G Kayna Yapalm!

Elektronik cihazlarmz altrmak iin kullandmz Adaptrler / g kaynaklar nasl alr renelim ve kendimize alr g kaynaklar yapalm! GR
Bu yaz dizisinde g kaynaklar hakknda merak ettiklerinizi anlatmaya alacam. Neleri mi anlatacam: I. DC ve AC Glerin Ana Kayna, II. Reglesiz g kaynaklarn, III. Basit regleli g kaynaklarn, IV. 3 Adet ema ve g kaynaklar imal etmeyi, V. Switching g kaynaklarn, VI. ki adet Switching g kayna yapmay, VII. Ayar, kalibrasyon ve sorunlar gidermeyi... Haydi balayalm: Bildiimiz gibi tm elektronik cihazlar bir g kaynana gerek duyarlar. Prize gelen gerilim (220V,110V) ounlukla adaptr diye tanmladmz bu kutularn yardmyla cihazlarmzn alaca voltaja ve akma uygun hale getirilir. Bazlarmzn masasnn zerinde gerilimi ayarlanabilen tipleri mevcuttur. Bu da istediimiz cihaza uygun voltaj ve akm snr salayabilmemize yarar. Ayrca daha bilmediimiz (adaptr darda olmayan) birok cihazn kendi iinde g kaynaklar mevcuttur. lkemizde giri voltaj 220Volttur. Birok cihaza yetecek k voltaj ise mesela 1 Volt ile 40Volt arasnda olabilir. Mesela sabit telsizler ounlukla 13.8V ile beslenirler. Birok durumda, giri voltaj ve/veya k yk deitiinde, k voltajnn veya voltajlarnn (birden fazla voltaj k olan g kaynaklar) belli bir limitte kalmas istenir. Bu bir regleli g kaynadr. Eer k regleli olmazsa, k voltajndaki deimeler, beslenen sistem devrelerinin iinde hatal, bozuk, ek sinyallere dnebilmektedir. Bu yaz dizisinde iki amacm var. Birincisi, bir g kaynann iindeki komponentlerin ana fonksiyonlarnn neler olduunu ve bir g kayna olarak almak iin beraber nasl altklarn anlatmak. kincisi, alan ie yarar g kaynaklarnn nasl yapldn anlatmak. Daha kolay anlamak iin grsel rneklere yer verilecektir. lk ksm dc ve ac gerilim kaynaklarn batan retme amacyla hazrland. Bu ksm tamamen teoriktir, atlamak isterseniz bir sonraki konuya bakmanz neririm. kinci ksm ac gerilimi bir dc gerilime evirmek iin kullanlan transfomatrlerin, dorultucularn ve filitrelemenin fonksiyonlar aklanacaktr. Gerekli komponentler tantlacak ve nemli parametrik zellikleri anlatlacaktr. Sistem k reglesiz voltajdr. ten altnc ksma kadar sistematik olarak dc voltajn regle edilmesi iin ana prensipler aklanacak, ie yarar g kaynaklar imal etmeniz iin bilgiler sunulacaktr. nc ve drdnc ksmda srekli olarak dorusal blgede alan g kaynaklar gsterilecek, 5 ve 6 switching g kaynaklarn anlatacaktr. Tarifler, malzeme seimi, para listeleri, montaj

planlar, dizayn teknikleri ve altrma prensipleri aktarlmtr. Tm malzemeler kolay bulunur cinstendir. Her g kaynann performans lmleri, switching g kaynaklarnn kalibrasyon prosedr ve sorunlara ynelik ipular yedinci ksmda bulunmaktadr. Bu yaz dizisinin tamamn okursanz, g kayna sistemlerinin prensiplerini ve isterseniz bir g kayna yapmay renebilirsiniz.

I. DC ve AC Glerin Ana Kayna: G

G nedir? G enerjinin kullanlma derecesidir. Genel olarak elektriksel gcn birimi vattr. Bir vat bir jul (joule) enerjinin bir saniyedeki kullanmdr. Bir vat-saat (u elektrik faturalarmzn zerinde yazandan) bir vatn bir saat iin temin edilmesidir, veya 3600 saniye boyunca saniyede bir jul verilmesi. (Kart m?) Peki bir jul nedir? Bir jul bir kilogramn 10.16cm tanmas iin gerekli enerjidir. Elektronik cihazlarn g kaynaklarnn zerinde genellikle verebilecekleri gcn lm olarak bir g derecesi bulunur. Teknisyenler ve mhendisler bilirler: V(volt) x I(amper) = P(vat) g kaynann voltaj X yke (gcn saland devreye) verilen akm = salanan g (vat) rnein, ykne 10 amperde 5 volt veren bir g kayna, 50 vatlk g salar.

DC G
Hepimizin tand en ok bilinen g kayna pildir. Fenerinizi yaktnzda, iindeki piller lambaya bal devre yardm ile akm salar. Lambann filamanndan geen akm ise parlamasn salar. G pilden lambaya doru akar. Eer fener iki adet 1.5volt pil (toplam voltaj 3Volt) kullanyorsa ve lambaya verilen akm 0.1 amper ise, verilen g 0.3 vattr. Bu basit devre aadadr (ekil 1.1a). ekil 1.1b ise bu devredeki pilin verdii akmn grafiksel izimidir. Akm zamana kar sabittir ve daima pozitif yndedir. Bu tip akma doru akm (dc-direct current) denir, nk akm hep tek bir ynde akar.

a. Devre

b. Akm Zaman Grafii ekil 1.1 Basit DC Devre

PL
Pil kimyasal bir g kaynadr. Pili oluturan ana ksm elektrokimyasal hcredir. Piller seri balanarak daha yksek voltajlar elde edilir. ekil 1.2ada gsterilen hcre kesiti ve ekil1.2bde gsterilen ema, birbirine seri olarak balanm direnlere akm salayan bir pili gstermektedir. ekil 1.2ada gsterildii gibi, bir elektrokimyasal hcrede nagatif ve pozitif elektrot olarak adlandrlan iki plaka ve aralarnda elektrolit olarak adlandrlan sv veya yar-sv mevcuttur. Elektrotlarn terminalleri arasna bir devre balanrsa, pozitif elektrot ile elektrolit arasnda, elektronlar devreden pozitif terminale doru ve elektrodun iine eken bir kimyasal reaksiyon oluur. Negatif elektrotta ise ters bir reaksiyon oluur, negatif utan devreye doru elektronlar itilir. Kimyasal reaksiyonu dengeleyebilmek iin elektronlar ve pozitif iyonlar elektrolite akar.

a. Pil Hcresi Kesiti

b. ema ekil 1.2 Akm yke piller salar ekil 1.2ada, pilin karsndaki devredeki akm iin iki yn gsterilmitir. Birisi elektron akm; dieri ise geleneksel akm. Elektronlar negatif ykldr ve negatif voltajl bir noktadan voltaj olarak daha pozitif olana doru akarlar. Elektrii kefeden eski bilim adamlar geleneksel akm, pozitif yklerin (elektronlarn tersine) hareketi olarak varsaydklarndan, geleneksel devre akm yn elektron akm ynnn tersinedir. Elektrik ve elektronik endstriler tarafndan ska kullanlan standart geleneksel akm yndr, bu durumda bu yaz dizisinde de kullanlacaktr. unu unutmamak gerekir ki, elektron akm yn, gsterilen geleneksel akm ynnn tersi olacaktr. Kimyasal reaksiyon pozitif ve negatif terminaller arasnda, voltaj diye adlandrlan bir potansiyel fark yaratr. Voltajn birimi volttur. Voltajn yaratt basnca elektromotif g denir. Bir iletkenden gerekte her saniyede akan elektron saysna akm denir ve birimi amperdir. Pil ykne akm salarken pilin voltaj der, bu yzden piller genellikle ampersaat olarak snflandrlr. Bu snflandrmann anlam: Pilin voltaj belirlenmi bir minimum deere inene kadar, pilin bir amper akm salayabilecei saat saysdr. Bir amperden daha az akm salamak iin tasarlanm piller iin bu snflandrma miliamper-saat olarak tanmlanr; burada bir miliamper, 0.001 ampere eittir. Birincil ve kincil Piller: Piller birok kullanm iin, pek ok tipte ve voltajda retilir. Bazlar arj edilebilir (ikincil hcreler) ve bazlar arj edilemez (birincil hcreler). Birincil pillere rnek, fenerlerden kameralara, tanabilir radyolara kadar kullanlan alkali pillerdir. kincil pillere rnek nikelkadmiyum (Ni-Cd) piller telsiz telefonlarda, kurun-asitli piller (akler) ise tatlarda kullanlmaktadr. Verdii gc arttrmak veya ayn gc verirken kaplad fiziksel alan azaltmak maksadyla piller devaml olarak gelitirilmektedir. Bu tip gelimeler tanabilir elektronik cihazlarn kullanmn arttrmaktadr.

DC Jeneratr
Bir baka doru akm g kayna ise dc jeneratrdr. Bir jeneratrn almasn anlamak iin bir telin manyetik alanda hareket ettirilmesi ileminin ana prensiplerini anlamanz arttr. Jeneratr Prensipleri ekil 1.3e baknz. Burada sarl kablo bir afta yerletirilmi ve bir manyetik alann ortasna sabitlenmitir. Manyetik alan, ekil 1.3de izgilerle gsterilmitir, mknatsn kuzey kutbundan gney kutbuna doru akar. Bu alan grlemez fakat orada mevcuttur. Bunun byle olduunu bir iviyi mknatsa yaklatrdmzda mknats tarafndan ekildiinden 4

bilmekteyiz. Bu prensibi aklamak iin izgiler ekil 1.3de grnr yaplmtr. Sarl kablonun ularna bir voltmetrenin bal olduuna dikkat edin. Sarmn 90 derece pozisyonu gsterilmitir sarmn kenarlar kutuplara en fazla yaklatrlm ve sarmn yz manyetik alana paraleldir.

ekil 1.3 Basit Jeneratr imdi, sarm 0 derecede balarsa ve saat ynnde 180 derece hzlca evrilirse, voltmetrenin inesi sapp anlk bir voltaj gsterecek ve sonra sfra decektir. Sarm manyetik alan izgilerini kesince, tel sarmn her tarafnda oluan elektromotif g, metre devresine giden ayn ynde bir akm yaratr ve metre sapar. Oluan voltajn genlii faktre baldr: Manyetik alann gc, dnen sarmn hz ve tel sarmn tur says. Herhangi bir faktr arttrldnda oluan voltaj artar. Eer sarm saatin ters ynnde 180 derece yine evrilirse, voltmetrenin inesi ters ynde sapacaktr. Ancak, ikinci 180 derece evirmeden nce metrenin ular ters evrilirse, metrenin inesi ilk evirmedeki ynde sapacaktr. Bylece, sarm srekli evrilirken her 180 derece noktasnda ular ters evrilirse, oluan voltajn zamana kar izimi ekil 1.4a gsterilen dalga ekline benzeyecektir. Bu doru akm jeneratrn temelidir.

a. Basit Jeneratr

b. Ticari DC Jeneratr ekil 1.4 DC Jeneratr Zaman Grafii Ticari Jeneratr Ticari bir dc jeneratrn birok sarm vardr, her biri ok tur sarml ve metal bir ekirdek zerindedir. Buna armatr denir. Sarmlarn ular jeneratr aftndaki ayr kayar halkalara komutatr baldr. k ular bu kayar konnektrlere baldr fralar bunlar da komutatre balantldr. Armatr dnerken bu kombinasyon k ularna sarm balantlarn ters evirir, bylece oluan voltaj herzaman ayn polaritededir. Jeneratr aftndaki sarmlar yle yerletirilmitir ki, k voltaj dalga ekli zamana kar izildiinde ekil 1.4bdeki gibi gzkr. k voltaj neredeyse sabittir ve bir yk devresine balandnda, devredeki akm sadece bir ynde akacaktr. Bu bir dc jeneratrden gelen doru akmdr bir dc g kayna.

Yukarda szedildii gibi, bir jeneratrn rettii voltaj seviyesi jeneratr sarmlarnn tur saysna, jeneratr aftnn evrilme hzna ve manyetik alann gcne baldr. Bir dc jeneratrn retebilecei en fazla akm, jeneratr sarmlarlarndaki tellerin apna, komutatr ve fralarn tasarmna ve jeneratrn soutulma ekline baldr. Endksiyon Devredeki metrede bir akma yol aan voltaja, manyetik alann neden olduu (endkledii) sylenir. Endksiyon ya sarmn manyetik alann iinde hareketiyle ya da manyetik alann sarmn iinde hareketiyle oluabilir. Endksiyon prensibi dc jeneratr, bir sonraki ksmda anlatlacak ac jeneratr, bobinler ve transformatrler (Ksm 2) iin ok nemlidir.

AC G
Devre akmnn sadece tek ynde akmamasndan dolay alternatif akm (ac) dcden farkldr; ters dnp , kar ynde de akar. Dzgn zaman aralklarnda yn deitirir. Akmn yn deitirdii bu dzgn peryodik orana frekans denir. AC ile alan cihazlar alternatif akmn retildii frekansta almaldrlar. AC g trenleri, fabrikalar ve evlerimizdeki aletleri altrr. Onu zellikle kullanl yapan, acyi deiik voltajlara evirmek iin transformatrlerin (2. Ksmda greceiz) kullanlabilmesidir.

AC Jeneratr
Ac gcn ana kayna ac jeneratrdr, genellikle alternatr diye adlandrlr. Dc jeneratre ok benzer. ekil 1.3e tekrar baknz. Hatrlarsak sarm ilk 180 derece dndrldnde metre bir yne sapmt; ve ular ters evirmeden bir ikinci 180 derece daha devam edilirse, metre ters ynde sapacaktr. Metrenin sapma ynnn deimesi metredeki akmn yn deitirdiini gsterir. Sarmda endklenen voltaj ters yndeydi bylece devredeki akm yn deitirdi.

ekil 1-5aya baknz. ekil 1-3teki tel sarmn bal olduu aft imdi bir motor tarafndan sarm saniyede 60 tam dn yapacak ekilde dndrlyor. Sarmn ular kayar halkalara balanmtr, bylece sarm dnerken metre her zaman devreye kayar halkalarn zerindeki fralarla baldr. Sarm dnerken metrenin gsterdii voltaj ekil 1-5bde gsterilmitir. lk 180 derecede, voltajn pozitif ve sonraki 180 derecede voltajn negatif olduuna dikkat ediniz. Sarm dndke, voltaj her 360 derecede veya her devirde kendini tekrar eder. Eer sarm saniyenin 1/50sinde bir 360 derece dn yaparsa, o zaman saniyede 50 devirlik voltaj endklenmi veya retilmi olacaktr ve ac voltajn frekans 50 devir saniyedir. Devir saniyenin literatrdeki ad hertzdir, o zaman retilen enerjinin frekans 50 hertzdir. retilen voltaj 220V olana kadar sarmdaki tur says arttrlrsa, o zaman bir 220V, 50 hertz ac jeneratr imal edilmi olur. Bu ac jeneratrn temelidir ana ac g kayna. Kolay

imalatndan dolay (ayr komutatr yerine srekli kayar halkal) ve acden dc retmenin kolaylndan (2. Ksmda greceiz), ac jeneratr veya alternatr dc jeneratrden daha fazla yaygn olarak kullanlmaktadr.

Endktans
Bu noktaya kadar tekrar bir gzden geirelim. Bir manyetik alann iinden geen tel voltaj endklenecek ve bu tel tamamlanm bir devreye balandnda ierisinde akm olacaktr.

ekil 1-6ada gsterildii gibi buna kar bir prensip vardr. Bir telde akm olduunda, telin etrafnda gsterildii gibi bir manyetik alan oluacaktr. Teldeki akm arttka, telin etrafndaki manyetik alan da artar; teldeki akm azaldka, telin etrafndaki manyetik alan da azalr. ekil 1-6bde gsterildii gibi deien akm tayan telin yannda baka teller de varsa, deien manyetik alan tellerin iinden geer ve onlara bir voltaj endkler. Yakndaki tellerin etrafndaki genileyen ve azalan bu deiken manyetik alan, sanki manyetik alan sabit kalm ve yakndaki teller manyetik alann iinden geiyorlarm gibi ayndr. Bu ikinci ksmda ele alacamz transformatr prensibidir. Endktrler de bir elekriksel alan retmek iin bu endktans denilen prensibi kullanrlar.

Endktif Reaktans
Bir bobinin etrafna sarl telin iinden akm geerken, bobinin her tur telindeki manyetik alanlarn etkileiminin sonucunda bobinin etrafnda bir manyetik alan oluacaktr. Bobinden geen alternatif akm ile bobinin etrafndaki alan geniler ve azalr. Genileyen ve azalan alan, esas alan yaratan bu deien akma kar koyan ters bir voltaj bobinin iine endklenir. Bu acye kar koyma ve direnmeye endktif reaktans ad verilir. Sembolu XL ve aadaki forml ile hesaplanr, burada f hertz olarak frekans, L henri olarak endktans; Pi de sabit 3.1416dr: XL = 2Pi fL Endktans bobinin boyutlarna (alan ve uzunluk), tur saysna ve bobinin sarl olduu maddenin szdrmazlna baldr. Szdrmazlk bir maddenin ne kadar kolay manyetize 9

edilebilirliinin lsdr. Dikkat ediniz ki, deien akmn frekans arttka, endktif reaktans armaktadr. G kaynaklar filtrelerinde endktrlerin kullanl anlatldnda bu nemli olacaktr. Endktif reaktansn birimi omdur, bu da ayn zamanda bir resistansn direnci iin kullanlan birim ile ayndr. Bir ac devrede bir endktrn toplam kar koymas (empedans), endktrn kablosundaki endktif reaktans ile dc direncin toplamna eittir. Bir endktrden dc veya ok dk frekansta ac akyorsa, empedans onun sarld telin dc direncine yakndr. Frekans arttka, empedans etkili bir ekilde artar nk endktif reaktans etkili bir ekilde artar.

II. REGLESZ G KAYNAI SSTEMLER GR

Birok elektronik cihaz devresi belli bir dc voltajda en fazla dc akm verebilen bir g kaynana gerek duyar. Dk gce gereksinimi olan veya normalde ara sra kullanlan bir cihaz iin bu enerji pillerle salanabilir. Dier bir g kayna da dc jeneratrdr, ancak ne piller ne de dc jeneratrler eitli elektronik cihazlar iin ne pratik ne de ekonomiktir. 220V, 50Hz gcn elektrik datm firmas tarafndan srekli datlmasndan dolay birok elektronik cihaz ac hat gerilimini dc gerilime eviren g kaynaklaryla almaktadr. Basit reglesiz dc g kayna fonksiyonlar transformasyon, dorultma ve filtrelemedir.Bu fonksiyonlar ekil 2.1'de gsterilmitir.

ekil 2-1 Reglesiz DC G Kayna Transformasyon fonksiyonunda giri ebeke hattndaki 220VACdir.Bu AC k gerilimi, ki giri voltajndan dk veya yksek olabilir, dorultma fonksiyonuna giritir. Dorultma fonksiyonunun k dc voltajdr, ancak genlik deime miktarnn fazla olmasndan dolay "darbeli dc" ad verilir.Filtreleme fonksiyonu yksek genlik deiimlerini azaltr, yle ki k, zerinde sadece biraz "ripple" voltaj kalan bir dc voltajdr. Bu basit g kaynana reglesiz dc g kayna denir nk ac giri voltajndaki deimelerle veya g kaynann

10

kndaki ykn deimesiyle birlikte k deiir. Bu g kaynann almasn anlamak iin her fonksiyonu detayl olarak inceleyelim.

TRANSFORMASYON
Transformasyonun iki ana zellii vardr: Hat voltaj deerini doru dc k voltajn salamak iin, gerekli voltaj deerine dntrr. Elektriksel olarak elektronik cihaz ebeke hattndan izole eder.

Transformatrler
Transformasyon fonksiyonunu yerine getiren para transformatrdr. ekil 2.2'de gsterildii gibi ayn demir gbee (nve) sarlm en az iki ayr sarm telden oluur. Giri voltajn alan tel sarma primer; k voltajn salayan sarma sekonder denir. ou zaman iki yada daha fazla sekonder vardr. Transformatrn ana alma prensibinin endksiyon olduunu 1. Ksmda anlatmtk. Primere verilen deiken akml ac voltaj, demir nvede deien bir manyetik alan yaratr. Kor tarafndan sekondere kupleli bu manyetik alan, sekonder sarmlarn keser ve sekonderin her turuna bir ac gerilim endkler. Bylece aralarnda herhangi bir elektriksel balant olmadan deien manyetik alan ile enerji primerden sekondere transfer olur.

ekil 2.2 Transformatr malat

zolasyon
Sekonder ile primer arasndaki enerji transferinin sadece manyetik kuplaj ile gereklemesinden dolay, sekonder ve bal olan devreleri ile primer ve bal olan devreleri izole edilmitir. Bu gvenlik iin nemlidir, nk primer ebekenin yksek akm kaynana baldr. Byle bir izolasyon olmasayd, ciddi ok tehlikeleri olabilirdi. (rnein TA2R'nin trafosuz pil arj cihaznda olduu gibi, kulaklar nlasn!) Dier bir avantaj da primer

11

devresindeki devre topra ile sekonder devresindeki devre topra arasnda dc balant bulunmamasdr.

Tur oran
Regleiz bir g kaynanda dzgn dc k voltajn retmek iin gerekli olan ac k voltaj deerini transformasyon fonksiyonu salamaldr. Bu i transformatrlerde sekonder tur saysnn (Ns), primer saysna (Np) orannn deitirilmesiyle kolaylkla yaplabilmektedir. Bu oran Ns nin Np ye blnmesiyle, yani Ns / Np ile olumaktadr. Ns / Np tur oran deitirilerek sekonder voltaj primer voltajndan daha az veya fazla olabilmektedir. Bir tur sekonder sarmna endklenen voltaj miktar, bir tur primere endklenen voltaj ile ayndr. Primerin her turuna endklenen voltaj ep, primer voltaj Vp nin primer turuna Np blnmesidir. Forml olarak yazarsak: e p = Vp / Np Eer ayn voltaj sekonder sarmnn her turunda endklenirse, o zaman sekonder voltaj Vs, sekonder tur says Ns arp endklenen voltaj ep olur. Forml olarak yazarsak: Vs = Ns x ep ep deerini ilk formlden ikinciye ilersek, Vs eittir tur oran arp Vp olur. Forml olarak yazarsak: Vs = Ns / Np x Vp Sekonder voltajnn primer voltaj arp tur oran olduunu bilirsek, reglesiz g kaynaklarnda transformatrn ac voltaj ac voltaj seviyesini deitirmek iin nasl kullanlabildiini kolaylkla grebiliriz. imdi ekil 2.3a daki gibi bir transformatr iin kullanlan ema sembollerinin rneklerine bakalm.

12

ekil 2.3 Transformatrler

Voltaj dren (Step-Down) Transformatrler

Eer sekonder turu primer turundan az ise, sekonder voltaj primer voltajndan az olur. Bu bir voltaj dren (Step-down) transformatrdr. ekil 2.3b deki rnekte gsterildii gibi tur oran 0,5 ve primer voltaj 110VACdir, bylece sekonder voltaj 110VAC x 0,5 = 55VAC olur.

Voltaj ykselten (Step-Up) Transformatrler

Eer sekonder turu primer turundan fazla ise, sekonder voltaj primer voltajndan fazla olur. Bu bir voltaj ykselten (Step-up) transformatrdr. ekil 2.3c de gsterilen rnekte tur oran 3.18dir ve primer voltaj 110VAC, bylece sekonder voltaj 110VAC x 3.18 = 350VAC dir

G transferi ve Verimlilik
Sekonderden kp akan g ile primere akan g ilikisi: V p x Ip = V s x Is x n Burada n: transformatr verimidir. Verim %100 ise veya n=1 ise, k gc, giri gcne eit olacaktr. Bylece, eer Vs Vp den kk ise, Is Ip den byk olmaldr, ve eer Vs Vp den byk ise Is Ip den kk olmaldr. Bir g trafosunun verimlilii genellikle %85 ile %95 13

arasndadr.

AC VOLTAJ DEERLER
Bir dc voltajn genelde sadece bir llen deeri vardr. Ac voltaj, ki srekli deiir, nasl lldne bal olarak birok deiik llm deerlere sahip olabilir. Bu voltaj deerlerini iyi renmek gerekir nk g kayna tasarmnda nemlidirler. Dha sonraki ksmlarda proje tasarmnda kullanlacaklar. ekil 2.4, bilinen ac ebeke voltaj eklinin zamana kar izilmesini gsteriyor. Zaman ekseni de ac devrinin (cycle) dnme derecesine gre ayarlanmtr. lk 180 derece iin, voltaj pozitif, sonraki 180 derece negatiftir. ebeke frekans 60Hz (ABD'ye gre) olursa, bir 360 derecelik tur dn, bir saniyenin 60da birinde oluur.

ekil 2.4 AC Voltaj deerleri

Vrms
ebeke voltajnn deeri tipik olarak 110VAC (ABD'ye gre) olarak belirtilir, fakat gerekte bu deer 110Vrms dir. Vrms ekil 2.4'de gsterildii gibi normalde bir ac voltmetrede llen deerdir. Vrms genellikle ac voltajn kullanlan deeridir, nk o, eiti bir dc voltaj gibi bir rezistif yke ayn enerjiyi salayan bir ac voltajdr.

Vpk ve Vpp
ekil 2.4'e baktmzda ac voltaj tanmlayan baka deerlerin de olduunu grrz. Tepe voltaj (peak) Vpk, bir devirdeki en fazla voltaj deeridir. Tepeden tepeye voltaj (peak to peak) Vpp, en fazla pozitif tepeden, en fazla negatif tepeye oplam voltaj deeridir. Bir sins dalga voltaj iin (ki bu matematiksel sins fonksiyonunun dnme as gibi deien bir voltajdr) ekil 2.4'de gsterildii gibi, Vrms tepe voltajnn %70.7sine eittir. (Vrms= 0.707 x Vpk) Tersine Vpk, Vrms voltajn %141.4dr. (Vpk= 1.414 x Vrms) Bir sins dalgas iin tepeden tepeye voltaj, tepe voltajnn iki mislidir. (Vpp= 2 x Vpk)

14

DORUTMA
Dorultma bir ac voltaj dc voltaja evirir. Bu dorultma fonksiyonunu yerine getiren paraya, dorultucu denir.

Dorultucu
Dorultucu bir tip diyottur. Basit olarak, elektriin tek ynl vanasdr. ekil 2.5'de gsterildii gibi, elektronlarn sadece ileri biasl yn denilen tek bir ynde serbeste akmasna izin verilir, bu rada anot voltaj, katot voltajndan daha pozitiftir. Ters ynde, ters biased yn denilir, elektronlar kolaylkla akamazlar. Bu ynde anot voltaj, katot voltajndan daha negatiftir.

ekil 2.5 Diyot: Akm iin tek ynl vana

VF
Bir ileri biasl diyot, bir para tel gibi deildir, nk ular arasnda ciddi bir voltaj d retmek iin yeterli direnci vardr. leri-biasl (ileri meyilli) voltaj d, ekil 2.5a'da VF olarak gsterilmitir, diyotta kullanlan malzemenin tipine gre deiir. ounlukla kullanlan silikon diyotun VF si 0,5 - 0,7 V ve bir germanyum diyotun VF si 0,2 - 0,3V'tur.

VR ve PIV
Bir diyota verilebilen maksimum ters-bias (meyilli) voltaj, ekil 2.5b'de VR olarak gsterilmitir, (Peak Inverse Voltage) tepe ters voltaj (PIV) olarak adlandrlr. Bu voltaj alrsa, anot katot balants bozulma noktasna gelir ve ters ynde yksek bir akm akmasna izin verilir. Bu nokta alrsa, genelde diyot kalc olarak hasar grr.

15

ekil 2.6a Dorultucu Devreleri

Yarm Dalga Dorultucu

Basit bir yarm dalga dorultucu devresinde, ekil 2.6a'daki gibi, bir diyot seri olarak bir transformatrn sekonder kna balanr. Giri primer voltaj, ebeke hatt, 60Hertz (ABD'de, Trkiye'de 50Hertz) sins dalga voltajdr.Pozitif devir deiimi A ile, negatif olan B ile iaretlenmitir. Her deiim iin primer ve sekonderin polariteleri yazlmtr. A deiiminde, D1 diyotu iletime geer, nk anotu, katotuna gre daha pozitiftir. Sekonder voltajna (eksi diyotun VFsi) eit bir voltaj ykn RL etrafnda oluur. B deiiminde, D1 akm bloke eder, bylece, RL nin etrafnda voltaj olumaz. Sekonder voltaj, diyotun etrafnda ters voltaj VR olarak grlr. Bu voltaja dayanabilmesi iin, D1'in PIV'si sekonder voltajnn Vpk sndan daha byk olmaldr. k voltaj (ekil 2.6a) sekonder voltajnn yarm dalga deiimi, 60Hertz serilerdir. Voltaj daima tek yndedir ve "darbeli dc" olarak bilinir. Tam bir tur iin, pozitif darbelerin altndaki alann ortalamas alnrsa, dc voltaj, 0,318 arp sekonderin Vpk 's olur. Yarm dalga dorultucular dk akm uygulamalarda kullanlr, rnein, pil arj cihazlar, hesap makinalar iin ac-dc adaptrler. Eer dc ka bir pil yk olarak yerletirilirse, sekonderin tepe voltaj eksi, diyotun VF sine kadar arj edilebilir.

ekil 2.6b Dorultucu Devreleri 16

Tam Dalga Dorultucu

ekil 2.6b'deki dorultucu devre, sekonder voltajnn her iki deiimini de bir dc voltaja evirmektedir, bu tam dalga dorultucu olarak bilinir. her sekonder knda seri olarak bir diyot vardr ve orta k topraklanmtr. Orta k ile (ekil 2.3a) her sekonderin k arasndaki voltaj ayn deerde fakat ters yndedir. VS1 pozitif iken VS2 negatiftir. A deiiminde D1 iletime geer, B deiiminde D2 iletir. Orta k her iki diyotun akmnn bir ortak dndr. Her diyotun yke akm ayn ynde iletmesinden dolay sekonder voltajnn her deiiminde darbeli dc'nin pozitif yarm dalgalar vardr. k 0,636Vpk ortalama dc voltajl, 120Hertz darbeli dc'dir. Her seferinde sadece sekonderin yars kullanlr; bu yzden dzgn dc voltaj oluturmak iin transformatr sekonder k voltaj gerekenin iki misli olmaldr. Ayn zamanda her diyotun PIV'si en az tam sekonder VSpp si olmaldr.

ekil 2.6c Dorultucu Devreleri

Kpr Dorultucu
ekil 2.6c'deki dorultma devresine tam-dalga kpr dorultucu denir. Bir kpr anda drt diyot kullanlr. Kpr ann k uclarndan birisi, yk akmnn dn iin ortak topraktr. Dier k ucu yke balanr. D1 ve D2 A deiiminde iletir, D2 ve D4 B deiiminde iletir.Her iletim yolu, yke akm ayn ynde iletir. Darbeli dc k tam dalga dorultucu ile ayndr. k dc voltaj sekonder voltaj eksi iki ileri-bias diyot dmdr. Diyotlrn PIV'si sekonder tepe voltajndan VSpk byk olmaldr.

FLTRELEME
Birok elekronik devre iin transformasyon ve dorutmatan sonraki darbeli dc k tatmin edici g k deildir. Filtreleme fonksiyonu yk neredeyse sabit dc olabilmesi iin k yumuatr. Dorultucudan gelen darbeli dc k ortalama bir dc deere ve ripple voltay denilen bir ac ksma sahiptir. Bu filtre devresi ripple voltajn kabul edilebilir bir deere indirir. Direnler, bobinler ve kondansatrler, filtre yapmak iin kullanlr. Bu paralardan hibirisi ykseltme grevi yapmaz. Direnler akma kar koyarlar ve normal olarak frekans ile deimeden dc ve ac devrelerde ayn ekilde alrlar. Bobinler akm deiimlerine kar koyarlar ve endktif reaktanslar frekans ile deiir. Kondansatrler voltaj deiimine kar koyarlar ve kapasitif reaktanslar frekans ile azalr. imdi kondansatrlere yakndan bakalm ve ne yaptklarn anlayalm. 17

Kondansatr
Bir kondansatr (ekil 2.7a) iki iletken plaka ve onlar ayran dielektrik denilen bir yaltkandan olumaktadr. Plakalar arasna bir dc voltaj verildiinde, elektronlar bir plakada birikir ve pozitif iyonlar dier taraftadr. Plakalar arasndaki elektriksel yklenme fark, verilen voltaja eittir. Voltaj kesilince, elektriksel ykleme yerinde kalr ve plakalar arasndaki voltaj farkn korur. Dier bir deile, ykleme kondansatr tarafndan saklanr. Yklemeyi saklama karakteri bir devredeki kondansatre voltaj deiimlerine kar koyma etkisi verir. Bu etki dc g kaynaklarndaki filtreleme fonksiyonunda ok nemlidir. Kapasitansn elektrik birimi faraddr. Farad ok byk bir deer olduundan, gerek kondansatrler mikrofarad olarak deerlendirilir. 1 mikrofarad 0,000001 (1x10-6) faraddr.

ekil 2.7 Kondansatrler

Kondansatr Dearj Etme

Bir kondansatr filitrelemede nasl kullanldn anlamak iin bir kondansatrn dearj zelliklerini inceleyelim. ekil 2.7c'de, bir kondansatr Vc voltajna zaten arj edilmitir. S anahtar daha nce akt, imdi kapatlyor ve kondansatr R direnci zerinden dearj oluyor. ekil 2.7d'deki tahmin edilebilen eriye gre kondansatr zerindeki voltaj zaman getike azalr. Bu bir RC dearj erisi olarak bilinir, nk skalas RC zaman sabiti birimindendir. Dearj erisi iin RC zaman sabitini (asniye cinsinden) bulmak iin, kondansatr dearj eden diren (ohm) ile kondansatr (farad) birimi ile arpn. Eer kondansatr 10 mikrofarad (0,00001 farad) ve diren de 100ohm ise, bu RC zaman sabiti 0,001 saniyedir (100 x 0,00001=0,001) Bir g kayna filtre kondansatrn dearj eden dirence, g kayna yk 18

denir. ekil 2.7'deki dearj erisi, 1 RC zaman sabitinde, Vc'nin orijinal arjl deerinin %37 sine deceini gsterir. 5 RC zaman sabitinde kondansatr tamamen dearj olacaktr. Dearj erisinin incelenmesi iki nemli sonucu kartr:

Kapasite arttka, RC zaman sabiti byr ve dearj yavalar Diren kldke, RC zaman sabiti klr ve dearj hzlanr.

Kapasitif Filtre
En basit filtre, dorultucunun kna paralel olan tek bir kondansatrdr. ekil 2.8a'da, CF1 filtre kondansatrn ve RL g kayna ykn ifade eder. IL eittir Vo bl RL (Ohm kanunu). Vo dalga eklinin zamana kar izimine bakn. lk deien yarm devirde CF1'i arj ederken, Vo hzla dorultucunun tepe voltaj kna ykselir. Eer yk yoksa (RL =sonsuz), Vo tepe voltajnda kalrd ve CF1'in tekrar arj edilmesi gerekmezdi; ancak RL yk ile ve IL akm ile, dorultulan darbe sfra inerken CF1 dearj olmaya balar. Dearj ekil 2.7d'ye gre olur ve RC zaman sabiti CF1 arp RL dir. CF1 Vo dalga eklinde gsterildii gibi A noktasna kadar dearj olur. A noktasndan sonraki deiim darbe voltaj Vo'n zerine kar ve CF1'i tepe voltajna tekrar arj eder. Bir filtre kondansatrnn yke srekli bir akm salayabilmesi ve yeterli miktarda enerji depolamas iin yeterince byk olmaldr. Kondansatr yeterince byk deilse veya yeterli hzda arj edilemiyorsa, yk daha fazla akm ektike voltaj decektir.

ekil 2.8 Filtreleme k dc deerinin altnda ve zerinde Vo'daki RMS voltaj deiimi, ekil 2.8a'da ripple voltaj vr, olarak gsterilmitir. Tam bir dalga iin, 60Hertz ac girite, vr (rms) :

19

vr (rms) = 2.4 IL / CF1 burada IL miliamper, CF1 mikrofarad ve bir RC dearj olduu kabul edilmitir. Forml CF1'i bulmak iin IL miliamper akmn salayacak ve vr (rms) ripple voltaj olacak bir g kayna iin tekrar dzenlenirse, CF1= 2.4 IL / vr (rms) olur.

Ripple Voltaj
Ripple voltaj genelde Vo dc k voltajnn bir yzdesi olarak gsterilir: % vr (rms) = vr (rms) / Vo x 100 rnein, diyelim ki bir g kayna 10V dc, 200mA'de ve %1 ripple voltaj verecek. Yukardaki forml kullanarak, 1 arp 10 bl 100 ile ripple voltajnn 0,1 voltu gememesi gerektii bulunur. Buradan CF1 forml kullanlarak, bu ripple gereksinimi iin CF1'in 4800 mfarad olmas gerektii bulunur. Ripple voltajn daha fazla azaltmak iin, ekil 2.8b'deki ek filtre elemanlar eklenebilir. LF1henry, CF2 mikrofarad ve kaynak 60Hz ise, tam dalga dorultucu ile, vr2 (rms) (ekil 2.8b) vr2 (rms) =vr1 (rms) x 1.77 / LF1CF2 olur.

VOLTAJ KATLAMA
Bir trafo ac voltaj seviyesini arttrabilir, ancak trafolar greceli olarak pahaldr ve bir g kaynann arln arttrr ve s yayarlar. Baz durumlarda, voltaj katlama olarak bilinen zel bir tip dorultucu devresi, daha byk ve ar voltaj arttran (Step-up) transformatr kullanmadan daha yksek voltaj k elde etmek iin kullanlr.

ekil 2.9 Voltaj Katlama

Operasyon
ekil 2.9a emay ve ekil 2.9b k dalga eklini gstermektedir. lk lk deiimi D1'i ileri meyiller ve C1'i Vpk'ya arj eder. lk B deiimi D2'yi ileri meyiller ve C2'yi Vpk'ya arj eder. C1 ve C2'nin polaritelerinin toplanarak seri balanm olmasndan dolay k voltaj Vo, iki 20

kondansatr voltajnn toplam, 2xVpk dr. Ek devre paralar kullanlarak voltaj leyici ve drtleyiciler oluturulabilir. Bu tip devreler, yksek voltajl ksa sreli yksek akm darbesi gerektiren ve yeni bir darbe iin greceli daha uzun zamana gerek duyan fotograf fla g kaynaklar uygulamalarnda faydaldr.

III. BAST REGLEL G KAYNAI SSTEMLER GR

Bugnlerde yararlandmz birok kolayl modern dijital entegre devreler (IC) saylamaktalar. Bu IC'lerin ou, voltaj seviyesini dar limitlerin iinde kontrol edebilen hassas bir g kaynana gerek duyarlar. G kaynann yk gereksinimindeki ykselme ve dmelere ok hzl cevap vermesi gerekmektedir, nk eer baz voltaj deimleri oluursa IC'ler ters etkilenebilmektedir. Bu yazda g kaynann kn kontrol etmek iin basit metodlar anlatlacaktr, yle ki yk akmndaki ve ebeke voltajndaki deikliklerin k voltajna etkisi az veya hi olmasn. k bu ekilde kontrol edilen g kaynaklarna regleli g kayna denir. Regleli bir g kayna tasarlamak iin, geen yazda anlatld gibi bir reglesiz g kayna kna bir regle devresi eklenerek kullanlr. Bu yaz bir reglatrn g kaynann kn nasl izleyebildiini ve k voltajnn tanmlanan limitlerde kalmas iin nasl otomatik ayarlamalar yaptn gsterecek. Bir reglatrn esas fonksiyonel blmleri, bu fonksiyonlar yerine getiren eitli entegre devreler aklanacaktr. Bu IC'ler regleli g kayna tasarmn ve retimini kolaylatrmaktadr.

NEDEN BR VOLTAJ REGLATR GEREKLDR?

levsel diagram ekil 2-1'de (nceki yaz) gsterilen reglesiz g kaynann ematik diagram ekil 3-1a'dadr. ekil 3-1b, ekil 3-1a'da gsterilen devrenin basitletirilmi ematik halidir. Bir eit ak devre (yksz) dc voltaj vardr; kayna VDC ve seri diren RZ k empedansdr. Her yk akm IL, RZ iinden akar. ki ana faktr k voltaj V0' deitirmek iin alr. lki yk akmndaki deiim, dieri VDC yi deitiren ebeke hattndaki giri voltaj VIN'in deiimi. Bazen bu iki faktr birbirinden bamsz oluabilmekte ve bazen birbirlerini etkileyebilmektedirler.

ekil 3-1. Reglesiz G Kayna Devresi

21

Yk Akmndaki Deimeler Dc k voltaj V0, ykn akm isteklerinin inip kmas ile deiir. ekil 3-2 bu deiimlerin izimidir.

ekil 3-2. Reglesiz G Kaynann Yk izgisi Eer hi yk akm yoksa (IL=0), o zaman V0 g trafosundaki en yksek ac seviyeye VDC'ye eittir. Yk daha fazla akm istediinde, RZ'deki voltaj d, k voltajnn dmesine sebep olur. Yk belli k akmndayken ILR, V0, V0R'dedir, bu nokta transformatrn bilinen RMS voltajnn yanndadr. Yk devresi azok sabit bir akm ekerse veya yk devresi, V0 daki deiimleri tolore edebilirse, bu voltaj deiimi bir problem deildir. rnein, bir ses g amfisi iin g kayna k, sinyal kesilmesi veya baka distorsiyon oluan seviyenin altna inmedii srece, amfinin almasn etkilemeden geni bir aralkta deiiklik gsterebilir. ebeke Voltajndaki Deimeler ekil 3-2'de gsterildii gibi, ebeke voltaj VIN deitike, V0 da deiir. Eer VIN deiirse, zaten birok yerde sk sk olur, g trafosu k ve filitreli V0 k deiecektir.

VOLTAJ REGLARR PRENSPLER

Sabir bir V0 elde etmek iin, ekil 3-3'de gsterildii gibi bir reglasyon devresi RZ ve RL'nin arasna eklenir. Reglatrn ular arasnda bir voltaj d (VREG) mevcuttur; bu durumda giri voltaj VDC , ekil 3-1b'de gsterilen VDC den daha byk olmaldr. ekil 3-3'de, V0 = VDC - (RZ + VREG) dir.

22

ekil 3-3. Basitletirilmi Reglatr Devresi Reglatrn alma ekli Gerekli reglasyonu salamak iin, IL ve VDC deitike, V0 ' sabit tutmak iin reglatr devresi VREG 'i deitirir. Eer IL artarsa, VZ artar, bu da V0 'n azalmasna yol aar; ancak reglatr VZ 'deki art dengelemek iin VREG 'i azaltr, bylece V0 sabit kalr. Tersine, eer IL azalrsa, ub da V0 ' arttrmaya ynelir, reglatr V0 ' sabit tutmak iin VREG 'i arttrr. benzer ekilde, eer VDC artar veya azalrsa, reglatr VREG 'i anlan sraya gre arttrr veya azaltr. rnekleme Devresi rnekleme devresi k voltajn izler ve hata amplifikatrne bir k voltaj rnei besler. Referans Voltaj reticisi Referans voltaj reticisi, k voltajndaki deiimlerden bamsz olarak hata amplifikatrne sabit bir referans voltaj salar. Hata Amplifikatr Hata amplifikatr, referans voltajn k voltaj rnei ile kyaslar ve eer aralarnda bir fark varsa bir hata voltaj retir. Hata amplifikatr k VREG deerini kontrol etmek iin kontrol elemann besler. Kontrol Eleman Kontrol eleman esasen VDC , RZ ve RL ile seri bal olan bir deiken direntir.VDC veya IL deiirse VO ' ayn tutmak iin yukarda aland gibi, hata amplifikatrnden gelen giri VREG 'i deitirmek iin bu deiken direnci ayarlar. imdi konu ekillendiine gre, reglatr devresinin alma detaylarn renelim. nce devrelerde kullanlan basit tranzistr ilevi aklanacaktr.

23

TRANZSTRN ALIMA EKL

Tranzistr yaps Tranzistrn alma eklini anlamak iin ekil 3-4'e bakn. blme ayrlmtr. ekil 34a, bir tmlik devre NPN tranzistrn yapsn gsterir. Tranzistr yariletken bir ince katmana yaylm N, P ve N yariletken malzeme adalarndan yaplmtr. En yaygn kullanlan malzeme silikondur. Katmann zerinde, birbirine yan yana olan paralar, bamsz alabilmek iin birbirlerinden izole edilmilerdir. Kk altn teller, tranzistrn terminalini, baz (B), emiter (E) ve kollektre (C) d elektriksel balantlar yapmak iin, belirtilen metal balantlara, N, P ve N blgelerine birletirilmitir.

a. NPN IC Tranzistrn mali

b. Devresi

c. zellikleri ekil 3-4 Tranzistr malat ve almas Tranzistr Devresi ve Karakteristik Erileri ekil 3-4b bir tranzistr bir devre iinde iken gstermekte ve ekil 3-4c tranzistrn alma eklini, kollektr akm IC 'nin kollektr-emiter voltajna VCE kar izimi ile aklamaktadr. Baz-emiter voltaj VBE 0,7Volttan daha byk olarak baz emiterden daha pozitifse, baz akm IB bazdan emitere akar.Verilen bir baz akm ile VCE deiirken, kollektr akmnn karakteristik bir erisi izilebilir. Fakl baz akmlar iin farkl karakteristik eriler ekil 34c'de gsterilmitir. rnein, eer IB 0,1 miliampere eitse, o zaman 2 Volttan - 20 Volta kadar her VCE iin IC yaklak 10 miliamperdir. 24

Tranzistrde bir akm kazanc olduuna dikkat edin. IB 0,1 miliamper iken IC 10 miliamperdir, bu durumda baz akm 100 kat byk olan bir kollektr akmn kontrol eder. Akm kazanc, VCE 2 Volttan az veya kollektr emiter kesilme voltajndan fazla olana kadar VCE den fazla etkilenmez. Yk izgisi Eer RC , ekil 3-4b'de, 200Ohm ise ve eer kaynak voltaj 10V ise, o zaman her baz akm IB iin, tranzistrn VCE 'si ekil 3-4c'de gsterilen karakteristik erilerin diyagonal kesik izgisine decektir. Bu izgiye bir yk izgisi denir. Eer IB=0 ise, IC=0 olur ve VCE 10 V iken, alma noktas yk izgisinde B noktas olur. Eer IB=0,5mA ise, o zaman IC=46mA; bu da yk izgisindeki A noktasdr. Eer IB=0,3mA ise, o zaman VCE=4Volt, bu da yk izgisindeki C noktasdr. Bylece IB deitike IC deiir ve VCE deiir.Bunun gibi tranzistr alma ekilleri, ekil 3-5'deki reglatr devresi ilemlerin temelidir.

SER GEL GER BESLEME REGLATR

Bir reglatrn almasn daha iyi kavramak iin, ekil 3-5'deki seri-geili geri besleme reglatrn inceleyelim. Giri voltaj VIN ve k voltaj V0 arasnda seri bal olan, seri geili olan, NPN tranzistr Q2 kontrol elemandr. Yk akm IL, Q2'nin IC'si ile ayndr, bu durumda tm yk akm Q2'nin zerinden gemelidir. Tranzistr alma ekli aklamasndan rendiimiz kadaryla, Q2 'ye bir IB akm yoksa, IC akmaz, bu durumda IB, IC ve IL'yi kontrol eder. Bu durumun reglatr ilemini nasl etkiledii imdi aklanacak. ekil 3-5 bir geri besleme reglatr devresi olarak tanmlanr, nk k voltajnn bir ksmn geriye besleyen ve referans voltaj ile kyaslayan kapal bir dngdr. ki voltaj arasndaki fark, k sabit tutmak iin gerekli hareketi belirler.

ekil 3-5. Basit Geri Besleme Reglatr Referans Voltaj ekil 3-5'deki referans voltaj VREF, diyot D1'in zerindeki voltajdr, ki bu diyot da zel bir diyot olan bir zener diyottur. kinci ksmda kesim alan olarak anlatlan, ters-biasl ynde alr. Normal diyotlar bu alanda altrlnca hasar grrler, ancak zener diyotlar bu alanda altrlmak zere tasarlanmtr. ekil 3-5'de reglatre gelen giri voltaj, R1 ile seri olan D1'e verilir. Zener diyotun kesim

25

alan voltaj alr almaz, zerinde geni voltaj deiimleri olsa da D1'deki voltaj olduka sabit kalr. VIN en dk deerde iken, D1'den geecek gerekli en dk akm R1 deeri ile seilir. rnekleme Devresi ekil 3-5'deki rnekleme devresik voltaj ucuna seri olarak balanm iki adet direnten R3 ve R4'ten oluur. k voltaj rnei R4 'n zerindeki voltajdr. Bu voltaj, diren deerlerinin oranna baldr. R3 ve R4'n deerleri, R4'n zerindeki voltajn D1'in zerindeki referans voltajnn 0,7Volt zerinde olacak ekilde seilir. Daha nce belirtildii gibi, 0,7Volt bir silikon tranzistrn VBE voltajdr. Hata Amplifikatr Q1 hata ykselticisidir ve Q1'in VBE 'si hata voltajdr. Sabit referans voltaj Q1'in emiterine verilir ve k voltaj rnei Q1'in bazna verilir.Bylece, V0 'daki herhangi bir deiim, Q1'in VBE'sini deitirir, bu da Q1'in IB baz akmn deitirir. IB 'deki deiiklikler, Q1 'in IC kollektr akmnn deimesine sebep olur. Tranzistrn alma eklinden dolay Q1 akm kazanc salar. Q1 iin kullanlan tranzistr tipine bal olarak, kollektr akm baz akmndaki deiimin 50 ile 200 misline kadar deiir. R2 Q1'in kollektr devresini VIN besleme voltajna balayarak tamamlar. Kontrol Eleman Daha nce belirtildii gibi, Q2 bir silikon NPN tranzistrdr. VIN, V0'dan daha byk olsun diye tasarlanmtr, bylece Q2 g kaynann yk akm aral iin, daima yeterli VCE verecek ve Q2 'nin g harcama ve s limitlerini gemek iin yinede ok byk olmayacaktr. Herhangi bir alma noktasnda Q2 'deki g harcamas Q2 'deki VCE arp Q2 den geen akmdr. Q2 'nin emiteri reglatr k terminaline baldr. Q1'in kollektrne bal olan Q2 'nin baz, Q2 'nin emiterinin 0,7Volt zerindedir.Q2 'nin baz-emiter devresi, ekil 3-4b'ye benzemektedir. Baz akm, Q2 'ye kaynak voltaj VIN 'den R2 tarafndan salanr. IB en yksek derecedeki g kayna yk akmn salamak iin yeterince byk olmaldr. Eer Q2 'nin kazanc en az 50 ise, o zaman R2 zerinden salanmas art olan en az baz akm, geen yk akm bl 50dir. Q1'nin kollektr akm Q2'den baz akmn azalttnda Q1 Q2'yi kontrol eder. Reglatr alma ekli imdi hepsini birletirelim ve geni kapsaml reglatr alma ekline bakalm. Devre kararl bir alma durumunda ve sonra bir yk akm d meydana geliyor. Yk akmndaki bir d, V0 ' arttrmaa eilimlidir. V0 'daki art, Q1 'in baz akmn arttrr, bu da Q1 'in kollektr akmn arttrr. Q1 'in artan IC 'si Q2 'den baz akmn ntler (azaltr). Q2 'nin azalan baz akm, kendi kollektr akmn azaltr. Bu da kendi kollektr-emiter voltajn arttrr. Q2 'deki artm voltaj d V0 ' azaltr. Yk akmndaki bir art, ters ileme sebep olur. Eer VIN artar veya azalrsa, benzer reglatr kontrol dngs ilevi V0 ' sabit tutmak iin meydana gelir.Okuyucu dngy takip edip, ilevin doruluunu kantlamaldr.

IC REGLATRLER
Birok kombinasyondaki, rnekleme eleman, hata ykselteci ve kontrol eleman entegre devre formunda mevcuttur. Bu devreler bir regleli g kayna imal etmek iin birok yl

26

ncesine gre ileri ok daha fazla kolaylatrmaktadrlar. Bu ksmda bilinen voltaj reglatr entegre devresi tantlacaktr. 7800 Serisi Sabit kl Voltaj Reglatrleri ekil 3-6'da gsterildii gibi LM-7800 serisi terminalli reglatr, bir VIN terminali (Giri), bir VOUT terminali (k) ve bir toprak terminali olan bir seri-geili reglatrdr. 7800 serisinde, 5 ile 24 Volt arasnda snflandrlm k voltajlar mevcuttur. Malzeme numarasndaki son iki rakam reglatrn k voltajn gsterir. rnein 7805 bir 5 Volt reglatr, 7812 bir 12 Volt reglatr ve 7815 bir 15 Volt reglatrdr. Her reglatr iin regleli k voltaj sabittir. Reglatr ekil 3-3'de gsterilen tm fonksiyonlara sahiptir. Buna ek olarak, en yksek k akmn gvenli bir deerde sabitlemek ve i g dalmn gvenli bir limitte tutmak iin koruyucu devrelere de sahiptir. Eer i g dalm belirlenmi bir deere geerse, bir termal kesici devre devreye girmektedir. Uygun soutucularla, 7800 serisi, 1,5Amper yk akm salayabilir. Dikkat edilmelidir ki, k voltajnn belirlenmi deerde kalabilmesi iin, rnekleme eleman yke yakn iyi bir toprak noktasna balanmaldr.

ekil 3-6. 7800-Seri Reglatr ekil 3-6'da gsterildii gibi reglatr topra, topraktan daha yksek bir voltaja ykseltildiinde, reglatrn k arttrlabilmektedir.izgilerle gsterilen hat, reglatrn toprak ucu ile iki IN4001 diyotun seri olarak balandn gstermektedir. Silikon diyotlardaki ileri-bias voltaj dmnden dolay, reglatrn toprak ucu, toprak seviyesinin 1,3 ile 1,4 Volt zerinde olacak, bu da kn belirlenmi sabit voltaj kndan 1,3 ile 1,4 Volt yukarda olmasna sebep olacaktr. Reglasyonun kalitesi decektir, nk sadeve V0'n bir blm rneklenmektedir. Daha fazla diyotla veya ters-biasl, yksek akml zener diyotlarla, daha yksek farklar elde edilebilir. Bu teknikler, sabit k voltajn 1 veya 2 Volt arttrmak iin kullanldr. Daha dk akm (100mA) ve daha kk malzeme boyutu iin 78L00 serisi de kullanlmaktadr.

27

LM317 Ayarlanabilir Voltaj Reglatr LM317 bacakl ayarlanabilir voltaj reglatr, 7800 reglatre benzer, ancak onun i rnekleme eleman bulunmamakta ve toprak ucu, bir ayarlanabilen (Adj) u ile deitirilmitir. Bu u, amac olan bir d voltaj blcsne balanmtr. Birincisi, ierisindeki hata ykselticisine bir rnekleme-eleman voltaj salamaktr. kincisi, devrenin ierisindeki voltaj referansn altrmak iin R1 zerinden topraa yeterli akm salamaktr. ncs, bir ayarlanabilir g kayna yapmak iin ileri daha kolaylatrmaktr. erisindeki kontrol eleman, bir NPN tranzistr, yeterli soutucu kullanlrsa, LM317T'nin 1,5 Amper salamas iin yeterince byktr. LM317T'nin ierisinde maksimum akm iin ve belirli s aralnn zerinde i g dalm aldnda deverye giren bir koruyucu bulunmaktadr. LM317'nin almas 7800 serisinden biraz deiiktir, nk kendisi bir "yzen reglatr" olarak bilinir. referans voltajn k voltaj V0'a gre greceli olarak korur. Bu yzden alrken, alma noktasn yle ayarlar ki, R1, R2 voltaj blcsndeki R1'in etrafndaki voltaj, daima VREF referans voltajna eittir. Sonu olarak, ekil 3-7'de gsterildii gibi, V0 eittir VREF (LM317 kutusunda 1,25V) arp 1 art R2 R1 orandr. Eer R2, R1'den 9 kat fazla ise o zaman, bir LM317'de, V0 1,25Voltun 10 misli, veya 12,5Volt olur.

ekil 3-7. LM317T Reglatr ok kolay grlebilir ki, eer R2 bir ayarlanabilir diren ise, VIN'in uygun snrlar ierisinde olmas salandnda, V0 geni bir voltaj aralnda ayarlanabilmektedir. VIN en az, V0 + VREF den byk olmaldr. VIN en ok, V0 +40 Volttan fazla olamaz. rnein V0 = 12 Volt ise, VIN = 52 Volttan fazla olamaz. Tabii ki, VDIFF (VFARK) bydke i s dalm da artacaktr. Uzaktan Alglama D rnekleme elemannn bir baka avantaj da, uzaktan alglamann kolay yaplmasdr.

28

Birok sistem tasarmnda, uzun g datm hatlar kanlmazdr. Yksek akm olan uzun bir g kayna hatt, reglatr dngsnn dnda kalan, nemli voltaj dne sahip olacaktr. Bu sorunu zmek iin uzaktan alglama kullanlr. Esas yk noktasna ayr bir kablo balanr ve rnekleme devresine dorudan yk voltajn geriye besler. Kabloda ok kk bir akm olduundan, voltaj d nemsenmez ve yk noktasndaki reglasyon daha iyiye gider. 723 Reglatr Entegre Devresi ekil 3-8'de bir 723 reglatr gsterilmektedir. Bir referans voltaj kayna, bir hata ykselteci, bir dk akm kontrol eleman ve iki ekstra para - bir zener diyot ve bir tranzistr vardr. Ekstra tranzistr bir akm limitleyicisi olarak kullanlr. Gsterildii gibi bir g kayna imal etmek iin 723 kullanrken, 7800 ve 317 reglatrlerden daha fazla d malzemeye gerek vardr. Ancak, d bacaklarnda ana fonksiyonlarn hazr olmasndan, 723 ok ynl bir reglatrdr. Dk-akml (150mA) tek bana g kaynaklarnda 723 kullanlabilir, fakat, en ok kullanlan yn, daha yksek akm verebilen kontrol elemanlarn srmektir. rnein, benim imal etmi olduum srekli 50A 13.8 volt verebilen uzaktan alglamal g kaynanda 723 kullanlm ve yllardr sorunsuz olarak almaktadr. u anda Sayn Bilal Ekmeki'de bulunmaktadr.

ekil 3-8. 723 Reglatr Daha Yksek k Akm in D Tranzistr Ekleme Daha yksek akml bir kontrol eleman salamak iin daha byk akm salayabilen bir d tranzistrn 723'e nasl balandn ekil 3-8 gstermektedir. D tranzistrn kollektr

29

723'n VC'sine balanmtr. Baz VOUT 'a balanm ve emiter daha yksek akml reglatrn yeni VOUT ucu olmaktadr. 723 d kontrol eleman iin bir src olmaktadr. D tranzistrn gvenli alma alann salamak iin uygun bir soutucu kullanlmaldr.

REGLATR KORUMA
Bir g kayna reglatr iini yerine getirirken nemli miktarda enerjiyi kontrol altnda tutar. Eer elektriksel ve termal gler kontrol dnda kalrsa, devre kendisini bozabilir. Entegre devre ve dardan balanabilen dier entegre devre yariletken cihazlarn reticileri geilmemesi gereken voltaj, akm ve s limitlerini aka belirtirler. Bir devre tasarm bu limitler iinde kalrsa, tm malzemeler, gvenli alma alanlarnda bulunurlar. Bu limitlerin dndaki altrma, cihazlar bozabilmektedir. Bu limitler aldnda, reglatrlerin kendilerini bozmamalarn garanti etmek iin, reglatrlere koruma devreleri eklenir. Ksa-Devre Koruma Genel bir olay, reglatrn k ucunun toprak ucuna ksa devre edilmesidir. Bu olduunda, reglatr kendi belirli deerinin zerinde yksek bir akm salamak iin urar. Daha nce anlatld gibi, ksa devre koruma devreleri, 7800 serileri ve LM17T reglatrlerde ilerine konulmutur. 723 iin, ekil 3-8'de gsterildii gibi, k ucu ile seri bal olan dk bir direncin ularndaki voltaj dn lmek iin akm limitleyici tranzistr balanmtr. Yk akm arttka, direnteki voltaj d artar. Eer bu voltaj tranzistrn VBE 'sinin zerine karsa, bu, yk tarafndan ar akm istendiini gsterir. Akm limitleyici tranzistr iletime geer ve kendi IC 'sini limitlemek iin ki bu da yk akmdr, kontrol elemannn baz akmn ntler (azaltr). Bu kontrol elemann kendi gvenli alma alannda tutar. Termal Kaak Ar yksek slar, entegre devre reglatrlerinin almasnda ve dier tmleik devrelerde ciddi problemlere sebep olur. Eer bir malzemenin dkmanlarnda (data-sheet) belirtilen maksimum balant ss alrsa, malzeme genelde bozulur. Balant ss g dalmndan dolay artar. Bir seri-geili reglatrn rettii olmas gereken g dalm, kontrol elemannn ularndaki voltaj d (VIN - VOUT) ile iinden geen akmn arplmas ile hesaplanr. Bu g sya evrilir, bu da balant ssn arttrr. Eer bu s rettiinden daha abuk uzaklatrlmazsa, termal kaak denilen bir durum oluabilir. Is malzemenin daha fazla akm iletmesine neden olur, daha fazla s doar, sonuta malzeme tam olarak kendini imha eder. Tm malzemenin limitleri almad srece, malzeme kendi gvenli temel alma alannda kalacaktr. Termal letim Yariletkenlerin aralarndaki balantlar ar slardan korumak iin, snn retildii yerden, silikon malzemelerden darya iletmek iin bir yol salanmaldr. Isnn yolculuk etmesi iin gereken doal yol, silikondan entegre devre paketine veya kutusuna ve oradan da evreyeki havayadr. Eer malzeme maksimum deerinin ok altnda altrlrsa, bu genelde yeterli bir iletim yoludur, ancak g arttka snn daha hzl kartlmas gerekir. Soutucu Soutucu, cihazdan sy darya iletmesi amacyla kullanlan, yar iletken cihazlara veya entegre devre kutusuna balanan bir para metaldir. Soutucunun yzey alan arttka, iletme ile veya evre havaya yaylmayla, s daha abuk uzaklatrlr. ekil 3-9 bir metalin, ki bu daha ok etkili bir termal iletkendir, entegre devrenin ok snmasna nasl mani olduunu

30

gstermektedir. Is silikon ipten entegre devre kutusuna, oradan da bacaklar, baskl devre ve soutucu ile havaya geer.

ekil 3-9 Entegre Devreden Soqutucuya Is Ak Entegre devre kutusundan soutucuya s transferi verimini arttrmak iin, sk sk aralarnda bir temel iletken bileim kullanlr. Eer malzemeyi soutucudan elektriksel olarak izole etmek gerekli ise, bir miktar mika izolatr kullanlr. Piyasada bu tip malzemeleri bulmak mmkndr. Bazen soutucunun iletme ve soutmas, g cihazn maksimum balant ssnn altnda tutmak iin yeterli deildir. Bu durumda, s yaylm soutumunu arttrmak iin, soutucudan havay geirmek iin bir fan kullanlr. rnein, bilgisayarlarn g kaynaklarnda olduu gibi. Her tasarmda, maksimum slarn geilmediini garantiye almak iin s lmleri yaplmaldr.

IV. LNEER G KAYNAI PROJELER

Bu ksmda, nceki ksmda gelitirilen prensipleri kullanan g kayna projesi bulunmaktadr. Bu projelerdeki malzemeler piyasada ok rahatlkla bulunabilmektedir.

+5 VOLT REGLEL G KAYNAI (+9,+12,+15'e dntrebilirsiniz)

lk proje dijital devreleri beslemek iin kullanlabilen bir regleli +5 Volt g kayna. Entegre devreleri test masasnda denerken bu g kayna ideal olmaktadr.

Ne lazm
Dijital entegre devreler, geni bir yelpazede neredeyse her trl ama iin imal edilmekteler. Bu kadar eitli olsalar da, geni ounluu %10 orann regleli, 5 Volt kaynak voltajna gereksinim duyarlar, ancak baz daha karmak entegre devreler rnein, mikroilemciler iin %5 reglasyon gerekir. 31

Reglasyon Yk reglasyonunun oran yle tanmlanr: YkReg% = ( VNL - VL ) / VL x 100 Ykn yksz (NL) durumdan ykl (L) duruma deimesi ve yk voltajna blnmesi ile oluan yzde ile ifade edilen, voltajdaki deimedir. Bu, ykn akm gereksinimindeki ani deiimlere tepki olarak, k voltajnn ne kadar fazla deieceini gsteren bir ldr. Yk reglasyon denklemi ile %5 reglasyonlu bir 5 Volt kaynan k voltajn dorulayalm. Aadaki hesaplarda, VV, yukardaki denklemdeki VNL - VL'dir: %5 = VV / 5 x 100 0.05 = VV / 5 +VV = 5(+0.05) = +0.25 -VV = 5(-0.05) = -0.25 Bylece, %5 reglasyonla, 5Voltluk kaynak, akm gereksinimindeki ani ykseli ve inilerden bamsz olarak 5.25 ile 4.75 volt arasnda deiecektir. Bu reglasyon giri voltaj deiimini de kapsamaktadr. Yk Akm Dijital ICler iin yk gereksinimi mantk devreleri iin birka miliamperden, karmak ICler iin birka yz miliampere kadar deimektedir. G anahtarlamas yapan cihazlar; ki bunlar motorlar, kontaktrleri, lambalar, rleleri srerler, sk sk 100mA veya daha fazla yk akmlarn kontrol ederler. Bu akm, mantk devresinin kendi i devre akmna ek olarak gelir. Sonuta, bir +5Vlk kaynak - en fazla 1A(1000mA) salayabilen - veya mmkn ise 1.5Alik (1500mA) bir akm, 10 adet IC ve baz g devrelerinden oluan kk projeleri ve denemeleri baarabilmek iin yeterli olabilmektedir. Ripple Ripple zellikleri giri kondansatr filitresi forml (2. Ksm) ve giriteki ripple voltaj deiimlerini reglatrn karlamas sebebi kullanlarak kartlr. Bu reglatr karakteristiine ripple engellemesi denir. Dijital mantk devreleri sistem tasarmlarnda, kritik mantk seviyelerinde genellikle en az 200 milivoltluk bir grlt marjna sahiptir. Her g kayna ripple' bu tasarm marjndaki tolerans miktarn azaltr. Bylece eer ripple voltaj, mantk seviyelerinin 20 milivolt deimesine sebep olursa, grlt marjn da %10 drm olur. 4700 uF'lk bir kapasitesi olan bir giri filitre kondanstr CF1, bir proje iin seilmitir.1500mA'lk bir ykte, ripple voltaj: Vr(rms)=2.4 x 1500/4700 Vr(rms)=0.76 veya 760 milivolttur. Tasarmda 7805 reglatr kullanlacaktr. Onun ripple engelleme karakteristii 60 desibeldir. Desibel, dB olarak ksaltlr, girite belli bir voltaj olduunda reglatrn knda ortaya kan ripple voltajn ifade etmek iindir. Bu balant (bir d) u ekilde gsterilir: -60dB = 20 log10 V0/VIN -3 = log10 V0/VIN 10-3 = V0/VIN Anlam, giri voltaj VIN ne ise V0 k ripple voltaj ondan 1000 kat daha az olacaktr. Giri ripple voltaj 760 milivolt ise, reglatr knda bu 0.76 milivolt olacaktr. Grlt saviyesi gz nne alndnda bu bir problem yaratmayacak kadar kktr. Tm g kaynann devre emas ekil 4-1 dedir.

32

ekil 4-1 Regleli +5Volt G Kayna emas

Korumalar
Tasarma eklenmi birka koruma mevcuttur: 1. G anahtar S1, ift kontakl anahtardr. ebeke canl ucunun d balant tarafna gelmesine aln. Bylece ebeke voltajn anahtar kapal durumda iken izole edebilirsiniz. 2. Transformatr ksa devrelere kar korunmak iin bir giri sigortas transformatrn primer ularndan birisine seri olarak balanmtr. 3. Bir LED gsterge, pilot olarak k ularna balanmtr ve ayn zamanda filitre kondansatrnn ne zaman dearj olduunu anlamaya yardmc olacaktr. 4. ktaki bir seri sigorta bir almann "dumanl olarak sonulanmasna" engel olmaya yardmc olur.Tasarmdaki kullanm eklini tantmak maksadyla eklenmitir. Gerekte gerekli deildir, nk 7805 reglatrn akm limitleyicisi vardr. Kullanlan reglatrn ksa devre korumas yoksa, bu gibi bir deney g kaynaklar iin sigorta kesinlikle gereklidir. 5. Bu g kayna deiik yklerle kullanlabildiinden, normal kullanmda ters biasl olmas iin giriten ka bir diyot balanmtr. Eer ka byk bir kondansatr balanrsa, bu koruma salayacaktr. Giri voltaj kesildiinde, ktaki byk kondansatr giriteki kondansatrden daha yava dearj olabilir. Bu, reglatr ters biaslayabilir ve bozabilir. Diyot, dearj akm iin "gvenli bir yol" salamaktadr.

Reglatr Seimi
Bu +5V g kayna projesinin gereksinimlere, sabit voltajl 7805 entegre devre reglatrnn zellikleri uymaktadr. 5 Volt k voltaj ve en fazla 1.5 Amper yk akm, iindeki s kesicisi ve akm limitleme zellii, test devrelerini altrrken ek gvenlik salamak iin zellikle kullanldr. 7805 entegre devresi g kayna akm olarak 1 Amper ve belki en fazla 1.5 Amper akm verebileceinden ve en dk 8 Volt (8-5=3Volt) giri gerektiinden, en fazla ykte (3x1.5) en az 4.5 Wattlk s yayacaktr. Yksek sdan etkilenmemesi iin bir soutucunun bulunmas ve bal olmas ve cihaz kutusunun da delikleri olmas arttr.

Transformatr ve dorultucu seimi

7805 entegre devre reglatr giri ve kndaki en az voltaj fark olarak 3 Volta gerek duyar. Bylece, 5 Voltluk bir k iin, reglatre giri en az 8 Volt olmaldr. Transformatrn orta balants (OB) sekonderi 3Amperde 12.6 Volt verebilmektedir. ki diyotlu tam dalga dorultucu emas kullanlarak 3 Amperde 8.9 tepe (6.3 x 1.414) voltaj salar. Dorultucu diyotlarnn ters tepe voltaj (PIV) (Ters voltaja dayanma) 17.8 volt ve 33

reglatrn bacaklarna bal olan koruma diyotu 3A, 50V PIV olmaldr. Ortadan balantl 18V transformatr seilirse, tepe voltaj arttrldndan g kayna srekli 1.5A de alabilir.Ancak reglatrn g dalmn ve kutunun s limitlerini amamas iin 7805 reglatrnn soutucusu daha geni olmaldr.

Filitreler
Filitreleme ve toplam ripple voltaj daha nce 7805 reglatr iin aklanmt. Yk tarafndan gelebilecek yksek frekansl grlty yok etmek iin reglatrn k ular arasna kk bir kondansatr (0.1uF) balanmtr.

Montaj Detaylar
Bu proje iin gerekli para listesi aadadr: Tablo 4-1. Regleli +5V G Kayna Para Listesi Aklama 12.6V Transformatr Diyot, 3A,50VPIV, 1N5400 IC, 7805 Voltaj Reglatr LED gsterge Kondansatr, 4700uF, 35V elektrolitik Kondansatr, 0.1uF, 50V seramik Diren, 220Ohm, 1/4Watt Soutucu Soutucu balama malzemeleri Is yayc malzeme - Silikon ift kontakl ift pozisyonlu anahtar Baskl Devre (7cm x 9.5cm) Kutu (6 x 11 x 20) Sigorta yuvas - ase tipi 1.5A cam sigorta Fili Elektrik Kablosu Balant ular (siyah ve krmz) Lastik ayak seti Baskl devre kutu yerletirme ayaklar Is ile daralan boru Adet 1 3 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 2 1 2 1 4 emadaki ad T1 CR1-CR3 U1 CR4 C1 C2 R1

S1

TP1,TP2

34

ekil 4-2 Regleli +5V G.K. Baskl Devre Elemanlar Yerleimi (Alttan grn) ekil 4.2 deki balant ekline ve ekil 4-4deki fotografa gre devreyi baskl devre zerine monte edin. ekil 4-2 baskl devrenin altn gstermektedir. Malzemelerin bacaklarn baskl devreye gsterilen yerlerden yerletirin ve malzemelerin yerinde durmas iin baskl devrenin arkasnda gsterildii gibi bacaklar bkn. Balantlar yapmak iin bacaklarn yannda ek teller veya izoleli kablolar kullanlmtr. Reglatr IC'yi monte ederken soutucu ile IC arasna s transferi salayan malzemeden kullann. (Piyasada beyaz renkte krem gibi olan (silikon) bir malzemedir) kullanlmazsa soutucu ile IC arasndaki s transferi yeterli olmayabilir. Bir vida ve izoleli somunu ile IC'yi yerine yerletirin.Baskl devre (delikli pertnax) deki deliklere reglatrn bacaklarn yerletirin. Eleman bacaklarn kvrn ve bacaklara olan balantlar hazrlayn ve sonra IC'yi ok fazla stmadan balantlar hzlca lehimleyin. Unutmayn, parlak lehim balantlar doru balantlardr, delikli ve gri olanlar deil. IC'nin bacaklarndaki lehim IC'yi yerinde tutmak iin pertnaxdaki kontaklara balayacaktr, ancak bacaklarn birbirine ksa devre olmamasndan emin olun.

35

Kutu ve Montaj Yandaki resimdeki gibi kutunun alt kapan ayrn. ekil 4-3'de gsterilen yerlerden kutu ayaklarnn yerlerini ve kutu soutucu deliklerini delin. 3mm olan delikler baskl devre ve fransformatr iindir. n panel delikleri sigortalar, balant ular, gsterge ve g anahtar iindir. 1cm olan yan delik ebeke kablosu iindir. Baskl devre monte edilmeden nce, iki sekonder trafo ucunu baskl devreden geirin ve her ikisini de bir diyotun bacana devrenin altnda lehimleyin. Ayn eyi orta balant ucu iin de yapn, ancak onu C1 kondansatrnn eksi ucuna lehimleyin. (Kondansatr ters monte etmeyin, aksi halde patlayacaktr) Bir krmz kabloyu CR3 ve C2 nin birletirildii yerden 7805'in k ucuna lehimeyin. Bu F2'ye pozitif k voltaj ucudur. C1'in eksi ucuna siyah bir kablo lehimleyin. Bu TP2 terminalinine negatif k voltaj ucudur. Bir baka siyah teli R1'e balayn. Bu tel LED'e balanacaktr. Baskl devreyi vidalarla ve lastik ayaklar ile kutuya vidalayn.

36

ekil 4-3 +5V G Kayna iin Kutu Yerleimi Montaj Sras 1. ekil 4-4'deki gibi transformatr kutunun iine yerletirip vidalayn. 2. Sigorta yuvalarn, balant ularn, LED'i ve g anahtarn n panele ekil 4-3 ve 4-4'deki gibi monte edin. balant iin gerekenler malzemelerin zerindedir. 3. ekil 4-3'de gsterildii gibi baskl devreyi plastik ayaklar ile kutuya vidalarla balayn. 4. ebeke hatt kablosunu yandaki delikten geirip dmleyin, kutu iinde yaklak 5cm kablo brakn. 5. G anahtarnn orta ularna trafonun primer ularn lehimleyin. Anahtarn 37

yukar pozisyonu g kaynann altn gsterir ve alt ular orta ulara balar. 6. ebeke kablosunun bir ucu sigorta yuvas F1'e lehimleyin. Sigorta yuvasnn dier ucundan bir telle g anahtarnn alt ucundan birisine balayn. ebeke kablosunun dier kablosunu anahtarn dier alt ucuna lehimleyin. Bir 1,5A sigortay yuvasna yerletirin. 7. Baskl devredeki (eksi) siyah kabloyu siyah renkli kablo birletiricisine TP2 lehimleyin, sonra kablo birletiriciyi n panele vidas ile sktrn. Bu k voltajnn negatif ucudur. 8. Baskl devreden kan pozifit krmz kabloyu F2 sigorta yuvasnn bir ucuna lehimleyin.Bir 1,5A sigortay yuvasna yerletirin. 9. F2 sigorta yuvasna krmz bir tel balayarak TP1 krmz kablo birletiricisinin ucuna balayn. Onu da kutuya sktrn. Bu k voltajnn pozitif ucudur. 10. Siyah teli R1'den LED'in ksa ucuna lehimleyin. 11. Krmz bir teli ksa bir s ile daralan borudan geirip, LED'in uzun ucundan TP1'e lehimleyin. LED balantsnn zerine doru boruyu ekin. Istarak daraltn. 12. ekil 4-1'deki devreye gre tm balantlar tekrar kontrol edin. Hatalar varsa dzeltin. Ohmmetre ile ksa devre olup olmadn kontrol edin. (Eksi ucu siyaha balayp, dier balantlar kontrol edin.) 13 Kutunun kapan kapatp vidalayn. Lastik ayaklar kutunun altna yaptrn. 14. k ularna bir multimetre balayn ve fii prize takn ve anahtar ak duruma getirip g kaynan kullanmadan nce k voltajn test edin. Ak devre voltaj 5 Volt olmal ve 1 Amper (5Ohm)lik rezistif bir yk balandnda %5'den fazla deimemelidir.

ekil 4-4 Montaj yaplm +5V G Kayna

IV. LNEER G KAYNAI PROJELER (devam)

38

Bu ksmda, geen ksmdakinden farkl bir g kayna projesi bulunmaktadr.

12 VOLT REGLEL G KAYNAI (3 ile 15'e ayarlayabilirsiniz)

Bu proje ortak toprakl bir ift g kayna olup, bir +12 Volt ve bir -12 Volt k bulunmaktadr.

Ne lazm
k Voltaj Pekok analog IC ve baz dijital data haberleme ICleri deiik g kaynaklar ile almaktadr. Bu tip g kaynaklarnn genellikle eit pozitif ve negatif k voltaj ile ortak topra vardr. Deiik pozitif ve negatif voltajlara gerek duyan zel ICler de vardr, bu durumda voltajlar ayarlamak iin gereken tasarm prensibi ayndr. Yk Akm Pekok analog devre uygulamas dk sinyalleri ykseltmek iindir. Sonu olarak, yk akmlar olduka dktr, bu yzden birok sistemde her fark voltaj iin 1,5 amperlik belli bir yk akm yeterli olacaktr.Uygulama 10 ile 12 wat veren bir g ykselteci olsa bile tasarm yeterli olacaktr. Ripple Dk sinyalli analog devreler mantk devrelerinden daha da dk ripple voltajlarna gereksinim duyar, bu yzden bu tasarm iin seilen reglatr +5 Volt kaynandakinden daha yksek ripple engelleme zelliine sahip olmaldr. G kayna eer daha fazla ripple engellemeye gerek duyarsa, giri filitresine daha fazla filitre blmleri eklenebilir veya LM317 reglatrde anlatlaca gibi, reglatr devresine ek paralar eklenebilir. Reglasyon Sinyallerden dolay oluabilecek akm deiimlerinin, dijital devrelerdeki kadar analog devrelerde de iddetli olabilecei pek sk rastlanmaz ancak, daha kk voltaj deiimleri analog devrelerde nemli sinyallere dnrler. Bu sebeple, deien g kayna voltajnn reglasyonu % 0.5'e, geni s deiimlerinde ise en fazla % 1'e ayarlanr.

Koruma
+5 V kaynaktaki benzer koruma zellikleri bu tasarma da eklenmitir. Bir giri sigortas, bir ift anahtarl g anahtar ve bir pilot LED lamba.

Malzeme Seimi
Negatif IC reglatrlerinin pozitif IC reglatrlere gre daha kolay bulunmamalarndan dolay, bu projede iki adet ayarlanabilen LM317T reglatr ve her ksm iin ayr, ortadan balantl 25.2 Volt transformatr kullanlmtr. ekil 4-5'de gsterilen emada iki bamsz g kayna devresi ac girileri paralel, klar da seri balanmtr. kinci kaynan pozitif ucu birincinin negatif ucuna balanarak ortak topra oluturmutur. Kaynan zellikleri ise:

39

k Voltaj: 12; tipik %0.5, ortak toprakl k Akm: her voltaj iin en fazla 1.5 Amper Ripple: 65 ile 80 dB tipik bastrma

ekil 4-5 12V Regleli G Kayna Devresi Giri kondansatr filitresi ularndaki tepe k voltaj 17.8 Volttur. (12.6 x 1.414) Tam dalga dorultma iin iki 1N5400 diyot kullanlm, transformatrlerin orta ular negatif u olarak kullanlmtr. Diyotlar 3 Amper, 50 PIV olup gerekli olan 35.6V PIV deeri iin yeterlidir. LM317T reglatre eklenmi bulunan bir avantajla, ayar baca ve toprak arasndaki direncin ve k ile ayar baca arasndaki direncin oran deitirilerek k voltaj deitirilebilmektedir. 12V k iin, R1 ve R3 iin 390 ohm diren kullanldnda, programlama direnleri R2 ve R4 formlle hesaplanabilir: V0=1.25[1+(R2/R1)] V0/1.25 - 1 = R2/R1 Vo iin 12 girilirse: 12/1.25 - 1 = R2/R1 9.6 - 1 = R2/R1 8.6R1 = R2 Eer R1 = R3 = 390 Ohm ise R2 = R4 = 3300 Ohm olur. LM317'nin tipik ripple bastrma karakteristii 65dB'dir. R2 ve R4 n bir 10uF kondansatr ile baypaslarsanz (C5 ve C6 olarak gsterilmitir) bunu 80 dB'ye kartabilirsiniz. 5V kaynaktaki ayn giri filitre kondansatr kullanldnda, giri ripple ayn olacaktr (760 milivolt). 65 dB bastrma ile, k ripple 2000 kat az olacaktr. 80 dB bastrmada ktaki ripple 10000 kat azaltlacaktr.

Montaj Detaylar
Bu projede Tablo 4-2'deki para listesi kullanlmtr. 40

Tablo 4-2 12V Regleli G Kayna Para Listesi Aklama 25.2V Transformatr Diyot, 1N5400 IC, LM317 Voltaj Reglatr LED gsterge Kondansatr, 4700uF, 35V elektrolitik Kondansatr, 0.1uF, 50V seramik Diren, 390Ohm, 1/2Watt Diren, 3.3kOhm, 1/4Watt Soutucu Soutucu balama malzemeleri Is yayc malzeme - Silikon ift kontakl ift pozisyonlu anahtar Baskl Devre (7.5cm x 15cm) Kutu (8 x 21 x 16) Sigorta yuvas - ase tipi 1.5A cam sigorta Fili Elektrik Kablosu Balant ular (siyah ve krmz) Lastik ayak seti Baskl devre kutu yerletirme ayaklar Is ile daralan boru Adet 2 4 2 1 2 2 2 2 2 2 1 1 1 1 1 1 1 3 1 4 emadaki ad T1, T2 CR1-CR4 U1, U2 CR5 C1, C2 C3, C4 R1, R3 R2, R4

S1

F1 TP1,TP2,TP3

ekil 4-6'daki balant izimine gre devreyi delikli pertnax zerine balayn.Pertnax' 7.5cm x 15cm olacak ekilde deliklerini kullanarak iaretledikten sonra iaretli yerden bln. Dier projelerde olduu gibi, gsterilen yerlere malzemelerin bacaklarn yerletirip pertnaxn altna doru bacaklar kvrn ve ekil 4-6'da gsterildii gibi pertnaxn altnda balantlar yapn. Tm balantlar tamamlamak iin ek kablolar ve malzemenin bacaklarn lehimleyerek birbirlerine balayn. ekil 4-6'da gsterilen yerlerden pertnaxa iki krmz tel, bir siyah tel ve iki farkl renkte tel geirin. Krmz tellerden birisini negatif ka TP3 ve dier krmz kabloyu pozitif ka TP1'e lehimleyin. Siyah kabloyu toprak balantsna TP2'ye lehimleyin. Dier renkteki teller CR5'e balanacaktr. Bir ucu CR1 ve CR2'nin birletii yere ve dierini de R5'in sonuna lehimleyin. Pertnax ayakta tutmak iin gerekli ayaklar ulara vidalayn. Kutu ve Malzemeleri ekil 4-7'de gsterildii gibi kutunun altnda ve zerinde balant ve soutma deliklerini delin. Resmi grnek iin ekil 4- 14b'ye bakn. Trafo ve baskl devre alta monte ediliyor. ekil 4-7'de gsterilen yerlere kutunun altna kendi yapkanlar ile lastik ayaklar yerletirin. Montaj Sras 1. Balant ularn ve LED'i n panele, g anahtarn ve sigorta yuvasn n panelin altna ekil 4-7 ve 4-8'de gsterildii gibi monte edin. 2. ebeke kablosunu kutunun arkasndaki 1cmlik delikten geirip dmleyin. Kutunun iinde 5cmlik kablo kalsn. 3. ekil 4-7 de gsterildii gibi transformatr arka kapaa yakn yerine monte edin. 41

Vidalarn takn. 4. AC ebeke kablosunun bir ucunu F1 sigorta yuvasnn u balantsna lehimleyin. Sigorta yuvasnn dier balantsndan bir tel ile S1 g anahtarnn alt ift ularndan birisine lehimleyin. ebeke kablosunun dier ucunu anahtarn dier alt ucuna lehimleyin. Trafonun primer ularn anahtarn orta ularna balayn. Sigorta yuvasna 1.5A sigorta yerletirin. Anahtar yukar durumda iken g kayna ak durumdadr.

ekil 4-6 12V Regleli G Kayna Para Yerleimi (alttan grn) 5. Pertnax yerletirmeden nce, her trafonun sekonder ucunu pertnaxtan geirin ve alttan dorultucu diyotlara lehimleyin. emay dikkatle takip edin. Negatif trafo ular CR3 ve CR4'e gidiyor. Pozitif trafo ular CR1 ve CR2'ye. Trafo orta ularn pertnaztan geirin.

42

Negatif trafo ucu negatif k balantsna lehimlenecek, pozitif trafo ucu topraa lehimlenecektir. Pertnax tutacak ayaklar ksa vidalarla kutuya balayn. 6. Baskl devreyi (Pertnax) ayaklar zerine ksa vidalarla yerletirin.

ekil 4-7 12V G Kayna iin Kutu Yerleimi

43

7. Devreden kan krmz negatif k ucu TP3, negatif k balant ucuna lehimleyin, sonra balant ucunu yerine yerletirip vidasn skn. 8. Devreden kan krmz pozitif k ucu TP1, pozitif k balant ucuna lehimleyin, sonra balant ucunu yerine yerletirip vidasn skn. 9. Devreden kan siyah toprak ucunu, siyah toprak balant ucuna TP2 lehimleyin, sonra balant ucunu yerine yerletirip vidasn skn. 10. Is ile daralan borudan biraz kesip R5'den gelen kabloya geirin ve onu da CR5in ksa ucuna lehimleyin. Ayn ilemi devreden gelen dier kablo iin de yapn, ama CR5'in uzun ucuna balayn. LED gsterge imdi balanmtr. Borular CR5'in lehimli yerlerine doru kaydrn. 11. Tm balantlar ekil 4-5deki devreye gre tekrar kontrol edin. Hatalar dzeltin. 12. Kutunun zerinde soutma delikleri almadysa, imdi an.

ekil 4-8 Montaj yaplm 12V G Kayna 13. ka bir voltmetre balayn, fii prize takn ve kayna kullanmadan nce g anahtarn iterek, k voltajn test edin. Her k voltaj da 12 Volt olmal ve k ularna miliamperden 1.5 Ampere kadar yk balandnda reglasyon %1'in iinde kalmaldr. (Bir 8 Ohm, 20 Watt g direnci, 1.5A iin kullanlabilir) DKKAT: Eer g kayna srekli olarak 1.5A de kullanlacaksa, o zaman kutunun zerine aaya fleyecek ekilde bir fan balanmas, kutunun istenilen sda kalmasn ve s limitlerini amamasn salayacaktr.

44

TA2R - Gktay Alpman yapm bir ayarlanabilen g kayna

Fotograf TA2R'nin izniyle yerletirilmitir.

IV. LNEER G KAYNAI PROJELER (devam-2)

AYARLANABLEN G KAYNAI (3 ile 30 Volt arasnda)

Bu ksmdaki son proje geni kullanm olan deiken k voltajl bir g kaynadr. 3.0 ile 30 voltta 1,5 Ampere kadar kademede akm verebilmektedir. Devre emas ekil 4-9'dadr.

Transformatr ve Reglatr
Trafo bir adet 25.2 V, 2A ve ortadan balantldr. Bir tam dalga kpr dorultucu, 1.5A, 50V PIV kullanlm ve (kpr diyot dm kartlnca) Vpk's 35.6V'dur veya ebeke voltaj 220V'den yksekse birka volt daha fazladr. Reglatr bir LM317dir.

45

ekil 4-9 Regleli Ayarlanabilen G Kayna Devresi LM317 reglatr kullanldndan, dier g kaynaklar gibi tipik reglasyon zellii % 0.5'dir. rnekleme eleman, n panelden voltaj ayarlamas iin deiken bir direntir. (5kOhm) k akm 1.5A iken, giriteki kapasitif filitrenin tepe voltaj 27-28 Volta der. k voltaj 3.0 volta ayarlandnda, reglatrn 25 Volta dmesi gerekir. Bylece, 1.5 Amperde reglatr 37.5 Watt s verir, bu da kolaylkla cihazn oso-kapatma koruma devresini devreye sokar. 46

Reglatrn s yaylmn kabul edilebilir deerlerde tutmak iin, kaynan alma aral arala blnmtr. Her aralkta, anahtar en az k voltajn limitlemek ve reglatrn giri voltajn en fazla akmda tutmak iin tasarlanmtr. Bir voltaj drme direnci, giri voltajn kontrol etmek iin reglatre seri balanmtr, bu arada her araln en dk voltaj rnekleme elemannn diren oran ile ayarlanmtr. rnein, dk aralk iin, R1+R2 740 ohm ve R6+R7 en az 740 ohm'dur. R6+R7 nin R1+R2'ye oran 1'dir. Forml ile: V0 = 1.25(1 + (R6+R7)/(R1/R2)) Aralk iin en dk voltaj 25 volttur (1.25(1-1)). LM 317 'nin ularndaki en dk fark voltaj 3 volt olarak ayarlanmtr, ancak, birok reglatr 2.5 volta kadar alacaktr. Kapasitif giri filitresinden hemen sonra bir 9 ohm diren eklenerek, reglatre giri voltaj, yk akm 1.5 amper iken 14.5 volta limitlenmitir. Diren hem bir seri drme direnci, hem de C2 ile oluturulan diren-kondansatr filitre blmnn diren ksm olarak grev yapmaktadr. Dk ve orta aralk iin seri direncin ularndaki yaklak voltaj dm: Aralk DK ORTA Rs 1.0A 9 ohm 9V 4 ohm 4V 1.5A 13.5V 6V

Ripple
nceki LM317 kullanan kaynak gibi, ripple bastrma ya 65dB veya bypass kondansatr C5 kullanldnda 80dB'i gemektedir. Ripple voltaj denklemi kullanlarak, reglatr ripple voltaj girii aadaki gibi hesaplanr: Vr1(rms) = 2.4 x 1500/2200 = 1.64 volt 65dB ripple bastrmas ile, reglatr kndaki ripple voltaj 2000 kat azaltlarak 0.82 milivoltun altna alnr. Gerek lmler bunun 3 ile 10 milivolt arasnda olduunu gstermektedir. Anahtara gelen uzun kablolar daha fazla ripple'a neden olmaktadr. k kondansatr C3 bir 2.2uF tantal kondansatr olup, asl amac yk tarafndan oluabilecek grlty engelleyip reglatrn almasn etkilememektir. Eer filitre kondansatrlerinin reglatrden uzaa konulduu bir g kayna tasarm yerleimi sz konusu olursa, o zaman tasarma 0.1uF C4 kondansatr (izgili olarak gsterilmitir) eklenir.

Gstergeler
Bir LED pilot lamba ve bir metre, voltajn olduunu gstermek iin kullanlmtr. LED, bir akm limitleme direnci (2.2kohm) ile, dc'nin olduunu gsterir (reglasyondan nce). metre k voltajn ve bir aralk anahtar ise tam sapmay 15 volttan 30 volta kartr. Anahtarn TAIMA durumu, g kayna tanrken metreyi ksa devre etmekte kullanlmaktadr.

Soutucular
Bu g kayna iin akm arttnda yksek s yaylm olduundan, reglatr ve TO-220 soutucusu, kutunun arkasna balanmtr. Reglatr soutucudan yaltlmtr. Bu, s korumas iin en fazla soutucu alann salamaktadr. Ancak, eer g kayna srekli olarak ekil 4-10'da gsterilen en yksek snrdaki voltaj ve akm durumlarnda altrlrsa,

47

reglatr korumak iin ek nlem olarak kutunun arkasna fleyecek ekilde bir fan yerletirilmelidir.

ekil 4-10 Ayarlanabilen G Kayna iin alma Blgeleri

alma Blgesi
ekil 4-10'da gsterildii gibi, alma voltaj aralklar iinde yle yerler vardr ki, LM317'nin en yksek g dalm almaktadr (15W @ Tc=25 - 90C). G kayna bu blgelerde altrlmamaldr. Dier alma yasaklar yledir: 1. Transformatrn ve dorultucunun baz akmlarda tepe voltaj k ve LM317'nin bacaklarndaki en az 3 Voltluk fark, maksimum k voltajn 1.5Amperde 25 Volta snrlamaktadr. 2. LM317 iin en fazla yk akm 1.5A'dir. 3. Anahtarla seilen voltaj aral: DK : 3 ile 11 Volt ORTA : 9,5 ile 20 Volt YKSEK : 18 ile 30 Volttur. Arala gre voltaj ayar deimektedir. DK aralkta kontrol dmesinin tam dndrlmesi, ORTA aralkta yaklak yarm dndrlmesi, YKSEK aralkta ise yarmdan az dndrlmesi gerekmektedir. Her aralkta k voltaj arttrldnda, LM317'deki fark voltaj dmektedir ve (zellikle yksek akmlarda) 3 voltun altna inebilmektedir. Bu LM317'nin reglasyondan kmasna sebep olur.

Montaj Detaylar
Bu proje iin kullanlan malzemeler Tablo 4-3'de listelenmitir: Tablo 4-3 Ayarlanabilir G Kayna Para Listesi Aklama 25.2V Transformatr Kpr Diyot 1.5A, 50V PIV Adet emadaki ad 1 T1 1 BR1

48

Diyot, 1N5400 IC, LM317 Voltaj Reglatr LED gsterge Kondansatr, 2200uF, 50V elektrolitik Kondansatr, 2.2uF, 35V elektrolitik Diren, 560Ohm, 1/2W Diren, 270Ohm, 1/2W Diren, 150Ohm, 1/4W Diren, 68Ohm, 1/4W Diren, 330Ohm, 1/4W Potansiyometre, 5kOhm Diren, 1Ohm, 10W Diren, 50Ohm, 10W Diren, 15kOhm, 1/4W Diren, 2.2kOhm, 1W Soutucu Soutucu balama malzemeleri Is yayc malzeme - Silikon ift kontakl ift pozisyonlu anahtar ift kontakl pozisyonlu anahtar Baskl Devre (7cm x 10cm) Kutu (8 x 21 x 16) Panel metre 30V Sigorta yuvas - ase tipi 2A cam sigorta Fili Elektrik Kablosu Balant ular (siyah ve krmz) Lastik ayak seti Baskl devre kutu yerletirme ayaklar Is ile daralan boru

1 1 1 2 1 2 2 1 1 1 1 2 4 2 1 1 1 1 1 2 1 1 1 1 1 1 2 1 4

CR1 U1 CR2 C1, C2 C3 R1, R6 R2, R7 R3 R4 R5 R8 R9, R10 R13 - R16 R20, R21 R22

S1 S2, S3

M1 F1 TP1,TP2

Devre
Dier projelerde olduu gibi, malzemeleri delikli pertnaxtan ekil 4-11'de yerleri gsterildii gibi geirin, ayaklar bkn ve devrenin ara balantlarn yapn. Gerekirse ek kablo kullann. Gsterildii gibi devredeki E,F,G noktalarna adet 5cm kablo ekleyin ve yerlerine lehimleyin. Unutmayn ekil 4-11 devrenin altn gstermektedir. Tellerin zerine ksa daralan makaronlar geirin. Bu teller kutunun arka kapana bal olan LM317'ye balanacaktr.

49

ekil 4-11 Ayarlanabilen G Kayna Para Yerleimi (alttan grn) A,C,D,I,J,L,M,N ve O iin 20cm teller, B iin iki adet tel hazrlayn ve yerlerine lehimleyin. Bu telleri kolaylkla ayrt edebilmek iin farkl renkler sein. A LM317'ye giden ana k besleme hatt iinde olacak ve C2'ye balanacaktr. B seri d direnci ile voltaj araln kontrol eden anahtar, S2'ye giden Vpk voltaj hattdr. S2'ye balantya Q denmektedir. C,D ve M, S2 aralk anahtarnn bir tarafna; I ve J C22'ye; L ve N, R8 ayar kontroluna; ve O, 15 voltta tam sapma iin M1'e balanr. devredeki TP1 ve TP2'ye 15cm krmz ve siyah teller balayn ve yerine lehimleyin. TP1 pozitif k voltaj ucuna ve TP2 negatif k ucuna balanacaktr. ekil 4-12'de gsterildii gibi kutuya delikler delin. Kutunun resmi iin ekil 4-14b'ye bakn. Alt tarafna lastik ayaklar kendi yapkanlar ile yerletirin.

50

51

ekil 4-12 Ayarlanabilen G Kayna iin Kutu Yerleimi

Montaj Sras
1. Her seferde dikkatlice ve adm adm ilerleyiniz. Ana balantlar biraz kark gzkebilir. Her srada ekil 4-9, 4-11, 4-12 ve 4-13'e bakn. 2. G anahtar, sigorta yuvas ve ebeke kablosu arka panele yerletirin. ebeke kablosunu kutunun iinde 5cm brakn. 3. ebeke kablosunun bir telini F1 sigorta yuvasnn u balantsna lehimleyin. Sigorta yuvasnn yan balantsndan S1 g anahtarnn alt ucundan birisine bir kablo lehimleyin. Dier ebeke ucunu anahtarn dier alt ucuna lehimleyin. Sigorta yuvasna bir 2A sigorta yerletirin. 4. Trafoyu kutunun altna monte edin. Primer ularn S1'in orta ularna lehimleyin. Anahtar yukar pozisyonda iken g kayna aktr. 5.ekil 4-12 ve 4-13'de gsterildii gibi g direnleri beraber ve kutunun altna deecek ekilde iki telle balanmtr. Direnleri yerinde tutmak iin balant tellerini kutunun altndaki deliklerden geirin. ekil 4-9'daki gibi R9'dan R18'e kadar ara balantlar yapn ve ular lehimleyin. Direnlerden aralk anahtar S2'ye balantlar yapmak iin H ve P balantlarn iki telle birletiriniz.

ekil 4-13. Montaj Tamamlanm Ayarlanabilen G Kayna 6. n panel malzemeleri S2,S3,CR2,TP1,TP2,R8 VE M1'i yerletirin. 7. IC ve soutucu arasna yaltkan mika malzeme gelecek ekilde IC reglatr soutucuya birletirin. Ayn plastik somun ve vida ile soutucuyu kutunun arkasna balayn. Her yzde s datc silikon kullann. 8. Baskl devreyi yerine monte etmeden nce, ekil 4-11'de gsterildii gibi transformatrn sekonder ularn baskl devreden geerin ve yerlerine lehimleyin.

52

9. Baskl devreyi ayaklarna monte edin ve ekil 4-12 ve 4-13'de gsterildii gibi yerine yerletirin. Vidalarn skn. 10. ekil 4-11'de gsterildii gibi E,F ve G tellerini LM317'ye lehimleyin. Tellerin uzunluklarn ayarlayn ve balantlar zerine daralan makaron geirin. 11. R8 voltaj ayarlama direncine (potansiyometre) arka taraftan bakarak, N'yi sol taraftaki uca lehimleyin. L'yi orta uca ve sa taraftaki uca ular ksa devre edecek ekilde lehimleyin. 12. LED kablolar, I ve J zerine ksa s ile daralan boru geirin ve LED gsterge ularna onlar lehimleyin. J ksa uca (katod), I uzun uca (anod) balayn. Balantlarn zerine borular kaydrn. 13. Pozitif krmz kabloyu TP1'e ve negatif siyah kabloyu TP2'ye lehimleyin. Bunlar k voltaj balant ulardr. 14. O telinin M1 metresinin negatif ucuna lehimleyin. R telini, M1'in negatif ucundan, S3'n alt sa taraftaki ucuna (arkadan bakarken) lehimleyin. 15. M1'in pozitif ucundan S3'n orta sa taraftaki ucuna bir S teli balayn. Bu ayn ucu ve S3'n st ucunu, R21'e balayn. R21 M1'i tam sapmada 30V yapmaktadr.S3'n st ucundan TP1'e T kablosu ekerek M1 balantlarn tamamlayn. 16 G direnleri R9 ve R13'n baland yere A telini lehimleyin. Bu balantda yukardaki 4. sradan bir H teli vardr. S2'nin st sa tarafna (arkadan bakarken) H' lehimleyin.

a. +5V G Kayna

b. 12V ve Ayarl G Kayna ekil 4-14. Kutular

17.S2'nin orta sa tarafndaki uca Q telini ve alt sa taraftaki uca P telini lehimleyin. S2'nin ucu yukarda iken, S2 ORTA aralktadr. Aada iken YKSEK aralktadr ve ortada iken DK aralktadr. 18. S2'nin alt sol taraftaki ucuna (arkadan bakarken) C telini, orta uca M telini ve st uca D telini lehimleyin. 19. ekil 4-9'a gre tm balantlar tekrar kontrol edin. Tm hatalar kontrol edin. 20. stte soutucu delikleri delinmemise imdi an. st kapa kapatn. 21. ka bir voltmetre balayn ve deiik g direnleri ile g kaynan test edin. Tablo 4-4 g kaynan deiik yk akmlarnda test etmek iin, eitli voltaj ve g direnci kombinasyonlarn listelemektedir. ekil 4-10'a tekrar bakarak g kaynann sadece izin verilen aralkta altndan emin olun. alma aralnda reglasyon %0.5 olmaldr. Tablo 4-4 Ayarlanabilir G Kaynann Test Etmek iin Diren Deerleri

53

Aralk YKSEK ORTA

DK

Vo V 25 20 20 15 12 10 6 3

IL A 1,25 1,5 1,5 1,5 1 1,5 1 0,5

RL Ohm 20 13,3 13,3 10 12 6,7 6 6

PD* W 5 12 3 10,5 14 6,8 15 12,3

* ebeke voltaj deimelerinden dolay, PD deerleri deiik olabilir. PD ok yksek olursa, s koruma devresi reglatr kapatabilir.

V. KISIM ANAHTARLAMA G KAYNAI SSTEMLER

Bu ksm anahtarlama reglatrler kullanan anahtarlama g kayna sistemlerinin almasn aklamaktadr. lk drt ksmda anlatlan dorusal sistemlere gre bir anahtarlama reglatrn ok daha fazla yksek verimlilii vardr. Dorusal seri-geili reglatrler, gerektiinden daha yksek olan bir giri voltajn istenilen daha dk bir voltaja evirirler. Fazla enerji (kontrol elemanndaki voltaj dm arp iinden geen akm) s olarak kar. Sonu olarak tipik seri-geili reglatrlerin evirme verimlilii (Pk / Pgiri) %50 veya daha azdr. Dier bir taraftan, anahtarlama reglatrlerin evirme verimlilii %85 veya daha fazla olabilir. Byle bir verimlilik, verilen k gcnde, daha az s dalmna ve kk malzeme boyutlarna sebep olur. Dier avantajlar ise: 1- Daha geni akm ve voltaj aralnda alma, 2- Kontrol elemann anahtarlama modunda altrma, 3- Giri voltajnn k voltajndan dk olabilmesi ve 4- k voltajnn giri voltajna gre ters polaritede olabilmesidir.

ANAHTARLAMA G KAYNAI ALIMA PRENSPLER

ekil 5-1, bir anahtarlama reglatrl g kaynann blok emasdr. Grlebilecei gibi 3. ksmda anlattmz dorusal sistemlerle anahtarlama sistemler arasnda birok benzerlik vardr. Farklar, geici enerji depolamak iin kullanlan bir endktrn ilevinde ve reglasyonu salamak iin kontrol elemannn nasl kontrol edildiinde yatmaktadr.

54

ekil 5-1 Anahtarlama G Kayna Blok emas Eer AC kaynak kullanlrsa, reglatre DC giri voltaj salayan transformasyon, dorultma ve filitreleme devreleri dorusal g kaynandaki gibi anahtarlama g kaynanda da ayn fonksiyonlar yerine getirecektir. Eer bir DC kaynak kullanlrsa, ripple iin veya grlt azaltmak iin veya kararllk iin bir giri filitresi gerekebilir.

Kontrol Eleman levi

Dorusal sistemlerde reglasyon, kontrol elemannn direncinin deitirilmesi ile baarlr. Anahtarlama sistemlerde, kontrol elemann hzlca ap kapatarak ve AIK kalma ve KAPALI kalma srelerinin orann deitirerek yaplr. Seri-geili kontrol elemannn aksine dorusal bir alma durumu yoktur; kontrol eleman ya tamamen AIK ya da tamamen KAPALIdr. AIK kalma anahtarlama durumu, endktrn geici depo elemanna enerjiyi ani doldurmalarla pompalar. Anahtarlama KAPALI durumda iken, depolanm enerji, gerektiinde yk beslemek iin filitre kondansatrne bir diyotla ynlendirilir. rnekleme eleman, refereans voltaj kayna ve hata ykseltici bir dorusal kaynaktakine benzer bir tarzda alr. Ancak, hata ykseltecinin k farkl kullanlr.

Hata Ykseltici, Osilatr ve PWM

Anahtarlama reglatr iin yeni devreler: osilatr, darbe genlii modlatr (PWM) ve geici depolama eleman bobinidir. Kontrol eleman hala bir tranzistr veya FET'li g tranzistrdr, fakat bir anahtar olarak altrlr. ekil 5-2de gsterildii gibi PWM

55

tarafndan alr ve kapanr.

ekil 5-2 Anahtarlama ve Kontrol Dalga ekilleri Osilatr k darbelerini sabit bir frekansta salar ve PWM k darbeleri, osilatr darbelerinin toplam T peryodu ile karlatrldnda deiken AIK sreleri vardr. PWM giriine gelen osilatr darbesi, PWM k darbesine, kontrol elemann AIK duruma getirmesini syler. Hata ykselteci voltaj seviyesi, PWMe, k darbesinin kontrol elemann AIK durumda ne kadar tutacan syler. Bylece, hata ykselteci k PWM darbesinin genliini kontrol eder, o da kontrol elemannn AIK sresini kontrol eder. Kontrol elemann grev sreci (duty cycle) tAIK / T dir.

Bobin Etkisi Enerji Depolama

Geici depolama bobininin etkisi anlalmadka, anahtarlama reglatr anlalamaz. ekil 5-3a, yk ifade eden diren R ile seri bal olan bir bobin ve VIN voltajl bir pile bal S1 anahtarn gstermektedir. lk durum yledir: S1 ak, akm sfr (I=0) ve yk zerindeki voltaj sfrdr (VR=0). L bobininin hi direnci olmad varsaylmtr. Devrenin yannda gsterilen eri, VR deerinin zamana kar izimidir. VR=IR ve R bir sabit olduundan, izim ayn zamanda devredeki herhangi bir zamandaki I deerini gstermektedir. S1 greceli uzun bir sre kapatldnda, dikkat edin ki: VR = VIN ve I = VIN / R olmaktadr. S1in kapatld anda, devredeki akm VIN/R deerine kmaya alr, ancak bobin etkisi akm deiimine direnir. O bunu akm deiimine direnecek bir ynde, zerinde bir VL kar voltaj oluturarak yapar. Kar voltaj teknik olarak kar elektromotif g (CEMF) olarak tanmlanr (1. Ksmda jeneratrler ve transformatrlerde anlatlan endksiyon ile voltaj ile ayndr). Akm deitike, akm deiiminden dolay bobinden uzayan manyetik deikenlik, bobinin turlarn keser ve bobindeki kar voltaj (VL) endkler. Bobinin zerinde oluan VL (veya CEMF) u forml ile gsterilebilir: VL = L (delta I / delta t) Burada L= henri olarak endktans, delta I = amper olarak akm deiimi, delta t = saniye olarak akm deiiminin zaman peryodudur. 56

S1in kapatld anda, akm sfrdan maksimuma deimeye almaktadr, bu durumda VL maksimumdur. Bylece, tm giri voltaj bobinin ularnda gzkr VR = 0. Zaman getike, VR iin gsterilen logaritmik bir eride akm artar ve sonuta VIN/R maksimum deerine ular. Akm maksimuma ulatnda, artk deimez ve manyetik deikenlik deimesini durdurur, yani VL=0 olur. Tm giri voltaj, VIN, Rnin zerinde gzktnden, VR maksimumdur. Sonu olarak, bobinin etkisi bir akm deiimine direnmek ve zerindeki akm ile oluan manyetik alandaki enerjiyi saklamaktr. S1 aldnda oluan akm deiimine benzer bir direnme devam eden paragraflarda anlatlmaktadr.

Bobin Etkisi Enerji Boalmas

ekil 5-3b, ekil 5-3a ile ayn deverdir, ancak D1 eklenmitir. Diyotun amac ksaca anlatlacaktr: Devredeki akm maksimum, VIN/R ve VR=VIN dir. Enerji bobini saran manyetik alanda depolanmtr. imdi S1 alr. Devrenin yanndaki eri zamana kar VRnin izimidir. S1in ald anda, I akm sfra deimek ister, nk S1 aktr. I sfra deimek istediinden Lde bulunan manyetik alan ani de geer. Manyetik alan bobindeki tel sarmlarn kestiinden, kar voltaj VL tekrar endklenir, ama bu sefer VLnin polaritesi, ekil 5-3adakinin tersinedir.

ekil 5-3 Anahtarlanm Bobin Etkisi Polarite, akm S1 aldndaki durumdaki ayn ynde tutmak istemektedir. Manyetik alan ani de getiinde D1 Idan R ve Lye tam bir yol salar (D1 olmasayd, alm S1 57

ularnda ok yksek bir voltaj oluacakt, bu da Lde depolanm enerjinin boalmas iin ularda ark olutururdu). Bu durumda, Lnin manyetik alannda depolanm enerji, Idaki deiime direnmek iin Lye bir voltaj endkleyerek ve Idan Rye akm deiimi olumadan nceki durumdaki ayn yn salamak iin devreye geri dner. VR ve bylece I, I ve VR sfr olana kadar alan dtke logaritmik bir eri dorultusunda azalr. VL ekil 5-3adaki ayn denklemle hesaplanr. ekil 5-3a ve 5-3bde anlatlan bobin etkisi birok deiik tipteki anahtarlama reglatrnde kullanlr.

STEP-DOWN (AAIYA) REGLATR

ekil 5-4a bir aaya anahtarlama reglatr iin bir kontrol eleman, bobin ve k filitresini gstermektedir. Gerekli regle voltaj, giri voltajndan dk olduunda kullanlmaktadr. Kontrol eleman ak duruma geldiinde, bobin enerji depolar, yk akmn salamaya yardmc olur ve kondansatre akm salar. Kontrol eleman kapatldnda, Lde sakl olan enerji yk akmnn beslenmesine yardmc olur, ama ayn zamanda kontrol eleman kapal olduu srada, yke salanan CFdeki arj tekrar saklamaya alr ve L enerjisini dearj eder. Bu devrede kontrol elaman ak olduundan VL=VIN Vo ve kontrol eleman kapatldnda VL=Vo olur. ekil 5-4deki devrenin yannda, devredeki bobin ve/veya kondansatr akmlarnn dalga ekilleri, kontrol eleman ak ve kapal iken zamana kar izilmitir. ekil 5-4a ve 5-4b, ktaki filitre kondansatrne giden IC akmnn erilerini gstermektedir. Lnin, kondansatr (+IC) yklemek iin akm salad ve yk akmna da akm salad zamanlar bulunmaktadr ve yk akmn sadece kondansatr (-IC) ile besledii zamanlar da bulunmaktadr. Anahtarlama reglatr, doru alt zaman, bir anahtarlama dngsnde tam bir dengededir kondansatre yeteri kadar akm +Q, yk dearj oluken de Q, kondansatrden yeteri kadar akm verir.

STEP-UP (YUKARIYA) REGLATR

ekil 5-4b bir yukarya anahtarlama reglatr iin ayn devre paralarn gsterir. Gerekli regleli voltaj giri voltajndan daha yksek olduunda kullanlr. ekil 5-4adan biraz farkl alr. Kontrol eleman akken enerji Lde depolanr. Enerji VIN tarafndan salanr ve bu srada VL=VIN olur. D1 ile izole edilmi olan yk, CFde yklenmi olan arj ile beslenir. Kontrol eleman kapandnda, Lde ykl olan enerji giri voltaj ile toplanr ve IL yk akmnn beslenmesine yardmc olur ve CFden boalm olan enerjiyi tekrar doldurur. L

58

dearj olduktan sonra yke akm CF salar. Kontrol eleman kapandnda VL= Vo VIN dir.

ekil 5-4 Anahtarlama Reglatr Tipleri

INVERTR REGLATR
ekil 5-4c bir invertr reglatr (bazen flyback reglatr de denir) iin ayn devre elemanlarn gstermektedir. VINin ters polaritedeki regleli bir k voltaj gerektii zaman, invertr reglatr kullanlr. alma ekli yukarya-reglatre benzer. Kontrol eleman akken enerji Lde depolanr ve D1, Lyi ykten izole eder. Yk akm, CFdeki arjdan

59

salanr. Kontrol eleman kapal iken, Lde ykl olan enerji CFyi, Vo negatif olana kadarki bir polariteye arj eder. IL yk akmn salar ve enerjisini dearj ettii srece CFdeki arj tekrar doldurur. Yukarya-reglatrde olduu gibi, L dearj olduktan sonra yk akmn CF salar. Kontrol eleman akken, VL=VINdir, kapal iken, VL=Vodr. Invertrn tasarm ekline gre, giri voltajndan daha dk veya daha yksek voltajlar iin kullanlabilir.

60