‫پڙهندڙن جي پسند‬

‫حليم بروهي‬
‫ماڻ هو ڪيترو به صاف سٿرو نظر اچي‪ ،‬هن جو اندر غلظت ۽‬
‫گندگجي سجان ڀريجل هوندو آهجي‪ .‬عمجر خيام ججو هڪڙو ننڍڙو شعجر‬
‫(ربائي) آهجي‪ ،‬جنهجن ۾ هڪڙي بزرگ هجڪ عورت کجي چيجو تجه تون‬
‫تجه گندي ۽ غليجظ آهيجن‪ .‬هجن عورت جواب ڏنجس تجه مان تجه بيشجڪ اهجا آهيان‪،‬‬
‫جيڪڇي تون چئيجن ٿڇو‪ ،‬پجر بزرگ تون بجه تجه ٻڌاءِ تجه ڇڇا تون سجچ پجچ اهڙو‬
‫آهيججن‪ ،‬جهڙو تون نظججر ٿ ڇو اچيججن؟ عمججر خيام جججي انهيءَ ربائيءَ کججي اردو‬
‫شاعرن مختلف شڪليون ڏيئي پنهنجن نالن سان منسوب ڪيو آهي‪.‬‬
‫‪ .‬ماڻهوءَ ۾ اندر جي غلظت جا ڍير آهن‪ ،‬تن کي ڪڍڻ جا فقط ٻه رستا آهن‪.‬‬
‫گهٽ ۾ گهٽ گه ڻو اڳ اهو منهنجو خيال هو‪ .‬هڪڙو رستو هيءُ آهي ته ڪو‬
‫ڪتاب ڇاپجي ان ۾ پنهنججي اندر ججي غلظجت ظاهجر ڪري ان غلظجت مان جنجد‬
‫ڇڏايجو‪ .‬ٻيجو رسجتو هيءُ آهجي تجه بجي شرمجي سجان غليجظ ۽ گندي زندگجي گذارڻ‬
‫ل ڳو‪ .‬مون پهريون رستو ورتو ۽ هڪڙو ننڍڙو ناولٽ لکيو‪ ،‬جنهن جو نالو هو‬
‫اوڙاهه‪ ،‬اهو اندر جو اوڙاهه هو‪ ،‬جنهن ۾ غلظت ۽ گندگي هئي‪ ،‬منهنجي اندر‬
‫ججي‪ ،‬ڇڇو تجه ماڻهجو سجڀيئي اندر ۾ گندا ۽ غليجظ آهجن‪ ،‬تنهجن ڪري اهجو ڪتاب‬
‫ماڻ هن کي پسند آيو‪ ،‬جو ان ۾ سڀني ماڻ هن جي اندر جي عڪاسي هئي‪ .‬اهو‬
‫ڪتاب آئينجو هجو‪ ،‬جنهجن ۾ هجر ڪنهجن ماڻهوءَ کجي سجندس اندر صجاف ۽ چٽڇو‬
‫نظجر آيو‪ ،‬اڳتجي هلي مان سمجهي ويس ته اهجو ڪتاب اجائي محنت هو ۽ اهجو‬
‫ڪتاب لکججڻ سججان منهنجججي اندر جججي اوڙاهججه جججي غلظججت ۽ گندگججي ۾ ڪڇڇا‬
‫گهٽتائي نه آئي‪ ،‬ويتر اها غلظت ۽ گندگي وڌي وئي‪ .‬باقي رهيو ٻيو رستو‪،‬‬
‫جيڪڇو اختيار ڪرڻ ججي ڪوشجش اجائي هججي هجا‪ ،‬ڇڇو تجه مان پاڻ بجه ٻيجن‬
‫ماڻهجن وانگجر غليجظ ۽ گندگجي ججي اوڙاهجه کجي اندر ۾ سجانڍي پئي هليجس ۽ فقجط‬
‫شرافجت ججو ڍونجگ رچائي معتجبر ٿيجو پئي هليجس‪ .‬اهجا آهجي حقيقجت‪ ،‬جنهجن لءِ‬
‫چيو ويو ته حليم جو ڪتاب اوڙاهه سنڌيءَ ۾ پهريون نفسياتي ڪتاب آهي‪ ،‬اهو‬
‫آهي نسورو ڪوڙ‪.‬‬
‫‪ .‬ليکجڪ ججي سجڃاڻپ ان ٻوليءَ سجان نجه ٿيندي آهجي‪ ،‬جنهجن ٻوليءَ ۾ هجو‬
‫لکندو آهجي‪ .‬هزاريجن ڪتاب فرينجچ ٻوليءَ ۾ لکيجا ويجا آهجن‪ ،‬ڇڇا انهجن سجڀني‬
‫ليکڪن جي سڃاڻپ فرينچ ٻولي آهي؟ هزارين ڪتاب جرمن ٻوليءَ ۾ لکيا‬
‫ويا آهن‪ ،‬ڇا انهن سڀني ليکڪن جي سڃاڻپ جرمن ٻولي آهي؟ لکين ڪتاب‬
‫انگريزي ٻوليءَ ۾ لکيججا ويججا آهججن‪ ،‬ڇ ڇا انهججن س جڀني ليکڪ ڇن جججي س جڃاڻپ‬
‫انگريزي ٻولي آهجي؟ ائيجن چينجي‪ ،‬جاپانجي‪ ،‬هندي‪ ،‬ٻيون هزاريجن ٻوليون بجه‬
‫ڪتابجن سجان ڀرپور آهجن‪ ،‬تجه ڇڇا انهجن ججي لکيجن ليکڪڇن ججي سجڃاڻپ سجندن‬
‫اهجي ٻوليون آهجن؟ جنهجن ٻوليءَ ۾ فقجط چار ڪتاب لکيجا ويندا آهجن‪ ،‬انهجن ججا‬
 ‫ليکججڪ پاڻ پڏائڻ لءِ جنهججن ٻوليءَ ۾ لکندا آهججن‪ ،‬تنهججن ٻوليءَ کججي سججندن‬
‫سڃاڻپ جو ٺپو هڻندا آهن‪.‬‬
‫‪ .‬پوءِ ججي ٻولي ليکجڪ ججي سجڃاڻپ ناهجي تجه ليکجڪ ججي سجڃاڻپ ڇڇا آهجي؟‬
‫ليکجڪ ججي سجڃاڻپ آهجي هجو آئڊيجا‪ ،‬اهجي آئڊياز‪ ،‬اهجو خيال اهجي خيالت ججن ۾‬
‫نواڻ هجي‪ ،‬جن ۾ ڪا اهڙي ڳالهه هجي‪ ،‬جا اڳ چيل يا لکيل نه هجي‪ .‬پوءِ‬
‫اها ڳالهه ڪهڙي به ٻوليءَ ۾ لکيل هجي يا چيل هجي‪ .‬ساڪريٽس‪ ،‬پلئٽو‪،‬‬
‫ارسٽاٽل جي سڃاڻپ سندن اهي آئڊياز ۽ خيال آهن‪ ،‬جي ڪي هنن دنيا جهان‬
‫کي ڏنا‪ ،‬نه ڪي هنن جي اها ٻولي جا انهن لکڻ ۾ ڪتب آندي‪ .‬آئنسٽائن جي‬
‫سجڃاڻپ ٿيوري آف لئيجٽ آهجي‪ ،‬نجه ڪڇي جرمجن يجا انگريزي ٻوليون ججن ۾‬
‫هو لکندو هو‪ .‬ائين ڊگهي لسٽ آهي‪ ،‬مارڪوني جي سڃاڻپ سندس ايجاد هئي‪،‬‬
‫نه ڪي سندس ٻولي‪ .‬۽ مون تي تهمت آهي ته منهنجي سڃاڻپ سنڌي ٻولي‬
‫آهجي‪ ،‬حالنڪڇه مون جيڪڇي ڪجهجه ڪيجو آهجي‪ ،‬تنهجن ججو ڪڇو بجه واسجطو نجه‬
‫انگريزي‪ ،‬نه اردو ۽ نه ئي سنڌي سان رهيو آهي‪ .‬ماڻهوءَ جي ذهن جو ڪو به‬
‫تعلق نجه هوندو آهجي‪ ،‬ججا هجو ڳالهائيندو آهجي‪ ،‬يجا لکندو آهجي‪ .‬ايجاد ۽ نواڻ ججي‬
‫سوچ ذهن ۾ هوندي آهي‪ ،‬ٻوليءَ ۾ نه‪ .‬سڄي دنيا اهي ڳالهيون ڄا ڻي ٿي‪،‬‬
‫پجر ججي نٿڇا سجمجهن تجه فقجط سجنڌي لکندڙ ۽ سجنڌي پڙهندڙ نٿڇا ڄاڻڇن‪ ،‬ڇڇو تجه‬
‫هنجن نجه تجه ڪڇا نئيجن سجوچ ڏنجي آهجي ۽ نجه ڪڇا ايجاد ڪئي آهجي‪ .‬سجڌي لکندڙ ۽‬
‫سججنڌي پڙهندڙن مان جنهججن گهڻ ڇي لٻاڙ بازي ڪئي آهججي‪ ،‬يججا اکججر گ جڏ ڪري‬
‫سجنڌي ڊڪشنريون پنهنججن نالن سجان ڇپرايون آهجن‪ ،‬تجن تجي دانشور ججو ٺپجو‬
‫هنيو ويو آهي‪ ،‬ڇو ته نه ته هنن ڪا نئين سوچ ڏ ني آهي ۽ نه ڪا انڌي منڊي‬
‫ايجاد ڪئي آهي‪.‬‬
‫‪ .‬سجنڌين ججي دنيجا بجه عجيجب آهجي‪ .‬لکندڙ‪ ،‬پڙهندڙ ۽ ڳالهائيندڙ گهٽبجا وڃڇن‪.‬‬
‫گهڻڇو ڪري ننڍڙن شهرن ۽ ٻهراڙيجن تائيجن محدود ٿيندا پيجا وڃڇن‪ ،‬پجر اهجو‬
‫احسججججاس کيجججن ڪونهجججي‪ ،‬مون ‪1967‬ع ۾ جڏهجججن پنهنجججججو پهريون ڪتاب‬
‫(انگريزي ۾) ڇاپيجو تجه ان ۾ تمام گهڻڇو گنجد هجو‪ ،‬انگريزي بلڪڇل غلط هئي‪،‬‬
‫ڪنهجن اکجر ججي اسجپيلنگ صجحيح نجه هئي‪ .‬نجه ان ۾ ڪڇو خيال هجو‪ ،‬نجه ان ۾ ڪڇو‬
‫آئڊيجا هجو‪ ،‬بجس فقجط ڪتاب ڇپائڻ ججي شوق ۾ ٽائپ رائيٽڇر تجي ڪتاب لکجي‬
‫ويس‪ .‬ان زماني ۾ ڪمپيو ٽر نه هئا‪ ،‬جو اسپيلون ۽ انگريزي درست ڪن‪ ،‬پر‬
‫اهجو ڪتاب سجنڌين ۾ ڏاڍو پاپولر ٿيجو‪ ،‬ججو سجنڌين ۾ انگريزي پڙهجڻ ججي عادت‬
‫نه هئي‪ ،‬پوءِ اهو ڪتاب پاپولر ڇو ٿيو‪ ،‬سبب فقط اهو هو ته اي ڪي بروهي‬
‫منهنجي ڀيڻويي محمد حنيف جي دوستي ڪري ان ڪتاب جي ساراهه ڪئي‪.‬‬
‫منهنججو ٻيجو ڪتاب (انگريزي ) غيجر پاپولر فقجط ان ڪري ٿيجو ججو اي ڪڇي‬
‫بروهجي جهڙي ڪنهجن مشهور ماڻهجو ان ججي سجاراهه نجه ڪئي‪ ،‬پجر مان ويجس‬
‫انگريزي چوپڙيون ڇپائيندو ۽ ائين منهنجي انگريزي وئي سڌرندي‪ .‬مطلب ته‬
 ‫ججي گجو گنجد لکجو تجه ان کجي شهرت ڏيجڻ لءِ ڪنهجن وڏي ماڻهجو ”کان ديباچجو‬
‫لکايو“ اها آهي سنڌي ذهنيت‪.‬‬
‫‪ .‬پوءِ مون اردو لکڻ شروع ڪيو‪ .‬ان زماني جي سنڌي اردو جهيڙي هلندي به‬
‫اردو وارن منهنجي مخالفت نه ڪئي جو منجهي پيا ته هي اردو آهي يا سنڌي‬
‫جيتوڻيجڪ سجنڌين کجي منهنججي اهجا ڳالهجه نجه وڻڇي‪ ،‬ٻئي ڌريون منجهيجل ئي‬
‫رهيون‪ .‬سجنڌي چون تجه زميندارن ججي ظلم ۽ هارين تجي ٿيندڙ ظلمجن بابجت لک‬
‫۽ اردو وارا سججمجهن تججه مان حرامپائي پيججو ڪريان‪ .‬جيتوڻي جڪ مان نججه هاري‬
‫هوس‪ ،‬نه زميندار هوس‪ ،‬نه منهنجو هنن سان ڪو واسطو هو نه هنن بابت ڪا‬
‫ڄاڻ هيجججم ۽ نجججه وري منهنججججي ذهجججن ۾ ڪڇڇڇا حرامپائي هئي‪ .‬پوءِ مون وري‬
‫انگريزي ۽ اردو سجان گجڏ سجنڌي ۾ بجه لکجڻ شروع ڪيجو‪ .‬منهنججي فطرت ۾ الءِ‬
‫ڇڇا هجو ۽ الءِ ڇڇا آهجي‪ ،‬ججو اهجي ٽيئي ٻوليون مان گڏوگجڏ لکندو آيجس‪ .‬اردو‬
‫ڳالهائيندڙن وٽ مزاح ججو مزاج هجو‪ ،‬پجر سجنڌي ڳالهائيندڙ انهيءَ مزاج کان‬
‫ڪورا (خالي) هئا ۽ بحجججث ڪندي جهيڙي ججججو رويجججو اختيار ڪندا هئا‪ ،‬پجججر‬
‫منهنجججو شايججد دماغ خراب هججو‪ ،‬جججو مان ڪنهججن جججي بججه پرواهججه ڪرڻ بدران‬
‫پنهنجو ڪم ڪندو آيس‪ ،‬مون لکڻ بند نه ڪيو‪.‬‬
‫‪ .‬ايوب خان ججي ڏينهجن ۾ منهنججي هڪڙي انگريزي ڪتاب کجي ريجڊ ٽڇڪ‬
‫مارڪ ڪيججو ويججو‪ ،‬معني جٰ تججه جيججل ۾ وجهججي ڇڏيوس‪ .‬بابججا انٽيليجنججس ۾ هججو‬
‫پڇيومانس ته سندس نوڪري جو ڇا ٿيندو؟ چيائين ته تون پنهنجو ڪم ڪر ۽‬
‫مان پنهنججو ڪڇم ٿڇو ڪريان‪ .‬بابجا چوندو هجو تجه مان ان کجي ليکجڪ ئي نٿڇو‬
‫مڃان‪ ،‬جيڪ ڇو پنهنجيججن لکڻيججن ڪري جيججل نججه ويججو هجججي‪ .‬انهججن ئي ڏينهججن ۾‬
‫لهور جججي هڪڙي هفتججي وار اخبار ججي ڪور تجي وڏن اکرن ۾ لکيججل هجو تجه‬
‫”حليم بروهي هندو ذهنيت ڪا قلمي نام هئي“ مون اهو رسالو گاڏي کاتي جي‬
‫هڪڙي اسٽال تي ٽنگيل ڏٺو ۽ ماٺ ڪري اتان کسڪي ويس‪.‬‬
‫منهنججو پهريون سجنڌي ليجک (افسجانو) ”ال ججي ڳول ۾“ هجو‪ ،‬جيڪڇو اڄ بجه‬
‫مون کجي وڻندو آهجي‪ .‬ان ججو جواب ئي ڪونهجي‪ ،‬پجر هلڪڇي سجنڌي ذهنيجت کجي‬
‫منهنججا ٿرڊ ڪلس افسجانا جهڙوڪ ”رڪشجا‪ ،‬شادي‪ ،‬چوڪيدار“ وڻندا آهجن‪.‬‬
‫ججن ججو مزاح ۽ مزاج فقجط سجنڌي لکڻيجن تائيجن محدود آهجي‪ ،‬سجي ڇڇا ڄاڻڇن تجه‬
‫ليجک ۽ ليکجڪ ۾ ڪهڙو ناتجو آهجي‪ .‬ليجک ليکجڪ ججو اندريون روپ هوندو آهجي ۽‬
‫ليکجڪ ليجک ججو ظاهري روپ‪ .‬هڪڙي ڪامجا‪ ،‬ڪولن‪ ،‬سجيمي ڪولن ججي جاءِ‬
‫مٽائڻ سان ليکڪ جي ليک مان ساهه نڪريو و ڃي‪ .‬جي ڪي انگريزي ڪتاب‬
‫پڙ هڻ جا عادي آهن‪ ،‬اهي ڄا ڻن ٿا ته سنڌين کي ڪا به ڄاڻ ناهي ته ڪاما‪،‬‬
‫ڪولن‪ ،‬سجججيمي ڪولن‪ ،‬هائفجججن‪ ،‬ائسجججٽرڪ جهڙيون نشانيون ڪٿڇڇڇي ۽ ڇڇڇڇو‬
‫لڳائبيون آهجن‪ .‬سجنڌي لکجت مان هاڻڇي تجه انورٽيجڊ ڪامجا بجه غائب ٿيندي پئي‬
‫وڃي‪ .‬اهي آهن سنڌي دانشورن ۽ عالمن جا ڪم‪.‬‬