Panel: Alevi Sorunu ve zm, 6.4.2002, Kultur- und Sportzentrum beim Schloss, Oberemattstr.

13, CH-4133 Pratteln

Die Aleviten in der modernen Geschichte (19. 21. Jh.) Modern ada Aleviler (19. 21. Yzyl)
Hans-Lukas Kieser hans-lukas.kieser@unibas.ch

Sayn Basel ve evresi Alevi-Bektai Kltr Birlii ynetimcileri, beni bu panele davet ettiiniz iin teekkr ederim. Sayn dinleyiciler ve katlmclar, svirede yaayan sevgili Aleviler. Hepinizi selamlyorum.

Bugn tarihi olarak 19uncu ve 20inci yzyldaki Alevi tarihi zerine nemli birka noktay vurgulamak ve gnmzdeki Alevi rnesans, uyan ile ilgili baz dnceler sylemek isterim. Her din ve kltr gibi Alevilik de modern ada zorlukar ile karlayor. Ne gemi zaman tasfiye edilmeli ne de tutuculukla korunmal, fakat kendi kklerine sahip karak gelecee ynelik yaratc zmler bulunmaldr. badetleri mecburen gizli olduu ve kendileri Snni ounluk tarafndan hor grldkleri iin, Alevilerin 19uncu yzyldan beri modern adan ok ey beklemekte idiler. Ancak bu ada Alevilerin de hayal krklyla sonulanan tecrbeleri oldu. Modern a bilimsel ilerlemenin ve evrensel insan haklarnn, ayn zamanda da totaliter devletlerin ve ar milliyetiliin dnemidir. Yeni ideolojiler ou kez dinin yerine kondular ya da iktidar kavgalarnda alet olarak kullanldlar. Ne yazk ki bu ekilde modern olmaya alan insan da nemli hatalar yapt. ada olmasn baarabilmek iin insann ve toplumun kendi mirasn efsaneletirmeden sahiplenmesi gerekir. Kendi etnik ve kltrel miraslarn kucaklayabilen bir lke huzurlu, salam ve gvenli olacaktr.

Tanzimattan nceki durum Yzelli, iki yz sene nce tarada yaayan Alevilerin problemleri ncellikle ekonomik ve sosyal idi. 16nc yzylda, kzlba ayaklanmalar dneminde grld gibi, ak zulm ve

2 cezalar artk yoktu, fakat hor grme ve smrme devam etti. O zaman merkez ve dou Anadoluda bulunan yabanclar Alevilerden en ok ypratlan zmre diye bahsettiler. Alevilerin cemlerindeki ah gele dualar tamamen eskatolojik bir umudu, dardan gelen bir kurtarcy beklediklerini ifade ederdi, 300 sene nceki dnemin aksine ran ahyla somut ilikileri kalmad. O kylerin dnyasnda ne kadar halis Alevilik, cemler, ziyaretler, musahiplikleri vard ise de, insanlar yoksul ekilde marjinal bir orafyada zorluk iinde yaadlar.

Tanzimat ve Sultan Abdulhamid Tanzimat denilen 170 sene nce balayan Osmanl reform hareketi Orta ve Dou Anadoludaki Aleviler iin bir umut kayna idi. Bu beklenti de gayet mantkl idi, nk Tanzimatlar tarafndan ilan edilen liberal deimeler sayesinde hem Mslman olmayanlar hem de Snni olmayan Alevi zmresi millet-i hkime denilen egemen olan Mslmanlarla hukuki ve sosyal eitlie kavuacaklarna inandlar. Ayrca ilerici saylan Tanzimatlar aalayc gavur kelimesinin kullanlmasn yasakladlar. 16nc yzyldan beri Aleviler, rnein Pir Sultan Abdal, bu sz Snniler iin, bunlar ise eskiden beri gayr Mslimler iin kullanrlard. (Ne ilgintir ki, tramvayda iken bu sz bugn bile bazen duyuyorum, ancak svireliler iin kullanlyor.) Tanzimat tarada ve zellikle dou vilayetlerinde baarsz bir reform siyaseti idi. Eski yerel dzeni ve otonom Krt beyliklerini krmaya devletin askeri gc yetti ise de, mit edilen daha adaletli, eiti ve modern yeni dzeni getirmeye sivil gc yetmedi. Mantkl olarak Tanzimatn ikinci yarsnda - 19uncu yzyln nc ceyreinde - Dou Alevileri Hristiyan komular gibi reform mitlerini gittike Batya baladlar. zellikle de Batdan gelen, misyoner denilen retmenler ve doktorlar tarafndan sosyal ve kltrel ilerleme iin katk beklediler. nk ou Protestan olan bu yabanclar o senelerde vilayet ve sancak merkezlerinde her unsura ve snfa ak olan modern okul ve hastane kurdular. Birok Alevi ky onlardan ky okulun kurulmasn ve genel olarak destek talep ettiler, hatta kendilerini Prot, yani Protestan ilan eden airetler ve kyler bile vard. Ancak bu yabanclarn etkisinden rahatsz olan Osmanl hkmeti bu ilikileri serte bastrd. O zamanki Osmanl mparatorluunun adalama abalar arkasnda eitli, ve de bazen birbirlerine aykr olan amalar vard. Yneticilerin belki en nemli motivasyonu, modern ada siyasi anlamda gittike zayflayan slam gcnn yeniden kuvvetlendirilmesi idi. Bu

3 adan Tanzimatn istei eski ve Snni bir temelde duran mparatorluun onarlmas idi. Bunun bir belirgesi olarak 1826da Bektai tarikatnn kapatlmasn va baz tekkelerine Nakbendi eyhlerin tayin edilmelerini gryoruz. Elli sene sonra Sultan Abdulhamid geni lde ak ve resmi bir slam birlii siyasetini uygulad. Baz Snni airetlerine Hamidiye Alaylar gibi imtiyazlar verildi. Bu politika sadece yerli Hristiyanlar deil, Alevileri de tehdit ve rahatsz etti.

Jn Trk dnemi Bundan dolay bu unsurlar 1908deki Jn Trk nkilabn - Gen Trk devrimini - sevin ve mit ile karladlar. Ksa sren birinci bir Alevi uyan o senelerde meydana geldi. Ancak Balkan savalar sonucu, Rumelinin kaybedilmesi, binlerce Trkn ve Mslmann baskna ve ge tabi tutulmas ar slam ve Trk milliyetiliinin gelimesine ve Anadoludaki gayr Mslimlere kar saldrgan slamcla yol at. 1913teki ttihad Terakki tek parti diktatrln be yl nce vaad edilen liberal, demokratik ve coulcu dnce ile ilgisi kalmad. Austos 1914te birka lider Almanya'nn yannda Dnya Savana katlmaya karar verdi ve Ekimde Rusya'ya saldrmaya baladlar. Kasmda ise eyh l-Islam cihat ilan etti. ou ateist ve positivist saylan ttihatlar Alman mttefiklerinin istedikleri gibi slam etkili bir ara olarak kullandlar. Aleviler doal olarak bu durumdan rahatsz oldular. Ancak o senelerde Alevi-Bektailerde 16nc yzyldan beri mevcut olan bir uurum yine net olarak ortaya kt. 1826dan 1908e kadar resmi olarak kapatlan fakat gizlice toplantlarn srdren Bekta tekkeleri Jn Trk hareketini batan beri desteklemekte idiler. Her ne kadar ttihatlar eskiden ilan ettikleri prensiplerine aykr faaliyetleri de srdrdler ise de, Bektailerin bu desteklerini Birinci Dnya Savanda da geri ekmediler. Onlarn aksine dou Alevileri henz kazanmaya baladklar siyasi gvenlerini 1913ten sonra hzla kaybettiler. O zaman Sivasta alan bir Osmanl memuruna gre Aleviler Hristiyan komular gibi 8 Ocak 1914te kararlatrlan uluslar aras Dou Vilayetleri reform plann scak karladlar. Bu plan yllardr kan dklen bu blge iin demokratik reformlar, uluslar aras kontrol, yerel seimler ve yerel dillerin tannmasn ngrmekteydi. Sava kararyla beraber hkmet bu plan da iptal etti. Alevi geleneinde hak ve hakikat meydannn byk nemi vardr. Buna dayanarak baz gereklerden de ksaca bahsetmek istiyorum.

4 1915-16 arasnda dou Alevilerin bazlar dnya ve insanlk nnde unutulmayacak ekilde onurlu davrandlar. Ermeni milleti o zaman sistematik ekilde imha edilip bin yllk Anadolu haritasndan silinip kayboldu. Uluslar aras tarihin bu olay nasl isimlendirdii biliniyor. Binlerce kurban iin Alevi Dersim blgesi tek snma yeri oldu. lmden kurtulup oradan yurtdna kaabildiler. Ayrca bugnk birok Alevi ailelerin o zaman kurtarlan ya da karlan Ermeni neneleri var. Maalesef aileler iinde yakn zamanlara kadar bu da bir tabu konusu idi. Genel toplumsal baskdan baka bunun bir sebebi olarak da baz yerlerde, zellikle Erzincan yresinde, unu grmekteyiz: 19uncu yzyl srasnda birok Zaza Alevi airetleri daha gelimis durumda bulunan Hristiyan kylerin yanna yerlemeye baladlar. Komularn 1915teki szde tehcirinden dolay o gzel topraklar ve evleri sonunda onlarn payna dt. sene sonra Ermeni milislerin intikam kanl faaliyetlerinden dolay 1918de ilikiler daha da bozuldu. Bunlarn dnda Aleviler gayr mslim komularyla genellikle bar iinde beraber yaadlar. Kutsal ziyaretleri ve galan gibi baz bayramlar paylap, bazen Hristiyan dostlarndan kirvelerini setikleri bile olurdu.

Kemalist cumhuriyet 1923te kurulan Cumhuriyet her ne kadar yeni ve Alevilere mit veren admlar attysa da, yine de baz zlmemi olan eski problemlerin etkisinden kurtulamad. Bektai ynetimciler ve baz Alevi reisleri, tpk Balaban airet reisi Gl Aa, Birinci Dnya Sava srasnda da devleti idiler. 1924teki Halifenin kaldrlmas dier birok Alevilerin Cumhuriyetin eitlik ilkesi erevesinde toplanmalarna neden oldu. Ancak batl anlamda laiklie aykr olan, slam resmi din gibi idare eden, ve Alevilerin bugne kadar temsil edilmedii Diyanet leri de o senede kuruldu. Bektai ve Alevi tekkeler ise, dier tarkatlar gibi, bir sene sonra kapatldlar. O zaman yaygn olan, Alevilii pagan z Trkl olarak deerlendiren etno-milliyeti amanist tezi mantkl olarak Zazaca ve Kurmancca konuan Krt Alevileri yabanclatrd. O yllarda egemen olan, devleti ilahiletiren, cumhuriyet idealine aslnda aykr olan etno-Trk sa milliyetilii da Krt milliyetilii kkrtp modern oulcu zmlere msade vermedi. 1930lardaki Cumhuriyet, o dnemdeki gazetelerde yaynland gibi, Dersim blgesinde bir svire yaratmaya kalkt, ancak askeri gc ile svire kurulamad, sadece krm oldu. Alevilik tarihinde Dersim en nemli blgelerden biri dir. eitli dnemlerde ne kadar

5 Protestan, solcu fikir akmlar, ve de Trk, Krt, Zaza ve Krmanci milliyetilii Dersimliler zerinde etkilerini braktlar ise de, yine de ounluk Elevi kimliine bal kald.

G, protesto ua ve Alevi uyan G ile geleneksel krsal Alevi manzaras 20nci yzyln ikinci yarsnda tamamen deiti. 1915teki ar olaylardan sonra nemli yatrmlara ramen dou vilayetlerine huzur ve refah dnmedi. Bu genel ve uzun sreli durumdan ok say Alevi de etkilendi. Kendi kylerinde ocuklar iin hakl olarak gelecek gremeyen aileler ehirlere, bat Anadoluya ve Avrupaya g etmeye baladlar. Bu g geleneksel krsal Alevi organizasyonunu byk lde yok etti. 1960larda aileleriyle beraber ehirlere gen ve ilk olarak yksek renimle tanan Alevi genlerin ou dini bir kenarda brakp sekler sosyalizm ile toplumun problemleri iin zm aramaktaydlar. 12 Eylldeki Cunta bu mcadeleye ve vizyonlara sert bir son verdi. 1980lerde yeni, ak ve ehirli bir Alevilik ortaya gelmeye balad. Bu rnesansta Avrupadaki diaspora nemli rol oynad. Sivil toplumun gcl olduu liberal bir ortamda Aleviler artk asrlar sren korkularn brakp aka rgtlenebildiler - her ne kadar yakn zamannda da Trkiyede Alevi-Bektai dernekleri blclk sulamasyla kapatld ise de.

Sonu Avrupann cennet olmadn siz gmenler herkesten iyi bilirsiniz. Toplumsal hrriyet byk ise de, rekabet yorucu dur, ve en alttan balamak olduka zor dur. Entegrasyonu baarmak birka senelerin ii deil, iki kuan iidir. Buradaki insan sosyal ve manevi hayatn kendi kurmaldr. Bireylerin ve gruplarn kendi gclerine, inisiyatiflerine ve yaratclklarna birok sorumluluk braklyor. Alevilik dinamik yapsyla ve evrensel deerleriyle zgr bir sivil toplum iin olumlu, uyumsal ve modern bir yapta oluturabilir. zellikle de bolukta ya kimlik bunalmnda bulunan gmenler ve gmen ocuklar iin yol gsterici de olabilir. Eski tarihe baktmzda, Aleviliin doum yeri ve zaman ne yedinci yzyldaki Arabistan, ne Orta Asyadaki amanist ortam dr. Aleviliin doum yeri ve zaman Hristiyanlk ve slam arasnda bulunan Orta adaki Kk Asya dr. 13nc ve 14nc yzyllarda dini ve siyasi andan mltipolar olan bir Anadoluda gezen efsanev Trkmen Babalar, Horasan ve Rum erenleri, hogrl ortam yaratp, zaviyeler ve tekkeleri kurdular.

6 Ruhi huzurlarn hem de varlklarn o narin enterkltrel ortamda buldular. Kendi lkelerinin grnrde tek-dini olduunda, bugnk Trkiyelilerin ve zellikle Alevilerin gittike plrikltrel olan Avrupaya yaknlamak istemeleri bu eski tarih ile de ilgili dir. Ayrntlar bir yana braktmzda Anadolu Aleviliinin en arpc zellii kendi kimliini kaybetmeden Hristiyanlar ile beraber i ie yaamas dr. Modern adaki Hristiyanlarn ou sekler, ama yine de inansz deil dirler. Aleviler dier Mslmanlara gre buradaki topluma genelde daha kolay entegre olabiliyorlar. Dilerim ki bu avantajlaryla son derece nemli olan Bat ve slam diyalouna da katkda bulunabilsinler. Alevilerin bar ve demokratik mcadelesi Trkiye iin de ok nemli. Ayrca geldiiniz blgelerde birok adm da atlmal. Dou Anadoluda sizin beiiniz olan binlerce ky yeniden ina edilmeli. Bu byk hedefe siyasi gven ve oulcu hogr iinde, sivil toplumun, diasporann, yerli gclerin, devletin ve Avrupann yapc ve eletiriye ak olan i birliiyle ulalabilir. Teekkr eder, hepinize itenlikle baarlar dilerim.

*******

Dinleyecilerin sorular

1) Konumanzda Balaban aireti reisi Gl Aa ismi geti. Bu kii hakknda detayl bir bilginiz ve aratrmanz varmdr? Ben de ayn airettenim. Cevap: Kendimin aratrmam yok. Toplumsal Tarih dergisinin Aralk 2001 saysnda ttihat Terakki ve Balaban aireti zerine yaynlanan bir makale var. Buna dayanarak bu alaydan szettim. zellikle de bu makalede ttihat Terakki Erzincan ubesi ile Balaban airet reisi Gl Aa arasndaki yazmalar yaynland. rnein Birinci Dnya Savan banda Balaban airetinden ete istendi. Baz ararmaclar bu etenin 1915teki tehcir srasnda kullanldndan phelenmektedirler.

2) Toplumlarn sosyolojik ve etnik yapsn bu denli yakndan ilgilenmeniz dilerim srf bilimsel amal olsun ltfen kukularm da hakl olmadn syleyebilirmisiniz.

7 Cevap: Evet, tarihi olarak bilimsel aratrma yapmaya alyorum. Sadece Alevi dostu olarak deil, bilim adam olarak konutum. Grevim de bu dur. Ama tabi ki bilim adamlarn almalarna arkasnda motivasyonlar var. Baka bir kkten gelsem de, Alevilikte beni motive eden birok noktalar var. Evrensel deerlerini ve byk lde manevi dnyalarn paylamaktaym, bu konuda derin sempatim var.

3) Ermeni Soykrm svire Parlamentosunun onayna sunuldumu? Sizce bu soykrm onaylayp onaylanmamas siyasilerin-parlamenterlerin iimidir? Yoksa siz tarihilerin grevimi? Niin i politikanza malzeme yaplyor? Cevap: Evet, sunuldu, fakat daha onaylanmad. Toplum, devlet, hepimiz tarih iinde yayoruz. Bu nedenle tarihi problemler sadece tarihilerin ii deildir. Bu soykrm konusunda uluslar aras tarihiler grevlerini nemli lde yerine getirdiler ve net bir tablo izdiler. Fakat toplumsal ve diplomatik platformda ve Trk i ve d siyasetinde halen ttihat ve Terakkinin tarih versiyonu yaygndr. zlerek bu davann parlamentoya sunulmasnn hem mantn ve gereini grmek zorundayz.

1998-2002 webmaster@hist.net Nisan 2002