Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8, ss. 33-58.

PARA VAKIFLARI BALAMINDA OSMANLI HUKUK DZEN VE EBUSSUUD EFENDNN HUKUK ANLAYII ZERNE BAZI DEERLENDRMELER

Kaif Hamdi Okur *

Abstract Some Notes on Ottoman Law Order and Ebussuud Efendis Juridical Views Concerning Cash Waqfs in Ottoman Empire This study examines the Ottoman law order and Ebussuud Efendis juridical views about the cash waqfs in Ottoman empire. Firstly it deals with the relation between Qnn law and Shara law in the Ottoman law order. Then it analyses Ebussuud Efendis juridical views concerning the disputes on the cash waqfs. Finally it makes an evaluation about the subject. Keywords: Islamic Law, Cash Waqfs, Ebussuud Efendi

Giri Yunan medeniyetinin felsefe medeniyeti, bat medeniyetinin teknoloji medeniyeti, slm medeniyetinin bir fkh medeniyeti olduu vurgusu,1 slm toplumlarnn dn ve bugn ile - anlalabilmesi balamnda fkhn tad nemin altn izmeye matuftur. Ebu Hanifeye (.150/767) nispet edilen tanm erevesinde insann lehine ve aleyhine olan hususlar kavrayabilecek bir melekeye sahip olmas tarznda anlalabilen fkh, inan, ibadet, hukuk ve ahlak sahalarn kapsayan geni bir muhtevaya sahiptir.2 Bugn slam hukuku olarak ad* 1 2 Ar. Gr. Dr., Gazi niv. orum lahiyat Fak. slam Hukuku Anabilim Dal Bu vurgu iin bk. Muhammed Abid el-Cabiri, Arap Aklnn Oluumu, ev.: . Akbaba, stanbul 1997, s. 133. Ebu Hanfeye nispet edilen tanma teknik bir snrlama getirmek amacyla ( )da ynelik eylemler asndan kayd getirilerek tanm bugnk fkh disiplinini ifade etmek iin kullanlmaya balanm, kelam ve tasavvuf disiplinleri tanmn dnda braklmtr. Fakat tanmn orijinal ekli esas alndnda bugnk fkh disiplini fkh- amel, kelam disiplini fkh- itikad, tasavvuf disiplini ise fkh- vicdan terimleriyle ifade edilmitir. Ayrca kelam ifade etmek iin fkh- ekber nitelemesi de yaplmtr. Bu hususlar iin bk. Sadrueria Ubeydullah
Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

34

Kaif Hamdi Okur

landrlan fkh kurallarnn yarg ve yaptrma balanm olan ksmlar, btnn bir parasn temsil etmektedir.3 te yandan fkh bir mslmann uymas gereken doru davran formlarn renme, kavramsal dzeyde derinlemesine nfuz ederek iselletirme ve uygulama safhalarndan oluan, netice itibaryla insan hikmete ulatran bir sreci ifade etmek iin kullanlmtr.4 Her hl u krda fkh, slam toplumlarnn sosyal ve kltrel adan incelenmesi balamnda ihmali mmkn olmayan bir unsurdur. Fkh kaynaklarnn tarih aratrmalarndaki nemine zaman zaman dikkat ekilmekle beraber,5 bu kaynaklarn ilgili aratrmalarda gerektii gibi kullanldn sylemek pek mmkn grnmemektedir. Ayn durumun Osmanl tarihi aratrmalar iin de geerli olduunu sylemek izahtan varestedir. Fkh ve fetva kaynaklarnn, eriyye sicillerinin zellikle sosyal tarih ve kltr tarihi asndan tad nem vurgulanmakta ise de6 sz konusu kaynaklar henz tarih aratrmalarnda hak ettii yeri alamamtr. Bu hususta ilmi disiplinler aras bilgi aknn gerei gibi salanamamasnn etkisinden de bahsedilebilir. Osmanl messeseleri ve toplum yaps konusunda salkl sonulara ulaabilmek iin gerekli n koullardan birisi de Osmanlda uygulanan hukuk dzeninin kavranmasdr. Bilindii zere klasik Osmanl hukuku, Hanefi fkhna dayal er hukuk ile, hkmdarn iradesi ile hukuki karakter kazanan kurallarn oluturduu rf hukuk olmak zere iki ana unsura dayanmaktayd. er hukuk-rf hukuk ilikisi, Osmanl tarihi ve Trk hukuk tarihi alanlarnda olduka hararetli tartmalarn odanda yerini alm, gncelliini srekli ko-

3 4 5 6

bn Mesud, et-Tavdh f halli gavmizit-tenkh, Beyrut 1996, c. I, ss. 16-17 (et-Telvh ile birlikte); Mola Husrev, Mirtl-usl, stanbul 1310, c. I, ss. 18-20; Gzelhisr, Menfiud-dekik, stanbul 1288, ss. 17-18; Byk Haydar Efendi, Usl-i Fkh Dersleri, haz.: Hac Adil, stanbul 1326, ss. 10-11; Mahmud Esad, Telhis-i Usul-i Fkh, zmir 1313, ss. 6-7; [zmirli] smail Hakk, Darulfnun Dersleri: Usul-i fkh Dersleri, stanbul 1328, ss. 2-3. Bu husus iin bk. Ali Fuat Bagil, Esas Tekilat Hukuku, stanbul 1960, c. I/1, ss. 71-72. Fahrulslam Pezdev, Kenzl-vusl ila ilmil-usl, Beyrut 1991, c. I, ss. 46-50 (Kefl-esrr ile birlikte); emsleimme es-Serahs, Usls-Serahs, Beyrut, ts., c. I, ss. 9-10. Zeki Velidi Togan, Tarihte Usul, stanbul 1985, ss. 66-68; Yusuf Ziya Kavak, XI. ve XII. Asrlarda Karahanllar Dnemi Mvara al-Nahr slam Hukukular, Ankara 1976, ss. 301-302. Bu konuda zellikle bk. smail Hmi Dnimend, Fetva Mecmualarna Gre slam Fkhnn Milli Kymeti, Trkiyt ve slmiyt Tedkikleri Klliyat, stanbul 1956, ss. 1-39. Danimendin almas fetva mecmualarndan yapt baz karmlarn isabetlilii bir tarafa braklacak olursa- fetva kaynaklarnn kltr tarihi verileri balamnda kullanlmasnn ilgi ekici bir rneini tekil etmektedir. Bunun yansra bk. A. Vehbi Ecer, Trk Kltrnn Tetkikinde Fetva Kitaplarnn nemi, Trk Kltr, c. VIII/90, Nisan 1970, ss. 400-405; a.mlf., timai Hayat ve Kltr Tarihi Bakmndan Fetva Kitaplarnn nemi, Prof. M. Tayip Oki Armaan, Ankara 1978, ss. 251-265. eriiyye sicilleri iin bk. Ahmet Akgndz, eriyye Sicilleri, stanbul 1988, c. I, ss. 12-16.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

35

ruyan konularn banda gelmektedir.7 Osmanl tarihine bir inan alan olarak yaklalmasnn8 en belirgin tezahrn eri hukuk-rf hukuk tartmalarnda bulmak mmkndr. Aratrmaclarn dnya gr ve ideolojisi bu konudaki verilerin deerlendirilmesinde azami etkili olmutur.9 Netice itibaryla bu konuda halis rf eilim, ikilemci eilimin rf ve eriat kanatlar tarznda kavramsallatrlabilecek yaklamlar ortaya kmtr.10 Tarihi sre asndan konuya yaklatmzda rf hukuk/sultn hukuk/kanun hukuku/devlet hukuku vb. adlarla ifade edilen, fkhlarn fkh ilminin yntemi ierisinde ortaya koyduklar hkmlerin dnda, idarecilerin iradesiyle varlk kazanan hukuk kurallarnn mene itibaryla Osmanldan ncesine uzand grlmektedir. Bu hukuk kurallarnn slm dnyasnda X. ve XI. yzyllarda etkinlik kazand ifade edilmekle beraber11 ilgili uygulamalar daha eski d-

8 9

10 11

er hukuk- rf hukuk ilikisiyle alakal balca incelemeler iin bk. mer Ltfi Barkan, XV ve XVI inci Asrlarda Osmanl mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki, ve Mali Esaslar (Kanunlar), stanbul 1943, ss. XI-LIII; a.mlf., Osmanl mparatorluu Tekilat ve Messeselerinin erlii Meselesi, HFM, c. XI/3-4, stanbul 1945, ss. 203-224; a.mlf., Trkiyede Sultanlarn Teri Sfat ve Salahiyetleri ve Kanunnameler, HFM, c. XII/2-3, stanbul 1946, ss. 712-733; a.mlf. Trkiyede Din Devlet likilerinin Tarihsel Geliimi, Osmanlda Din-Devlet likileri, haz.: Vecdi Akyz, stanbul 1999, ss. 9-56; Halil nalck, Osmanl Hukukuna Giri (rf Sultn Hukuk ve Fatih Kanunlar), ASBFD, c. XIII/2, Ankara 1958, ss. 102-126; a.mlf., Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul 2000, 27-36, ss. 31-46; a.mlf. Trk Tarihinde Tre ve Yasa Gelenei, Dou-Bat, c. IV/13, ss. 157-173; Uriel Heyd, Eski Osmanl Ceza Hukukunda Kanun ve eriat, ev.: Selahattin Erolu, Trk Hukuk ve Kltr Tarihi zerine (Makaleler), haz.: Ferhat Koca, Ankara 2002, ss. 45-65; Ahmet Akgndz, Osmanl Hukuk Sisteminin erlii Meselesi ve Kanunnamelerin er Tahlili, XV. ve XVI. asrlar Trk Asr Yapan Deerler, stanbul 1997, ss. 297-388; a.mlf., Osmanl Kanunnamelerinin er Snrlar, Osmanl, Ankara 2000, c. IV, ss. 401-410; Halil Cin/Ahmet Akgndz, Trk-slam Hukuk Tarihi, stanbul 1990, c. I, ss. 192-197; Ali Bardakolu, Osmanl Hukukunun erlii zerine, Osmanl, Ankara 2000, c. IV, ss. 412-417; Ahmet Yaman, Osmanl Pozitif Hukukunun erlii Tartmalarna Eletirel Bir Katk, slmiyt, Ankara, Ocak-Mart 2005, c. VIII, say: 1, ss. 113-125. nan alan kavramsallatrmas iin bk. A. Turan Alkan, Osmanl Tarihi: Bir nan Alan!, Ate Tecrbeleri, stanbul 1997, ss. 183 vd. Esasen tarih aratrmalarnn doas byle bir neticeyi aklayabilmektedir. Zira Halknn da belirttii gibi tarihi hakikat, mahhas hususilii iinde gemiin tasavvurudur. Bu hkm tarihinin hem tarafszln hem de objektifliini gerektirir. Fakat ite bu noktada meseleler atallar. nk insan olarak tarihi ve tarihi olarak olgu izafiliin basksna maruzdur. Tarih bilgisi, ahitlikleri takdir eden ve tartan tarihiden ayrlamaz. Tarihi olgu ancak tarihinin tasavvuru erevesinde ele alnabilir. Lon E. Halkn, Tarih Tenkidinin Unsurlar, ev.: B. Yediyldz, Ankara 1989, s. 11. Trkiyenin son yzylda gerekletirdii byk dnm ierisinde her dnya gr konumunu salamlatrmak iin tarihten destek alma yoluna gitmitir. Osmanl rf hukuk uygulamas da bu abalar ierisinde olduka atfta bulunulan bir argman olma zelliini korumay srdrmektedir. Bu konuda zgn ve ilgi ekici deerlendirmeler ihtiva eden bir alma iin bk. mit Hassan, Osmanl (rgt- nan- Davrantan Hukuk-deolojiye), stanbul 2001. nalck, Trk Tarihinde, s. 164.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

36

Kaif Hamdi Okur

nemlere gtrmek de mmkndr.12 Hatta nl Hanbel fakih bn Kayyime (.751/1350) gre drt halife dneminde de srf kamu yararn gzeterek icra edilen, sonraki dnemlerdeki kavramsallam ekliyle siyaset kapsamnda deerlendirilebilecek uygulamalar bulunmaktadr.13 Bu perspektiften baklnca rf hukuk adyla ifade edilen uygulamalarn olduka erken bir dnemden beri slam dnyasnda var olduunu sylemek mmkndr. Mamafih zellikle Mool istilas sonras slam corafyasnda rfi hukuk uygulamalarnn daha da etkinlik kazand ifade edilmektedir.14 Bu dnemde konuyla ilgili tartmalar da farkl bir boyut kazanm ve deiik bak alar ortaya kmtr. Bir fikir vermek bakmndan ayn ilmi atmosferde yetimi iki alimin grlerine temas etmek istiyoruz. Tefsir ve tarih sahasnda n kazanm olan bn Kesire (.774/1373) gre nasslara dayandrlmakszn yasa, siyaset vb. adlarla dzenlemeler yapmak, bu dzenlemelere Kuran ve Snnete nazaran ncelik tanmak meru bir davran deildir. bn Kesir bu meru olmayan dzenlemelere rnek olarak Cengiz Yasasn gstermektedir.15 bn Kesir ile ayn dnemde yaam, ayn hocadan (bn Teymiyye) istifade etmi dier bir alim, bn Kayyim, siyaset ad altnda ifade edilen dzenlemelerin er hkmlere uygunluu konusunda farkl dnmektedir. bn Kayyime gre uygunluk dzenlemelerin er hkmlere aykr olmamas anlamndadr. Yoksa dorudan nasslara dayandrlmayan uygulamalarn meru olmad iddias salkl deildir. Byle bir iddiada bulunmak eriat insanlarn maslahatn karlayamayacak bir duruma sokmak demektir. bn Kayyime gre adalet hangi vastalarla gerekletirilebiliyorsa bu vastalar dine aykr olmak yle dursun dine dahildir. Dolaysyla siyaset-i dilenin er hkmlere aykrlndan bahsedilemez. Bilakis dil siyaset er hkmlere uygundur, hatta onlarn bir blmn tekil eder. Bu dzenlemelere siyaset ad verilmesi ise bir terminoloji meselesidir.16 Konu ile ilgili tartmalar bir tarafa, zaman ierisinde rfi hukuk adyla anlan dzenlemeler slam toplum ve kltrnn bir paras haline gelmi, en etkin uygulama sahasn ise Osmanl devletinde bulmutur. XV. yzyln nl Osmanl tarihisi ve devlet adam Tursun Beye gre toplum dzeninin sa12 13 14 M. Fuad Kprl, Fkh, A, c. IV, ss. 614-617. bn Kayyim el-Cevziyye, et-Turukul-hkmiyye fis-siyseti-eriyye, Beyrut, ts., ss. 13, 18. Kprl, ss. 615-616; Barkan, Kanunme, A, c. VI, s. 185; Halil nalck, rf, A, c. IX, s. 480; a.mlf., Trk Tarihinde, s. 169. Mool istilas sonras yasa ve trenin Mslman Trk devletlerinde etkinlii konusunda ileri srlen baz deerlendirmeler iin bk. Zeki Velidi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, stanbul 1981, ss. 97-98, 278, 340, 375, 386-387; Abdlkadir nan, Yasa, Tre-Tre ve eriat, Makaleler ve ncelemeler, Ankara 1998, c. II, ss. 222-228. bn Kesir, Tefsrul-Kurnil-azm, Beyrut 1969, c. II, s. 67. bn Kayyimin ilgi ekici deerlendirmeleri iin bk. bn Kayyim, Turuk, ss. 13-14.

15 16

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

39

devleti hayatn btn vehelerinde er hukuk ilkelerine uymaya zel bir dikkat gsteriyordu. Devlet hukuku da slm ilkelere dayal ve er hukukla tamamen uyumlu telakki ediliyordu.28 eri hukukun stnln vurgulayan, er ve rf hukuk arasnda ak bir atmaya meydan vermeyen ilgi ekici bir rnei Ebussuud Efendide buluyoruz. Padiahn, harblerin (yabanc lke vatanda gayrimslimlerin), zimmiler (Osmanl vatanda gayrimslimler) hakknda ahitliinin kabul edilmesiyle ilgili yazl emri olduuna iliikin bir soruya verdii cevapta, bu uygulamann meru olmadn, padihn er hkmlere aykr bir emrinin sz konusu olamayacan belirtmitir:
Emn ile gelen harbler, Amr- zimm zerine bir hususa ehdet eyleseler Padiah- lempenhdan dahi harblerin ehdetleri tutula deyu ellerinde temessk olucak mezburun Amr zerine ehdetleri kabul olunur mu? El-Cevb: Asla olmaz. Ahidnamelerinde ol kayd cehele-i kttb yazmlardr. N mer olan nesneye emr-i sultn olmaz. Ketebeh Ebussuud.29

er hukuk-rf hukuk ilikisi zerindeki mahut tartmalardan sarfnazar edecek olursak bu iki hukukun birbiriyle uyum ierisinde uygulanmaya alld; rf hukukun, er hukukun alternatifi deil, tamamlaycs olarak deerlendirildii sylenebilir.30 Gerek Osmanlda gerekse nceki Mslman devletlerdeki rf hukuk uygulamalarnn istihsan, istslah vb. unsurlar balamnda slm adan meru kabul edilebilecei rf yaklamn temsilcisi olarak nitelenen tarihilerin de benimsedii bir husustur.31 Hatta kimi aratrmaclar Os28 Halil nalck, Osmanl mparatorluunda slam, Osmanlda Din Devlet likileri, haz.: Vecdi Akyz, stanbul 1999, s. 97. Ayn bak asnn yansmasn rfi hukukun erevesini belirleme sadedinde yaplan deerlendirmelerde de gzlemlemek mmkndr. nalck, Pir Mehmedin bir fetvasndan hareketle rf hukuk uygulamalarnda bulunmas gereken nitelikleri yle tespit etmitir: 1. eri hkmlerin dzenlemedii bir durum; 2. Bu konuda yaygn bir detin ya da kyasa temel tekil edecek genel bir anlayn varl; 3. Hkmdarn iradesi; 4. Kamu dzeninin bu uygulamay gerektirmesi. Bk. nalck, Osmanlda Devlet, Hukuk, Adalet, stanbul 2000, s. 28. Ebussuud Efendi, el-Mesill-marda li mevln Ebissuud (Mrzt), ahsi Nsha (Sleyman bn el-Hc Abdnneb el-Ankarav tarafndan 1085 de istinsah edilmi), vr. 7b; M. Erturul Dzda, eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983, s. 99. Ayrca bk. Heyd, s. 55. Padiahn ancak er hkmlere uygun emirlerine riayet edilmesi gerektii Osmanl eyhlislamlarnn fetvalarnda vurgulayageldikleri bir husustur. Konuyla ilgili baz rnek fetvalar ve nakilleri iin bk. atalcal Ali Efendi, Fetv-y Ali Efendi, stanbul 1312, s. 154; Yeniehirli Abdullah Efendi, Behcetl-fetv, stanbul 1289, ss. 147-148. M. Akif Aydn, Osmanlda Hukuk, Osmanl Devleti Tarihi, ed.: Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1999, c. II, ss. 384-390; a.mlf, Trk Hukuk Tarihi, stanbul 1996, ss. 79-83; Halil Cin/Gl Akylmaz, Trk Hukuk Tarihi, Konya 2003, ss. 99-100; Yusuf Halaolu, XIV-XVII. Yzyllarda Osmanllarda Devlet Tekilat ve Sosyal Yap, Ankara 1998, ss. 118-120. Ayrca bk. R. AnheggerH. nalck, Kanunname-i Sultan Ber Muceb-i rf-i Osmn, Ankara 2000, ss. IX-X. nalck, Osmanl mparatorluunda slam, s. 93; a.mlf., Trk Tarihinde, s. 167; Barkan, Kanunlar, s. XIII.

29

30

31

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

40

Kaif Hamdi Okur

manldaki rf hukuk uygulamalarnn slm hukuku asndan yeni bir alm olarak deerlendirilebilecei kanaatindedirler.32 Nitekim fukahann siyaset ve siyaset-i eriyye kavramlar etrafnda gelitirdikleri izahlar da rf hukuk-er hukuk birliktelii iin uygun bir zemin oluturuyordu.33 Her iki hukukun ahenkli bir ekilde badatrlp orijinal bir uygulama tarzna ulalmasnda hi phesiz Osmanl Hukukularnn pay byktr. Bu balamda akla gelen ilk isim ise nl Osmanl eyhlislm Ebussuud Efendidir. Ebussuud Efendi (898-982/1492-1574), Osmanl Devletinin en grkemli alar olarak kabul edilen zaman diliminde otuz yla yakn sre eyhlislamlk makamnda bulunmu, ilmi ve entelektel almalarnn yan sra devletin hukuk politikasna etki etmi, toplumun ihtiyalarnn karlanmas balamnda rfi hukuk ve er hukukun ahenkli bir btnlk ierisinde uygulanmasna ciddi katk salam bir ilim adam ve hukukudur.34 Menei orumun skilip kazasna dayanan XVI. yzyln bu nl eyhlislam35, gerek ilmi birikimi ve
32 33 Bardakolu, s. 416; Nevzat Ksolu, Devlet (Eski Trklerde-slamda ve Osmanlda), stanbul 1997, ss. 241-242. Heyd, s. 60. slam hukukularnn siyaset-i eriyye kavramna yaklamlar iin bk. bn Kayyim, Turuk, ss. 13-15; bn Ferhn, Tabsiratl-hkkm, Beyrut 1995, ss. 115-121; Trablus, Munl-hkkm, Msr 1310, ss. 207-212; bn Nceym, el-Bahrr-rik, Beyrut 1993, c. V, ss. 11, 76; Haskef, ed-Drrl-mntek, Beyrut, ts., c. I, ss. 590-591 (Mecmeul-enhur ile birlikte); bn Abidin, Raddl-muhtr, Beyrut 1987, c. III, ss. 147-148. zellikle Bursal olan Dede Cng Efendinin (975/1567) siyaset-i eriyye risalesi, Osmanl rf hukuk uygulamalarnn fkh adan temellendirilmesi balamnda nem tamaktadr. Dede Efendi ve eseri iin bk. Ahmet Akgndz, Osmanl Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, stanbul 1992, c. IV, ss. 122-173; a.mlf., Dede Cngi, DA, c. IX, ss. 76-77. Ebussuud Efendi hakknda geni bilgi iin bk. Nevzde At, Hadikul-hakik fi tekmiletiakik, stanbul 1986, ss. 183-188; Ali bn Bl, el-Ikdl-manzm fi zikri efdilir-rm, Dersaadet Kitabevi, stanbul, ts. , ss. 440-454 (e-ekikun-numaniyye ile birlikte); Abdlhayy el-Leknevi, el-Fevidl-behiyye f i tercmil-Hanefiyye, Beyrut 1998, ss. 140-142; Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, stanbul 1333, c. I, ss. 225-226; lmiye Salnmesi, stanbul 1334, ss. 376-377; Cevdet Bey, Tefsir, Tarihi, stanbul 1927, ss. 140-143; Sadettin Nzhet Ergun, Trk airleri, stanbul, ts., c. III, ss. 1198-1204; Cavid Baysun, Ebussuud Efendi, A, c. IV, ss. 92-99; Abdullah Aydemir, Ebussuud Efendi ve Tefsirdeki Metodu, Ankara 1993; Ahmet Akgndz, Ebussuud Efendi, DA, c. X, ss. 365-371; Colin Imber, eriattan Kanuna (Ebussuud ve Osmanlda slam Hukuk), ev.: Murtaza Bedir, stanbul 2004, ss. 13-29. Ebusuud Efendinin hukuki yn ve fetvalar iin bk. Leknevi, s. 140; Hasan Basri Erk, Mehur Trk Hukukular, (y.y.), ts., ss. 118-119; M. Erturul Dzda, eyhlislam Ebussuud Efendi Fetvalar Inda 16. Asr Trk Hayat, stanbul 1983; Akgndz, Ebussuud Efendi, ss. 367-369; Hamdi Dndren, Bir Fakih Olarak Ebussuuud, Trk Kltrnde z Brakan skilipli Alimler, Ankara, 1998, ss. 258-276. Imberin yakn bir zamanda Trkeye kazandrlan eriattan Kanuna (Ebussuud ve Osmanlda slam Hukuk) adl almas Ebussuud Efendinin hukuki yn asndan olduka kapsaml bir monografidir. Edebi yn ve iirleri iin bk. Ali bn Bl, ss. 445-453; Ergun, c. III, ss. 1204-1207. Bir edebiyatnn gzyle Ebusuud Efendinin hukuki ve ilmi profili iin bk. Orhan aik Gkyay, Destursuz Baa Girenler, stanbul 1982, ss. 263-265. Kimi melliflere gre Ebussuud Efendi skilipte domu, kimilerine gre ise ailesi skilipli
Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

34

35

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

41

eserleri, gerekse hukukun uygulanmasna ynelik faaliyetleri ile tarihte yerini almtr. Bu makalede Ebussuud Efendinin para vakflar konusundaki yaklamlar zerinde durmak, sz konusu yaklamlar nda hukuki dncesine dair tespitlerde bulunmak istiyoruz. I. XVI. YZYIL OSMANLI ULEMASI ARASINDA PARA VAKFI TARTIMALARI Para vakf uygulamas Osmanl devletinde XV. Asrdan beri grlen bir uygulamadr.36 lk devirlerde para vakf uygulamalarnn ulema arasnda ciddi gr ayrlna yol amad grlmektedir. XV. Asrn tannm hukukusu Molla Husrev (.885/1480) eserinde konuyla ilgili doktrindeki tartmalara girmeden para vakfnn Hanefi mezhebi hukukularndan Zferin (.158/774) rencisi Ensar (.215/830) tarafndan caiz grldn aktarmtr.37 Molla Husrevin eyhlislaml srasnda para vakflarn tescil ettii bilinmektedir.38 Molla Husrevin rencilerinden Ah elebi (.902/1496), hocasnn aksine meseleyi daha detayl ele alarak para vakf ile ilgili olarak doktrindeki gr ayrlklarna yer vermi, para vakfnn cevaznn rfe dayandn vurgulamtr.39 Konu ile ilgili ilk mstakil risale eyhlislam bn Kemal (.940/1534) tarafndan kaleme alnm, bu risalede doktrindeki ihtilaflar ele alnarak Para vakf uygulamas savunulmutur.40 bn Kemal, Zferin grn an ihtiyalarna daha uygun bulduu iin tercih ettiini ifade etmi, dier Hanefi imamlarn da teaml olumas halinde menkuln vakfn caiz grdklerine dair nakil yapm, konuyla ilgili gr ayrlnn hakiki bir ihtilaf olmayp zaman ve artlarn
olmakla birlikte stanbul yaknlarnda Meteris kynde dnyaya gelmitir. Bk. Baysun, Ebussuud Efendi, s. 92; Hasan Basri Erk, s. 117; Akgndz, Ebussuud Efendi, s. 365. Jon E. Mandaville, Faizli Dindarlk: Osmanl mparatorluunda Para Vakf Tartmas, ev.: Fethi Gedikli, Trkiye Gnl, Ankara 1998, say: 51, s. 130. Molla Husrev, Durerul-hukkm fi erhi gureril-ahkm, stanbul 1319, c. II, s. 137; Terceme-i Durer, stanbul 1292, c. I, s. 443. Mandaville, Molla Husrevin Zferin para vakflarn caiz grd hususunu Ensr kanalyla aktardn ileri srmektedir (s. 133). Ancak Molla Husrevin ibaresinden anlalan Para vakfn Ensrnin caiz grddr. Metinde Zfer ile ilgili olarak yaplan vurgu Ensrnin hocas olmas nedeniyledir. Nitekim Bu hususa dikkat eken urunbll (. 1069/1659), dier bir kaynakta para vakfnn cevaznn dorudan Zfere nispet edildiini bildirmektedir. Bk. urunbll, Gunyet zevil-ahkam fi buyeti dureril-hukkam, stanbul 1319, c. II, s. 137 (Durer ile birlikte). Mandaville, s. 134. Ah elebi Yusuf bn Cneyd, Zahretl-ukb fi erhi sadrieratil-uzm, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, no: 1409, vr. 145a-145b. Ayrca bk. Mandaville, s. 134. bn Kemalin risalesi Tahsin zcan tarafndan Trke evirisiyle birlikte neredilmitir. Bk. Tahsin zcan, bn Kemalin Para Vakflarna Dair Risalesi, slam Aratrmalar Dergisi, stanbul 2000, say: 4, ss. 31-41.

36 37

38 39 40

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

42

Kaif Hamdi Okur

deimesinden kaynaklandn vurgulamtr. bn Kemale gre yaad on altnc yzyln artlarn dier imamlar grselerdi, Zfer ile ayn gr paylarlard. Vakfedilen akarlarn yangn vs. etkenlerle harap olmas halk menkul ve para vakfna ynlendirmi, para vakf artk bir ihtiya ve teaml halini almtr.41 bn Kemalin almas XVI. Asrn ortalarnda yaanacak iddetli tartmann habercisi gibi gzkmektedir.42 Osmanl mparatorluunda para vakf hakkndaki ateli tartmalar, para vakflarnn hem say hem de vakfa konu olan nakit akenin miktar bakmndan nemli bir art kaydederek vakf sistemi ierisinde yksek bir orana ulat XVI. asrn ortalarnda ortaya kmtr.43 Sz konusu tartmalar, 1545-1547 yllar arasnda Rumeli Kazaskerlii yapan ivizade Muhyiddin Mehmet Efendinin (.954/1547) para vakfnn meruiyetini mnakaa konusu yapmas, para vakfnn yasaklanmas iin aba gstermesi ile balamtr.44 ivizadenin bu tutumu zerine Ebussuud Efendi para vakflaryla ilgili risalesini kaleme alarak para vakf uygulamasn savunmu, ivizade ise Ebusuudun risalesine kar bir reddiye kaleme almtr.45 Neticede ivizadenin para vakflarnn yasaklanmas konusunda bir hkm kartmaya muvaffak olduu anlalmaktadr.46 Bu aamada tartmaya dahil olan Sofyal Bl Efendi (.960/1553) devrin Padiah Kanuniye (.974/1566), ivizadeye ve ah elebiye gnderdii mektuplarda srarl bir ekilde para vakflarn savunmutur.47 Bu arada bir taraftan
41 42 bn Kemal, Risle fi cevazi vakfid-derahim ved-dennr (Tahsin zcan Neri), ss. 38-40. Tahsin zcan, Para Vakflaryla lgili nemli Bir Belge, LAM Aratrma Dergisi, c. III/2, Temmuz-Aralk 1998, s. 107. bn Kemalin risalesindeki yaklamlar iin ayrca bk. Mehmet imek, Osmanl Cemiyetinde Para Vakflar zerine Mnakaalar, AFD, c. XXVII, Ankara 1985, ss. 216-217. Tahsin zcan, Para Vakflaryla, s. 107. Para vakflarnn geliimi ve XVI. asrdaki durumu iin ayrca bk. Mandaville, ss. 130-131. t, s. 186; Tahsin zcan, Para Vakflaryla, s. 107. ivizadenin hayat iin bk. lmiye Salnmesi, s. 360; M. Cavid Baysun, ivi-Zade, A, c. III, ss. 438-439; Mehmet pirli, ivizade Muhyiddin Mehmed Efendi, DA, c. VIII, ss. 348-349. At, s. 186; Ali bn Bl, ss. 444-445; Katip elebi, Kefzzunn, stanbul 1971, c. I, s. 898; Mandaville, ss. 134-138. At, s. 186; Tahsin zcan, Sofyal Bl Efendinin Para Vakflaryla lgili Mektuplar, slam Aratrmalar Dergisi, stanbul 1999, say: 3, s. 132; a.mlf., Para Vakflaryla, s. 109. Mecdi Efendi, Hadiku-akik, stanbul 1989, s. 522; Tahsin zcan, Sofyal Bl, ss. 125155; Mandaville, ss. 138-140; imek, ss. 211-214; Ahmet Akgndz, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, stanbul 1996, s. 217; smail Kurt, Para Vakflar (Nazariye ve Tabikat), stanbul 1996, s. 15; Nasi Aslan, Osmanl Toplumunda Para Vakflarnn Kurumsallamasnda Rol Oynayan Faktrler, Dini Aratrmalar, c. I/2, Eyll-Aralk 1998, s. 96. Kaynaklarda para vakf tartmalarnn ivizadenin Rumeli kazaskerliine getiriliinden (952/1545 tarihinden) sonra baladnn tasrih edilmesine ramen (At, s. 186, Katip elebi, c. I, s. 898) Akgndz, tartmann Sadi elebinin eyhlislaml zamannda baladn, ivizadenin eyhlislam olduktan sonra para vakfn yasaklayan bir emir kartp bunu Rumeli kazaskeri
Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

43 44

45 46 47

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

43

ivizadenin abalaryla para vakflarnn yasaklanmas, dier yandan devrin eyhlislam Ebussuud Efendinin para vakfnn cevazna fetva vermesi ciddi bir sknt dourmutur.48 ivizadenin lm zerine para vakf konusu padiahn emriyle tekrar incelenmi, aralarnda Ebussuud Efendi, devrin Anadolu ve Rumeli kazaskerlerinin de bulunduu nde gelen ilim adamlarnn para vakfnn meruiyeti konusunda ortak bir tavr almalar zerine, 955/1548 yl rabilevvel aynn sonlarnda kaleme alnan bir emirle para vakf konusundaki yasak kaldrlm, para vakfnn tescil prosedr de belirlenmitir.49 lgili emirde de ifade edildii zere para vakflarnn yasaklanmas vakf uygulamasnda ve sosyal hizmetlerde ciddi skntlar yaanmasna neden olmutu. Bu durumun konunun tekrar ele alnp para vakf uygulamasnn serbest braklmasnda etki ettii anlalmaktadr.50 Bu aamadan sonra para vakflar uygulamas balayclk kazanmtr.51 Daha sonra Birgivi Mehmet Efendi (.981/1573), Ebussuud Efendinin risalesine bir reddiye kaleme alarak52 para vakflarn eleeliyle uygulattn ileri srmektedir. Bk. Akgndz, slam Hukukunda ve Osmanl Tatbikatnda Vakf Messesesi, ss. 216-217. Halbuki tartmalar yaand srada ivizade Rumeli kazaskeridir. Devrin eyhlislam da Ebusuud Efendidir. Bk. Tahsin zcan, Para Vakflaryla, ss. 108, 110-111; a.mlf, Osmanl Para Vakflar, (Kanuni Dnemi skdar rnei), Ankara 2003, ss. 30-31. Akgndzn etkisinde kalan baz aratrmaclarn da bu kronolojik hatalar tekrarladklar grlmektedir. Bk. Aslan, ss. 95-96; Vejdi Bilgin, Sosyo-Kltrel artlarn Fkh Hkmlere Etkisi, OMSBE, Samsun 2001, ss. 109-110 (Yaymlanmam Doktora Tezi) . Tahsin zcan, Para Vakflaryla, s. 108; a.mlf., Sofyal Bl, s. 136. Emrin metni iin bk. Tahsin zcan, Para Vakflaryla, ss. 109-110. Ayrca bk. Richard C. Repp, Osmanl Balamnda Kanun ve eriat, ev.: Fethi Gedikli, (Aziz el-Azme, Sosyal ve Tarihi Balam inde slam Hukuku, stanbul 1992,) iinde, ss157-181, ss. 176-177. lgili emirdeki mesacid ve mebid ve sair vcuh-i hayrat harap ve muattal olup ve ashab- hayrat ekseri vakf etmek iin akara kadir ol[ma]man taklil-i hayrata bais olduunun ayi olduu ecilden ifadesi bu hususu gstermektedir. Bk. Tahsin zcan, Para Vakflaryla, s. 110. Ayn husususa daha evvel Bli Efendi de dikkat ekmitir. Bk. Tahsin zcan, Sofyal Bl, s. 145; imek, s. 213. Ebussuud Efendinin Maruzatnda bu hususu gzlemlemek mmkndr: Derahim ve denanire mteallik olan vakfname ile amel olunmaa, vakfn shhat lzumuna hkm kimin mezhebi zere idn beyan ve evvelen shhatine saniyen lzumuna hkmolunmak lazm olur mu? El-cevab. imdi kudt bu vehile memrlardr, lazmdr. Bk. el-Mesilmarda (Mrzt), v 5a. Ebussuud Efendinin bu konudaki fetvas iin bk. Veli bn Yusuf (Veli Yegn), Mecmua-i Fetv, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, no: 1696, vr. 59a; orlulu Sinan bn Ramazan, Mecmua-i Fetv (Fetv-y Sinan), skilip le Halk Ktphanesi, no: 1274, vr. 109b. Para vakfnn balaycl konusunda Ebussuudun Maruzatna yaplan atf iin bk. Haskef, ed-Durrul-muhtr, Beyrut 1987, c. III, s. 374 (Raddul-muhtar ile birlikte); a.mlf., edDurrul-muntek, c. II, s. 738; Hdim, el-Berkatl-mahmdiyye fi erhit-tarkatilMuhammediyye, stanbul 1327, c. IV, s. 324. Katip elebi, c. II, s. 1017. Ebussuudun ve Birgivinin risaleleri beraber baslmtr. Bk. Ebussuud Efendi, Risale mteallika lil-evkf, kdam Matbaas, stanbul 1326 (Birgivinin reddiyesi ile birlikte erhu iratil-slm adl eserin kenarnda); Birgivi, Hiye fi reddi akvli Ebissuud, kdam Matbaas, stanbul 1326 (Ebussuudun risalesi ile birlikte erhu iratil-slm simli eseGazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

48 49

50

51

52

44

Kaif Hamdi Okur

tirmi ise de bu abalar uygulama alannda etkili olamamtr. Para vakfnn cevaz, yaygn bir uygulamaya mesnet olduu gibi doktrine de muteber bir gr olarak yerlemitir53 Para vakflarnn meruiyet kazanmasnda en etkili isimlerden birinin Ebussuud Efendi olduunu syleyebiliriz. Bir yandan kaleme ald risaleyle para vakf uygulamasnn hukuki temellerini ve meruiyetini ortaya koymu, dier yandan para vakfnn lehine emir karlmasnda etkili olarak uygulamann balayclk kazanmasn salamtr. Atnin (.1045/1635) ifadesiyle Ebussuud Efendi bu yndeki abalaryla evkaf msliminin ibkasna ve hayrat- celilenin ihyasna bis olmutur.54 Ebussuud Efendinin Para vakfyla ilgili risalesinin incelenmesi, konuya yaklamlar nda hukuki dncesine dair tespitlerde bulunmaya imkn verecektir. II. EBUSSUUUD EFENDNN PARA VAKIFLARINA YAKLAIMI IIINDA HUKUK DNCES Osmanl imparatorluunun er hukuk ve rf hukuk birlikteliinden oluan hukuk sisteminde er hukuku Hanef mezhebi temsil ediyordu. Dolaysyla Ebussuud Efendi de para vakflar konusuna Hanefi mezhebi ierisinde kalarak zm getirmek durumundayd. Bu nedenle parann vakfedilmesi konusuna mspet yaklatn ifade ettii ilk dnem hukukularndan bn ihab ezrin kenarnda). ncelememizde bu basky esas aldk. Birgivinin para vakflaryla ilgili grleri iin ayrca bk. Birgivi, nkzl-hlikn, kdam Matbaas, stanbul 1326, ss. 166-167 (erhu iratil-slm adl eserin kenarnda); a.mlf., et-Tarikatl-Muhammediyye, stanbul 1324, s. 219; Vedd, Tekmile-i Tarikat- Muhammediyye, stanbul 1308, s. 438; Receb bn Ahmed, el-VesiletlAhmediyye vez-zerats-sermediyye fierhit-tarikatil-Muhammediyye, stanbul 1327, c. IV, s. 324 (Berka ile birlikte); Hdim, c. IV, ss. 323-324. Birgiv Mehmed Efendi hakknda geni bilgi iin bk. Emrullah Yksel, Mehmet Birgiv, AT....F.D., Ankara 1977, II, 175-185; A. Turan Arslan, mam Birgiv (Hayat, Eserleri ve Arapa Tedrisatndaki Yeri), stanbul 1992, ss. 24 vd. Nitekim XVI. asrn byk Hanefi hukukusu bn Nceym (970/1562) doktrindeki tartmalara hi temas etmeksizin para vakfnn cevazna fetva vermitir. Bzk. bn Nceym, el-Fetvezzeyniyye fi mezhebil-Hanefiyye, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, no: 4484, vr. 33b; a.mlf., Fetv-y bn Nceym (Hulsa-i bn Nceym), haz.: Hasan Refet bn brahim Rdi elstanbl, stanbul 1289, s. 123; Timurt, Minahul-gaffr li erhi tenviril-ebsr, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, no: 1408, c. I, vr. 375a; bn Abidin, Raddul-muhtr, c. III, s. 374. Para vakf uygulamas yerletikten sonra bu konuya dair yaplan itirazlar dikkate alnmad gibi tepki de grmtr. eyhlislam Yeniehirli Abdullah Efendi (1156/1743), para vakflarnn ve muamele ile iletilen vakf parann haram olduunu, para vakfedenlerin cehennemlik olduunu, bu vakftan para alarak grev yapan imama uyulmayacan iddia ederek ahali arasnda karklk kmasna ve halkn mescitlerden soumasna neden olanlarn iddetle cezalandrlmalar, iddialarndan vazgeinceye kadar zindanda tutulmalar gerektiine dair fetva vermitir. Bk. Behcetl-fetv, s. 150; emzade Muhammed Halis, Hulasatl-ecvibe, stanbul 1325, c. I, s. 103. At, s. 186.

53

54

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

45

Zhrnin (.124/741) grne atf yapmakla birlikte, Zhr Hanefi mezhebi hukukular ierisinde yer almadndan dolay para vakfnn onun grne dayandrlamayacan ifade etmitir.55 Ebussuud Efendi, para vakflarn menkul mallarn vakfedilebilmesi erevesinde ele almtr. Hanefi doktrininde vakfedilen mallarda tebd (sreklilik) art arand iin menkul mallarn vakfedilmesi genel kural olarak caiz grlmemitir.56 Ancak bu kuraln istisnas olmak zere mam Ebu Yusuf (.182/798), Hz. Peygamberin uygulamasna (nass) dayanarak silah ve sava atlarnn vakfedilebileceini ifade etmitir.57 mam Muhammed b. Hasen e-eybn (.189/805) ise menkuln vakfedilebilmesi iin teaml kriterini esas alm, vakfedilmesi teaml haline gelmi olan menkullerin vakfedilebileceini ileri srmtr.58 Parann vakfedilmesini mstakil olarak ele ald ve caiz grd ifade edilen Hanefi hukuku ise mam Zfer (.158/774) olmutur.59 Ebussuud Efendiye gre para vakfnn temellendirilmesinde en salkl yol, bu uygulamann teaml kriterini esas alan mam Muhammedin grlerine dayandrlmasdr. Zfer para vakfn sarahaten caiz grmekle birlikte, vakf muamelesini balayc bir ilem olarak grmedii, vakfedenin tek tarafl iradesiyle vakf uygulamasna son verebileceini kabul ettii iin, Zferin grn
55 56 Ebussuud, Risale, ss. 439-443. Zhrinin gr iin bk. Buhr, Sahhul-Buhr, stanbul 1315, c. III, s. 197 (Vasy, 31); Ayn, Umdetl-kr, Beyrut, ts., c. XIV, ss. 69-70. Ebussuud, Risale, s. 437. Hanefi mezhebinin bu konudaki yaklamlar iin bk. Ksn, Bedius-san, Beyrut 1986, c. VI, s. 220; mer Hilmi, thafl-ahlaf fi ahkamil-evkaf, stanbul 1307, s. 18; Ali Himmet Berki, Vakflar, stanbul 1946, s. 54; mer Nasuhi Bilmen, Hukuk- slamiyye ve Istlahat- Fkhiyye Kamusu, stanbul 1985, c. IV, s. 313. Ebu Yusufun yaklamna dayanak tekil eden uygulamalar iin bk. Zeyla, Nasbur-rye li ahdisil-Hidye, Kahire, ts., c. III, s. 478. Ebussuud, Risale, s. 437. Ebu Yusuf ve Muhammedin grleri ve dayanaklar iin bk. Mernn, el-Hidaye, stanbul 1986, c. III, s. 16; Zeyla, Tebynl-hakik, Bulak 1313, c. III, s. 327; bnl-Hmm, Fethl-kadr, Beyrut 1985, c. V, ss. 430-432; bn Nceym, el-Bahrr-rik, c. V, s. 218. Hanefi Hukuku Serahsnin (483/1090) menkul mallarn vakf konusunda Ebu Yusuf ve Muhammedin yaklamlarn dier kaynaklardan daha farkl naklettii grlmektedir. Serahsye gre Muhammed menkul mallarn vakfn teaml art aramakszn caiz grmektedir. Ebu Yusuf ise menkullerin vakfn teamle bal olarak caiz grmtr. At ve silahlarn vakfedilebileceine dair gr bu konuda sahabenin uygulamasyla yerlemi teamle dayanmaktadr. Serahsi de menkullerin vakfnn teaml erevesinde caiz olaca grn tercih etmitir. Bk. Serahs, erhu Kitbis-Siyeril-kebr, (y.y), ts., c. V, s. 2083; a.mlf, elMebst, stanbul 1983, c. XII, s. 45; Muhammed Mnb Ayntb, Terceme-i erhis-Siyeril-Kebr, stanbul 1241, c. II, s. 302. Ebussuud, Risale, s. 439. Zferin gr iin bk. Fahruddin Kdhn, el-Fetvel-Hniyye, Beyrut 1986, c. III, ss. 311-312 (el-Fetvel-Hindiyye ile birlikte); bn Abidin, c. III, s. 374. Parann vakfedilebilecei gr kimi kaynaklarda dorudan Zfere kimi kaynaklarda ise Zferin rencisi el-Ensariye nispet edilmitir. Bk. Cesss, Muhtasaru ihtilafil-ulema, Beyrut 1996, c. IV, s. 162; bn Abidin, c. III, s. 374. Ancak bu gr ou kaynakta Ensarinin Zferden rivayeti olarak yaygnlk kazanmtr. Bk. Ebussuud, Risale, s. 439.

57 58

59

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

46

Kaif Hamdi Okur

esas almak vakflarn tescili konusunda uygulamada baz aksaklklara yol aabilecektir.60 Ebussuud Efendi, mam Muhammedin grnden hareketle para vakfn temellendirmek iin fkh kitaplarndan nakillere yer verir. Yaplan nakillerde ortak olan nokta vakfedilmesi teaml haline gelen her menkuln mam Muhammede gre vakfn konusu olabilecei hususudur. Bu prensip belirli rneklerle snrl kalmakszn tm menkullerin teaml gerekletii takdirde vakfedilebileceini ortaya koymaktadr. Bu prensibi esas alan fukaha mam Muhammedin vakfedilemeyeceini syledii menkullerin bile, daha sonra teaml olumas sebebiyle vakfa konu olabileceini ifade etmilerdir. Sonu olarak menkul vakfnda belirleyici kriter teamln olumasdr. Parann da menkul kategorisinde deerlendirilecei hususunda herhangi bir phe yoktur. Nitekim el-Attbiyye61 adl eserde teaml gerekletii takdirde parann vakfedilebilecei aka ifade edilmitir.62 Ebussud Efendi, daha sonra para vakflar konusunda problem olarak grlen hususlar ele alarak tartmaya balar. ncelikle ele ald mesele vakf konusu olan maln, ayn baki kalarak (varln korumak artyla) kendisinden yararlanlan bir mal olmas gerektii kuraldr. Bu kural nda para vakfna yaklaldnda, aynn muhafaza ederek paradan yararlanmak mmkn olmadna gre, paray vakfedilmesi teaml haline gelen dier menkullerle ayn kategoride deerlendirmenin salkl olmayaca yargsna varlmaktadr. Ebussuud Efendinin cevab yledir. Parada emsalinin sreklilii, aynnn sreklilii gibi deerlendirilir. Vakfedilen para kredi kullanann zimmetinde ve mteebbisin elinde bulunmakta, vakfa da misliyle iade edilmektedir. Dolaysyla parann emsalinin srekliliini korumas (mebla olarak varln srdrmesi) dier vakf mallarnn aynnn srekliliini korumas hkmndedir. Ebussuud Efendi bu yaklamn temellendirirken ihtiya duyulduunda vakf maln baka mallarla deitirilmesini ngren istibdal63 kuralndan da yararlanr. stibdal neticesinde edinilen mal nasl asl maln yerine kaim oluyorsa, vakfedilen parann emsali de asl para yerine kaim olmaktadr.64

60 61 62 63 64

Ebussuud, Risale, ss. 441-442. Hanefi fakihi el-Attabiye (586/1190) ait olan bu eser ilk Hanefi kaynaklarna dayanan bir fetva kitabdr. Bk. Katip elebi, c. I, s. 567; zel, s. 55. Ebussuud, Risale, ss. 444-466. el-Attabiyyedeki fetva iin ayrca bk. el-Fetvel-Hindiyye, Beyrut 1986, c. II, ss. 362-363; Mehmed el-Ankarav, el-Fetval-Ankarav, stanbul 1283, c. I, s. 209. stibdal iin bk. mer Hilmi, ss. 198-200; Berki, ss. 235-239. Ebussuud, Risale, ss. 466-473. Konuya Ebussuudun aklamasna paralel bir yaklam iin bk. bn Abidin, Raddl-muhtr, c. III, s. 374.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

47

Ebussuud Efendinin ele ald ikinci mesele udur: Bir ok muteber kaynakta para vakfnn caiz olmad aka ifade edilmitir. el-Attabyyede geen parann vakfedilebileceini dile getiren grn ise sahibi belirtilmemitir. Bu da ilgili fetvann zayfln gsterir. Ebussuud Efendi bu itiraz u ekilde cevaplandrmtr. Para vakfnn cevazna dair gr, mam Muhammedin vaz ettii Menkul mallarn vakf konusunda temel kriter, teamldr. prensibine uygundur. Dolaysyla bu gr mam Muhammedin temas etmedii hatta vakfedilemeyeceini syledii menkullerin, bilahare oluan teaml sebebiyle, vakfedilmelerini caiz gren grler kadar muteberdir. Bu fetvay veren ahsn adnn zikredilmemesi fetvann zayf olduunu gstermez. Zira yeterlilii olmayan bir kii byle bir fetva veremezdi, gvenilir ilim adamlar da bu fetvay eserlerine almazlard. Kaynaklarda para vakfnn caiz olmadnn aka ifade edilmesi, bu konuda istihsana65 temel tekil eden delilin yani rfn -ilgili dnemde- olumamasndan kaynaklanmaktadr. Hanefi fkh asndan baka bir mesnedi yoktur. Ebussuudun bu blmde reddetmek istedii temel dnce udur: Vakfedilmesi teaml haline gelse bile parann vakf caiz deildir. nk parada aynn koruyarak yararlanlma zellii yoktur. Dolaysyla para, vakfedilmesi teaml haline gelen dier menkuller gibi deildir. Ebussuud Efendiye gre byle bir dnce afinin (.204/819) yaklam iin geerli olabilirse de Ebu Yusuf ve Muhammedin yaklamlar asndan herhangi bir geerlilik tamamaktadr. Ebu Yusufa gre bir menkuln vakfedilebilmesi iin nassa dayanmas, Muhammede gre ise vakfedilmesi hususunda teaml olumas arttr. Para vakf konusunda teaml olutuuna ve bu uygulamayla atan nass bulunmadna gre, ilgili teaml geerli saymak gerekir.66 Ebusuudun ele ald nc itiraz, tezinin temelini tekil eden teaml ve rfle ilgili olup z itibaryla yledir: Para vakfnn cevazna dayanak olabilecek ve genel kuraln (kyas) dna kmay gerektirecek teaml (rf) bir mtehidin devrinde mevcut olmal ve onun onayndan gemelidir. Zamanmzda oluan teamllerde bu nitelik yoktur. Ebusuud bu itiraz yle cevaplandrr: rf (teaml) objektif ve gzlemlenebilir bir olgudur. Onun tespiti iin ayrca mtehidin onayna gerek yoktur. Mtehidin fonksiyonu rfn kaynak olup olmamas, istihsana dayanak tekil edip etmemesi noktasndadr. rfn tespiti
65 Gl brakp kolayl tercih etmek, bir konuda genel kurala istisna getirerek, halk iin en elverili olan uygulamay benimsemek tarznda tanmlanan istihsan, herhangi bir konuda, konunun baz zelliklerinden dolay belirli gerekelere dayanarak benzerlerinden farkl bir hkm vermeyi ngren bir hukuki tefekkr tarzdr. eitli istihsan tanmlar iin bk. Serahsi, el-Mebst, c. X, s. 145. Ebusuud, Risale, ss. 474-492.

66

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

48

Kaif Hamdi Okur

mtehidin onayna braklsayd birok konuda, zellikle itihad dneminden sonra yazlan kitaplarda rfe yollama yaplmasnn bir anlam kalmazd. Ebusuuda gre rf, toplumun herhangi bir uygulama zerinde oydamda bulunmasdr. Meydana gelen rf tm asrlar ve tm memleketleri kapsarsa bu rfn benimsenmesi konusunda fkhlar gr birliine (icm) varr. Bunun rnei de istisn (smarlama)67 akdidir. rflerin ou ise blgeden blgeye deiiklik gsterir. Toplumda geerli olan rfn tespiti ayr bir ihtisas gerektirmez. Toplumdaki uygulamalara vkf, hayatn ierisinde olan herkes ister iyi ister kt, ister mmin ister kafir olsun- geerli olan rf tespit edebilir. Ancak rfn er hkmlere ve istihsan uygulamasna dayanak tekil edebilmesi konusu ise slam hukukularnn ihtisas alanna girmektedir. Bu balamda rfn (teaml) hukuka dayanak tekil edip etmemesi adan ele alnabilir : a. rf ve adetin er bir hkme temel tekil edip edemeyecei, rfn genel hukuk kurallar (kyas) ve nasslar karsndaki konumu gibi hususlar usul ilminin alanna girmektedir. Bu konuda sz syleyebilecek olanlarn itihad yeterliliine sahip olmalar gerekir. b. er hkmlerin belirli bir nevinde rfn dikkate alnmasndan hareketle, dier neviler iin de rfn kaynak olup olamayacann tespiti konusu da itihad gerektirmektedir. mam Muhammed bu erevede istisn (smarlama) akdinin rfe dayandrlmasna kyasla, menkullerin vakfn rfle temellendirmi68, kendi dneminde vakfedilmesi teaml haline gelen menkullerin vakfn geerli saymtr. c. Bir er hkmn belirli bir blmnde rfn dikkate alnmasndan hareketle, dier blmlerinde de rfn geerli olup olamayacann tespiti bir nceki kategori kadar olmasa da hukuki tefekkre (rey) ihtiya hissettirmektedir. Bir ksm menkullerin vakfnda teamln esas alnmasna binaen, dier menkullerin vakfnda da teaml kriter olarak kabul etmek bu erevede deerlendirilebilir. Bu ilemi de mam Muhammedden sonra gelen fkhlar yerine getirmi, teaml kriteri nda vakf konusu olabilecek menkulleri ele almlardr. Kendi dnemlerinde vakfedilmesi teaml haline gelen menkullerin vakfnn geerliliine hkmetmiler, teaml olumayan menkullerin vakfnn ise teamln olumas durumunda geerlilik kazanacan ifade etmiler-

67 68

stisn akdi hakknda geni bilgi iin bk. brahim alkan, stisn Akdinin Mahiyeti ve Unsurlar, AFD, c. XXXI, Ankara 1989, ss. 349-365. mam Muhammedin menkullerin vakfn istisn ile temellendirmesi konusunda bk. Mavsl, el-htiyr, Msr 1951, c. III, ss. 42-43.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

49

dir. Bunun tesinde yaplacak ilem toplumdaki mevcut teamln tespitidir ki bunun iin de zel bir ihtisasa gerek yoktur. Toplumla i ie olan herkes bunu kavrayabilir.69 Ebussuud Efendi risalesinin son ksmnda vakfn tescili konusunu ele alm ve olduka detayl bir temellendirme iine girmitir. zet olarak para vakflarnn mam Muhammedin grlerine dayandrlmas durumunda vakfeden ve mtevellinin hakime gitmeleri; vakfedenin vakf ileminden dnme talebinde bulunmas, mtevellinin vakfn geerli (sahih) ve balayc (lzm) olduunu ileri srerek bu talebin reddini istemesi zerine hakimin vakfn geerli ve balayc olduuna hkmetmesiyle para vakf tescil edilmi olur. Tescilin Zferin grne dayandrlmas durumunda ise ncelikle Zferin grne dayanlarak vakfn geerli olduuna, ardndan da Ebu Yusuf ve Muhammedin grne istinaden vakfn balayclna ayr ayr hkmetmek gerekmektedir. Her iki hkmde birbirinden bamsz kabul edildii iin bir konuda iki ayr mtehidin grlerini birletirmek gibi olumsuz bir durum da (halt- mezahib) sz konusu deildir. Ebussuud Efendiye gre para vakfnn geerlilii ve balaycl birbirinden bamsz iki ayr meseledir. Dolaysyla hakimin her iki meselede farkl mtehitlerin grlerine istinaden hkm vermesinde bir saknca yoktur. Hakim, maslahata binaen bu tr uygulamalar yapabilir.70 Ebusuud Efendi risalesinde para vakflarnn mam Muhammedin teaml esasna dayandrlmasn savunmasna ramen uygulamada vakfiyelerin Zferin grne gre dzenlenmesi tercih edilmitir. lerinde Ebussuudun da bulunduu ilim adamlarna atf yapan 955/1448 tarihli emirde para vakflarnn Zferin grne gre tescili ngrlm, tescil prosedr olarak da Ebussuudun risalesinde ileri srd prosedr benimsenmitir.71 Para vakflar gibi tartmal bir konuda meseleyi rfe gndererek zmektense, para vakfn aka caiz gren bir otoriteye gndermede bulunmann daha ikna edici grld anlalmaktadr. Para vakfn serbest brakan emirde Zfere atf yaplmas bu hususu gstermektedir.72 Uygulamada para vakflar Zferin gr69 Ebussuud, Risale, ss. 493-509. Ebusuud Efendi teaml ve rf (tearuf) ifadelerinin mradif olarak kullanmtr. Ancak bu iki kelime arasnda baz nanslar bulunduu ifade edilmektedir. Sz gelimi rf, yalnzca olumlu davran ve itiyatlar iin kullanlr. Ama iyi veya kt det ve teamllerden bahsetmek mmkndr Bk. Berki, s. 55, dipnot 1. Ebussuud, Risale, ss. 309 vd. Ebusuud Efendinin para vakflarnn tescili ile ilgili fetvalar iin bk. Veli bn Yusuf, vr. 58a-58b, 59a; orlulu Sinan bn Ramazan, vr. 109b; Fetv-y Ebu(us)suud, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi (orum), no: 1657, vr. 243a, 244a. Tahsin zcan, Para Vakflaryla, ss. 109-110. Nitekim Ebussuud Efendi geliri (ribh) yaad mddete vakfedene, vefatndan sonra ise hayr cihetlerine sarfedilmek artyla para vakfedilmesinin cevazyla ilgili fetvasnda shhat-i
Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

70

71 72

50

Kaif Hamdi Okur

ne gre tescil edilirken, doktrinde Ebusuudun risalesinde savunduu temellendirme tarz ile paralel dnerek, para vakflarnn meruiyetinin mam Muhammedin teaml prensibine dayandrlabileceini, cevaz yalnzca Zferin grne hasretmenin yerinde olmadn savunan slm hukukularnn yaklamlar da yerini almtr.73 Ebussuud Efendi risalesinde para vakflarnn iletilme tarzn tartmamtr. Yalnzca el-Attabiyyeden yapt nakilde parann mudrabe (emek-sermaye ortakl) yoluyla iletilecei sylenmektedir.74 Halbuki para vakfna kar kanlarn gerekelerinden biri para vakfnn bey-i ne gibi muamele-i eriyye ad verilen uygulamalar yoluyla iletilmesidir.75 Fetvalarndan anlald kadaryla
vakfiyet-i nukudu mam Zferden rivayet eden Ensr, kitab- vakfda tasrih etmitir. fadesini kullanarak para vakfnn meruiyetini mam Zfere dayandrmtr. Bk. Fetv-y Ebussuud, skilip le Halk Ktphanesi (skilip), no: 1039, vr. 169a; Mustafa bn eyh Mehmed, Zbdet ahkmil-merd ve mesilil-evkf, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, no: 1698, vr. 38b; Sadk Muhammed bn Ali es-Skz, Surratl-fetv, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi, no: 1677, vr. 101b; Hdim, c. IV, ss. 323-324. Bu durum, eyhlislmn risalesinde savunduu temellendirme tarz yerine dier ulemann da katld ve ynetimin benimsedii zm ekliyle fetva verdii ihtimali akla gelmektedir. Ayrca Ebussuuda atfedilen mecmuadaki fetvalarn birisinde para vakfnn Zfere gre caiz olduu, ilgili artlara riayetle mft bih (fetvada esas alnan) grn Zferin gr olduu ifade edilmektedir: Derhim ve dennr vakf eran caiz olur mu? El-Cevab: mam Zfer kavli zere caiz olur. erit-i eriyesi ile mft bih budur. Fetv-y Ebu(us)suud (orum), vr. 243a. Bu fetvann sonunda Ebussuudun ismi tasrih edilmemitir. Ancak ilgili mecmuada dier kaynaklarda Ebussud ismiyle geen fetvalarn isim zikretmeksizin getii de grlmektedir. Bu konuda bir karlatrma iin bk. Veli bn Yusuf, vr. 59a; Fetav-y Ebu(us)suud (orum), vr. 243a. Ayrca bk. Veli bn Yusuf, vr. 44b; Fetav-y Ebu(us)suud (orum), vr. 4b. Timurt, c. I, vr. 375a; Damd Efendi, Mecmeul-enhur, Beyrut, ts., c. I, s. 739; Skz, vr. 102a; Haskef, ed-Durrul-muntek, c. I, s. 738; bn Abidin, c. III, s. 374. Ebussuud, Risale, s. 451. Bu hususta bk. Birgivi, Hiye, ss. 567-570; nkz, s. 177. Mahiyeti itibaryla, vadeli satlan bir maln pein para karlnda daha dk bir bedelle geri alnmasn ifade eden bey-i nenin (Asm Efendi, Kamus Tercmesi, stanbul 1305, c. III, ss. 704, 705; Yunus Apaydn, ne, DA, c. XXII, s. 283) alacakl tarafn borludan riba saylmayacak bir menfaat elde etmesi amacyla yaplan bir ilem olduu sylenebilir. Bu tr muameleler Osmanl literatrnde muamele-i eriyye diye adlandrlmtr. Vakf parann altrlmas ile ilgili bir muamele rnei verecek olursak mtevelli kredi kullanacak kimseye ait bir mal vakf namna pein yz liraya alr, sonra bu mal ayn kimseye bir yl vadeli yz on liraya satarsa bir muamele yaplm olur. Bk. Bilmen, c. V, s. 47. Bu uygulamann ok eitli versiyonlar vardr. Hanefi fkhnda ne ile ilgili tartmalar iin bk. Kdhn, c. II, ss. 279-280; bnl-Hmm, c. VI, s. 324; bn Abidin, c. IV, ss. 244, 279; Bilmen, c. V, ss. 47-48, c. VI, ss. 100-101. Baz fakihler bu muameleyi faiz yiyicilerin uydurduu, Hz. Peygamberin yerdii bir ilem olarak nitelerken dier bir grup ayn ilemin haramdan kanmay temin eden, Hz. Peygamberden nakledilmi bir uygulama olduunu iddia etmektedirler. Bk. Damad Efendi, c. II, ss. 139-140. Bu tip muameleler tartma konusu olmakla beraber Osmanllar dneminde olduka yaygn bir biimde kullanlmlardr. Osmanllarda yaygn olarak kullanlan muamele eitleri iin bk. Pir Mehmed bn Abdullah el-skb, Fetav-y skb, orum lahiyat Fakltesi Ktphanesi, no: 14554, vr. 145b; Zekeriyazade Yahya Efendi, Fetav-y Yahya Efendi, orum Hasan Paa l Halk Ktphanesi,
Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

73 74 75

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

51

Ebussuud, bn Kemal ile paralel dnerek,76 usulne uygun yaplan muamelede77 ve vakf parann muamele ile iletilmesinde bir saknca grmemektedir.78

76

77

78

no: 1653, vr. 192a-192b; atalcal Ali Efendi, Fetv-y Ali Efendi, stanbul 1283, c. I, ss. 290-293; Mfti smail bn Yusuf Niyazi, Hamza Efendinin Bey u ir Risalesinin erhi, stanbul 1306, ss. 60-62; Ali Haydar, Durarul-hukkm, stanbul 1330, c. III, ss. 326-327; Abdlaziz Bayndr, Osmanllarda Nazari ve Tatbiki Olarak Faiz, slam Ekonomisinde Finansman Meseleleri, stanbul 1992, ss. 316 vd. Muamele-i eriyye konusu gnmz aratrmaclarnn da hayli ilgisini ekmitir. Bunlar tamamen bir faiz uygulamas olarak grenler olduu gibi, faizden kanmak iin yaplan hukuki bir are olarak niteleyenler de vardr. Bk. Neet aatay, Osmanl mparatorluunda Riba-Faiz Konusu Para Vakflar ve Bankaclk, Gncel Konular zerine Makaleler, Ankara 1994, ss. 61-83; Akgndz, Vakf, ss. 224-226. Bu uygulamalardan hareketle ribafaiz ayrm gndeme getiren aratrmaclar da bulunmaktadr. Sleyman Uludan yaklam iin bk slam Ekonomisinde Finansman Meseleleri, ss. 345-348; Kurt, ss. 24-25. Baz iktisat tarihileri de fkhta ve Osmanl uygulamasnda grlen bu tr muamelerin fkh adan riba saylmasa da iktisadi adan faiz olduunu ne srerek faizi legalize eden fkh ve tarihi tecrbeye gnmz aratrmaclarnn dikkatini ekmilerdir. Bk. Ahmet Tabakolu Osmanl Ekonomisinde Kalknmann Finansman, ktisat ve Din, haz.: Mustafa zel, stanbul 1994, s. 47. bn Kemalin vakf parann muamele ile iletilmesi konusundaki bir fetvas yledir: Zeyd mtevelliden vakf ake alub muamele in mtevelli Zeyde bir nesne bey eylese ol meclisde Zeyd mebi yine mtevelliye hibe eylese ya bey eylese muamele eran sahih olur mu? El-Cevab: Olur. (Ahmed) Bk. Veli bn Yusuf, vr. 56b. bn Kemal muamele-i eriyye uygulamasn benimsedii gibi, bu uygulamaya kar kanlara olduka tepkili davranmtr. Bu konudaki yaklamn ortaya koyan baz fetvalar yledir: Zeyd Amra muameleye bin ake isteyb onun on bir zerine bin ake alub Amr kaftann karub Zeyde yz akeye sattm dese Zeyd dahi kabul edb kaftan Bekre hibe edb Bekr dahi kaftan Amra hibe eylese bu tarik ile muamele eriyye midir? El-Cevab: eriyyedir. Bu suretle olan muamele hiledir, bundan hasl olan ribh haramdr diyen kimesneye ne lazm gelir? El-Cevab: Kafir olur itikaden dese. (Ahmed) Fetv-y Ebussuud (skilip), vr. 95b. Baz hile-i eriyyelere Zeyd, hile Tanry alda(t)makdur dese ne lazm olur? El-Cevab: Tazir-i beli ve tecdid-i iman lazm olur. (Ahmed) Fetv-y Ebussuud (skilip), vr. 95b-96a. Ebussuud Efendi usulne uygun olarak yaplan muamele-i eriyyenin haram olmad kanaatindedir. Bunu fetvalarnda muamele sahih olucak haram dememek gerekir ifadesiyle dile getirmitir. Bk. orlulu Sinan bn Ramazan, vr. 150b; Fetv-y Ebussuud (skilip), vr. 95b. Ancak hile olduu gerekesiyle muamele uygulamasna kar kanlar iin bn Kemal kadar sert ifadeler kullanmamtr. Bunun yan sra ilmi ve dini kayglarla muamele uygulamasn benimsemeyenlerin yaklamn da fkh bir grn tercihi balamnda deerlendirmitir. Bu konudaki bir fetvas yledir: Ehl-i ilim tarikinde olan Zeyd, muamele-i eriyye olunan akenin rbh helal deildir dese ne lazm olur? El-Cevab: Teverruan ol kavli ihtiyar edecek taarruz olunmaz. (Ebussuud) Veli bn Yusuf, vr. 56a. Ferdi tercihler iin yaklam bu olmakla beraber durum eletiri snrlarn aar ve toplumdaki genel uygulamay hedef alrsa, bu hususta srarc olanlarn tazir meyyidesi ile muhatap olacaklar Osmanl hukukularnn fetvalarnda tasrih edilmitir. Bk. Fetv-y Ebu(us)suud (orum), vr. 67b; Behcetl-fetv, s. 150; Hulasatl-ecvibe, c. I, s. 103. Ebussud Efendinin fetvalar arasnda muamele ile iletilmesi art koulan para vakfnn tescili (Veli bn Yusuf, vr. 58a-58b), vakf akeyi kefilsiz ve rehinsiz muameleye vererek zayi olmasna sebep olan mtevellinin tazmin ykmll (Fetv-y Ebu(us)suud (orum), vr. 247b) gibi hususlar vakf parann muamele ile iletilmesinde bir saknca grmediini gstermektedir. Ayrca Ebussuud Efendi fetvalarnda vakf parann geerli bir muamele ile nasl iGazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

53

di, parann muamele-i eriyye yoluyla iletilmesini, haram olan riba kapsamnda grmemektedir. Ancak muamele neticesinde devletin belirledii orann zerine klamayacan, bu orann zerindeki rbhn hukuki olmadn, byle davrananlarn cezalandrlmas gerektiini ifade etmitir.82 Buradan da anlalmaktadr ki, vakf parann muamele yoluyla istirbahnda saknca grmeyen Ebussuud, meselenin makul ve kanuni llerde kontrolnden yanadr. Nitekim kimi aratrmaclarn da dikkat ektii gibi, vakf paralarn devletin belirledii oranlar erevesinde iletilmesi, kredi kullananlar asndan olduka olumlu neticeler vermi ve tefeciliin nlenmesinde etkili olmutur.83 Salad kredi imknlarnn yan sra, savunma harcamalarna ynelik para vakflar da kurulmutur. Ebussuud Efendinin bu amala para vakfedilmesini uygun grd fetvalarndan anlalmaktadr.84 Para vakflar konusundaki yaklam nda Ebussuud Efendinin hukuk anlay iin bir takm tespitler yapabiliriz. Ebusuud Efendi Osmanl Trklerinin yaad Anadolu ve Rumeli yrelerinde rf ve adet haline gelen85 para vakf uygulamasn Hanefi mezhebi erevesinde ele almtr. mam Muhammedin menkul mallarn vakfnda rf kriter alan yaklamn geni bir tarzda yorumlayarak kendi yaad dnemde ve corafyada oluan rf, hukuken geerli saymtr. Buna mukabil muhalifleri ancak mtehid imalarn yaad dnemde geerli olan rfn -icma kapsamnda- kaynak olarak kabul edileceini; mtehid imamlardan sonraki devirlerde oluan rflerin, mtehidlerin dnemlerindeki rflere ilhak edilebildii lde dikkate alnacan savunmulardr.86 Aradaki fark bu noktada kendisini gstermektedir. Ebusuud kendi dnemindeki slam hukuk zihniyetinin verdii imknlar erevesinde hukuku hayata amaya almtr.87 Gerek rf anlaynda, gerek Hanefi doktrinine
82 Ebussud Efendi, el-Mesill-marda (Maruzt), vr. 5b; Veli bn Yusuf, vr. 56a-56b. Ebusuud Efendinin bu grne yaplan atf iin bk. Haskef, ed-Durrul-muhtr, c. IV, ss. 175-176. Ebussuud Efendiye gre, parasn devletin belirledii orann zerinde muameleye vermek, bir imam ve hatibin grevden karlmas iin yeter sebeptir. Ayrca muamele-i eriiyye yapmakszn ribh alan imamlarn da grevlerinden alnmalar gerekir. Bk. Veli bn Yusuf, vr. 44b; Fetav-y Ebu(us)suud (orum), vr. 4b. Mustafa Akda, Trkiyenin ktisad ve tim Tarihi, Tekin Yaynlar, stanbul 1979, c. II, s. 256. Mahalle avrzna ake vakfeylemek lzm, sahih olur mu? El-Cevb: Olur. Avrz techz-i guzt indr. (Ebussuud) Fetv-y Ebu(us)suud (orum), vr. 247a-247b. Ali bn Bl, s. 444; Timurt, c. I, vr. 375a; Hdim, c. IV, s. 324; bn Abidin, c. III, ss. 374, 375. Birgiv, Haiye, ss. 448-449, 458, 464, 495-496. Ebusuudun yaklam Hanefi fakihlerin rf konusundaki genel yaklamlar ile uyum ierisindedir. rf ile ilgili monografik alma yapan bn Abidinin tespitine gre Hanefi fakihler her beldenin zel rfn geerli saymlar, mezhebin yerlemi grlerine aykr olsa bile rf ve adete gre fetva vermilerdir. Belirli blgelerde ortaya kan zel rfn kabul iin nassla (ayet ve hadis) atmamas bir kriter olarak aranmtr. Bununla beraber baz fakihler blgeGazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

83 84 85 86 87

54

Kaif Hamdi Okur

ynelik karmlarnda (tahrc), gerekse maslahata binaen eitli meselelerde mezhebin farkl mtehidlerinin grnn uygulanabileceine yapt vurguda bu hususu gzlemlemek mmkndr. Muhalifi Birgivinin yaklam ise kendi yaad dnemi mtehidlerin yaad dnemin llerine gre deerlendirmek, merulatrmak tarznda olmutur. Ebusuud ve Birgivi arasndaki tartma, ayn mezhebin kaynaklarna referansla farkl neticelere ulalabilecei, verileri deerlendirmede fakhin zihin yapsnn ve hayata baknn ne derece messir olduu konusunda gzel bir rnek tekil etmektedir. Kimi tarihiler Birgivinin para vakf uygulamasna kar karken dier mezheplerin grlerini benimsediini, Birgivinin Hanbeli mezhebine mensup olduunu ifade etseler de88 bu deerlendirmelere katlmak pek mmkn grnmemektedir. Birgivi para vakflar ile ilgili risalesinde tamamen Hanefi kaynaklarna dayanmtr. Zaten dnemin ilim anlay da bunun dnda bir yaklama msaade edemezdi. Nitekim ayn Birgivi, nkzlhlikn adl eserinde ihlas ve riya kavramlarn aklarken afii mezhebine mensup iki alimden, Gazl ve Kueyrden, alntlar yaptnda bu konuya aklk getirme ihtiyac hissetmitir. Birgivye gre ihlas ve riya konusu ahlaki bir konu olduundan ve teknik anlamda fkhn kapsamna girmediinden dolay, bu hususta afi mezhebine mensup alimlerden alnt yapmakta bir saknca yoktur.89 Zira Osmanl ulemas arasnda Hanefi mezhebinin yetkinlii konusunda gerei gibi vurgu yapmamak dahi eletirilere sebep olmaktayd. Nitekim Hanefi mezhebinin dier mezheplerden stn olduu dncesinin rasyonel bir temele dayanmadn, bunun inan haline getirilmi bir kanaatten ibaret olduunu ifade eden90 eyh Bedreddinin bu tavr cret ve cehalet eseri olarak nitelendirilmi, sert tenkitlere uramtr.91 Byle bir ortam ierisinde Birgivnin teknik anlamda fkhn kapsamna geren hususlarda Hanefi geleneinin tamamen dna kacak bir tavr sergileyebilmesi pek makul grnmemektedir. stelik Birgiv en yaygn eserlerinde birisi olan Vasyetnmesinde
sel rften hareketle kimi nasslar daraltc yoruma (tahsis) tabi tutmutur. Bu tespitler iin bk. bn Abidin, Nerl-arf fi bini badil-ahkmi alel-urf , Mecmuat resaili bn Abidn, Beyrut, ts., c. II, ss. 116, 125, 132, 133.; ez-Zerk, erhul-kavidil-fkhiyye, Beyrut 1989, s. 220. rfn nass daraltc yoruma tabi tutabilmesi hususu iin genel olarak bk. Ferhat Koca, slam Hukuk Metodolojisinde Tahsis (Daraltc Yorum), stanbul 1996, ss. 251-265. Bk. Halil nalck, Osmanl mparatorluunda slam, s. 94; a.mlf, Trk Tarihinde, s. 163. Birgivyi bn Teymiyyeye ve Hanbel mektebine bal olarak deerlendiren yaklam iin bk. A. Yaar Ocak, Dnce Hayat, Osmanl Medeniyeti Tarihi, ed. Ekmeleddin hsanolu, stanbul 1999, c. I, ss. 184-186. Birgiv, nkzl-hlikn, ss. 119-120. bn Kad Simavna, Cmiul-fusleyn, Msr 1300, c. I, s. 15. Bk. Mehmed erafddin, Simavna Kads Olu eyh Bedrddin, stanbul 1341/1925, ss. 48-51.

88

89 90 91

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

55

amelde mam zam Ebu Hanfe mezhebine bal olmann altn izmi, Anadolu halknn Ebu Hanife mezhebini benimsediini ifade etmitir. Ebu Hanifenin grlerinin isabetliliini ise, Zann- glibimiz oldur ki Ebu Hanifenin rahimehullhu tel- anlayub kard meselelerin savb hatasndan ok ola gayr imamlardan ifadeleriyle dile getirmitir.92 Bu veriler erevesinde, Haneflie bu kadar sarih vurgu yapan bir alimi, Hanbeli geleneine balamak pek salkl bir yaklam olarak gzkmemektedir.93 Para vakf ile ilgili tartmalarda meselenin sosyal boyutu ve tartmann taraflarnn bu boyut karsndaki tutumlar da gzden kamamtr. Bu meselede Ebussuud ve Birgivinin yaklamlarn mukayese eden Katip elebinin (.1067/1657) beyanna gre, Birgivi Efendi mttek ve mteerr olmakla beraber, ahval-i nsa vukuf iin tarih kitaplarn dahi incelememi bir insand. Bundan dolay para vakflar ile ilgili teklifi rf ve dete muhalif olmakla asla mfd
92 93 Bk. Birgiv, Vasyetnme, stanbul 1258, ss. 132, 138-140 ( Kadzdenin Cevhere-i behiyye fi erhil-vasiyyetil-Muhammediyye adl erhi ile birlikte). Zaman zaman dile getirilen Birgivnin bn Teymiyye ve Hanbeli gelenei ile ilikisi olduuna dair sylemler aklanmaya ve temellendirilmeye muhtatr. Birgivnin dier ekollerle ilikisi balamnda gz nnde tutulmas gereken nemli bir husus bulunmaktadr. Birgiv, er meseleleri ikiye ayrr. Kitap, mehur snnet ve icma ile sabit olan, namazn vcubu, ribann haraml gibi kati meseleler ve itihadi ve zanni meseleler. Birinci kategoride herhangi bir mtehidi taklid sz konusu deildir. Mtehidlerin grlerinin taklid edildii alan ikinci kategoridir. Bk. Birgiv, nkzl-Hlikn, s. 142. Birgiv ikinci kategorideki meselelerde Hanefi gelenei ierisinde kalm, birinci kategoride ise Zemaher, Gazl, Kueyr, Rz, Beydv, Nevev, bn Hacer, Kurtub, bn Kayyim gibi eitli ekollere mensup alimlerin eserlerinden nakiller yapmtr. bn Kayyimle ilgili olarak u hususu vurgulamak gereklidir. Birgiv, erRisale fi ziyretil-kubr (kdam matbaas, stanbul 1326, erhu iratil-slm adl eserin kenarnda) adl eserini bn Kayyimin setl-lehfn adl eserinden yararlanarak hazrlam ve bn Kayyime aka atfta bulunmutur. Bk. Birgiv, er-Risale fi ziyretil-kubr, ss. 293, 300, 309, 333, 339, 345, 352. bn Teymiyyeye ise -adn zikretmeksizin- dolayl olarak bn Kayyimin hocas eklinde atflar yapmtr. Bk. Birgiv, age, ss. 300, 311, 352. Dier bir ifadeyle bn Kayyimin hocasna yapt atflar nakletmitir. Nitekim Birgivnin hibir eserinde bn Teymiyyenin ismine rastlanmad da ifade edilmitir. Bk. Yksel, s.184; Arslan, s.184. Sz konusu eserde ele alnan kabir ziyaretleri, bu husustaki uygulamalarn tevhid akidesi ve slam inanc balamnda deerlendirilmesi meseleleri birinci kategoride yer almaktadr. Nitekim bu balamda hem bn Kayyim, hem de bn Kayyime bal olarak Birgiv, Hanefi geleneine de atf yapmlardr. Kr. bn Kayyim, setl-lehfn, Beyrut, ts., c. I, ss. 216-217; Birgiv, age, ss. 350-351. Bidat ve hurafelere kar kat tutumu Birgivyi Hanbel geleneine balamak iin yeterli bir gereke tekil etmemektedir. Zira bidatlara kar kat bir tutum taknma eitli ekollerden pek ok alimin ortak tavrdr. Nitekim ayn tavr bn Teymiyye ve bn Kayyimde grld gibi, Birgivnin de eserlerinden yaraland, mam-zde , Seyyid Ali-zde Yakub bn Ali gibi Hanefi alimlerde de grlmektedir. Bidatlara kar tavr nedeniyle Birgivyi bn Teymiyyeye hatta Hanbeli geleneine balamak, Maliki geleneindeki tb, bnl-Hc; afi geleneindeki Nevev, zzddin bn Abdisselm gibi alimlerin nereye yerletirilecei sorusunu gndeme getirmektedir. Kanaatimizce Birgivyi Hanbeli gelenei ierisinde deerlendirmek, slam dnce geleneine olduka dardan bir bakla mmkn olabilir.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

56

Kaif Hamdi Okur

olamam, uygulama ans bulamamtr.94 Ebusuudun baars ite tam burada ortaya kmaktadr. Nitekim Ebussuudu hikmet-i nazariye ile hikmet-i ameliyeyi birletiren ulema arasnda zikreden Cevdet Paann (.1312/1895) da belirttii gibi, itihadn bir art da muamelt- nsa vakf olmak, yaad toplumu tanmaktr.95 Ebusuudun meselede itihad erevesinde deerlendirilebilecek fkh faaliyetler gerekletirebilmesinde96 bu husus nemli bir etken olmutur. Ancak bu balamda vurgulanmas gereken bir nokta da udur. Ebussuud Efendi, para vakflar meselesindeki yaklamlarnda sosyal boyuttan etkilenmekle beraber, konu ile ilgili temellendirmelerinde bu hususu fazla n plana karmamtr. bn Kemal ve Sofyal Bali Efendi ise para vakflarna temas ederken an artlarna, para vakfnn o gnk fonksiyonuna vurgu yapmlardr. Vakf akarlarn yangn vb. nedenlerle harap olduu, bundan dolay halkn para vakflarna yneldii; Rumelideki bir ok imaret, medrese, mescit ve cmiin, kasaba ve ehir sularnn para vakflar sayesinde finanse edildii gibi hususlarn altn izmilerdir.97 Zamann deimesiyle baz hkmlerin deiecei,98 para vakf konusundaki gr ayrlnn hakiki bir ihtilaf deil, zamann ve artlarn farkllndan kaynaklanan bir ihtilaf olduu99 gibi deerlendirmelere yer vermilerdir. Hele Bali Efendi bu balamda, baz hkmlerin Hakkn ilminde muvakkat olduu, Rasl Aleyhisselmn bunlar nr- velayetle bildii ama aklamad, artlar farkl bir uygulamay gerektirip mmet de bu konuda birleince, nceki uygulamann Hakkn ilminde muvakkat olduunun ortaya kt tarznda aklamalarda bulunmutur ki100 bu yaklamlar fkhn erevesi ierisinde izah edebilmek pek kolay gzkmemektedir. Ebussuud ise bu gibi hususlar n plana karmadan para vakfnn, mam Muhemmedin teaml olutuu taktirde menkullerin vakf konusu olabilecei gr kapsamna girdiini savunmu, temellendirmesini bu argman zerine kurmutur. bn Kemal ve Bl Efendi, muhtemelen, para vakfnn meruiyetini Zferin grne dayandrdklar iin bu temellendirmelere ihtiya duymulardr. Zira HaKatip elebi, Mizanl-hak fi ihtiyril-ehak (slamda tenkit ve tartma Usul), haz.: S. Uluda-M. Kara, stanbul 1990, ss. 133-136, 228-229. 95 Cevdet Paa, Mukaddime-i bn Haldunun Fasl- Sdisinin Tercemesi, Takvimhane-i mire, 1277, s. 236. 96 Leknev, s. 140; Bilmen, c. I, s. 357. 97 bn Kemal, Risale, s. 40; Tahsin zcan, Sofyal Bali, s. 145. 98 Tahsin zcan, Sofyal Bali, s. 144. 99 bn Kemal, Risale, s. 40. Fkh alannda huccet ve burhandan kaynaklanan ihtilaf ve asr ve zamandan kaynaklanan ihtilaf kavramlar zerinde nemle duran bn Kemal, bu konuda mstakil bir risale de kaleme almtr. Bk. Resil-i bn Kemal, c. II, ss. 231-233. 100 Tahsin zcan, Sofyal Bali, s. 152. 94

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

Para Vakflar Balamnda Osmanl Hukuk Dzeni Ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlay zerine Baz Deerlendirmeler

57

nefi geleneinde genel eilim ncelikle Ebu Hanife, Ebu Yusuf ve Muhammedin grleriyle fetva verilmesidir. Zfer bunlardan sonra gelmektedir.101 Mamafih Hanefi alimleri yirmi kadar meselede Zferin gryle fetva vermiler, bu tercihlerini de deliller ve rfe uygunluk vb. mlahazalarla desteklemilerdir.102 Ebusuud Efendinin ise para vakflarn mam Muhammedin gryle temellendirdii iin sosyal artlara fazla vurgu yapmadan meseleyi fkh sistematii ierisinde ele almay tercih etmi olmas muhtemeldir. Sonu Ebussuud Efendinin Osmanl devletinin hukuki yaplanmasnda rf ve er hukukun ahenkli bir btn oluturmasna yapt katk bir ok aratrmac tarafndan vurgulanan bir husustur.103 Kendisine Ebu Hanife-i Sn (ikinci Ebu Hanife) nvan verilmesinde,104 devletin eitli inan, gelenek ve etnik kkene sahip tebaasnn ihtiyalar dorultusunda dini usul ve kaideler ile milli iradeyi birletirmek ve bunu hukuki dzenlemelere yanstmak hususundaki baarsnn etkili olduu ifade edilmektedir.105 Cumhuriyet dnemine kadar yaklak drt asr devam eden para vakf uygulamalar da hukuki temellerine Ebussuudun abalar neticesinde kavumutur. erevesini Osmanl tatbikatnda ve fetvalarnda bulan, Osmanl hukukularnn slam hukuk doktrinine bir katks olarak deerlendirebileceimiz106 para vakflar gnmzde zellikle risk sermayesi ve finans kurumlar balamnda- ilgi ekmeye devam et-

101 bn Abidin, Raddl-muhtr, c. I, s. 48. 102 bn Abidin, Raddl-muhtr, c. II, ss. 614, 667-669; Ahmed Hamdi, Trke Muhtasar Usul-i Fkh, stanbul 1301, s. 133. mam Zferin fkhtaki yeriyle ilgili olarak bk. Abdlkadir ener, mam Zfer B. El-Hzeyl, Makaleler, haz.: smail Acar, zmir 2001, ss. 219-227; Muhsin Koak, Zfer B. El-Hzeyl (Hayat ve eserleri), OMFD, c. V, Samsun 1991, ss. 121-145. 103 At, s. 185; Katip elebi, Mizan, ss. 133, 228; lmiye Salnmesi, s. 377; . Hakk Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, stanbul 1971, c. II, s. 357, 418; M. Hulusi Lekesiz, Osmanl lmiye Gelenei erisinde Ebussuud Efendi, Trk Kltr Tarihi erisinde orum Sempozyumu Teblileri (26-27 temmuz 1991), Ankara, ts., s. 230. 104 At, s. 183. nl divan airi Bk de bir iirinde Ebussuud Efendiyi u msralar ile anmtr: Ebu Hanfe-i Sn Ebussuud ol kim / Fezil ire oluptur efzl ana iyl Bk. Trk airleri, c. III, s. 1200. 105 H. Basri Erk, ss. 118-119. 106 Fetv-y Feyziyyede, para vakf mtevellisinin sorumluluu ile ilgili bir fetvann naklinde para vakf klasik fur kitaplarnda dzenlenmedii iin ilgili fetvann vekaletle ilgili hkmlerden istinbat edilerek verildii ifade edilmitir. Bk. Feyzullah Efendi, Fetv-y Feyziyye, stanbul 1266, s. 211. Bu veri para vakf ile ilgili hukuki dzenlemelerde Osmanl hukukularnn payn gstermektedir. Para vakf ile ilgili fetvalar iin ayrca bk. Fetv-y Abdurrahim, stanbul 1243, c. I, ss. 451-454; Kurt, ss. 103-124.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8

58

Kaif Hamdi Okur

mektedir.107 Ebussuudun bu konuda ana hatlaryla el almaya altmz yaklamlar ileride yaplacak daha kapsaml incelemeleri beklemektedir. Osmanl dneminde yetimi fkhlarn almalarnn kltr, dnce ve hukuk tarihi asndan tadklar nem izahtan varestedir. Bunun yan sra onlarn fkhn mantalitesi ile hayatn beklentileri arasnda nasl tavr aldklar, fkh dnce asndan ayr bir nem tamaktadr. Gnmz fkh dncesinde nasslar ve hayat arasnda salkl kprler kurabilme araylar erevesinde meseleye yaklaacak olursak, Osmanl dnemi fkh mirasnn sz konusu araylar balamnda tarihi tecrbenin nemli bir blmn oluturduunu syleyebiliriz.
zet Bu makale, para vakflar balamnda Osmanl hukuk dzeni ve Ebussuud Efendinin hukuk anlay zerine baz deerlendirmeleri iermektedir. lk olarak Osmanl hukuk dzeninde er hukuk ve rf hukuk ilikisi zerinde durulmutur. Akabinde para vakflar tartmalar erevesinde Ebussuud Efendinin hukuk anlay ele alnmtr. Sonu olarak konuyla ilgili bir deerlendirme yaplmtr. Anahtar kelimeler: slam hukuku, para vakf, Ebusssuud Efendi.

107 Bu konuda bk. Murat izaka, Risk Sermayesi zel Finans Kurumlar ve Para Vakflar, stanbul 1993.

Gazi niversitesi orum lahiyat Fakltesi Dergisi, 2005/1-2, cilt: IV, say: 7-8