) cng l ngun quan trng to ra cc cht thi c hi. Cc cht thi c pht tn ch yu t ngun nc thi, kh thi, cht thi rn ca qu trnh sn xut cng nghip. Bng: Cc cht nhim in hnh (phn in nghing ch cc cht c c tnh cao) trong nc thi mt s ngnh cng nghip
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
81
Du m, pH, NH4+, CN-, Cl-, SO42-, to phenol, SS, Fe, Sn, Cr, Zn COD, pH, SS, to Cromat, P, Zn, P, S2-, TDS COD, pH, SS BOD, Cromat, Zn, Cu, Cr, Fe, Sn, NO3-, TDS TDS, F-, pH, SS Al, Fe2-, Hg, N, SO42-, Uranium BOD, COD, SS, mu, Cr, N, P, TDS, coliform NH4+, du m, phenol, S, sulfua BOD, COD, du m, phenol, NH4+, NO3-, SS, CN-, P, TOC, kim loi nng, sulfua Zn BOD, COD, ha cht BVTV, N, P, SS dung mi hu c
Ngoi nc thi cng nghip, cc loi cht thi rn cng nghip cng cha nhiu loi cht c hi (du m, kim loi nng, ha cht hu c, v c, ). 5.4.3.2. Bn t cc c s x l nc thi Qu trnh x l nc thi th v nc thi cng nghip lun lun to ra bn. Trong thnh phn bn thng c cha cht thi c hi l cc cht c bn cao, khng b phn hy trong qu trnh x l, mt s trong c c tnh cao (th d bn sau x l nc thi cng nghip in t c cha cc kim loi nng, flo, ), nu bn ny vo t s gy nhim mi trng lu di. 5.4.3.3. Cht thi th Cht thi rn (rc) th v nc thi t khu dn c, bnh vin, vn phng, khch sn, cng cha mt lng nht nh cc cht c hi. 5.4.3.4. Ha cht BVTV Hng nm trn th gii, lng ha cht BVTV c s dng trong nng nghip ln n hng triu tn. Cc loi ha cht BVTV ch yu l: Cc hp cht clo hu c (lindane, aldrin, dieldrin, heptachlor, thiodan, DDT, ) Cc hp cht phosphor hu c (methaphos, basudine, methamidophos, ) Cc hp cht cacbamat (furadan, bassa, ) Cc hp cht c kim loi Cc hp cht pyrethroid tng hp (cypremethrine, decis, )
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
82
Ty theo bn cht ca cht thi c hi, mc yu cu gim thiu, v tr kinh t, c th s dng mt hoc phi hp nhiu bin php trn. Trong tt c cc bin php qun l cht thi, bin php gim khi lng cht thi d phng nhim l thng c s dng nht. Bin php ny gm nhiu cch thc nh s dng hp l nguyn vt liu v s dng cng ngh ph hp. 5.4.4.1. Cch tip cn v d phng nhim v gim thiu cht thi c hi thc s gim thiu khi lng cht thi c hi, cc nh qun l cng nghip cn lun xem xt cc cu hi di y: Liu tt c cc nh qun l, k s, nh nghin cu, cng nhn ca cng ty lm quen vi cc bin php k thut gim cht thi hay cha? Cc nh qun l thy gi tr ca cht thi theo ngha chng c th c ti ch lm nguyn liu hay cha? Cc k s mi trng c o to tt hay cha? Cc cn bng vt cht cho thy cht thi c to ra hp l hay cha?
Cc ni dung chnh ca vic d phng v gim cht thi c hi l: Ti ch ton b hoc mt phn cht thi Ci thin quy trnh cng ngh v thit b gim cc ngun to ra cht thi Ci thin cc hot ng ca nh my. Th d cc khu qun l, x l vt liu, bo tr thit b, quan trc theo di cht thi, t ng ha thit b v lng ghp vic tnh ton cn bng cht vo thit k cng ngh. Thay th nguyn liu to ra t cht thi c hi hn hoc lm gim lng cht c hi a vo qu trnh sn xut. Thit k li hoc thay i cc sn phm cui cng
Vic ti ch cht thi thng c thc hin trc khi x l nhim. D phng nhim thng l tt hn, d v tn t kinh ph hn so vi vic x l nhim.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
83
S nh tnh
S dng nh lng
Trnh t trin khai s dng cht thi. M hnh qun l cht thi nguy hi:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
84
Mi quan h cn bng khi lng cn c trin khai cho tng bc trong m hnh qun l cht thi.
Nguyn liu
Mua nguyn liu Nguyn liu Ti ch S dng nguyn liu Cht thi Tch ly cht thi Ti s dng Cc sn phm
X b
Tiu tn
X b
Tiu tn
S nguyn l ca m hnh qun l cht thi. Cc mi quan h trong h thng qun l cht thi c hiu nh sau: Mua nguyn liu: - Tm kim ngun nguyn liu - Vn chuyn, bo qun - Phn phi S dng nguyn liu: - Quy trnh sn xut, ti ch - To ra cht thi Tch ly cht thi: - Thu gom v tn tr - Ti s dng, ti ch
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
85
Nc thi
Hot ng xi m
Ti ch
Tch ly nc thi
Ti s dng
X l nc thi ti ch
Ch ra bn ngoi
Tiu tn Ti ch X b
Bn ch Ti ch
Tch ly bn
Ti s dng
X l bn ti ch
Vn chuyn ra bn ngoi
Tiu tn
Lun chuyn
Cha tm thi
X l bn ti ch
Lun chuyn
Cha tm thi
X l nc thi bn ngoi
X b
Tiu tn X b Tiu tn
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
86
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
87
CHNG 6.
NGHIN CU NH GI RI RO C HC MI TRNG
6.1. Cc khi nim c bn C hai cch tip cn bo v mi trng v sc kho con ngi. Cch th nht l loi tr cht nhim hoc ngng cc hot ng pht sinh ra cht nhim. Vic gim thiu cht nhim n nng bng khng thng i hi u t ln hoc nh ch cc hot ng kinh t v do , c th gy tr ngi n sn xut, phn phi hng ha, cung cp cc dch v ng gp phc li cho x hi v pht trin kinh t. Cch tip cn th hai da trn quan im ri ro, cho php tn ti mc nhim trong mi trng, gy ri ro thp hoc chp nhn c i vi sc kho con ngi v mi trng, v khng nht thit phi i hi mc nhim t gi tr khng. Cc nghin cu khoa hc ch ra rng, khi nng cht nhim thp hn gi tr ngng th khng xy ra tc ng c hi. C ngha l pht trin kinh t c th c qun l mc ph hp, va cho php bo v sc kho con ngi v mi trng, va duy tr c cc hot ng em li li ch kinh t. 6.1.1. Ri ro mi trng Ri ro l xc sut ca mt tc ng ln con ngi hay mi trng, do tip xc vi mt cht. N thng c biu din qua xc sut xy ra tc ng c hi, tc l t s gia s lng c th b nh hng v tng s c th tip xc vi tc nhn gy ri ro. Ri ro mi trng l kh nng m iu kin mi trng, khi b thay i bi hot ng ca con ngi, c th gy ra cc tc ng c hi cho mt i tng no . Cc i tng b tc ng bao gm con ngi (sc khe, tnh mng), h sinh thi (loi, sinh cnh, ti nguyn,...) v x hi (cc nhm cng ng, cc loi hnh hot ng, ...). Tc nhn gy ri ro, c th l tc nhn ha hc (cht dinh dng, kim loi nng, thuc BVTV,...), sinh hc (vi trng, vi khun gy bnh,...), vt l (nhit , bn ct l lng trong nc, ...) hay cc hnh ng mang tnh c hc (cht cy ngp mn, nh bt c qu mc, ...). Cc i tng b ri ro v tc nhn gy ri ro nm trong mi quan h rt phc tp, nhiu tc nhn c th gy ri ro cho mt i tng, ng thi nhiu i tng c th b tc ng bi mt tc nhn gy ri ro. Nh vy, ri ro ph thuc vo mc tip xc ca i tng i vi tc nhn gy ri ro v mc gy hi tim tng ca cc tc nhn ln i tng. 6.1.2. nh gi ri ro mi trng
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
53
nh gi ri ro c s dng rng ri trong nhiu chuyn ngnh khc nhau v ang c s dng ngy cng nhiu xem xt cc vn mi trng. nh gi ri ro mi trng s dng cch nh gi c tnh khoa hc, da trn cc thng tin c c, nhm xc nh mc ca ri ro i vi sc kho con ngi v h sinh thi, gy ra bi cc tc nhn khc nhau pht sinh t chnh cc hot ng ca con ngi. nh gi ri ro bao gm mt s hay ton b cc ni dung: Xc nh mi nguy hi, nh gi nh hng, nh gi tip xc v c trng ha ri ro. l vic xc nh v nh lng ri ro pht sinh t vic s dng hoc xut hin ca mt ha cht no , bao gm vic m t cc mi quan h gia mc tip xc vi liu lng gy phn ng v xc nh s c th ca i tng. nh gi ri ro c th tin hnh cc mc khc nhau, t nh gi mang tnh nh tnh (do tnh trng s liu hn ch) n nh gi nh lng (khi thng tin cho tnh ton xc sut). nh gi ri ro mi trng l qu trnh lng ha kh nng m tc nhn ri ro gy hi cho i tng quan tm, khi con ngi s dng mi trng t mt mc ch no trong hot ng ca mnh. Kt qu nh gi ri ro mi trng cng tin cy, cng chi tit, th cc nh qun l, hoch nh chnh sch mi trng cng a ra c cc quyt nh cn thit, chnh xc v an ton i vi sc kho. 6.2. L thuyt nh gi ri ro mi trng 6.2.1. Phng php tip cn nh gi ri ro mi trng nh gi ri ro mi trng l mt cng c c hiu qu, gip cc nh qun l ti nguyn v mi trng a ra cc quyt nh hp l nhm ngn nga, gim thiu v loi tr cc tc ng c hi gy ra i vi con ngi, mi trng v x hi ni chung, ng thi m bo mc sn xut hp l; c ngha l to ra c s gip cho cc nh qun l mi trng cn bng gia trch nhim bo v con ngi v mi trng vi s pht trin kinh t. C hai cch tip cn trong nh gi ri ro mi trng: nh gi ri ro hi c (GRRHC) v nh gi ri ro d bo (GRRDB). C hai cch tip cn ny cng c s dng trong mt nh gi ri ro hon chnh. GRRHC l qu trnh xc nh cc nguyn nhn gy ri ro trn c s cc tc ng xy ra, qua xc nh cc tc nhn nghi ng v mi lin h gia chng vi cc tc ng c hi, th hin qua cc chui s liu v bng chng lin quan thu thp c. Ni dung ca GRRHC c th hin qua cc bc chnh sau: Bc 1: Xc nh cc ngun gy ri ro Bc 2: Xc nh ng truyn ri ro Bc 3: Xc nh mc l din/tip xc ca i tng i vi tc nhn
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
54
Ngc li, GRRDB l qu trnh xc nh cc tc ng tim tng gy ra bi cc tc nhn gy ri ro, ang tn ti v s pht sinh trong tng lai. N c th c tm tt trong ba bc chnh sau: Bc 1: Xc nh cc i tng, l din/tip xc vi cc tc nhn gy ri ro Bc 2: Xc nh mc l din/tip xc Bc 3: Xc nh kh nng/mc gy hi ca cc tc nhn gy ri ro n cc i tng.
6.2.2. H s ri ro Hay cn c tnh nh l mt ch s nguy hi (Hazard index - HI), l mt trong nhng thng s quan trng s dng trong nh gi ri ro mi trng. Ch s nguy hi (HI) trong trng hp i vi h sinh thi c th c xc nh bng t l gia nng o c/tnh ton c (Measured environmental concentration MEC) hay nng d bo (Predicted environmental concentration - PEC) ca cc nhn t ny trong mi trng v gi tr ngng (Reference Dose - RfD) (c xc nh t cc tiu chun, ch th, quy nh lin quan) hay nng khng gy ra tc ng c hi (Predicted no effect concentration - PNEC) (c xc nh qua s liu thc nghim hoc d on).
HI MEC / PEC RfD / PNEC
Nu gi tr ca h s ri ro nh hn 1, ri ro cn thp v c th chp nhn c; ngc li, nu h s ri ro ln hn hoc bng 1, c th phi trin khai cc chng trnh qun l lin quan. Tuy nhin, s liu o c hoc tnh ton v nng mt cht gy nhim no thng l mt tp hp cc i lng ngu nhin. Tng t, tp hp cc gi tr ngng lin quan (tiu chun quc t, quc gia, a phng khc nhau v s dng cho cc mc ch khc nhau) cng c xem l tp i lng ngu nhin. Do vy, h s ri ro tm c cng s l mt i lng hoc mt tp ngu nhin. iu ny ni ln rng, kt lun a ra v kh nng mt tc nhn c gy ri ro hay khng l kt lun mang tnh xc sut. Cc tnh ton trong l thuyt xc sut, do , cn c s dng nh gi tin cy ca nhng kt lun nh vy. 6.2.3. Qun l ri ro
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
55
Kt qu ca nh gi ri ro mi trng c s dng cho vic Qun l ri ro, bao gm xc nh, la chn v thc hin cc k hoch hnh ng nhm kim sot ri ro, gim s lng v mc (hoc loi b) cc tc nhn gy ri ro. Phn tch chi ph-li ch cn c tin hnh i vi cc phng n qun l, m bo khng ch s an ton cho mi trng, sc khe con ngi, m c hiu qu kinh t. Cc bc chnh trong qun l ri ro c th tm tt nh sau: Bc 1: Xc nh cc ri ro khng chp nhn c Bc 2: Xc nh cc phng n gim thiu cc ri ro Bc 3: Phn tch chi ph-li ch i vi cc phng n Bc 4: a ra quy nh, chnh sch Bc 5: T chc thc hin cc quy nh/chnh sch Bc 6: Quan trc v r sot cc phng n qun l, nu cn th quay v Bc 1.
Trn th gii phng php nh gi ri ro mi trng v ang c s dng rng ri, c bit M, Canaa v cc nc khi cng ng Chu u. Vic nh gi ri ro mi trng c p dng cho eo bin Malacca (chung ca ba nc Singapo, Malaixia v Innxia) nm 1999, a ra cc kt lun quan trng v kh nng ri ro do trn du v cc xut lin quan cho ba quc gia ni trn. i vi Vnh Manila, Philipin, nh gi ri ro mi trng bc u xc nh v lng ha c mc ca cc ri ro chnh i vi mi trng nc ca Vnh. n lc nh gi ri ro mi trng cn c p dng rng ri ti Vit Nam nhm s dng hiu qu hn cc b d liu mi trng thu thp c trong nhng nm qua, hon thin cc chng trnh quan trc mi trng trn c s cc l hng thng tin quan trng c xc nh, tp trung vo nhng vn u tin, c nguy c gy ri ro cao, to thm c s khoa hc tin cy cho cc xut qun l lin quan n gim thiu ri ro mi trng. 6.3. Phng php lun nh gi ri ro, nguy hi ca c cht vi mi trng 6.3.1. i tng v phm vi nh gi Cc th nghim c hc (toxicity test): Xc nh nh hng ca tan b mu mi trng (bao hm cc thnh phn ha hc v cc yu t khc trong mu) ln sinh vt th nghim. Th nghim sinh hc (bioassay): Xc nh ngng gy c ca mt lai ha cht: thng dng i vi cc ha cht tinh khit v xc nh nh hng ca n n mu mi trng.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
56
Sinh trc (biomonitoring): tng hp p ng ca sinh vt vi cc yu t mi trng. o s tch t sinh hc (bioaccuminalation) qua chui thc n: o hm lng cht c no trong c th sinh vt. o s p ng v sinh ha (biomarkers): c dng nh mt lai th nghim sinh hc nh gi nh hng ca mt cht nhim no . V d nh o s thay i hm lng 1 lai protein no c tng hp trong c th sinh vt khi cho sinh vt sng trong mi trng c cha cht c. Nghin cu trn qun th (community): Khoanh vng nghin cu v xem xt s bin i s lng cc lai.
6.3.2. Phng php xt nghim c t 6.3.2.1. Phm vi nghin cu Qui m phng th nghim. Khoanh vng nghin cu.
6.3.2.2. S hu ch ca phng php c hc o c mt dng hay lai cht c vi cc hnh thi ha hc khc nhau. Xc nh c s lan truyn ca cht c. Cng c phc tho cc quyt nh v qun l mi trng. Quyt nh nhanh cc bc tip theo: c nn phn tch tip hay khng. Kt lun nhanh v v tr xem xt c cn thit phc hi hay khng. Xc nh mc ngun: quyt nh mc phc hi.
6.3.2.3. Mt s hn ch ca phng php Tt c cc th nghim c hc phi i km cc phn tch ha hc v mt s kho st khc. Cn thit quan trc s phc hi (hay dng trong ci to t) Cc yu cu bt buc kht khe: k nng th nghim, tiu chun tin hnh th nghim, qui m tin hnh Cn thit mt s cng c ph tr nh gi: GIS, nh vim thm
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
57
6.3.2.4. Pham vi ng dng nh gi ngun nhim khng im. nhim nc. Vng sinh thi.
6.4. nh gi ri ro, nguy hi ca c cht vi mi trng Vic nghin cu nh gi ri ro c hc mi trng thng qua cc bc ch yu sau: Bc 1: o c cc hp cht c trong mi trng. Cc hp cht c bao gm: Sn phm ha nng: thuc BVTV, phn bn Sn phm ha dc: Cc lai thuc Ha cht cng nghip: sn xut ha cht. Sn phm ph: Sn phm i km vi qu trnh sn xut cc sn phm khc.
Phng php o c th dng phng php phn tch ha hc hay sinh hc. Bc 2: nh gi cht c theo nhng phng php lun khc nhau. Cu to cht c, cc phn ng c th xy ra trong mi trng. Xem xt qu trnh tip xc cht c trong mi trng Nhng p ng ca sinh vt vi cht c Tm ra c trng v cht c: c tnh gy ra do thnh phn cht c hay cc nguyn nhn khc.
Bc 3: Mc ch ca vic nh gi ri ro c tnh. Khi nh gi ri ro c hc, ngi ta cn t c 2 mc tiu: (1) Tin an c nh hng ca cht c i vi mi trng. (2) Xem xt ngc li cc qu trnh xy ra rt ra bi hc cnh bo. Mc tiu 1 cng c xem l mt mc tiu trong qun l hp cht mi khi a vo mi trng. Thay v phi c nhng bin php kim sat gt gao, cc nh qun l mi trng cn phi hp, gn nh khuyn khch cc nh sn xut thc hin cc bin php nh:
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
58
Nn khuyn co trc cc kh nng ri ro c th xy ra v c bin php gim thiu nh hng ti thiu ti mi trng. Gim bt s tip xc Cc dch v phc v Khuyn khch cc nh sn xut t nguyn gim sn lng ha cht. D thc hin nht i vi nhm ha cht th 3
Cc Bo v Mi trng M (USEPA) a ra quy trnh nh gi ri ro i vi c cht theo 4 bc: (1) Xc nh cc iu kin tip xc vi cht c (con ng tip xc, tn sut, thi gian v liu lng cht c a vo c th). (2) Xc nh liu tham chiu (Reference Dose - RfD) ph hp vi mi iu kin tip xc. (3) nh gi mc tc hi ca c cht hay kh nng u c ca cht nhim thng qua ch s nguy hi (HI), c tnh bng t s gia liu cht c v gi tr RfD la chn. (4) Kt hp c tnh i vi nhiu loi cht c v con ng tip xc qua ch s nguy hi chung. 6.5. nh gi an ton ca c cht Trn thc t, vic d on nng khng gy ra tc ng c hi (PNEC) thng kh chnh xc. Do vy, gi tr ny ch c th c xc nh da vo phn tch s liu dch t hc khi th nghim trn ng vt. Theo cch ny, vic nh gi tc hi ca cht c thng da theo liu cao nht vn cha gy tc dng i vi ng vt th nghim. Liu lng ny c gi l mc tc dng khng quan st c (No Observed Effect Level - NOEL), hay cn c hiu l mc tc hi khng quan st c (No Observed Adverse Effect Level NOAEL). Mc tc dng nh nht c th quan st c (Lowest Observed Effect Level LOEL) c nh ngha l liu nh nht c tc dng gy c n mc c th quan st c. Da trn cc gi tr NOEL (hay NOAEL) v LOEL (hay LOAEL), c th xc nh c c tnh ca tng loi cht c v so snh mc c gia chng vi nhau, ng thi y cng l c s xy dng cc tiu chun an ton trong thc phm.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
59
i vi sc kho con ngi, xy dng cc tiu chun v an ton thc phm, ngi ta xc nh liu lng tip nhn vo c th hng ngy ca ha cht, m liu lng ny, cht cha th gy nh hng xu n sc kho hay cn gi l liu tip nhn hng ngy c th chp nhn c (Acceptable Daily Intake - ADI). ADI ca tng cht c tnh da theo NOAEL ca cht bng cch chia gi tr NOAEL cho h s an ton K:
ADI NOAEL K
Theo quy c quc t: K = K1 * K2, trong K1 = 10, l h s th hin nhy cm khc nhau gia cc c th v K2 = 10, l h s ngoi suy t ng vt thc nghim n con ngi. Ngoi vic xy dng cc tiu chun trong thc phm, ADI cn dng tnh ton lng c t hay d lng thuc BVTV m con ngi tip nhn hng ngy thng qua thc n, nc ung. Vic so snh tiu chun ADI tham chiu vi ADI thc t xc nh c ca tng cht, s cho ta kt lun chnh xc v mc tn lu v gy c ca c t trong thc phm. Gi tr ny c tnh nh sau:
ADIa L.E .H W
Vi: L E H W
: Mc n hng ngy theo tiu chun ca Vin Dinh dng : D lng thc t ca thuc BVTV : H s loi tr d lng thuc trong qu trnh ch bin : Trng lng trung bnh ca ngi tiu th.
6.6. Tiu chun gii hn c cht m bo an ton cho sc kho ngi lao ng Trong cc c s cng nghip, ngi lao ng thng xuyn phi tip xc vi cc ri ro c trng ca ngnh cng nghip. bo v quyn li, sc khe cho ngi lao ng, cc c quan qun l hat ng trong lnh vc mi trng cn thit phi ban hnh nhng qui nh v mc gii hn tip xc cho php c trng cho tng ngnh cng nghip gi l OEL (occupational exposure limit). 6.6.1. Khi nim OEL OEL ch ra gi tr m ngi lao ng tip xc trong mi trng lm vic.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
60
OEL c t ra trn nn tng tp trung kin thng nht ca mt nhm cc nh khoa hc mi trng, bc s, nh ha hc, nh sinh hc, cho nhng mi trng lm vic c th. 6.6.2. C s thit lp gi tr OEL 6.6.2.1. C s thit lp Khi lm ra mt gi tr OEL, ngi ta phi nghin cu cc vn ch yu sau: Cc dng gy c ca cht c trc tin, sau l qu trnh gy c v cc yu t cng hng gy c trong mi trng. Cch thc tip xc ca cht c (h hp, da) Cc c s d liu v cu to ca cht c Tnh cht l ha ca cht c (mu, mi, p sut, nhit bay hi) Cc nghin cu v gy c cp tnh v nh hng c cp qua da, ming. N c xem nh gi tr u tin thit lp OEL. Hin tng v tn thng trc tip ca cht c qua da, h hp. Tnh n nhy cm ca mt s ngi. Tnh tan n cc phn ng trao i cht, tch t sinh hc, sn phm trao i cht v i khi cn phi tnh n hin tng gy c mang tnh di truyn Trong mt s trng hp c bit phi tnh n s nghin cu qu thi th nghim ln mt s ng vt c v nh chut, th, kh Cc hp cht gy c ln thn kinh gy c mn tnh
Tm li, b OEL lp ra cho bit ngng v gii hn cho nhng lao ng bnh thng chim i a s khi phi tip xc vi cht c trong mi trng lm vic thng xuyn. 6.6.2.2. Cc dng tip xc Trong khi lm vic th cht c trong mi trng c th xm nhp vo c th ngi qua 2 con ng chnh: qua ng h hp v tip xc qua da. Qua ng h hp: Theo ng h hp ca con ngi, cc cht nhim trong khng kh c ht qua mi. Cc ht bi kch thc 1-5m s b gi li nh lng mi v s bm vo dch nhy. Mi nhn bit c mi ca mt s lai ha cht c mi c trng.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
61
Nhng ht c kch thc nh hn 1m tip tc qua mi i qua kh qun v vo phi. Trong phi cha nhng ti kh vi din tch b mt rt ln. Nhng cht ha hc dng kh, hi s khuych tn vo cc ti phi. Nu bit nng hi kh c hi trong khng kh s tnh c lng kh hp th v khuych tn vo c th theo cng thc sau: M (mg) = C x 10 Trong : + M (mg): lng kh c hp th v khuych tn vo c th 1 ngy. + C (mg/m3): nng hi kh c hi trong khng kh + 10 (m3): trong 8 ting lm vic, mt ngi trung bnh ht vo c th 10m3 khng kh Tip xc qua da: Cu to lp biu b bn ngai da dy trung bnh 0.2mm bao gm nhng t bo cht c thay th lin tc v cc dch tiu ha ca c th. Nhng ha cht tan trong nc v m u c kh nng thm qua lp biu b v th m c th c th nhn rt nhiu cht qua ng da. Ty cc lai da m ha cht khc nhau i vo da cng khc nhau. Nhng ngi hay b d ng ha cht l nhng ngi c lm da nhy cm, c phn ng mnh vi cc lai ha cht. Mt s ngi c lm da d b n mn, kh nng hp th cc cht c qua da ca h cao hn nhng ngi c ln da bnh thng. Mt s ngi pht sinh bnh da liu (bnh ngai da) khi tip xc vi cht c thng xuyn nhng li cng c nhng ngi khi tip xc vi ha cht c li xy ra hin tng quang phn lm da c cm gic nng rt (bng da kh). 6.6.3. Mc tiu v gii hn OEL 6.6.3.1. Mc tiu Khi a ra mt qui nh v gi tr OEL, ngi ta phi cn c vo nh hng gy ra ca cht c hi i vi a s nhng ngi bnh thng. Gi tr OEL phi an tan cho ngi lao ng, tc l khng gy mt du hin bt thng no cho ngi lao ng. Du hiu ny c th l tc th (acute) hay nh hng di lu (chronic). 6.6.3.2. Gii hn
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
62
Khi lp OEL, c nhng thng s khng tnh tan c trn con ngi mt cch trc tip v d v kh nng gy ung th ca cc cht c. Do khng nht thit l phi tin tng v p dng mt cch tuyt i. Cc gi tr cn phi c cp nht lin tc. V nghin cu cc hp cht gy ung th, theo b tiu chun ca ACGIH cho ti 3 ngng: A3: ngng gy ung th cho th vt A2: ngng nghi ng gy ung th cho ngi A1: ngng gy ung th cho ngi
B OEL phi ch n cc gi tr NOEC v cc yu t th hin ngng cao nht v thp nht c th gy nh hng n sc khe con ngi. 6.6.4. Gii thiu mt s c s d liu tham kho Hin trn th gii c cc t chc khc nhau a ra cc tiu chun gii hn cc cht c m bo an tan sc khe cho ngi lao ng. Tiu biu nh : T chc OSHA (Occupational Safety & Heath Administration www.osha.gov), T chc ACGIH (American Conference of Industrial Hygienne www.acgih.gov), Vin NIOSH ( The National Institute for Occupational Safety and Heath www.cdc.gov), Hip hi AIHA (The American Industrial Hygenne Association www.aiha.gov), Hip hi FDA (Food and Drug)
ACGIH quan tm ti vn v sinh cng nghip, sc khe ngh nghip v mi trng vi gi tr t ra l TLV t nm 1942. C khang 700 gi tr ngng TLV. TLV da trn cc tiu chun phi xt l theo thi gian lm vic (trung bnh thi gian lm vic ca 1 ngi lao ng theo ACGIH l 40 nm, 8h/ngy v 5ngy/tun). V gi tr TLV s c iu chnh nu ngi lao ng c tng hay gim ca lm vic. OSHA lp b gi tr gii hn l PEL ln u tin vo nm 1968 v nm 1989 c chnh sa ci tin cho ph hp vi xu th. PEL c khang 400 gi tr mang ngha tham kho l chnh v chng ch c th p dng cho cc nc cng nghip pht trin. NOISH l mt Vin Quc gia nghin cu xut ra gi tr REL, c khang 400 gi tr REL c xut. c bit i vi nhng hp cht gy ung th th b tiu chun ca
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
63
NOISH rt nghim ngt. Nhng ni c ch lm vic 10h/ngy th hay s dng b tiu chun ny. NOISH xut bn b tiu chun di dng b ti nn rt thun li cho ngi lao ng. AIHA l mt t chc ca t chc v sinh cng nghip M. FDA l c quan thuc EPA (M) c b TSCAA (Toxic Substance Control Act) t ra cc gi tr mi kim sat c hc mi trng. Ngai ra mt s nh sn xut tm c cng c nhng gi tr ngh lm gi tr tham kho cho nh chc trch nh tp an Norvatis, Nestle H cng c nhng nghin cu bi bn trong nhng phng th nghim ti tn hn c ca Lin bang.
Bi ging tm tt mn c t hc Mi trng
64
CHT C DIOXIN VIT NAM V TRN TH GII Poison Dioxin in Vietnam and all over the world Phan Trung Qu
SUMMARY Chemical and Physical characteristic of Dioxin. The effects of herbicides agent oranger for Vietnamese by war. Key words: Dioxin, war, agent oranger Dioxin l thut ng dng ch mt loi ho cht c c trong thnh phn ca cc loi cht pht quang v dit c mu da cam (Agent orange), gm khong 75 ng phn ca Polyclodibenzo-paradioxin (PCDD), trong ng phn 2,3,7,8-Tetraclodibenzo-p-dioxin l c hm lng v c tnh cao nht. Khi c a vo c th ngi v ng vt, do ho tan km trong nc nn dioxin ch yu tp trung trong cc m m, trong gan v l lch, c chu k bn phn hy di t 5-6 nm. Dioxin c trong cc loi ho cht cha vng thm v clo, c sinh ra trong mt s ngnh cng nghip nh sn xut nha PVC, sn, sn xut xi mng, nhit in, v.v...Cht c da cam m quc M ri xung ng dng trong thi gian t 1962- 1970 cha mt lng ln dioxin, ring Vit Nam lng ha cht c ri xung l 72.316 000lt. Hu qu ca n i vi con ngi v mi trng rt ln, li di chng nng n, c tnh 4,3 triu ngi b nh hng (s liu t Hi Hu ngh Vit M).
1. I CNG V DIOXIN Dioxin l thut ng dng ch mt loi ho cht c c trong thnh phn ca cc loi cht pht quang v dit c mu da cam (Agent orange). Dioxin l tn chung gm khong 75 ng phn ca Polyclodibenzo-para-dioxin (PCDD), trong ng phn 2,3,7,8-Tetraclodibenzo-p-dioxin l c hm lng v c tnh cao nht nn thut ng dioxin dng ph bin hin nay l nhm ch ng phn ny. Cng thc cu to: Cl O Cl
Cl
Cl
Cng thc phn t: C12H4O2Cl4 Khi lng phn t: 321, 93 Nhit nng chy: 3050c Nhit si: 421,20c Nhit bt u phn hu ( clo ho): 7500c Nhit phn hu hon ton: > 12000c Dioxin t ho tan trong nc ( 250c tan l 0,2 ppb), nhng kh nng hp th vo t li kh cao. Khi xm nhp vo t, dioxin kt hp vi cc cht hu c bin thnh cc phc cht v rt t b ra tri, do vy nhng vng t c mn cao l ni tch t dioxin nhiu nht. Dioxin c th b di di n cc ni xa khi vng t nhim dioxin b xi mn. Cy ci ht cc cht dinh dng trong t s ht lun c dioxin v a i khp cc b phn ca cy, tuy nhin, nhiu nghin cu cho thy hm lng ca dioxin trong r v l cy l cao hn c, trong
phn ht v qu l rt t. Chnh v vy nhiu nc cm nhp khu da ca Vit Nam (da chnh l phn thn di, r phnh ra) nhng khng cm nhp go v cc loi qu khc. Trong c th ng vt v ngi, do ho tan km trong nc nn dioxin ch yu tp trung trong cc m m, trong gan v l lch. Theo cc nh khoa hc Nga (Fokin v Cusevich), chu k bn hu ca dioxin trong t nhin l 1012 nm. nghin cu s tn lu trong c th ngi, bc s Poiger (M) ung mt lng dioxin c gn ng v phng x Triti, sau nh lng dioxin trong nc tiu v m m v tnh ton cho thy chu k bn hu ca cht c ny trong c th ngi l 5-6 nm. Dioxin khng ch c trong cht c da cam m M ri xung ng Dng, n cn c trong cc loi ho cht cha vng thm v clo, c sinh ra trong mt s ngnh cng nghip nh sn xut nha PVC, sn, sn xut xi mng, nhit in, v.v... Ring ngnh sn xut PVC c hng nm pht thi lng dioxin git cht 30 triu ngi. c bit cc l t rc thi cng sinh ra rt nhiu dioxin. Ti M, ring nm 1985, ngi ta phi ph b hn 300 l t rc v cng ngh km sinh ra dioxin. Vin s Cusevich tha nhn rng th Matxcva cng ang phi i mt vi vn dioxin. Ti hu ht cc nc pht trin, nhiu bin php ang c p dng nhm hn ch vic pht thi dioxin vo mi trng. 2. C TNH CA DIOXIN Dioxin c xp vo nhm 2A ca bng c dc. Tin s Commoner, gim c Trung tm Sinh hc (M) pht biu ch cn 85 gam dioxin cho vo h thng cp nc sinh hot ca New York l git cht ton b dn ca thnh ph ny. Cn cc nh khoa hc Anh gn cho dioxin ci tn st th. Ngoi c tnh cc mnh nh trn, nu khng liu lng cht ngi th ging nh vi rt HIV, dioxin c th xm nhp vo nhn t bo, t gn vo ADN lm bin i gen ca ngi nhim v gy qui thai cho th h th hai, thm ch th h th ba. Nm 1968, WHO quy nh liu lng ti a cho php con ngi c th tip nhn Dioxin l 1 picogam/1kg trong lng c th/1ngy. Theo nh khoa hc M A. Fokin, hu qu ca vic M ri cht c da cam ti Vit Nam tng t nh h nm 2 qu bom nguyn t xung Nht Bn nm 1945. Nm 1972, Thng ngh s Nelson tuyn b trc Quc hi M rng: Bng vic s dng cht c da cam, M lm thay i h sinh thi ca Vit Nam v hu qu s cn ko di. Con ngi bit n tc hi ca dioxin t lu, nm 1930, hng lot cng nhn ca cng ty ho cht Hoa K Daw Chemical b bnh bi cht c dioxin c trong thuc bo qun g do cng ty ny sn xut. Nm 1962, mt tp ch khoa hc M c bi vit v cht c ny. Dioxin c th xm nhp vo c th con ngi qua ng h hp, qua da, nhng ch yu l qua ng tiu ho bng vic n ung cc loi thc phm nhim dioxin. Triu chng nhim c dioxin rt a dng v khc nhau gia cp tnh v mn tnh. Triu chng ph bin nht l vim nhim da v nim mc mt, tc ngc, nn ma v kh th. Nu nng, ngi nhim c th cht sau 7-15 ngy, nu nh c th bnh n vi chc nm sau, gy hu qu n th h sau. Vin y hc quc gia Hoa K phn loi nn nhn cht c da cam trong binh s tham chin ti Vit Nam lm hai loi nh sau: Loi 1: Nhng ngi b u limph c tnh, ung th phn mm, ung th phi, thanh qun, au tu v thn kinh ngoi vi. Loi 2: Nhng bnh nhn b thn kinh trung ng, x cng thn kinh, teo c, cc bnh ni khoa bao gm gan, tiu ng, tai bin mch mu no, ng mch vnh, m mu, mt kh nng tnh dc v mt s bnh khc. Nh vy, dioxin c th gy ra trc tip ti 30 bnh nan y. Cho n nay con ngi cha tm ra thuc gii c, tm thi nh bng lng vi cch cha i ph, th ng cho tng bnh.
3. CHT C DIOXIN TRN TH GII V TI VIT NAM Ti hu ht cc nc pht trin trn th gii, u tng xy ra mt hoc nhiu s c ln lin quan n dioxin. Sau y l mt s v in hnh: Vo nm 1957, ti mt nh my sn xut thuc tr su c, tai nn lm 31 cng nhn b thit mng v dioxin. Nm 1963, trong mt v n ho cht ti cng ty Philip Duphar (H Lan), mt khi lng ln ho cht c cha dioxin lm nhim c nhiu cng nhn v ton b khu vc nh my. Hm lng dioxin trong vng t, tng v thit b ton nh my vt qu tiu chun cho php n hng triu ln. Nh my b d b v nhn chm xung bin (?). Nm 1976, s c ti nh my ho cht Seveso (Ytalia) pht thi ra cc vng xung quanh lng ln dioxin, 11 thnh ph xung quanh b nh hng nng n, thit hi v cng ln v lu di khng th thng k c. Ti Vit Nam v Lo, trong cuc chin tranh xm lc, M ri xung hai nc mt khi lng khng l cc loi ho cht lm rng l cy v pht quang rng, trong ch yu l cht c da cam, cht trng v cht xanh, tt c u c cha mt hm lng ng k dioxin.
Bng 1. Khi lng ho cht m M ri xung Min nam Vit Nam (theo tc gi A.H. Westing) n v tnh: Lt Nm Cht da cam Cht trng Cht xanh Tng cng 1962 1963 1964 1965 1966 1967 1968 1969 1970 Tng cng 56.000 281.000 948.000 1.767.000 6.362.000 11.891.000 8.850.000 12.376.000 1.806.000 0 0 0 0 2.056.000 4.989.000 8.438.000 3.572.000 697.000 8.000 3.000 118.000 749.000 1.181.000 2.513.000 1.931.000 1.039.000 370.000 64.000 284.000 1.066.000 2.516.000 9.599.000 19.394.000 19.264.000 17.257.000 2.873.000 72.316.000
Bng 2. Khi lng ho cht m M ri xung Lo (theo tc gi A.H. Westing) Thng/nm Din tch b ri Lng ho cht Loi ho cht (hecta) (galon) 12/1965 6.120 41.050 Da cam 1/1966 9.255 59.400 Da cam 2/1966 9.590 62.150 Da cam 3/1966 4.853 29.300 Da cam 4/1966 3.360 21.700 Da cam 5/1966 3.560 23.000 Da cam 6/1966 3.515 12.700 Da cam 7/1966 4.010 26.000 Da cam 8/1966 3.425 22.000 Da cam 9/1966 1.800 11.600 Da cam 10/1966 2.100 13.500 Cht trng
11/1966 12/1966 1/1967 2/1967 3/1967 10/1968 11/1968 12/1968 2/1969 9/1967 Tng cng
3.510 2.100 3.200 1.500 450 720 960 360 480 762 65.990
23.610 12.600 19.300 9.000 2.790 6.000 8.000 2.700 7.000 6.350 418.850
Cht trng Da cam Trng,dacam Da cam Da cam Da cam Cht xanh Da cam Da cam Cht xanh
Hu qu ca cht c dioxin i vi dn tc ta l v cng thm khc. Theo s liu k khai cha y (B Lao ng Thng binh v X hi) s ngi b nh hng ca dioxin khai bo l 164.716 ngi. Tuy nhin, trong thc t con s ny cn ln hn rt nhiu, c ti liu c tnh c nc c ti 4,3 triu ngi b nh hng (s liu ca Hi Hu ngh Vit M). Hin nay, i din ca cc nn nhn cht c dioxin ti Vit Nam ang tip tc tin hnh kin 37 cng ty Hoa K sn xut cc loi ho cht ny nhm i bi thng. Mi chng ta hy c mt hnh ng c th no ng h cc nn nhn, ng h v kin nhm lm gim bt ni au m nhng ng bo ta khng may ang phi gnh chu. Ti liu tham kho Thng tin trn cc trang Web: http://www.vava.org.vn http://www.petitiononline.com