T.C.

DCLE NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS HUKUK FAKLTES KAMU HUKUKU ANABLMDALI BLM YKSEK LSANS TEZ

HAVA VE UZAY HUKUKUNUN GELM AISINDAN TRKYENN YER

HAZIRLAYAN Oktay AHNER

TEZ DANIMANI Do.Dr. Mslm TURAN

DYARBAKIR-2006

GR Evrenimiz bugnden tahmini olarak 13.7 milyar sene nce Byk Big Bang patlamasyla meydana geldi. Bu tarih Nasa Tarafndan 24.03.03 Tarihinde MAP sondasnn ve ili' deki Paranal dandaki VLT ( Very Large Telescope) dnyann en byk teleskopu ile tespit edilip yaynland. Dnyamzn oluumu ve ilk insann dnya zerinde yaamaya balad andan itibaren insan hep bir geliim ve aratrma iine girmitir. Atein bulunmas, tekerlein icad vb. olaylarn kefiyle ncelikle bisikleti bulmular sonra araba icat olunmutur. nsan bunlarla yetinmemi kularn nasl utuunu dnmeye balam ve bunu da gerekletirmek iin araylara girmilerdir. nsan uma hayalini de gerekletirmi ve sonra uzaya ulamak iin abalam ve bunu da baarmtr. imdi uzayda gezegenler aras yolculuu gerekletirmek iin araylar yapmaya balamtr. Ayda s kurmaya almaktadr. Aydan enerji kaynaklar getirmek iin aba gstermektedir. nsanlarn birbirleriyle olan balant ve ilikilerinde uymalar gereken kurallar ve onlara bal yaptrmlar sayesindedir ki, toplum iinde beraberce, bar ve gven iinde yaama olana bulunmaktadr. Hukuk, toplumunun genel yararn veya bireylerin ve toplumun ortak iyiliini salamak amacyla yetkili makam tarafndan konulmu ve Devlet yaptrmlaryla donatlm sosyal kurallar btndr. Denizlerde olduu gibi, hava yoluyla da tama ilerinin yaplmas, bir hava ticaretinin ve hava hukukunun domasna sebep olmutur. Devletlerin kara ve deniz lkeleri zerine tesadf eden havadaki egemenlik haklarnn nitelii ve genilii ile de ilgili bulunmasndan tr, kamu hukuku alanna da deinen hava hukuku kurallar henz yenidirler. Oluum halinde bulunan bu gen hukuk dalnn ulusal ve uluslar aras ksmlar bulunduu gibi, bar ve savala ilgili ksmlar da vardr. kinci Dnya Savana kadar atmosferle snrl gzken hava hukuku; bugn fzeler, roketler ve yapma uydularla atmosferi am ve yldzlararas bir karakter almaya balamtr. Bu durum nemli yeni problemleri ortaya karmakta ve bir uzay hukukunun douuna yol amaktadr.

Bu ilikilerin devletler arasnda ki ilikileri de etkilemesi sonucunda uluslar aras kurallar ortaya kmtr ite bunlardan iki tanesi de Hava ve Uzay hukuku konularn oluturmutur. Hava geni bir alan kaplasa da bunun yannda ise uzay ok daha geni bir alan kapsamaktadr. Hava hukuku konusunda bir eyler daha kolay kurallara balansa da uzay kefedildike daha ok sorun ve kar sorunlar ortaya kacaktr. Bu sorunlarda atma boyutuna kadar kabilecektir. Bu atmalarn geici srede olsa engellenmesi iin uzayn insanln ortak amalar dorultusunda kullanlmas gerektii belirtilmitir. Hava ve uzay nerde balar ve biter? te bu iki kavram ve baz ilgili konular anlaya bilmek iin; Birinci blmde hava ve uzay ile ilgili bilmemiz gereken konulara bir aklk getirmek maksadyla atmosfer ve tabakalar, yrnge ve eitleri, uydu ve eitleri incelenmitir. Takiben hava konusuna girilmi olup burada hava, havaclk ve uzay konular ele alnm olup, atmosferin fizyolojik etkileri incelendikten sonra atmosferin kalnl, uak kapasitesi ve uaklarn maksimum irtifas incelenerek birinci blm tamamlanmtr. Bu konularla ilgili bilgimiz olmas bize olaylar daha kolay anlamamz salayaca dnlmtr. kinci blmde, havaclk kavramnn Dnyadaki ve Trkiyedeki geliimi incelenmi ve nasl bir sreten getii gsterilmeye allmtr. Ayrca Trkiyenin sivil havaclk gelimeleri incelenmi olup, Trkiyede ki geliimi hakknda genel bir bilgi sunulmaya allarak ikinci blm tamamlanmtr. nc blmde, hava hukukunun ne olduu ve geliimi incelenmeye allmtr. Bu konu incelenirken baz kavramlarn bilinmesinde fayda olaca deerlendirilmi olup, devlet, lke, egemenlik, andlama, hukuk, uluslararas kavram, uluslararas hukuk, devletler hukuku, hava lkesi, hava sahas, ulusal hava sahas, hava hukuku, hava sahasnn hukuki durumu kavramlar aklanmtr. Takiben hava hukukunun tarihsel geliimi incelenmi olup hava hukuku anlamalar incelenmitir. Trkiyenin hava hukukundaki tarihsel geliimi incelenerek nc blm tamamlanmtr. Drdnc blmde, Dnyada ki ve Trkiyedeki hava hukuku sorunlarna deinilmitir. Trkiyede ki hava hukuku sorunlar incelenmeden nce baz kavramlarn anlamn bilmekte yarar olduu dnlm olup, Megoli idea, enosis,

egemenlik ilkesi, kara sular ve buna bal kta sahanl, mnhasr blge, vbuluslar aras hava sahas, ak deniz kavramlar aklanmtr. Trkiyenin hava sahas sorunlar incelenmi takiben havaclk sorunlar incelenerek drdnc blm tamamlanmtr. Beinci blmde, uzay hukuku ve geliimi incelenmitir. Uzay denince akla; dnyamz, ay, gne, gezegenler, yldzlar ve galaksileri iine alan ortamn tamam akla gelmektedir. Bu ortamda meydana gelen her trl fiziksel, kimyasal ve dier oluum ve deiimler, uzay bilimlerinin alma alan iine girmektedir. Bu blmde uzay almalarnn nasl balad, bunun tarihesi, Trkiyedeki gelimeleri ve dnya ve Trkiyedeki uzay yaplanma konular incelenmitir. Altnc blmde, 1957 balarnda, uzaya gnderilen ilk ara olan Sputnik-1 bile henz frlatlmadan nce, roket teknolojisindeki gelimeler ve Rusya ile olan rekabet ABDyi, uzay hukuku konusunda nlemler almaya itmitir. 1967 Uzay Anlamas, silahszlanma diye bilinen anlamalarn ikincisidir. Anlamann genel konsepti ve baz maddeleri, selefi olan 1959 Antarktik Anlamasndan rnek alnmtr. Dnyada ki uzay konusunda yaplan anlamalar incelenmitir. Sonu blmde ise Stratejik bir corafyada bulunan lkemizin ada uygarlk seviyesine ulamasna ve ulusal gvenliimize byk katklar salayacak olan hava ve uzay almalar, her kesim tarafndan bilinli olarak desteklenmelidir. Bu erevede hava ve uzay hukuku konusunda Trkiyenin yapmas gerekenler ilenmitir.

Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne

Bu alma jrimiz tarafndan Anabilim Dalnda YKSEK LSANS/DOKTORA TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan ye ye ye

: : : :

Onay Yukarda imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm. //

ZET

Dnyamza yle baktmzda evremizde birok ey olmakta, olan birok ey iinde hava ve uzay konusundaki gelimelerde vardr. Artk insanlar uaklar vastas ile uabilmekte ve istedii yere ksa zamanlarda ulaabilmektedir. Buda lkeler arasnda bir ban olumasn salamaktadr. Uzay konusu da insan varln ilgilendiren ve devaml yeniliklerin olduu, aratrmalarn srd bir bilinmezlikler alandr. Uzayla ilgili ok az ey bilinmektedir. 1969lar da Aya insan yollanmasna ramen o yllardan beri teknoloji geliimini arttrm fakat Aya baka insan yollanmamtr. Tabi ki hava ve uzay konusundaki bu gelimelerin yaplmas ve bunlarn insan yararna olmas iin belirli kurallar konulmu ve sonuta da hava ve uzay hukuku ortaya kmtr. Bizde almamz esnasnda gelien ve geliime ak olan bu 2 konuyu inceledik. ncelikle Dnyadaki geliimi daha sonrada Trkiyedeki geliimi incelenmi olup Trkiyenin sorunlar ve Trkiyenin yapmas gerekenler aktarlmaya allmtr.

THE SUMMARY

We look at the World, a lot of things are happenned. This happenned things are covered the airspace and space. People can fly by plane and they can go wherever they want. This action improve the relationship among countries or human. Human interest in the space because of space has a unknow things. All countries are trying the research in the space. Know abouth space is low. Technology is getting improve every day but nobody is gone to moon since 1969. There is getting improve about airspace and space. There is some rouls about airspace and space to make use of human. At the end of to appear of airspace and space law. We examine this subject during our studing. Priority, improvement of the World, after this, improvement of Trkiye was examined, end of the studing, what is the problem about airspace and space of Trkiye and we try to examine and solve the problem about what the Trkiye must do

NDEKLER BRNC BLM HAVA VE UZAY HUKUKU LE LGL TEMEL BLGLER 1. Atmosfer 1.1. Troposfer 1.2. Stratosfer 1.3. Mezosfer 1.4. Ekzosfer 2. Yrnge 2.1. Yer-Sabit Yrnge 2.2. Yakn-Kutupsal Yrnge 2.3. Gne-Ezamanl Yrnge 2.4. Tarama Alan 2.5. Dier Baz Yrngeler 3. Uydu 3.1. Uydu 3.2. Uzayda Uydunun Dengesi 4. Hava 5. Uzay 6. Atmosferin Fizyolojik Blmleri 6.1. Fizyolojik Blge : 0 10.000 feet 6.2. Fizyolojik Olarak Zorluk ekilen Blge : 10.000 50.000 feet 6.3. Uzaya Edeer Blge 7. Atmosferin inde Korumasz Uuun Etkileri 8. Atmosferin Kalnl 9. Uak Kapasitesi 10. Uaklarn Maksimum Uu rtifas

1 1 4 5 5 6 7 7 8 8 8 9 9 10 10 11 11 12 13 13 13 13 14 14 14 15

KNC BLM HAVACILIIN DNYADA VE TRKYEDEK GELM 1. Dnyada Havaclk Kronolojisi 2. Trkiyede Gemiten Bugne Havaclk Tarihi 2.1. Cumhuriyet ncesi Dnem 2.2. Cumhuriyet Dnemi 2.3. lkemizde Sivil Havaclk Faaliyetlerinin Balangc 2.3.1. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Kuruluu 2.3.2. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Hukuki Yaps 2.3.3. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Organizasyonu 2.3.4. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Personel Yaps 2.3.5. Havaclk Mevzuat 2.3.6. Trkiyedeki Hava Hudut Kaplarnda Kabul Edilemez Yolcuya Uygulanacak lemlere likin Sivil Havaclk Ynergesi 2.3.7. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Kanunlarla Belirlenmi Grevleri 2.3.7.1. Sivil Havaclk Kurallarnn Gelitirilmesi

17 17 17 18 19 20 22 23 24 24 24 24 23

26 26

2.3.7.2. Havaclk Personeli Lisanslarnn Dzenlenmesi 2.3.7.3. Tm Havaclk Faaliyetlerinin Ruhsatlandrlmas 2.3.7.4. Hava Sahamzdaki Seyrsefer Hizmetlerinin Koordinasyonu 2.3.7.5. Uluslararas Gelimelerin Takibi 2.3.7.6. Uluslararas Anlamalarn Uygulanmasnn Takibi 2.3.7.7. Hava Arac Kazalarnn ncelenmesi 2.3.7.8. Sivil Havaclk Eitiminin Esaslarnn Belirlenmesi 2.3.7.9. Arama Kurtarma Hizmetlerinde birlii 2.3.7.10. Tm Sivil Havaclk Sisteminin Denetimi NC BLM HAVA HUKUKU NEDR VE GELM 3.1. Devlet 3.2. lke 3.3. Egemenlik 3.4. Andlama 3.5. Hukuk 3.6. Uluslararas Kavram 3.7. Uluslararas Hukuk 3.8. Devletler Hukuku 3.9. Hava lkesi 3.10. Hava Sahas 3.11. Ulusal Hava Sahas 3.12. Hava Hukuku 3.13. Hava Sahasnn Hukuki Durumu 3.13.1. Serbestlik Teorisi 3.13.1.1. Mutlak Serbestlik 3.13.1.2. Snrl Serbestlik 3.13.2. Egemenlik Teorisi 3.13.2.1. Mutlak Egemenlik 3.13.2.2. Snrl Egemenlik 3.14. Hava Hukukukunun Tarihsel Geliimi 3.14.1. Varova Andlamas 3.14.2. ikago Szlemesi 3.14.3. Transit Gei Anlamas 3.14.4. Tamaclk Anlamas 3.14.5. Cenova Szlemesi 3.14.6. Roma Szlemesi 3.14.7. Lahey Protokol 1955 3.14.8. Mterek Finans Edilen Adalar 3.14.9. Guadalajara Szlemesi 1961

27 27 27 28 28 28 28 29 29 30 30 30 30 31 31 32 32 32 33 33 33 33 34 34 35 36 36 38 39 41 42 45 46 50 50 51 52 52 52 52

II

3.15.

3.16.

3.17.

3.14.10. Tokyo Szlemesi 3.14.11. Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi Gvenilir Dildeki Protokol 3.14.12. Lahey Szlemesi 1970 3.14.13. Uluslararas Tamaclkla lgili Kesin Kurallar le lgili Protokol 3.14.14. Montreal Szlemesi 1971 3.14.15. Ek Protokol no 1 3.14.16. Ek Protokol no 2 3.14.17. Ek Protokol no 3 3.14.18. Ek Protokol no 4 3.14.19. Son art Protokol 3.14.20. Montreal Protokol 1978 3.14.21. Sivil Havaclk Szlemesi Dzenleyici Protokol 1980 3.14.22. Sivil Havaclk Szlemesi Dzenleyici Protokol 1984 3.14.23. Montreal Protokol 1988 3.14.24. Montreal Protokol 1991 lkemizin Taraf Olduu Szlemeler 3.15.1. Paris Szlemesi 1919 3.15.2. Madris Szlemesi 3.15.3. Havana Szlemesi 3.15.4. Varova Szlemesi 3.15.5. Chicago Szlemesi 3.15.6. Avrupa Dahili Tarifesiz Hava Servislerinin Ticari Haklar Mevzuunda ok Tarafl Anlama (1956) T rk iy e n in H a v a H u k u k u n d a k i Y e ri 3.16.1. Montreux Szlemesi 3.16.2. Sevr Anlamas Trkiyenin Anlamalardaki Durumu

53 53 53 54 54 55 56 56 57 58 58 59 59 59 59 60 61 62 62 62 63 63 64 64 64 67

DRDNC BLM DNYADA VE TRKYEDE HAVA HUKUKU SORUNLARINA GENEL BAKI 4.1. Dnyada Yaanan Hava Hukuku Sorunlar 4.2. Hava Hukuku Konusunda Trkiyenin Sorunlar 4.3. Trkiyenin Hava Hukuku Sorunlar le lgili Baz Kavramlar 4.3.1. Megali idea 4.3.2. Enosis 4.3.3. Egemenlik lkesi 4.3.4. Denizlerin Tekil Ettii Snrlar 4.3.5. Kta Sahanl 4.3.6. Mnhasir Ekonomik Blge 4.3.7. Karasular 4.3.8. Ada 4.4. Trkiye ve Yunanistannn Egede Yaad Problem Sahalar

71 71 71 71 72 72 72 72 73 70 74 74 77 79

III

4.4.1. 4.4.2.

4.5. 4.6. 4.7. 4.8. 4.9. 4.10.

Karasular Trkiye ve Yunanistan Arasndaki Hava Koridor Sorunu 4.4.3. FIR (Flight Information Region/Uu Bildirim Blgesi), 4.4.4. Kta Sahanl Sorunu Havaclk Sanayiinin Genel Karakteristikleri Trkiyedeki Havaclk Sorunlar Ulusal Havaclk Ve Uzay Konseyi Ar-Geye Dayal Tedarik Yan Stratejiler Ve Politikalar Eurocontrol

80 82 83 86 87 87 90 91 93 94 97 97 97 98 99 101 101 103 105 108 109 111 112 114 117 117 118 118 118 119 119 121 123 127 127 127 128 128 129 130 130 130 130 131 131

BENC BLM UZAY HUKUKU 5.1. Uzayn Tanm 5.2. Uzay almalar Gelime 5.3. Uzay Bilim ve Teknolojilerinin Gelimesi le lgili Tarihe 5.4. Trkiyede Uzay Gelimeleri 5.4.1. Trkiyedeki Uzay Faaliyetlerine Genel Bir Bak 5.5. Dnyadaki Uzay Faaliyetleri 5.6. Uzay Faaliyetlerinin nemi 5.6.1. Uzayn Askeri Gc 5.6.2. Uzay: En Son Yksek Tepe 5.7. Uzay Faaliyetlerinin Yaplandrlmas 5.8. Dnyada uzaya ilikin Yeni Eilimler ve Stratejiler 5.9. Gelimi lkelerdeki Uzay Kurumlar ve Tekilat Esaslar 5.10. lkelerin Askeri Uzay Faaliyetleri 5.10.1. Amerika Birleik Devletlerin Uzay almalar 5.10.2. Avrupaki Uzay almalar 5.10.3. Fransadaki Uzayla lgili almalar 5.10.4. Almanyadaki Uzay almalar 5.10.5. Avusturyada Yaplan Uzay almalar 5.11. Uzay Teknolojilerinin Sosyo-Ekonomik Etkileri 5.12. Doal Afetlerde Uzay Teknolojilerinin Kullanm 5.13. Uzayda Konulu Erken hbar Sistemleri 5.14. Trkiyedeki Sivil Uzay almalar 5.14.1. Avrupa Uzay Ajans (ESA)na yelik almalar 5.14.2. Trk Uzay Kurumu (TUK)nun Kurulu almalar 5.14.3. Trkiye Uzay Politikas Hazrlk almalar 5.14.4. Uluslararas Uzay Teknolojileri Fuar ve Konferans 5.14.5. Tbitak-Bilten Tarafindan Yrtlen Bilsat Projesi 5.14.6. BM Nezdinde Yrtlen Uzay almalar 5.15. Hv.K.K.lnn Yrtt Askeri Uzay almalar 5.15.1. Uydu Projeleri 5.15.2. Uzay ARGE Projesi 5.15.3. TSK Uzay Konsepti 5.16. Trkiyenin birlii Yapt lkeler

IV

5.17.

5.18.

5.16.1. Trkiye-ABD Uzay birlii 5.16.2. Trkiye-RF Uzay birlii 5.16.3. Trkiye-ngiltere birlii 5.16.4. srail ve Trkiye Arasndaki birlii 5.16.5. Pakistan ve Trkiye Arasndaki birlii 5.16.6. Gney Kore ve Trkiye Arasndaki birlii Trkiyenin Uzay Alanndaki Yeri ve Hedefleri 5.17.1. Trk Telekom Tarafndan Yrtlen Faaliyetler 5.17.2. Tbitak Tarafndan Yrtlen Faaliyetler 5.17.2.1. Bilsat Uydu Projesi 5.17.2.2. Avrupa Uzay Ajans (ESA)na yelik almalar 5.17.3. Dileri Bakanl Tarafndan Yrrtlen Faaliyetler 5.17.4. Hv.k.k.l Tarafndan Yrtlen Sivil Uzay Faaliyetleri 5.17.4.1. Trk Uzay Kurumu (TUK)nun Kurulu almalar 5.17.4.2. Trkiye Uzay Politikas Hazrlk almalar: 5.17.4.3. BM Nezdinde Yrtlen almalar 5.17.4.4. Sempozyum/Konferans almalar Trkiyede Uzay Politikasna Duyulan htiya Ve nemi 5.18.1. Trkiye Uzay Politikasnn Genel Hatlar 5.18.2. Uzay Kurumu Tekilat almalar Ve Hava Kuvvetleri Komutanl

131 133 133 134 134 134 135 139 140 140 141 142 143 143 145 145 147 148 149 152

ALTINCI BLM UZAY ANLAMALARI 6.1. Dier Gk Cisimleri Ve Ay Dahil Olmak zere D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Devletlerin Etkilerini Yneten Prensipler Anlamas 6.2. Astronotlarn kurtarlmasndaki anlama. D uzaya frlatlm nesnelerin geri dn ve astronotlarn geri dn 6.2.1. 1963 bildirisi ve 1967 d uzay anlamasnda 6.2.2. 1968 kurtarma anlamasnn uygulamalar 6.2.2.1. Japonya (CUPOUS, 2 ubat 2000) 6.2.2.2. ABD (COPUOUS, 24 mart 2000) Gney Afrika (COPUOS, 11 temmuz 2000) 6.2.2.3. 6.2.2.4. Suudi Arabistan (COPUOS, 3 nisan 2001) 6.2.3. Trkiyedeki Durum 6.3. Uzay Nesneleri Tarafndan Sebep Olunan Hasarlar in Uluslar Aras Sorumluluk Szlemesi 6.4. D Uzaya Frlatlan Nesnelerin Kayt Etme Szlemesi 6.5. Ay Ve Dier Gk Cisimlerinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Anlama 6.6. D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Yasal Prensipler Deklerasyonu

154 154 156

161 165 166 166 167 167 168 168 169 178 182 184

6.7.

6.8. 6.9. 6.10.

6.11. 6.12. 6.13. 6.14. 6.15.

Uluslararas Direk Televizyon Yaynlar in Yapay Dnya Uydularnn Devletler Tarafndan Kullanm Dzenleyen Prensipler D Uzaydan Dnyann Uzaktan Soruturulmas le lgili Prensipler D Uzayda Nkleer G Kaynaklarnn Kullanm le lgili Prensipler Gelimi lkelerin htiyalarnn zel Aklamalarn ine Alan Ve Tm Devletlerin lgisi Ve Yarar in D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Uluslar Aras Ortak alma Deklerasyonu Avrupa Meteoroloji Uydular letme Tekilt Dokunulmazlklar Ve Baklklar Protokol Birlemi Milletler Anlamalar Dier Anlamalar likili Uluslararas Anlamalar lkelerin Anlamalar Karsndaki Durumu

184

188 186 187

187 192 194 196 197

SONU EK KAYNAKA

198 220 234

VI

HAVA VE UZAY HUKUKU AISINDAN TRKYENN YER BRNC BLM HAVA VE UZAY HUKUKU LE LGL TEMEL BLGLER 1. ATMOSFER Hava bir uuun yaplabilmesinde en nemli faktrdr1. Yeryz bir gaz kre olan atmosfer tarafndan sarlmtr. Atmosfer, yaklak olarak %78 azot, %21 oksijen ve %1de eitli gazlardan meydana gelmitir2. Srekli hareket halinde olan atmosfer ortalama 800 km kalnlnda olup zararl nlara kar btn canllar korur 3. Eski Yunanca atmos (nefes) ve sphaira (kre) szcklerinden oluan atmosfer4, bir uzay cismini saran gaz kmesini anlatr. Yerekimi nedeniyle bu gazn iinde yer alan elementler uzay cisminden kopup bolua karamazlar. Ekvatordan kutuplara doru yerekimi artt iin atmosferin ekli Dnyann ekli gibi kreseldir5. Bundan dolay atmosferin kalnl deimektedir. Dnya'nn atmosferi 1.500 km ykseklie kadar kan bir kre oluturur, ama toplam ktlesinin drtte en alttaki 10,5 km'lik blmde bulunur. Atmosfer, kendini s farkllklaryla gsteren eitli blmlere ayrlr. Atmosferi oluturan hava ktlesinin %99'u 32km. nin altndadr6.

ekil- 1

1 2

Meteoroloji,http://tr.wikipedia.org (15.12.2005) Aerodinamik, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.3 3 Atmosfer, http://www.dask.org.tr (05.12.2005) 4 Dnya,http://www.turkcebilgi.com(12.01.2006) 5 klim,http://www.cografya.biz(03.11.2005) 6 ELK, Seyfullah, Atmosfer, http://www.meteor.gov.tr(01.01.2006)

100 km yksee kadar azot-oksijen orannda nemli bir deiiklik olmaz. 100 kmnin zerinde hzl bir s dmesi gzlenir. Buradaki gazlar artk ok ince katmanlar biimindedir. Daha ok da hafif gazlar bulunur. Bu gazlar mortesi nlarn etkisiyle ayrr ve bylece burada oksijen serbest atomlar halinde bulunur. 600-1,500 km arasnda atmosferdeki oksijenin yerini, gneteki lekelerin durumuna gre deien bir biimde, helyum alr, bunun stnde de bir hidrojen katman bulunur. Onun iin burada yerkreyi epeevre saran bir hidrojen tacndan sz edilebilir. 1.1. Troposfer: Yeryzne en yakn olan katmana troposfer denir. Troposferin bir sonraki katman olan stratosfere kadar ykseklii kutuplarda 7-8 kmyi, Ekvatorda ise 16-17 kmyi bulur7 (kutuplarda 30000feet ve ekvatorda 60000 feetdir8.). En nemli zellii yksek lde su buhar iermesi ve iinde havann yatay olduu kadar dey hareketler de yapmasdr. Yksee kldka s da der; bu d stratosfere kadar srer. Bu katmandaki s Ekvatorda 80 dereceyken kutuplarda 55 derece dolayndadr. Atmosfer tm hava dolam, bulutlar ve frtnalar, ksacas meteorolojik olaylarn hepsi troposferde, yani en ok 8-13 kmler arasnda olur. 1.2. Stratosfer: Troposferden sonra stratosfer gelir. O da ortalama 11-50 kmler arasnda yer alr. Stratosfer, bu tabakann en st limitinin ortalama irtifas 30 mildir9. Scaklk troposfer ile stratosfer arasndaki blgede 55 ile 80 derece arasnda deiirken, stratosferin st blmlerinde +50 dereceye kadar kar. Is dmesinin nemli lde deitii irtifa, alak atmosferi yksek atmosferden ayran blge yahut snrdr. Bu hayali blge TROPOPOZ olarak bilinir ve ou zaman ince ve kesin bir intikal blgesi olarak kabul edilir10. Strotosfer, ozon gaznn fazla olmasndan dolay bu tabakaya OZONOSFERde denilmektedir11.

7 8

Atmosfer,http://cografyadunyasi.8m.net(12.11.2005) 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Uu Fizyolojisi, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.6 9 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Meteoroloji, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-1999,s.5 10 ELK, Seyfullah, Atmosfer, http://www.meteor.gov.tr(01.01.2006). 11 ERSUNDU-PRC, Diner-Sinan: Meteoroloji, Anadolu niversitesi yaynlar, Eskiehir-2001,s.21

Yerin biimi elipsoittir, yani kutuplar ekvatora gre basktr. Bunun da nedeni, yerin kendi ekseni etrafnda dn nedeniyle oluan merkezka kuvvetidir12. Ekvatordan kutuplara doru yerekimi artt iin atmosferin ekli Dnyann ekli gibi kreseldir. Bundan dolay atmosferin kalnl deimektedir. Tropopozun ortalama irtifas enlemlere gre sistemli bir ekilde deiir; Ekvatorda yksek, Kutuplarda daha alaktr. 45 enleminde, iropopozun ortalama s derecesi -SSC dr; kutuplarda tropopoz ss Ekvatordakine oranla daha scaktr (balca neden, troposferin kutuplarda ok daha ince olmasdr13)

ekil- 2 1.3. Mezosfer: Stratosferden sonraki blme mezosfer ad verilir, o da 80 km yksee kadar kar.

ekil- 3

12 13

Dnya,http://www.diyadinnet.com(23.12.2005) Meteoroloji,http://tr.wikipedia.org (15.12.2005)

emosfer Stratosfer ile yonosfer arasndaki katmandr. Stratosfer ile emosfer arasndaki 19-45 kmler arasnda oksijen azot haline gelerek ultraviyole nlarn tutar. st snr yerden 80 90 km yksekliktedir14. 1.4. Ekzosfer: Atmosferin son katmann oluturur. Burada artk belirgin bir snr olmadan bolua gei vardr15.Yaklak olarak 500 km den balar ve gezegenler aras gei blgesine kabaca 10 000 km ye kadar uzanr16 (600 milden 1200 mile kadar uzanan ve tedrici olarak uzay boluunun balad atmosferin d snr olan blgedir17). .

ekil- 4 2. YRNGE Uydunun izledii ve tamamlad dairesel yola yrnge denir. Yrngeler yksekliklerine, dn ynlerine ve dnyann dn ile ilikilerine gre

snflandrlmaktadr. Aada baz yrnge eitleri hakknda bilgi verilmi ve tarama

14 15

Atmosfer,http://nedir.antoloji.com (09.12.2005) Atmosfer, http://cografyadunyasi.8m.net (08.11.2005) 16 Atmosfer,http://www.dask.org.tr (23.10.2005) 17 , 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Uu Fizyolojisi, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.9

alan tanmlanmtr. Baka bir deyile kullanlmas dnlen uydunun amacna ynelik olarak yrngesi deiecektir. Dnyadaki btn uydular ayni yrnge zerinde durmazlar. Bunlara rnek verecek olursak Televizyon ve Radyo gibi amalara ynelik olan haberleme uydular "Clarke Belt" adi verilen ve yeryzne uzakl yaklak olarak 36.000 Km olan bir kusak zerinde bulunurlar. Bu kusak jeosenkron (yeryz ile es zamanli) bir yrngedir18. 2.1. Yer-Sabit Yrnge: Yer Ezamanl Yrnge (GEO)19, bu tr yrngelere sahip olan uydular genellikle ok yksek irtifaya (36 000 km) sahiptirler. Bu tr uydular her zaman dnyann ayn blgesini grrler. Bu nedenle ayn blgeyi izleme ve o blge hakknda srekli bilgi elde etme imkan salarlar. Meteorolojik ve haberleme uydular genellikle bu tr yrngelere sahip uydulardr. Bu yrngeye konabilecek uydu says snrldr. Her isteyen oraya uydu atamaz. Buras insanln ortak mal bir snrl kaynak olarak belirlenmi ve oraya uydu atmak izne balanmtr. ITU bize de yer tahsis etmitir. 2.2. Yakn-Kutupsal Yrnge: Alak Yrngeler (LEO)20 olarak 300 1200 km ykseklie yerletirildii bilinen pek ok uzaktan alglama platformu ksa srede dnyann pek ok yerini grntlemeyi salayacak yrngelere oturtulmutur. 'Yaknkutupsal yrnge' ismi, bu tr uydularn kuzey ve gney kutuplar arasnda uzanan bir yolu takip etmeleri nedeni ile kullanlmaktadr. 1200 km dolaynda bir doal olumsuz durum vardr. Radyasyon miktar oald iin uydu elektroniinde zel nlemler almanz gerekir bu da maliyet demektir. Bunun dnda gzlem amal olunca yere ne kadar yaknsanz o kadar iyi grrsnz. Fakat yaknlatka atmosfer (gaz moleklleri) oaldndan yrnge rmesi hzlanr,uydu mr azalr. mr 400 - 500 km arasnda bir yln altna , daha da alakta aylar mertebesine iner. Tab kesin konumak olmaz, baka faktrler de vardr. 2.3. Gne-Ezamanl Yrnge: Pek ok yakn kutupsal uzaktan alglama uydusunun yrngesi ayn zamanda gne-ezamanldr. Bu sayede, uydu dnyada grntledii her blgeyi ayn yerel saatte grntler. Uzay blm, en az 24 uydudan

18 19

Uydu Nedir?,http://www.uyduofisi.com(10.01.2006) NCE,Fuat, Uzay Teknolojilerine Bak ve Trkiye,Harp Akademileri Seminer,18 Aralk 2003,s.19 20 NCE,Fuat, Uzay Teknolojilerine Bak ve Trkiye,Harp Akademileri Seminer,18 Aralk 2003,s.20

(21 aktif uydu ve 3 yedek) oluur ve sistemin merkezidir. Uydular, Yksek Yrnge ad verilen ve dnya yzeyinin 20.000 km zerindeki yrngede bulunurlar. Bu kadar fazla ykseklikte bulunan uydular olduka geni bir gr alanna sahiptirler ve dnya zerindeki bir GPS alcsnn her zaman en az 4 adet uyduyu grebilecei ekilde yerletirilmilerdir21. 2.4. Tarama Alan: Uydu dnya etrafnda dnerken, alglayc yeryzeyinin belli bir ksmn taramaktadr. Yrnge boyunca ilerlerken taranan bu blgeye "tarama alan" denilmektedir22. ekil- 5de 4 yrnge ekli gsterilmeye allmtr.

ekil-5 2.5. Dier Baz Yrngeler: 1. MEO (Medium Earth Orbit) LEO-GEO aras 2. Molniya Yrngesi ok eliptik, kutup haberlemesi 3. GEO Transfer yrnge GEOya kmadan nceki eliptik yrnge. LEO ile GEO arasndaki, tipik 10000 15000 km ykseklikler baz uydu filolar tarafndan kullanlr olmutur. Iridium uydular, GPS uydular gibi uydu filolar buradadr. Iridium, Globalstar gibi Dnya apnda annda iletiim salayan uydular
21 GPS Nedir ve Nasl alr 22

?,http://www.offshop.net(21.12.2005) Uzaktan Alglama,http://www.cscrs.itu.edu.tr (22.12.2005)

GEO kullanmakta zorlanrlar. nk (1) ok uydu iin izin zordur. (2) uzak mesafe daha ok g ister. Bu filolarda uydular, sayca 30-60 dolaynda ve eskidike yenileri eklendii iin kalabalk olmayan bir uzayda bulunmalar yer sorunlarn ortadan kaldrr. Molniya Ruslarn ortaya kard zel bir yrngedir. 64 derece kadar eimde ve ok eliptiktir. GEO uydular kutup blgelerinden grlmedii iin sorun vardr. Molniya yine 24 saat peryot ile kuzey kutup blgelerinde uzun sre kalabiliyor. (18-20 saat gibi). GEO yrngesine k bir kerede olmaz. GEO uydular nce alak yrngeye kar, orada baz sistemler denenir. Sonra GEO transfer yrngeye sonra da GEOya yerleir. 3. UYDU 3.1. Uydu: Tm dnyada byk bir hzla gelimekte olan uydu teknolojisine paralel olarak23, bir temel gezegenin evresinde dnen ve temel gezegenle ayn kanunlara uyarak, gezegenin Gne evresinde ekim etkisiyle yapt dolanmda ona elik eden daha kk gezegen24. Dnya evresindeki uydularn doal yasalarla belirlenmi yrngeleri vardr. Uydular25 Dnya evresinde dnyorlarsa yrngeleri birer elipstir. Elipsin zel durumu olarak dairedir. Herhangi bir blgeden gnderilen sinyalleri, zerinde bulunan elektronik devrelerden geirerek, alm olduu sinyali istenilen blgelere deiik frekans bantlar aralnda gnderen ileri teknoloji ile hazrlanm cihazlardr. Uydular yeryzne gnderdikleri sinyalleri deien oranlardaki sinyal seviyeleri ile gnderirler ki bu anlatma uydularn ayak izi denir. Uydularn yeryzne gnderdikleri sinyaller dBW olarak ifade edilirler. Yeryzne gnderilen sinyal seviyeleri deitii iin yayn almak iin kullanlan anak anten ap da deiecektir. Uydu says teknoloji dzeyi ve frekansa bal olarak deiir. u sralarda 720 kadardr. lkelere tahsis yaplr. Baz lkeler yerini satarlar. Uydular sadece televizyon ve radyo gibi iletiimlerinde kullanlmazlar. Genel olarak uydu eitleri altta belirtilen balklar altnda toplanabilir.

23 24

ATABERK,Mustafa, Milli Haberleme Uydular Sistemi,TSK ntranet sistemi, Makale Uydu, Meydan Larousse, Sabah Yaynlar,C.20,stanbul-1987,s.2 25 NCE,Fuat, Uzay Teknolojilerine Bak ve Trkiye,Harp Akademileri Seminer,18 Aralk 2003

10

1. Haberleme Uydular 2. Askeri Amal Uydular 3. Meteoroloji Uydular; 1960tan itibaren uzaydan global incelemelerle hava tahminleri yaplmaya baland. Uydudaki bir eleman dnya yzeyinden yansyan veya yaynlanan enerjiyi almakta, bylece bulutlarn deiimleri takip edilmekte, ayrca hararet ve basn deiimleri de alnmaktadr26. 4. Aratrma ve Gzlem Uydular vb 3.2. Uzayda Uydunun Dengesi: Yrngede bulunan uydular yeryznn ekim kuvveti ile merkezka kuvvetinin eit olduu bir ortamda sabit olarak durmaktadrlar. Ancak belirsiz salnmlar yinede meydana gelir. Bu salnmlarn nne geebilmek iin uydu zerinde bulunan iki adet denge roketi devreye girer ve uydunun yrnge zerinde tam olarak sabit kalmasn salarlar27. 4. HAVA Yer atmosferini meydana getiren ve gazlardan oluan akkan28. Bu gazlarn ikisi havann %99nu oluturur (hacim olarak %21 Oksijen, %78 Azot)29. Atmosfer Tabakas Ekvatordan Kutuplara doru da devaml deimektedir30. Troposfer, atmosfer tabakalarnn ilki ve bizim iin en nemli olandr. Btn uular troposferde balayp sona erer31. Troposferin kalnl mevsimsel olaraktan deimektedir32. 1. Havaclk: Havadan daha ar aralarla yaplan hava ulatrmacl.1903 ylnda yaplan ilk pilotlu uutan bu yana byk bir hzla geliecek, askeri uaklardan sonra, yolcu uaklarnda da ses hznn iki katna ulalmtr33. 1910 1000 metreden yukarda ilk uu.

26 27

Dnya,http://www.turkcebilgi.com(12.01.2006) Uydu Nedir,http://www.uyduofisi.com(10,01,2006) 28 Hava,Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi,Milliyet Yaynlar,C.10,stanbul(?),s.5093 29 Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi,Grsel Yaynlar,Cilt 2, stanbul-1981,s.368 30 ERSUNDU-PRC, Diner-Sinan: Meteoroloji, Anadolu niversitesi yaynlar, Eskiehir-2001,s.22 31 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Temel Meteoroloji, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.3 32 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Meteoroloji, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-1999,s.2 33 A.g.k. s.369

11

1944 Chicagoda ilk uluslar aras sivil havaclk anlamasnn imzalanmas 1962 Bir uaktan havalanan fzemotorlu Amerikan X-15 ua ile ykseklik

rekoru (95936 m) 1965 Yatay uuta ykseklik (24462 m) Newton BBSye sorulan bir soruda uaklarn uabilecei maksimum irtifa sorulmu ve alnan cevap dizayn edilmi olduu ykseklie kadar uabilecei ki daha belirgin olarak 5. UZAY Basit ve genel anlamda uzay; gnei, gezegenleri ve onlarn uydularn, her biri ayr bir gne olan milyarlarca yldz, bu yldzlarn kmeleerek oluturduu bizim gkadamz Samanyolu gibi milyonlarca galaksiyi kapsayan snrsz bir ortamdr34. Gne sisteminde, u ana kadar edinilen bilgiler nda canllarn yaamasna elverili tek gezegendir. Dnyann tek doal uydusu olan ay, yaklak 385.000 km uzaklktadr. D uzayn kefi ve hkmetler tarafndan kullanm, 1957 ylnda uzaya ilk uydunun yollanmas ile balamtr. 4 Ekim 1957 Dnyann ilk yapay uydusu 15-25 Mays 1958 tarihlerinde dnya etrafnda yrngeye oturtulan35 SPUTNIK I'in uzaya frlatlmas ve bylece uzay kefinin yollarnn almas, 10 Ekim 1967 Ksa ad ile "Uzay Antlamas" olarak bilinen "Ay ve Gk Cisimleri Dahil Uzayn Kefi ve Kullanm iin Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen lkeler Antlamas'nn" yrrle girmesidir36.Uzay hukuku, uluslar aras hukukun bir grn olarak, Birlemi Milletlerin almas ile retilmitir. 1963 ylnda Birlemi Milletler duyurusu ile d uzayn kefedilmesi ve kullanmnn btn insanlarn ilgisine ve faydasna olaca ifade edilmitir. Egemenlik uzayda hak edilemez. Uzaya frlatlm nesleler ve insanlar, eer yabanc lke topraklarna inmi olsalar bile emniyetli bir biimde ve abuk olarak geri
34 35

Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi,Grsel Yaynlar,Cilt 6, stanbul-1981,s.1237 Dnya,http://www.turkcebilgi.com(12.01.2006) 36 Space, http://www.spaceweek.org (15.12.2005)

12

dneceklerdir. D uzay ve hava arasndaki snr tartmann balca nedenlerindendir. Baz tanmlar atmosferin bilekelerine dayandrlmtr. Dier bir tarafl yaklamda ise ticari uaklar atmosferin belirli bir tabakasn kullanyorsa bu hava olarak dnlebilir. Belirli kabuller, planlanm grev tiplerine bal olarak ilgilendirilirler. Sounding roketlerin 35 ile 2100 km arasndaki maksimum irtifa ile alt yrngelerde uuu yasaklanmtr37. 6. ATMOSFERN FZYOLOJK BLMLER38: 6.1. Fizyolojik Blge : 0 10.000 feet Deniz seviyesinden yaklak olarak 10.000 feet irtifaya kadar uzanan bu blgeye insann uyum sorunu yoktur.

6.2. Fizyolojik Olarak Zorluk ekilen Blge : 10.000 50.000 feet Atmosfer basncnn azalmas trmanta oksijen eksiklii problemi dourur. Mide ve barsaklarda hapis olmu ve vcut svlarnda erimi halde bulunan gazlarla ilgili problemler keza bu blgede meydana gelir. 40.000 feet, %100 oksijen ile uulabilecek azami irtifa snrdr. 6.3. Uzaya Edeer Blge : Bu blge, 50.000 feetden basn deiikliinin 1 PSIa kadar dt 120 mile kadar olan blgedir. 50.000 feetin zerindeki uulara ait olan problemler insann uzaydaki varln koruyabilmesi iin sealed(oksijeni ve basnc tam izole edilmi) kabinler veya basnl elbise gibi korunma ihtiyalarn dourur. Armstrong hatt veya fizyolojik sfr hatt vcut svlarnn vcut scaklnda kaynamaya balad 63.000 feet irtifadr.pilot 70.000 feetdeki evresel koullarla karlarsa vcudundaki gaz ok hzl bir ekilde genileyerek felaket bir patlamaya sebep olacaktr39.

37 38

Space law, http://education.yahoo.com, (12.12.2005) Uu Fizyolojisi, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.12 39 Mission, http://www.blackbirds.net(20.01.2006)

13

7. Atmosferin inde Korumasz Uuun Etkileri : Sinir sisteminde oksijen eksikliinden ilk etkilenen doku, beyin dokusudur40. Atmosfer yer yzeyinden 2200 km ykseklie kadar olan blmdr. 18 km ykseklie kadar olan blm Troposfer olarak adlandrlr ve tm meteorolojik olaylar bu tabakada cereyan eder. 50.000 feet irtifa uzay snrdr. 63.000 feet irtifa ise, Armstrong hatt olarak bilinir41. 34.000 feetten sonra basnl %100 oksijen, 40.000 feetden itibaren kabin basnlamas, 50.000 feetden sonra ise basnl elbise giyilmesi arttr42. 12.000 feet zeri uularda mutlaka ilave oksijen kullanlmaldr. Atmosferik basn 3 PSInin altna dt zaman (yaklak olarak 40.000 feet(12.2 km)) basnl bir ortam art hale gelir43.

8. Atmosferin Kalnl : ICAOnun ilgili komisyonu ilk defa 7 Kasm 1952 tarihinde toplanarak standart atmosferi 20 km, daha sonralar uak tiplerinin gelimesi ve bu gelimelerden doan ihtiyalara cevap verebilmek iin 1963 ylnda standart atmosfer yksekliini 32 km olarak kabul etmitir44. eitli lkelerin kendilerine mahsus standart atmosferleri vardr45. (rnein: ABD nin 1925 ylnda kabul ettii NACA standart atmosferi bugn 70 kmyi gemitir.)

9. Uak Kapasitesi : Jet motorlarnn bir karakteristii, motora giren havann shuneti dtke motorun veriminin artmasdr. 36.000 feete kadar, her 1000 feet irtifada shunet 3,5 F nispetle azalr. Ayn zamanda, younlukta azalr; fakat younluun azalmas

40

2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Uu Fizyolojisi, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.23 41 GATA Hava ve Uzay Hekimlii Merkezi, Havaclk Tbb Elkitab, Hva Kuvvetleri Komutanl 1nci taktik Hava Kuvveti Komutanl Yaynlar, Eskiehir-1995,s.3 42 TOWNES,;Hornbein ve dierleri, Human Cerebral Function at Extreme Altitude in High Altitude and Man., West JB ve Lahiri S. Maryland yaynlar-1985,s.31-36 43 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Meteoroloji, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-1999,s.5 44 ERSUNDU, Diner;Piirici,Sinan; Meteoroloji, Anadolu niversitesi yaynlar, Eskiehir-2001,s.22 45 ERSUNDU, Diner;Piirici,Sinan; Meteoroloji, Anadolu niversitesi yaynlar, Eskiehir-2001,s.22

14

shunetteki bu dme sayesinde telafi edilir ve motorun verimi stratosfere kadar artar. Bu irtifadan sonra ise younluk, dmesi devam etmesine ramen shunet sabit kalacandan, motorun verimi azalmaya balar46. Bu da belli irtifadan itibaren sv yakt yerine artk oksijenle kuvvetlendirilmi kat yakt kullanan roket motorlarna ihtiya duyulmasn gerektirmektedir. 10. Uaklarn Maksimum Uu rtifas47 : Baz uaklarn uu irtifalarn inceleyecek olursak; 1. F-16 uu irtifas 50,000 feet (15 km) zeri 2. B-52 uu irtifas 50,000 feet (15,151,5 m) zeri 3. B-1B uu irtifas 30,000 feet (9 km) zeri 4. B-2 uu irtifas 50,000 feet (15,152 m) zeri 5. U-2 uu irtifas 85,000 90,000 feet (25,908 27,432 m) zeri 6. SR-71 uu irtifas 80.000 feet ve zeri48 Newton BBSye sorulan bir soruda uaklarn uabilecei maksimum irtifa sorulmu ve alnan cevap dizayn edilmi olduu ykseklie kadar uabilecei ki daha belirgin olarak sava uaklar 90.000 feet ve zerine kt bilinmektedir. Deneysel uaklar (X15) ihtiya olduunda daha yukarlara kabilir. Kullanlan motorun tipine bal olarak daha yksek irtifalara klabilmektedir. Jet motorlar doadaki havaya ihtiya duyduklarndan yksek irtifalardaki younluu az havalar kullanamayabilirler. Roket motorlar her irtifada hatta uzayda bile kullanlabilir49.

46

2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Aerodinamik, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.64 47 Aircraft,http://www.fas.org (13.01.2005) 48 Performans,http://www.aerospaceweb.org (16.01.2006) 49 Maximum Altitude of Airplanes,http://www.newton.dep.anl.gov (23.12.2005)

15

Yksek irtifa olarak 36.000 feet civar dnlebilir50. NASA tarafndan pervaneli uakla 60.260 feet (18.367 m) ile 27 Haziran 1998 de rekor krlmtr51.

50 51

Cruise Altitude,http://yarchive.net (15.01.2006) DRC9889,http://www.nasatech.com (20.01.2006)

16

KNC BLM HAVACILIIN DNYADA VE TRKYEDEK GELM 1. Dnyada Havaclk Kronolojisi Havacln52 Dnyadaki geliimine bakacak olursak53; 1. 1002 yllarnda Cevherinin uma teebbs 2. 1159 Bizansta bir Trkn (Sraceddin) uma abas 3. 1600 Hazerfen Ahmet elebi yapt kanatlarla Galatadan skdara uarak 6 km katetmesi, 51 km saat hza ulamas ve 5 dakika havada kalmas 4. 1633 Lagari Hasan elebi fiek ile 20 saniye de 1000 feete kt 125 km saat hza ulat ve kanat kullanarak denize indi. 5. 1700 yollarnda Trk Veli Direkonun uuu 6. 1783 Mongolfier kardeler ilk balon uuunu gerekletirdi 7. 1785 Trkiyede ilk balon uuu 8. 1789 Balonla uan ilk Trk Polanya elisi brahim Paa 9. 1852 otto Lilienthal Yapt Planrle umaya balad 10. 1861 26 Haziran Bebekte Atf Beyin uu denemesi 11. 1900 lk zeplin uuu Ferdinanad von Zeppelin tarafndan yapld 12. 1903 ilk kontroll ve g kullanlarak yaplan srekli uu 17 Kasm 1903de sabah saat 10:35de Kuzey Carolinada Kitty Hawkdaki Kill Devil Hillde gereklemitir. Bu uuta Orville Wright (1871-1948) 12 hplik zincir-evirmeli Flier1 adl ua ile 120 feetlik mesafeyi saatte 30 mil hava srati,6.8 Kmh yer srati ile 12 saniye boyunca 8-12 feet irtifada yapmtr. Olayn ilk tanklar kardei Wilbur Wright, drt adam ve bir ocuktur. Bu uak Washingtonda Smithsonian Enstitsndeki Ulusal Havaclk ve Uzay Mzesinde bulunmaktadr. 13. 1904 Wright Kardeler (Flier-2) havada 360 derecelik dn 14. 1905 Eyll Wright kardeler 38 dk. 38.4 km utular 15. 1907 22 Eyll Wright kardeler 1 saat 31 dakika 66.5 km 16. 1909 25 Temmuz Louis Bleriot uarak Man Denizini geti 17. 1911 Hazirannda Trk Hava Kuvvetleri kuruldu
52 53

Havaclk Tarihi,http://www.tayyareci.com(20.12.2005) Havaclk Tarihi,http://tr.wikipedia.org(03.01.2006)

17

18. 1911 Savata ilk Uak Trk-talyan sava Trablusgarp ve Bingazi 19. 1912 Mart lk hava keif fotosu(Piazza) 20. 1919 16-27 Mays arasnda ilk Transatlantik uuu 21. 1930 Frank Whittle ilk jet motorunu tasarlad 22. 1935 efsane uak DC-3 seferlerine balad 23. 1940 Modern anlamda ilk helikopter gor Sikorsky tarafndan imal edildi. 24. 1942 3 Ekim Alman V-2 (A-2) balistik roketinin ilk baarl frlatl yapld 25. 1944 12 Temmuz ngilizlerin ilk jet ua servise girdi 26. 1945 6 Austos Atom bomnas Japon ehirlerinden Hiroshima zerine atld, bylece nkleer bir silah Dnya zerinde ilk defa kullanld 27. 1947 14 Ekim ilk spersonik uu yapld 28. 1950 Turboprop-gl bir yolcu ua olan Vickers Viscount dnyada ilk tarifeli yolcu seferine balad 29. 1956 21 Mays Dnyada ilk Air-Born hidrojen bombas, Pasifik

Okyonusunda Bikini Atolla atld 30. 1957 4 Ekim lk insansz uydu,Sputnik 1, Rusya tarafndan dnya yrngesine flatld 31. 1961 12 Nisan Uzayda ilk seyahet eden ilk kozmonot Yuri Gagarin(Rusya) 32. 1969 21 Temmuz Amerikan astronot Neil Armstrong ay yzeyine basan ilk kii oldu ve Tranquility denizine ay inii yapt 33. 1970 12 Eyll Ruslar insansz arac aya indirdi 34. 1977 25 ubat Ruslarn iki kiilik Soyuz 24 aracnn 424 saat 48 dakikalk uuu esnasnda Solyut 5 uzay laboratuvaryla birlemesi gerekleti. 35. 1983 ilk yakt ikmalsiz Dnya evresi uu 36. 1998 Dnya turu ilk defa bir ultralight ile 80 gnde tamamland 2. Trkiyede Gemiten Bugne Havaclk Tarihi Gemii gnmzden 1000 yl ncesine uzanan Trk Havacl54 dnyadaki gelimelere paralel olarak son 70-80 ylda yapt atlmlarla bugnk durumuna erimitir55

54 55

Havaclk Tarihi,http://www.tayyareci.com(20.12.2005) Havaclk Tarihi,http://tr.wikipedia.org(03.01.2006)

18

2.1. Cumhuriyet ncesi Dnem

1. 1002 yllarnda Cevherinin uma teebbs 2. 1159 Bizansta bir Trkn (Sraceddin) uma abas 3. Memluk Trkleri 1248de hal seferlerine kar koymak ve Osmanl Devleti ise 1453te stanbulun fethi esnasnda roket esasl silahlar kulland56, 4. 1600 Hazerfen Ahmet elebi yapt kanatlarla Galatadan skdara uarak 6 km katetmesi, 51 km saat hza ulamas ve 5 dakika havada kalmas 5. IV. Murat dneminde; 1630 ylnda Hezarfen Ahmed elebi Galata Kulesi'nden skdar- Doanclar'a kadar olan 6000 m.lik mesafeyi kendi yapm planr kanatlaryla kat ederek dnya tarihinde uan ilk insan olarak yerini ald 6. 1633 Lagari Hasan elebi fiek ile 20 saniye de 1000 feete kt 125 km saat hza ulat ve kanat kullanarak denize indi. 7. 1700 yollarnda Trk Veli Direkonun uuu 8. 1861 26 Haziran Bebekte Atf Beyin uu denemesi 9. 1785 Trkiyede ilk balon uuu 10. 1789 Balonla uan ilk Trk Polanya elisi brahim Paa 11. 1911 Hazirannda Trk Hava Kuvvetleri kuruldu 12. 1911 Savata ilk Uak Trk-talyan sava Trablusgarp ve Bingazi 13. 1911 22 Ekim lk keif harekat Trk talyan sava-Azizi 14. 1911 28 Ekim lk topu atn tanzim Trk talyan sava 15. 1911 lk havadan yere taarruz Trk-talyan sava Bu saldrnn sonucunda kiisel deneyimlerin tesine geemeyen havacln nemi devlete anlald ve orduda havac birliklerin oluumu iin resmi almalar balatld 16. 1911 15 Ocak Havadan ilk beyanneme at Trk-talyan sava ylnda Ermeni bir vatandan uak fabrikas kurma teklifi geri evrilirken Fransa'dan Deperdesin, Almanya'dan Harlan, ngiltere'den Bristol uaklar alnd. Bu

56 57

Tur,http://www.ttgv.org.tr(25.12.2005) KANSU,Yavuz;ENSZ, Sermet; ZTUNA,Ylmaz,"Havaclk Tarihinde Trkler",Hava Kuvvetleri Basm ve Neriyat Mdrl, Etimesgut-1971,Cilt-1,s.30? 58 Kansu ve dierleri a.g.e,s.34?

19

olay Osmanl'dan gnmz Trkiye'sine kadar sregelen, dalmn yerli retime tercih edilmesine ilk rnei tekil eder 17. 1912 Mart lk Osmanl tayyareleri 2 adet 18. 1912 26 Nisan lk defa bir Trk pilotu Trk tayyaresi ile Trk topraklar zerinde utu.(Feza Bey) 19. 1912 10 Eyll Savata ilk tayyare kayb. Trk talyan sava-Aziziye. talyan ua yerden vuruldu. 20. 1912 Aralk Osmanlda 4 eitim, 10 keif ve bombardman tayyaresi faal 21. 1913 Balkan savanda ilk keif 22. 1913 24 Ekim Pilot Nuri 3 saat 5 dakika ile ilk uzun uuu yapt. 23. 1913 ilk Trk kadn utu 24. 1913 ylnda temel eitimini tamamlayan pilot Ord. Prof. Dr. Ali YAR dnyann ilk uak mhendisinden biri oldu 25. 1914 ilk Trke teknik uuculuk kitab 26. Rza Bey ve Hayri Bey isimli otomobil teknisyenleri ise Tophane Askeri Fabrikas'nda basit bir uak yaptlar ama bu uak uurulamad. 27. 1935 lk Trk kadn sava pilotu Sabiha Gken Trk Hava Kurumunun Havaclk Okuluna girdi 2.2. Cumhuriyet Dnemi Hava Kuvvetleri: 1903de ilk uan havalanmasndan 8 yl sonra, 1 Haziran 1911de Trk Hava Kuvvetlerinin temeli Harbiye Nazr (Sava Bakan) Mahmut evket Paa tarafndan atld60. Yeilkyde iki hangar ve hava alan ina edilerek, Trk Havaclnn temel yaps tesis edilmi oldu61. Cumhuriyetin ilk yllarnda havaclk; sivil havaclk ve havaclk sanayi olmak zere iki koldan gelitirilmeye alld. 16 ubat 1925'te ATATRK'n emriyle, daha sonra Trk Hava Kurumu adn alacak olan, Trk Tayyare Cemiyeti kuruldu62.

59 60

DENZ,Tuncay, "Trk Uak malat",Kendi Basm,Ocak-2000,s.45 T.C. Genel Kurmay Bakanl, Trk Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleriyle Jandarma Tekilatnn Kurulu Tarihleri,Genel Kurmay Yaynlar, Ankara-1974, s.3 61 EROLU, Hazma, Trk nklap Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara-1990, s.336 62 Tur,http://www.ttgv.org.tr(25.12.2005)

20

1. 1928 ylnda Tayyare Makinist Mektebi ald. Fransa ve Almanya'ya uak mhendislii renimi iin renciler gnderildi 2. Eskiehir'de bir tamirhane kuruldu ATATRK'n "Btn tayyarelerimizin ve motorlarnn memleketimizde

yaplmas ve hava harp sanaynin de bu esasa gre inkiaf ettirilmesi icap eder," szleriyle belirttii dnemin havaclk politikas dorultusunda 1925 ylnda Tayyare Otomobil ve Motor Trk Anonim irketi (TOMTA) kuruldu63 3. 1925 Kurumun planr ve motorlu uaklarnn onarm ve revizyonu amacyla 1925 ylnda Ankara-Akkpr'de kurulan marangoz atlyesi daha sonra planr imalathanesi halini ald. Yaplan antlama sonucu Trk Hava Kuvvetleri'nin ihtiyac olan her trl ua ve motoru reterek bunlarn revizyonunu yapacak ve her trl makine aksam Junkers firmas tarafndan karlanacak olan 1925 ylnda Kayseri Uak ve 1926 ylnda Eskiehir Bakm Tesisleri kuruldu64 Kald ki fabrikann kurulusunun ta basnda ortada bir sermaye sorunu vardr. Alman Junkers, 3,5 Milyon liralk sermayeden kendi payna dsen 3,5 Milyon Alman Markn (1,750 milyon TL.) karlayacak durumda da deildir. Alman ekonomisi ve havacl zor durumdadr. Her eye ramen Kayseride almalar balatlr. 25 Haziran 1926da Kemalettin Sami Pasa ile Richtofen arasndaki grmede Richtofen sunduu raporda, Junkersin projeyi tamamlamaya gcnn yetmeyeceini ve bu nedenle projeyi eksik brakabileceini vurguluyordu65.

4. 6 Ekim 1928'de resmen retime geen Kayseri'deki fabrikada Trk ve Alman ekip birlikte alt 5. 1933 ylnda kurulan Havayollar Devlet letme daresi (HD), Trkiye'de sivil havayollar kurmak ve bu yolda tama yapmak zere grevlendirildi. dare, kurulduunda filosunda toplam koltuk kapasitesi 28 olan ve sadece Ankara-Eskiehir arasnda alan 5 kk uaa sahipti. HD daha sonra Trk Hava Yollar (THY) adn ald.
63

ER,kr;"Etimesgut Uak Fabrikas ve Endstrimiz",Mhendis ve Makina; Cilt:16 Say:178; Ocak 1972 64 Trkiyede Uak Sanayi:http://tr.wikipedia.org(01.01.2006) 65 TAYHAN, hsan; Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayii (1923-1950) konulu doktora Tezi,zmir- 2001.s.212

21

6. 1935 ylnda Trk kuu hizmete girdi 7. Burada 1938-1939 yllar arasnda 150 planr ina edildi 8. THK Uak Motoru Fabrikas ise 1944 ylnda Gazi Orman iftlii'nde kuruldu 9. THK'nn aratrma niteleri arasnda yer alan Ankara Hava Tneli (AHT) 1950 ylnda kuruldu ve dnemin en byk hava tnelleri arasnda yerini ald 10. Motor fabrikas 1955'te traktr imalatna geerek bugnk Trk Traktr Fabrikas haline getirildi MKEK, isi ciddiyetle ele alm, THKnin prototip almalarn yeni isimler altnda gelitirerek retmi ve faaliyetlerine 1959 ylna kadar devam etmitir. Sre gelen talep yokluu durumu ve hkmetlerin ihracata ynelik engellemeleri sonucu, MKEK uak retimi ayn yl sona ermitir68. 11. Uak fabrikasnda ise 1959'da retim durduruldu 12. 1954 ylnda Ulatrma Bakanl bnyesinde kurulan Sivil Havaclk Dairesi Bakanl, 1987 ylnda Sivil Havaclk Genel Mdrl ad altnda yeniden tekilatlandrld 13. 1984 15 Mays TUSA Havaclk ve Uzay Sanayi A..(TAI) kurulmutur70. 2.3. lkemizde Sivil Havaclk Faaliyetlerinin Balangc lkemizde ilk havaclk almalar, 1912 ylnda, bugnk Atatrk Hava liman'nn hemen yaknndaki Sefaky'de, tesis olarak iki hangar ve kk bir meydanda balad. 1925 ylnda, daha sonra Trk Hava Kurumu adna alacak olan "Trk Tayyare Cemiyeti"nin kurulmas ile Trk havaclnn kurumsal temelleri atlmtr.

66 67

BIYIKOLU,H. Nadir; "Trk Havaclk Sanayii",Ankara-1991,s.17 ER,kr;"Etimesgut Uak Fabrikas ve Endstrimiz",Mhendis ve Makine,Cilt.16,Say.178,Ocak 1972 68 KONUKU, Celal Krat, Trk Hava Sanaii (1912-1959), Dicle niversitesi Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr-2005,s.I 69 NCEZ,Semih;"Trkiye'nin lk Uak Fabrikasn Kuran Adam Nuri Demira",Aksiyon Dergisi; 1521 Haziran 1996 70 Tarihe,http://www.tai.com.tr (25.01.2006)

22

1933 ylnda 5 uaklk kk bir filo ile "Trk Hava Postalar" ad ile ilk sivil hava tamaclmz balatlmtr. Cumhuriyetimizin 10. ylnda, Milli Savunma Bakanl'na bal olarak kurulan "Havayollar Devlet letme daresi", Trkiye'de sivil hava yollar kurmak ve bu yolda tama yapmak zere grevlendirilir. 2.3.1. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Kuruluu Dnya Sivil Havalnn hzl bir gelime gstermesi, teknolojinin byk nem tamas karsnda, ulusal karlarmzn korunmas ile uluslararas ilikilerimizin dzenli bir ekilde yrtlmesi ve denetlenmesi iin 1954 ylnda Ulatrma Bakanl bnyesinde kurulan "Sivil Havaclk Dairesi Bakanl", 1987 ylnda "Sivil Havaclk Genel Mdrl" olarak gnn koullarna gre yeniden tekilatlandrld71. 2.3.2. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Hukuki Yaps Sivil Havaclk Genel Mdrl, Ulatrma Bakanlnn Ana Hizmet Birimi olarak 3348 Sayl, Ulatrma Bakanlnn Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanun erevesinde grev yapmaktadr. 2.3.3. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Organizasyonu Sivil Havaclk Genel Mdrl'nn organizasyon yaps bir Genel Mdr, iki Genel Mdr Yardmcs ve drt Daire Bakan ile biri geici on iki ube Mdrnden olumaktadr. 2.3.4. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Personel Yaps Sivil Havaclk Genel Mdrl'nde, 1'i Genel Mdr, 2'si Genel Mdr Yardmcs,4 Daire Bakan, biri geici 12 ube Mdr olmak zere toplam 95 personel grev yapmaktadr.

71

Kanun_ynetmelikler, http://www.dhmi.gov.tr(03.02.2006)

23

2.3.5. Havaclk Mevzuat Sivil Havaclk Genel Mdrlnce, 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu ve 15 ynetmelik ve uluslararas alanlardaki yeni gelimeler dorultusunda hazrlanan daha teknik dzeyde dokmanlar olan 30 adet Havaclk Talimat erevesinde hizmet verilmektedir. 1. 2920 Sayl72 Trk Sivil Havaclk Kanunu73 : Bu Kanunun amac; devaml ve hzl bir gelime gsteren, ileri teknolojinin uyguland,srat ve emniyet faktrlerinin byk nem tad sivil havaclk sahasndaki faaliyetlerin ulusal karlarmz ve uluslararas ilikilerimize uygun bir ekilde dzenlenmesini salamaktr74. "Trk Hava Sahas" terimi: Trkiye Cumhuriyetinin egemenlii altndaki lke ile Trk karasular zerindeki sahay75, "Trk Sivil Hava Arac" terimi: Devlet hava aralar tanm dnda kalan ve mlkiyeti Trk Devletine veya kamu tzelkiilerine veya Trk vatandalarna ait aralar76, Trk hava egemenlii; Trkiye Cumhuriyeti Trk hava sahasnda tam ve mnhasr egemenlii haizdir77. Trk hava egemenlii; Trkiye Cumhuriyeti Trk hava sahasnda tam ve mnhasr egemenlii haizdir78. Trk hava sahasnn kullanlmas; Trk hava sahas hava aralar tarafndan bu Kanun ve ilgili dier mevzuat hkmleri erevesinde kullanlr79
72

Bu Kanunla Sigorta hizmetleri ile ilgili olarak Sanayi ve Ticaret Bakanlna ve Sanayi ve Ticaret Bakanna verilmi olan her trl grev, yetki, sorumluluk, hak ve muafiyetten ilgili olanlarn dorudan doruya Babakana, Babakann grevlendirecei Devlet Bakanna, Hazine Mstearlna ve Hazine Mstearna intikal edecei 9.12.1994 tarih ve 4059 sayl Kanunun 8 inci maddesi ile hkme balanmt 73 Genel Uak letme Ynetmelii (SHY-6B), 14/6/1984 tarih ve 18431 sayl Resmi Gazete'de yaynlanarak yrrle girmitir. 74 Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, Birinci Ksm, madde-1 75 Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, Birinci Ksm,madde-3 76 Bkz. Trk Sivil Havaclk kanunu,Resmi gazete, Tarih:19-10-1983,say:18196,madde-3 77 Genel,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005) 78 Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, kinci Ksm, Birinci Blm, madde-4 79 Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, kinci Ksm, Birinci Blm, madde-5

24

Trk hava sahasndan yararlanacak hava aralar; Uua elverili olmak artyla aada saylan hava aralar Trk hava sahasnda uu yapabilirler80. a) Trk Devlet hava aralar, b) Trk uak siciline kaytl Trk sivil hava aralar, c) Trkiye'nin taraf olduu anlamalar uyarnca Trk Hava Sahasnda umalarna msaade edilen hava aralar, Yukarda belirtilenler dnda kalan her trl hava aracnn Trk Hava Sahasn kullanmas Ulatrma Bakanlnn iznine tabidir. Ulatrma Bakanl gerekli izni vermeden nce Genelkurmay Bakanl ve Dileri Bakanlnn grn alr.

Uu yasaklar ve snrlamalar; Bakanlar Kurulu, Genelkurmay Bakanlnn olumlu gr zerine; kamu dzeni ve emniyet mlahazalar ile veya askeri sebeplerle geici veya devaml bir tedbir olarak, Trk hava sahasnn tamamn veya belirli blmnn kulanlmasn veya muayyen blgeler zerinden uuu yasak edebilir veya snrlayabilir.Uu gvenliini salamak amac ile Genelkurmay Bakanl ve Ulatrma Bakanlnca konulacak dier tahditler, bu hkme tabi olmakszn Ulatrma Bakanlnca uygulanabilir81. Hava yollar ve havaalanlarna ait snrlamalar; Trk hava sahasnda uu yapmak hakkn haiz hava aralar ile dier hava aralarnn izleyecekleri uu yollar ve kullanacaklar hava alanlar,Genelkurmay Bakanl ile gerekli koordinasyon yaplmak suretiyle, Ulatrma Bakanlnca belirlenir82. Irak'n Birlemi Milletler Gvenlik konseyi kararlarna uygun olarak

silahszlandrlmas iin askeri harekata katlacak lkelere salanacak destek ve kolaylklar konusunda bir karar alnmas da nem ve mstaceliyet kazanmtr. Bu erevede, bata NATO yesi lkeler olmak zere birok lke, mttefik hava kuvvetleri unsurlarnn milli hava sahalarn bu amala kullanmalarna izin vermi bulunmaktadr83.

80 81

Bkz. Trk Sivil Havaclk kanunu,Resmi gazete, Tarih:19-10-1983,say:18196,madde-6 Bkz. Trk Sivil Havaclk kanunu,Resmi gazete, Tarih:19-10-1983,say:18196,madde-7 82 Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, kinci Ksm, Birinci Blm, madde-8 83 Yasa:http://www.belgenet.com(23.03.2003)

25

Bir rnek verecek olursak; TBMM Karar yle84: Trk Silahl Kuvvetlerinin Kuzey Iraka Gnderilmesine; Bu Kuvvetlerin Gerektiinde Belirlenecek Esaslar Dairesinde Kullanlmasna ve Muhtemel Bir Askeri Harekat erevesinde Yabanc Silahl Kuvvetlere Mensup Hava Unsurlarnn Trk Hava Sahasn Trk Makamlar Tarafndan Belirlenecek Esaslara ve Kurallara Gre Kullanmalar in Gerekli Dzenlemelerin Yaplmasna, Anayasann 92 nci Maddesi Uyarnca 6 Ay Sreyle zin Verilmesine Dair Karar. 2.3.6. Trkiyedeki Hava Hudut Kaplarnda Kabul Edilemez Yolcuya Uygulanacak lemlere likin Sivil Havaclk Ynergesi85 5 Haziran 1945 tarih ve 4749 sayl kanunla onaylanan Uluslar aras Sivil Havaclk Szlemesi (ikago Konvansiyonu) gereince ICAO tarafndan yaymlanan Ek-9, yesi bulunduumuz ECAC tarafndan yaymlanan Dokman 30 ve IATA tarafndan yaymlanan Resolution 701 kurallar erevesinde, hava hudut kaplarndan Trkiyeye gelen kabul edilemez yolcularn, Trkiyeye gelmeden ilk k noktasnda tespit edilmesine ynelik olarak bu yolcular tayan hava yolu ileticisinin sorumluluunu ve bu yolcularn geri gnderilmelerini, kallar sresince ikamet, beslenme, salk vb. ihtiyalarn karlamak ve iadelerine kadar geecek sre ierisinde uygulanacak usulleri ve iadelerine ilikin bildirimleri belirlemektir86. 2.3.7. Sivil Havaclk Genel Mdrlnn Kanunlarla Belirlenmi Grevleri 2.3.7.1. Sivil Havaclk Kurallarnn Gelitirilmesi Genel Mdrlmz, devaml ve hzl bir gelime gsteren, ileri teknolojinin uyguland, srat ve emniyet faktrlerinin byk nem tad sivil havaclk sahasndaki her trl faaliyeti ulusal karlarmz ve uluslararas ilikilerimize uygun bir ekilde dzenlemek ve esaslarn belirlemekle ykmldr. Bu dorultuda sivil havacln gvenliinin ve emniyetinin salanmas, hava ulatrma servislerinin

84

Bkz. Yabanc lkelere asker gnderilmesi ve Trk hava sahasnn yabanc silahl kuvvetlerin hava unsurlarna almasna ilikin karar ,Resmi gazete, Tarih:20-03-2003,say:25055,Karar no:763 85 Bkz.Trkiyedeki Hava Hudut Kaplarnda Kabul Edilemez Yolcuya Uygulanacak lemlere likin Sivil Havaclk Ynergesi,20.05.2003 Bakan Onayl 86 Sivil Havaclk ynergesi:http://www.egm.gov.tr(09.03.2006)

26

salam temeller zerine tesisi ile iletilmesi iin gerekli prensip ve kurallar uluslararas anlamalarn hkmleri de dikkate alnarak Genel Mdrlmzce belirlenir. 2.3.7.2. Havaclk Personeli Lisanslarnn Dzenlenmesi Pilotlar ile hava aracnn sevk ve idaresi ile bakm iin gerekli personelin ve dier havaclk personelinin , faaliyette bulunabilmeleri iin, Genel Mdrlmzden lisans almalar ve bu lisanslar belirli sreler iinde yenilemeleri zorunludur. Lisans almalar gereken bu personelin kategorilerinin saptanmas, belge verilmesi, geerlilii, yenilenmesi, geri alnmas ve sicillerin tutulmas ile ilgili esaslar Genel Mdrlmzce belirlenir. 2.3.7.3. Tm Havaclk Faaliyetlerinin Ruhsatlandrlmas Trkiye hava sahas iinde veya Trkiye ile yabanc lkeler arasnda her trl hava aracn kullanarak yerli iletmelerin, Trk tescilinde bulunan hava aralarna bakm yapacak kurulularn, havaclk personelinin eitimi amacyla faaliyet gsterecek kurulularn ruhsatlandrlmas Genel Mdrlmzn sorumluluundadr. Bu amala ruhsat almak zere bavuracak gerek ve tzelkiilerin bavurularna ekleyecekleri belgeler ve bavuruda aranacak artlar Genel Mdrlmzce belirlenir ve tetkik edilir. Ayn ekilde sz konusu kii veya kurulular faaliyetlerini srdrebilmek iin tarafmzca srekli denetime tabidirler. 2.3.7.4. Hava Sahamzdaki Seyrsefer Hizmetlerinin Koordinasyonu Genel Mdrlmz, Trk hava sahasnda hava trafiinin gvenli, sratli ve dzenli bir ekilde yrtlmesi, haberlemenin ve bilgi aknn salanmas, meteoroloji hizmetlerinin yrtlmesi amac ile ihtiyalar dorultusunda TSK, Dileri Bakanl ve DHM Genel Mdrl ile koordinasyonlar kurarak ada teknolojiye uygun olarak dzenlemeler ve planlamalar yaplmasnda rol alr.

27

2.3.7.5. Uluslararas Gelimelerin Takibi Uluslararas sivil havaclk sahasndaki gelimeleri takip ederek szkonusu gelimelerin lkemiz uygulamalarna yanstlmas iin gerekli tedbirleri almak, ileriye ynelik planlamalar yapmak Genel Mdrlmzn grevleri arasndadr. 2.3.7.6. Uluslararas Anlamalarn Uygulanmasnn Takibi Sivil havaclk konular ile ilgili lkemizin taraf olduu anlamalar Genel Mdrlmzce takip edilir ve bu anlama hkmlerinin uygulanmas amacyla gerekli dzenlemeler yaplr. 2.3.7.7. Hava arac Kazalarnn ncelenmesi Milletleraras Sivil Havaclk Anlamas gereince, Akid Devletlerden birine ait bir hava aracnn dier bir Akid Devletin lkesinde kazaya uramas halinde kazann lkesi dahilinde meydana geldii devlet kazann tahkikatn yrtmekle ykmldr. Hava aracnn sicilinde kaytl bulunduu devlet ise tahkikat esnasnda hazr bulunmak ve sonularn devletine bildirmek hakkna sahiptir. Genel Mdrlmz lkemizde meydana gelen her trl sivil hava arac kazasnn, nedenlerini ve olu eklini akla kavuturmak ve sivil havaclkta can ve mal gvenliinin salanmas bakmndan tekrarna engel olmak amac ile, ayrntl teknik inceleme ve soruturmasn yapar. Ayn nedenlerle Trk sivil hava arac siciline kaytl hava aralarnn lke dnda geirdikleri kazalarla ilgili olarak yrtlen aratrmalara Genel Mdrlmz personeli katlr. 2.3.7.8. Sivil Havaclk Eitiminin Esaslarnn Belirlenmesi Sivil havaclk sahasnda grev alan personelin grevlerini yerine getirebilmek amacyla almalar gereken eitimlerine ilikin esas ve standartlar uluslar aras anlama ve standartlar da dikkate alnarak Genel Mdrlmzce belirlenir. Bu konuda eitim veren kurulularn yetkilendirilmesi ve denetlenmeleri de Genel Mdrlmzn grevlerindendir.

28

2.3.7.9. Arama Kurtarma Hizmetlerinde birlii Genel Mdrlmz, uu gvenlii ve can ve mal emniyetinin salanmas iin oluturulan arama ve kurtarma yardm tekilatlar ve ekipleri ile ibirlii iinde bulunur, bu ekiplerde grev alr. 2.3.7.10. Tm Sivil Havaclk Sisteminin Denetimi Trk sivil hava aralar ile faaliyette bulunan tm kamu kurum ve kurulular ile gerek ve zel hukuk tzelkiileri, hava seyrseferinin gvenliini salayabilmek amacyla Genel Mdrlmzn denetimine tabidirler.

29

NC BLM HAVA HUKUKU NEDR VE GELM nsan kular gibi zgr olmay ve uarak istedii yere zgrce gidmeyi amalamtr. Kular incelendiinde aslnda onlarnda uarken belirli kurallara uymas gerektii bilinmektedir. Bu kurallar yazl olmasa bile genetiksel olarak nesilden nesile gemektedir. nsanlar karayollarnda araba kullanrken belirli kurallara uymas gerekmektedirki kazalar olmasn. Bunun gibi gk yzndede uarkende belirli bizim gremediimiz yollar ve uu kurallar zerine kurulmu tm insanlarn bildii uluslararas kurallar olmaldr. Bu kurallar toplamda Hava Hukukunu oluturmaktadr. Hava hukukuna gemeden nce Hava Hukuku ile ilgili baz tanmlara bakmakta yarar olacaktr.

3.1. Devlet, kavramndan ise, daha ok hukuksal bir varlk anlalmaktadr. Modern anlamda devlet, snrlar belirlenmi bir lke topra zerinde bulunan, belli bir hkmetle ynetilen ve hukuksal bakmdan egemen olan siyasal rgtlenmedir87. Devlet kavramyla beraber kullanlan bir kavram olan egemenlik kavram ise genel anlamda bir devletin lke topraklar zerinde ynetme yetkisini kullanma hakkn ifade eder88. Uluslararas kurulular ve baz istisnalar dnda zel statlerdeki uluslararas kiilie sahip ahslarn durumu bir tarafa braklacak olursa, uluslararas ilikilerde devletler esas aktr olarak yer almaktadr. Dier bir ifade ile uluslararas hukukun statsn ve ilikilerini dzenledii temel birimini oluturan devletler, uluslararas camiada hak sahibi olarak tannan ve kendilerine mkellefiyetler yklenen temel sjedir89. 3.2. lke, bir devletin zerinde yerlemi bulunduu alan, zellikle arazi parasn ve onun stndeki hava tabakasn ifade eder. Arazi parasnn denizle evrili olmas halinde, Devletin bir de deniz lkesinden sz edilir. Esasnda denizlerden btn insanlar faydalanabilir ise de, Devletin kara lkesini korumas maksad ile, sahilden

87 88

AM, esat, Siyaset Bilimine Giri, stanbul niversitesi Yaynlar,stanbul-1977,s.82-108 ARI, Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika,Alfa Basm Yaym Datm, stanbul-1999,s.8

89 Denizde Silahl atma Hukuku, Harp Akademileri Yaynlar, 1999, s. 1.

30

itibaren belli genilikte su eridinin, karasuyu olarak o Devlete ait olduu kabul olunmaktadr90. lke denildii zaman sadece kara paralar deil, anlalmak gerekir.91 3.3. Egemenlik; Devletin tinsel (manevi) esini tekil etmektedir. Egemenlik veya hakimiyet; kendisinden stn bir kudret tanmayan iradeyi ifade eder.milletleraras hukukta devletlerin iradeleri birbirine eit olduklar iin bu alanda egemenlik eitlik demektir; yani sadece kendisinden stn irade tanmamaktadr92. Devlet kavramyla beraber kullanlan bir kavram olan egemenlik kavram ise genel anlamda bir devletin lke topraklar zerinde ynetme yetkisini kullanma hakkn ifade eder93. 3.4. Andlamann, yaplm ok eitli ve deiik tanmlar vardr. Biz, bunlardan bazlarn buraya alarak bir fikir vermeye alacaz: Oppenheim'e gre "Milletleraras Andlamalar, devletler ya da devlet tekilatlar arasnda yaplan, akit niteliinde ve taraflar bakmn- dan hukuki haklar ve borlar douran andlamalardr"94. Hans Kelsen ise; "Andlama, akit taraflarn karlkl hak ve borlarn belirttikleri bir hukuki ilemdir"95 demektir. Prof. Edip F. ELK daha kapsaml olarak; "Andlama, milletleraras hukukun bu yetkiyi tand kiileri arasnda, bir hukuk ilikisi kurmak kurulmu bir hukuk ilikisini deitirmek ya da ortadan kaldrmak amacyla yaplan hukuki ilemdir"96 eklinde bir tanm vermektedir. Prof. Seha L. MERAY ise andlamay; "Devletler Hukuku kiileri arasnda, karlkl hak ve ykmler kurmak, bunlar deitirmek ya da bunlara son vermek onu evreleyen

denizler, ierisinde mevcut gller ve akarsular ile zerinde yer alan hava tabakas da

90 91

BLGE, Necip, Hukuk Balangc, Turhan Kitabevi Yaynlar,14. Bask,Ankara-2000,s.158 Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.41 92 BLGE, Necip, Hukuk Balangc, Turhan Kitabevi Yaynlar,14. Bask,Ankara-2000,s.158 93 ARI, Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika,Alfa Basm Yaym Datm, stanbul-1999,s.8 94 Edip F. ELK Milletleraras Hukuk, ..H.F. Yaynlarndan, C.I.3. Bask, STANBUL-1975,s.125
95 96

Hans KELSEN, Theorie du Droit International Public, Rec. Cours 953/III s. 133
Edip F. ELK Milletleraras Hukuk, ..H.F. Yaynlarndan, C.I.3. Bask, STANBUL-1975s.126

31

amacyla bu kiilerin istek (irade) uyumasn saptayan hukuksal ilemlerdir" 97 biimde tanmlamaktadr. 3.5. Hukuk, toplum hayatnda kiilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilikilerini dzenleyen ve uyulmas kamu gc ile desteklenmi bulunan sosyal kurallar btndr98. 3.6. Uluslararas kavram, ilk olarak Jeremy Bentham ve Richard Zouche tarafndan latincede jus gentium (kavimler hukuku) kavramyla ifade edilen ve hukukun bir dal olarak egemen uluslar aras hukuku ifade etmek iin kullanmlardr99. Buradan yola karak uluslararas kavramnn sadece ulular deil bunun yannda devletler, hkmetler ve halklar arasndaki ilikileri de kapsadn belirtmek gerekir 100. Uluslararas kurulular ve baz istisnalar dnda zel statlerdeki uluslararas kiilie sahip ahslarn durumu bir tarafa braklacak olursa, uluslararas ilikilerde devletler esas aktr olarak yer almaktadr. Dier bir ifade ile uluslararas hukukun statsn ve ilikilerini dzenledii temel birimini oluturan devletler, uluslararas camiada hak sahibi olarak tannan ve kendilerine mkellefiyetler yklenen temel sjedir101.

3.7. Uluslararas hukukta kurallar bu hukukun uyguland toplumun temel birimini oluturan devletler ve snrl olarak da uluslararas rgtlerce birlikte koyulmaktadr. hukukta kurallarn uygulanmasnn salanmasnn da zorunlu bir yarg mekanizmas ve tek elden yaptrm uygulayan bir uygulayc otoritenin varlna karlk, uluslararas hukukta genel nitelikte zorunlu bir yarg mekanizmas ve yaptrmlar tek elden uygulayacak bir uluslararas otorite bulunmamaktadr102.

97

Seha L. MERAY. Devletler Hukukuna Giri. C. I, 3. Bas. ANKARA, 1967, A. . S. B.F.Yaynlarndan , s.81 98 BLGE, Necip, Hukuk Balangc, Turhan Kitabevi Yaynlar,14. Bask,Ankara-2000,s.13 99 WRIGHT, Quincy, The Meaning of nternational Relations ve L.PFALTGRAFF,Robert ve dierleri, Politics and The International System,J.B. Lippincott Company, New York-1972,2.nsi Bask,s.7 100 ARI, Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika,Alfa Basm Yaym Datm, stanbul-1999,s.11 101 Denizde Silahl atma Hukuku, Harp Akademileri Yaynlar, 1999, s. 1. 102 PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.9

32

3.8. Devletler Hukuku: Prof. Seha MERAY, "Devletler hukuku, bata bamsz devletler olmak zere, milletleraras camia yelerinin, birbirleriyle mnasebetlerin de uymak zorunda olduklar hukuk kaidelerinin tmn ifade etmektedir"103 L. Oppenheim; "Devletler Hukuku, birbirleriyle olan mnasebetlerinden devletler tarafndan hukuken balayc addedilen rf ve adet ve anlama kurallarnn tmne verilen isimdir"104 Prof. mer lhan AKPEK ise "Bizatihi geni anlamda devletleraras camiann (topluluun) asgari dzenini temin eden hukuk kaidelerine Devletler Hukuku denir"105 gerek ulusal hukuk dzenlerinin ve gerekse milletleraras hukuk dzeninin ortaklaa kabul106 ettii hukuk esaslar akla gelir.

3.9. Hava lkesine gelince, her Devletin kara lkesi ve varsa deniz lkesi zerindeki atmosfer tabakasnn kalnl bakmndan, kara sularndakine benzer ekilde bir snflandrma mevcut deildir. Fzelerin ve yapma uydularn, atmosfer, de amas dolays ile, hava lkesinin snrlarn tayin meselesi gittike zorlamaktadr107.

3.10. Hava sahas, Bir devletin lkesi denildii zaman, kara lkesi ile su lkesi yannda hava lkesi de hatra gelir108. Bir devletin lkesini oluturan kara paralar ile bunlara bitiik karasular zerindeki hava stunu. Hava sahasnn altndaki lke devletinin egemenlik yetkileri vardr. Hava sahasnn ykseklik olarak snrlarn bir hukuk kural yoktur. Bu nedenle hi bir devletin egemenliine girmeyen atmosfer d uzay ile hava sahas arasndaki sorunu, retide eitli llere gre ele alnr. Hava ulam zgrl, bir devletin, kendi sahasnda dier bir devletin sivil hava aralarna tand hak109. 3.11. Ulusal Hava Sahas, bir devletin lkesi stndeki hava sahasn belirtmektedir. Uygulan uluslararas hukuka gre, devletlerin hava sahas, bu devletlerin egemenlii altnda bulunan kara lkesi ile buna bitiik olarak yeralan isularn ve

103 104

MERAY,Seha L..Devletler Hukukuna Giri.C.I,3.Bas.,ANKARA-1967,A..S.B.F.Yaynlarndan S. 3. L.Oppenheim,nternationalLaw, ATreaties, VolI. Peacce, Landon, 1958, s.4 105 AKPEK,mer lhan, Devletler Hukuku, Birinci Kitap (Balang) ANKARA (?), s.19 106 Edip F. ELK Milletleraras Hukuk, C.I.3. Bask, STANBUL,1975,S.85 (..H.F. Yaynlarndan 107 BLGE, Necip, Hukuk Balangc, Turhan Kitabevi Yaynlar,14. Bask,Ankara-2000,s.158 108 Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.62 109 Hava,Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi,Milliyet Yaynlar,C.10,stanbul(?),s.5095

33

karasularnn stnde bulunan hava sahasdr. Baka bir deyile, bir devletin ulusal hava sahasnn d snr karasularnn bittii izgi olmaktadr110. 3.12. Hava Hukuku: Olduka geni bir ifadeyle, hava hukuku, hava gemileri ile yaplan yolcu ve eya tamann hukuki rejimini dzenleyen bir hukuk daldr111. Hava Hukuku, hava sahasna, hava ulam ve tamaclna ilikin hukuk kurallar btndr112. Hava hukuku, hava sahas ve ondan yararlanmayla ilgili btn hukuk kurallarn iermektedir. Ksaca havaclk adyla anlan havada ulam ve ona bal ilikileri inceleyen kurallardan baka, havadan ses ve elektrik dalgalarn aktaran telsiz telgraftelefon, radyo ve televizyon gibi her trl iletiim haberleme yntemlerine ilikin kurallar ile meteorolojiye ilikin kurallarnda girdii grlmektedir113. 3.13. Hava Sahasnn Hukuki Durumu: Devletin, kara ve deniz lkesi zerinde yer alan hava sahas olduu gibi ayrca, lke d olan ak denizler zerinde da hava sahas mevcuttur. Biz, burada "lke" ile olan ilikisi bakmndan, kara ve deniz lkeleri zerindeki hava sahasnn hukuki rejimini inceleyeceiz. Dier bir deyile, lke zerindeki hava sahasnda devlet egemen midir, yoksa bu saha btn devletlerin yararlanabilecei serbest bir saha mdr114? Hava sahas ile devlet arasndaki hukuki durumu aklamak iin balca iki gr ileri srlmtr. Hava sahasnn serbest olduu gr ve hava sahasnda devletin egemen olduu grdr. Hava sahas altndaki devletin tam ve mutlak egemenliine tabidir115. Gerek 2920 sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, gerekse 7 Aralk 1944 tarihli ikago Sivil Havaclk Szlemesi, Trkiyeye kara lkesi ve karasular zerindeki hava sahasnda tam ve mnhasr egemenlik yetkileri tanmtr. Ege Denizinde karlkl kylar olan iki

110 111

PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.293 Hukuk, http://www.emu.edu.tr(23.12.2005) 112 Hava,Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi,Milliyet Yaynlar,C.10,stanbul(?),s.5094 113 AKPEK, mer lhan , Hava Sahasnn Devletler Hukuku Bakmndan Durumu, Ankara-1950,s.5 114 AK PEK, mer lhan, Devletler Hukuku kinci Kitap (Devlet) ANKARA-1963,s.54 115 GNDZ,Aslan,Limni Adasnn Hukuki Stats zerine Trk-Yunan Uyumazl,Bayrak yaynclk,stanbul-1985,s.33

34

devletin karasular altar mil olduundan, devletlerin hava sahas genilikleri de altar mildir116. Yunanistann btn Ege Denizini kendi lkesinin bir paras sayarak, dier devletlere yaam hakk tanmak istememesi yatmaktadr. Dnyada karasular uzantsyla hava sahas uzantsnn birbirinden farkl olduu, Yunanistan dnda bir baka lke bulunmamaktadr117. Hava sahas, ya ak denizler gibi uluslararas hukuk dzenine tabi lke dii sahalar zerindedir, ya da devletlerin kara ve deniz lkelerinin stnde bulunur. Hukuki olarak asl nemli olan, bir devlet stndeki hava sahasnn o devletin lkesine mi dhil olduu, yoksa lke d bir saha m olduudur. Bu konuyla ilgili iki temel gr vardr118 : 1. GR: Hava sahasnn ak denizler gibi serbest olduu, 2. GR: Hava sahasnn zerinde devletlerin egemen olduudur. 3.13.1. Serbestlik Teorisi: Hava sahasnn serbest oluu; atmosferin kaplad sahann, zerinde bulunduu devletlerin lkesine dhil olmamas, yani devletlerin kendi kara ve deniz lkeleri zerindeki hava sahasna egemen olmamalar anlamna gelir. Bu grn doal sonucu ise, hava sahasnn btn devletlerce barta seyrsefer ve dier amalarla, savata ise dmanca amalarla kullanlabilmesidir119. Ancak, serbestlik grsne taraf olanlar arasnda byle mutlak bir serbestlii savunanlar olduu gibi snrl serbestden yana olanlarda vardr. Hava sahasnn serbest olmas demek, devletin, lkesi zerinde yer alan hava sahasnda egemen olmas ve bunun sonucu olarak da, "hava sahasnn bar zamannda hava ulatrmas ve dier maksatlarla btn devletlerce veya bunlarn vatandalarnca kullanlabilmesi, sava zamannda ise, savaanlarn dmanca hareketlerine sahne tekil edebilmesidir120.

116

DURSUN, Erol, Ege Denizinde Trk-Yunan Kta Sahanl Uyumazl,Yksek Lisans Tezi,anakkale-1999,s.14 117 KOCAOLU, Mehmet, Uluslararas likiler, Kara Harp Okulu Basmevi,Ankara-1993,s.161 118 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.6 119 MEYER,Alex.,Frreiheit der Luft als Rechtsproblem,Zrich-1944,s.13 120 AK PEK, mer lhan, Devletler Hukuku kinci Kitap (Devlet) ANKARA-1963,s.56

35

Serbesti fikrini savunanlar, grlerinin hukuki dayanan havay ak denize benzetmekte buldular. Roma Hukukunda, havann da deniz ile birlikte herkes iin mterek (res communis omnium) olduu kabul edilirdi121. FJaulus, "Tab Hukuka gre unlar herkes iin mterektir: Hava, akarsu ve deniz"demektedir122. 3.13.1.1. Mutlak Serbesti: Saylan az olan mutlak serbesti taraftarlar hava ile hava sahas arasndaki fark fazla dikkate almamlardr. Grlerine gre, devlet kendi kara ve deniz lkesi zerindeki hava sahasnda egemen olamaz. Bluntschli ve Ernest Nyse bu grlerini, insanlar havay snrlar iinde tutamayacaklarndan, devletlerin de hava zerinde egemen alamayacaklar temeline dayandrmaktadrlar123. Wheaton, Pradier-Fodere ve Stephanda mutlak serbesti taraftardr124. Gnmzde hava sahasnn serbest olduu gr gerek milletleraras andlamalarda ve gerekse devletlerin i hukuk sistemlerinde ilgi doktrinde de fazla taraftar toplayamamaktadr. 3.13.1.2. Snrl Serbesti: Bu gr savunanlar, hava sahasnn serbest olduu fikrini prensip olarak kabul etmekle beraber, bu serbestinin devletlerin baz haklan ile snrl olduu grmedii gibi,

dncesindedirler. Snrl serbestiyi savunanlar; 1) Hava sahasnda devletlerin belirli baz haklara sahip olaca bir blgenin kurulmasna taraftar olanlar ve 2) Devlete, sonsuz ykseklikte korunma haklar tannmasn savunanlar olarak iki gruba ayrabiliriz.

121

MERAY, Seha, Ak Denizlerin Serbestlii Prensibinin Gelimesi,S.B.F.Dergisi,C.X,Ankara1955,S.27 122 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.4 123 BELLOT, Hugh.L., The Sovereignty of the Air International Law Notes, C.III, 1956, S.135 124 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.5

36

1. Hava Sahasnda Devletlerin Belirli Haklara Sahip Olaca Bir Blge: Bu gr savunan Fauchille'ye gre125, herhangi bir yerin maliki olduunu iddia edebilmek iin onu flen ve devaml olarak igal edebilmek gerekir. Topran zerindeki havada maddeten inas mmkn binann yksekliince mlkiyet hakkna tabi tutulabilir. Bu ykseklik ise Eiffel Kulesinin ykseklii olan 300 m. idi126. O ha1de 300 metrenin tesinde hava, mlkiyet konusu o1amaz. Bu yzden bir hava lkesinden de bahsedilemez. Ancak, Fauchille'ye gore, atmosferin serbestce kullanlmasn snrlayan bir devletler hukuku prensibi vardr. Bu da, devletlere kendi kendini koruma hakkini tanyan prensiptir. Devlet, varlnn temelini olusturan unsurlara zarar getirecek btn fllere kar kendini savunmaya yetkilidir127. Fauchille'nin teorisi, 1906 Band kongresinde "Institut de droit international" tarafndan da benimsenmitir128.( 13 ) Comite juridique international de 1'aviation" da 1911 Paris toplantsnda "Code del'air"in Lmaddesi olarak, Fauchille'in seyrsefer serbestisi ve korunma hakki fikrine uygun bir metin kabul etmi ve devletlere hava sahasnda mutlak hakimiyet tannmas yolundaki ngiliz teklifini reddetmitir129.

2. Devletin Sonsuz Ykseklikte Korunma Hakk:

Devletin kendini koruma hakk fikri Devletler Hukuku Enstits'nn 1906 Gand toplantsnda kabul edilmiti. Toplantda yaynlanan beyannamenin 1. maddesi "Hava Serbesttir. Bar ve harp zamanlarnda devletler, hava zerinde ancak kendi korunmalar

125

Fauchille 1901'de yaynlad Le domaine aerien et le regime juridique des aerostats isimli makalesinde "1 air estlibre=hava serbesttir" prensibini ortaya koymustur. B k z .J O H N S O N ,D .,R ig h t s in A i r S p a c e , M anchester U ni v e r s i t y P r e s s, 1965, S.21 126 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.6 127 F a u c h i l l em a k a l e s i n d e".... D e v l e t l e rh a v a s a h a s n d ag e r e k s u l h g e r e k s e h a r b z a m a n l a r n d aa n c a k n e f i s l e r i n ik a r u m a k i i n z a r u r i o l a n h a k l a r a s a h i p t i r l e .r B u h a k l a r , c a s u s l u u n l e m e k , g m r k v e s a l i k z a b t a s v e s a v u n m a i l e i l g i l i o l a n l a r d r . " dem ektedir. A n n u a i r e de 1 Institut 19 02,5.32 (Johnson,D.,Rights in Air Space,Manchester University Press,USA Oceana Publications-1965,VIII,s.129dan naklen) 128 MEYER,Alex.,Frreiheit der Luft als Rechtsproblem,Zrich-1944,s.75 129 Johnson,D.,Rights in Air Space,Manchester University Press,USA Oceana Publications-1965,VIII,s.23

37

iin gerekli haklara sahiptirler" denmektedir130. Bu fikir zamanla deierek, Enstitnn 1911 Madrid toplantsnda "Devletlerin kendi emniyeti ile o devlet zerinde oturanlarn ahs ve mal emniyeti konusunda tespit edilecek baz tedbirleri almak hakk sakl kalmak zere milletleraras hava seyrseferi serbesttir." metni kabul edilmitir131. Devletler Hukuku Enstits'nn 1927 Brxelles Toplantsnda ald kararla, artk "Hava sahasnn serbestsi" fikrini yerini "Hava seyrseferi serbestsi" almaktadr132. 3.13.2. Egemenlik Teorisi : Hava sahasnn hukuki durumuyla ilgili, yazarlarn ounluu, i hukuk metinleri ve uluslararas anlamalarn hemen hepsi serbesti tezini deil, devletin hava sahasnda veya bu sahann hi olmazsa bir ksmnda egemen olduu grn benimsemilerdir. Buna gore, Devlet, lkesine dhil olduu iin hava sahasnda egemendir. Kendi hava sahasnda geerli olacak kurallar da devlet belirler. Ak denizlerle hibir devletin egemenlii altnda olmayan blgeler zerindeki hava sahas ise serbesttir133. Hava sahasnda devlet egemenliiyle ilgili grler mutlak ve snrl egemenlik olarak ikiye ayrlmaktadr. Bu gre gre devlet, lkesi zerinde yer alan hava sahasnn tamamen veya belli bir ykseklikte olan ksm zerinde egemendir. Bu dnceye gre hava sahas (Hava lkesi), devlet lkesinin bir ksmn oluturacaktr. Devletin hava sahas zerinde egemen olduu savunanlarn bir ksm, bu egemenliin mutlak olduunu, yani devletin, gerek ykseklik itibariyle snrsz bir ekilde ve gerekse nitelik ynnden herhangi bir ksnts olmakszn hava sahasnda egemen olduunu ileri srerler134. Baz Devletler Hukuku yazarlar ise, devletin, hava sahasndaki egemenliinin, hem ykseklik itibariyle hem de nitelik bakmndan snrl olacan iddia ederler. Zamanmzda, devletlerin lkeleri zerindeki hava sahas zerinde hem ykseklik itibariyle snrsz ve
130 131

MEYER,Alex.,Frreiheit der Luft als Rechtsproblem,Zrich-1944,s.70 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.7 132 AA,Tahir, Hava Hukuku, Cilt I, stabul niversitesi Yaynlar No:996,stanbul 1963, s.180 133 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.10 134 Harp akademileri Komutanl,Devletler Hukuku,Harp Akademileri Yayn,stanbul-2001,s.62

38

hem de nitelik bakmndan akdi baz snrlamalar dnda ksntsz bir ekilde egemen olduu kabul edilmektedir. Milletleraras andlamalarda bu kural benimsendii gibi, devletlerin i hukuk metinleri de bu yolda hkmler tamaktadr135. Zamanmzda, devletlerin lkeleri zerindeki hava sahas zerinde hem ykseklik itibariyle snrsz ve hem de nitelik bakmndan akdi baz snrlamalar dnda ksntsz bir ekilde egemen olduu kabul edilmektedir. Milletleraras andlamalarda bu kural benimsendii gibi, devletlerin i hukuk metinleri de bu yolda hkmler tamaktadr ok tarafl andlamalar rnek olarak; 1944 ylnda kabul edilen ikago Sivil Havaclk Konferans Nihai Senedini ve bu- nun ekleri olan Milletleraras Sivil Havaclk Szlemesi, Milletleraras Hava Servisleri Transit Andlamas ve

Milletleraras Hava Ulatrma Andlamas gsterilebilir. Trkiye; Nihai Senet ile ekleri olan andlama ve szlemeleri 5. 6. 1945 tarih ve 4749 sayl kanunla kabul etmi olduu gibi, bu konularda eitli devletlerle iki tarafl andlamalar da imza etmitir136.

3.13.2.1. Mutlak egemenlik: Devletin Hava sahasnda mutlak egemen oluunun iki sonucu vardr. Birincisi, devlet, hava sahas dhilinde bir ykseklik ile snrlandrlmamtr. kincisi ise devletin hava sahasnda egemen olusunun hukuki olarak hibir ksntya tab tutulmam olmasdr137. 1. Ykseklik tibariyle Mutlak Egemenlik: Bu grn hukuki temeli; hava sahasnn karann bir cz olmas, yani Devlet lkesinin boyutlu olmasdr. Devletin hava sahasnda egemen olmas kara lkesindeki egemenliinin doal bir sonucudur. Bu egemenliin bir st snr yoktur, hava sahasnn bittii yere kadar devam eder. Bu gr ilk ortaya koyan E.Zitelmann olmutur. Zitelmanna gre;

135 136

AKPEK, mer lhan, Devletler Hukuku, kinci Kitap (Devlet) ANKARA-1963,s.56 Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.62 137 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.10

39

Bir devletin lkesi de bir gayrimenkul gibi iki boyutlu olamaz. Bylece, devletin kara lkesindeki egemenlii, ayn zamanda, dier bir boyutu olan havann egemenliini de ierir138. Hukuku Franz Von Lisztde, devlet snrlarnn etrafn evirdii kara ve su yzeyinin stndeki hava sahasnn devlet lkesine ait olduu iin devlet egemenliine tabi olduu fikrindedir139. 2. Mahiyet tibariyle Mutlak Egemenlik: Devletin hava sahasnda mutlak egemenlii, bu egemenliin hukuki olarak hibir snrlandrmaya tabi olmamas olarak da anlalmtr. Bunun sonucu olarak mutlak egemenlik, devlete nazari olarak da olsa, hava seyrseferiyle ilgili her konuda istedii gibi hareket etmek konusunda mnhasr bir yetki vermektedir140. Mutlak egemenlik grn ilk savunan141 Lycklama Nijeholt olmutur. Nijeholt, gerek ykseklik gerekse mahiyet bakmndan hava sahasnda devletin mutlak egemenliini savunmutur. Havadaki her ey devlet iini tehlike olabileceinden hava sahas, devletin mevcudiyeti bakmndan zorunludur. Devlet, lkesinin nemli ksmlarndan olan hava sahas zerinde snrsz yuksek1iklere kadar tarn mutlak bir egemenlie sahiptir142. Mutlak Egemenlik grnn taraflar arasnda Hazeltine, Grnwald, van Ullmann, Erie Richards ve Simeon Baldwin de bulunmaktadr143.

3.13.2.2. Snrl Egemenlik:

138 139

AK PEK, mer lhan, Devletler Hukuku, kinci Kitap (Devlet),3nc Bask, ANKARA-1963,s.61 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.11 140 ZEYTNOLU,N., Etude Sur Le Droit aerien. turc, s.33 (AA,Tahir, Hava Hukuku, Cilt I, stabul niversitesi Yaynlar No:996,stanbul 1963, s.180'den naklen) 141 Hava Hukuku'nun mstakil olarak incelendii ilk eser olan Samuel Stryk'in 1687'de yazd "De jure principis aereo" adl tezde, prensin "hava uzerinde mutlak kudreti olduu ileri srlmt. Bu yzden yazarn, hava sahasnda devletin egemenlii grn ilk savunan olduu da sylenebi1ir. (Ibid,idem) 142 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.12 143 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.12

40

Bu gr taraftarlarn da, hava sahasnda devletin egemenliinin belli bir ykseklikle snrlandrlmasn ve mahiyet itibariyle snrlandrlmasn savunanlar olarak ikiye ayrabiliriz. 1. Ykseklik tibariyle Snrl Egemenlik: Egemenliin ykseklik bakmndan snrlandrlabilecei fikrinde olanlarn bir ksmna gre devlet, sabit - belirli bir ykseklie kadar, dier bir ksmna gre de deiken bir ykseklik boyunca egemen olmaldr. a. Sabit Ykseklik: Hava sahasnda devlet egemenlii, devlet gcnn sana erdii yere kadar geerlidir. Bunun kstasnn silah (top) menzili olduunu Alphonse Rivier savunmutur144. Oscar Schachter, sabit ykseklik kstas olarak, havann kaldrma gcnden yararlanlarak uabilen azami ykseklii almtr145. John Cobb Cooper ise, devletin zerindeki hava sahasnda hava gemilerinin seyrsefer edebilecekleri ykseklie kadar snrsz egemenlik, buna bitiik sahada ise 300 mil ykseklie kadar devletin egemen olduunu yine tanmakla beraber belirli bir gei hakknn tannmas gerektii grndedir146.

b. Deiken Ykseklik:

Egemenliin geerli olaca sabit yksekliin belirlenmesi konusunda fikir birlii olmadndan, baz yazarlar devaml-sabit yksekliin belirlenmesine kar deiken ykseklik grn benimsemektedirler. Alfred Verdross deiken ykseklik taraftardr. Verdross'a gore, devletin hava sahas iin bir snr belirlenmelidir. Ancak, bu snr tekniin gelimesi ile

144

YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.14 145 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.14 146 Cooper,J.C.,Rechtliche Probleme des Weltraums,1956,s.178(AKPEK, mer lhan, Devletler Hukuku, kinci Kitap (Devlet) ANKARA-1963,s.49dan naklen)

41

deiecektir. Bylece, devlet yzeyi zerindeki hava, hkm altna alnabildii yksekliklere kadar, devlet sahasnn bir ksmn oluturur. Bu ykseklik, teknik gelimelerle deiecektir147. Bu gr taraftarlar arasnda Hans Kelsen, Thalmann, Hermann Martinstetler ve Hauptda saylabilir. 2. Mahiyet tibariyle Snrl Egemenlik:

Devletin hava sahasnda hukuken snrl egemen olmas grn savunan John Westlake olmutur148. Westlake'e gre, devletin hava sahasnda egemen olmas kural, zararsz gei hakk ise buna tannm bir istisnadr. Havadan decek eylerin yeryzne verecei zarar byk olacandan, devlet kendi zerindeki sahada egemen olmaldr. Ancak, bu egemenlie tannacak istisna "zararsz gei" hakkdr149. 1910 ylnda Veronada toplanan Hava Seyrseferini dzenlemek iin milletleraras hukuki kongrede bu gr benimsenmitir. 3.14. Hava Hukukunun Tarihsel Geliimine Bakacak Olursak: Teknik gelimeler, Birinci ve kinci Dnya Savalarnda havadan gelebilecek tehlikelere kar nlem alnmas zorunluluu, uygulamada devletin lkesi zerindeki hava sahasnn devletin mutlak egemenlii altnda olmasn gerekli klmtr. Bylece Birinci Dnya sava sonras, havaclkla ilgili uluslararas dzenlemelere ynel inmitir. Sivil Havaclkta 22 Mart 1919 tarihinde Paris ile Brksel. 25 Austos 1919 tarihinde Paris ile Londra arasnda balayan ilk dzenli hava servislerini takip eden aylarda yaplan Paris Bar Konferans. Konferansa katlan Devletler, Devletlerin hava sahalar zerindeki hkmranlk haklar, Milletleraras uu hakk ve Milletleraras kayt ve kstlamalar gibi Havacla ilikin Milletleraras Kamu Hukuku konularn
147 148

AKPEK, mer lhan, Devletler Hukuku, kinci Kitap (Devlet) ANKARA-1963,s.51 BELLOT,Hugh.L.,The Sovereignty of the Air,InternationalLaw Notes,C.III,s.138 149 YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.15

42

grerek, mutabk kaldklar hususlar ilk Milletleraras Sivil Havaclk anlamas olan 13 Ekim 1919 tarihli Paris Szlemesi ile belgelediler150. Sivil Havacla ilikin, Milletleraras Kamu Hukuku kurallarn dzenleyen Paris Szlemesini, 1926 ylnda Madrid ve 1929 ylnda Havana Szlemeleri takip etti ve bu Milletleraras Kamu Hukuku kurallar, 17 Aralk 1944 tarihli Chicago Szlemesi kabul edilinceye kadar, yrrlkte kald151. Bir taraftan Havacla ilikin Milletleraras Kamu Hukuku alannda yasal dzenlemeler yaplrken, dier taraftan Milletleraras zel hukuk ve kanunlar ihtilaf konularna da eilinmesi gerektii akt. nk tama akdinin artlarnn, tamann yapld lkelerde, farkl hukuk kurallarna tabi olmas nedeni ile, yolcularn hak aramasnda byk glklere neden olduu gibi, tama akdinin yapld, tamann balad, tamann son bulduu, duraklama ve yolcunun tabyetinde bulunduu, yer Mahkemelerinin, ayn olayda kendilerini yetkili saymas ve farkl hukuklar uygulamalar nedenleri ile birbirleriyle elikili ve mkerrer demelere neden olan kararlarn ortaya kmas, teknik ve gvenlik asndan henz yeni gelimekte bulunan ve mali adan gsz hava arac yapmclarn, sahiplerini ve iletmecilerini olumsuz ynden etkiliyordu. Bir taraftan yolcunun, gndericinin veya alcnn, dier taraftan hava arac, yapmclarnn, sahiplerinin ve iletmecilerinin hak ve menfaatlerini dzenlemek iin uluslararas yeknesak kurallar koyma ihtiyacnn sonucu olarak ilk tarifeli hava servislerinin balamasndan ve Paris Szlemesinin akdinden sadece 10 yl sonra, Devletlerarasnda 12 Ekim 1929 tarihinde Varova'da ''Uluslararas Baz Kurallarn Birletirilmesi hakkndaki Szlemeyi imzalanmak sureti ile Sivil Havacla ilikin ilk Milletleraras zel Hukuk Kurallar konuluyordu. Havaclkla ilgili kurallar 20. yzyln rndr152.

150 151

Sivil Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(15.12.2005) Sivil Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(15.12.2005) 152 PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.291

43

1. Hava tamacln dzenleyen 1929 Varova Szlemesi ve onu deitiren 1955 La Haye Protokol153, 2. Hava aralarnn verecei zararlar nedeniyle sorumluluk konusunu dzenleyen 1933 Roma Szlemesi ve onu deitiren 1952154 Szlemesi, 3. Uygulanan uluslararas hukukun havaclkla ilgili temel kurallar 7.12.1944te imzalanan ikago Andlamalar ile konulmutur. ikago Andlamas 4 tanedir. a. Uluslararas Sivil Havaclk Geici Anlamas, 6.6.1945te yrrle girmi olup, Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi ya da bu konuda yaplacak baka andlamalar yrrle girene kadar, en ok yllk bir sre iin, teknik ve danma nitelikli geici bir sivil havaclk rgtnn kurulmasn dzenlemektedir. Nitekim, bu anlamaya dayanlarak kurulan geici rgt Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin 4.4.1947de yrrle girmesi ile ortadan kalkmtr. b. Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesi 4 blmden olumaktadr. (1) Genel ilkeler, ulusal hava sahas zerinde uu, hava aralarnn

uyrukluu, hava ulamn kolaylatrc nlemler, uu srasnda uyulacak kurallar ve havacla ilikin uluslararas standartlar. (2) dzenlemektedir. (3) Hava ulatrmasna ilikin raporlara, hava alanlar ve teki hava Uluslararas Sivil Havaclk rgtnn kuruluunu ve organlarn

ulam tesislerine, ortak iletmelere ilikin kurallar kapsamaktadr. (4) Havaclkla ilgili teki andlamalar, uyumazlk ve kurallarn

inenmesine, sava durumuna ilikin kurallar ile Szlemelere taraf olma yollarn ele almaktadr. c. Uluslararas Hava Servisleri Transit Anlamas 6 maddeden

olumaktadr. Bu andlama ki Hava Szlemesi Anlamas olarakta anlmaktadr. Bu Anlamaya taraf olan devletler, uluslararas tarifeli hava servisleri bakmndan, birbirlerine u iki serbestlii tanmaktadr. (1) (2)
153 154

Yere inmeksizin lkesi zerinden geme hakk Ticari olmayan amalarla lkesine inme hakk(mad.1/1)

Resmi Gazete,3.12.1977, say 16128 U.N., Treaty Series, vol.310,s.180 vd

44

d.

Uluslararas Hava Ulam Anlamas155 8 maddeden oluan ksa bir

andlamadr. Bu anlama ise Be Hava Serbestlii Anlamas olarak da anlmaktadr. Anlamaya taraf olan devletler, uluslararas tarifeli hava servisleri bakmndan, birbirlerine ilke olarak u be serbestlii tanmaktadrlar. (1) Yere inmeksizin lkesi zerinden geme hakk (2) Ticari olmayan amalarla lkesine inme hakk (3) Hava arann uyruunda bulunduu devletin lkesinden alm olduu yolcu ve eyay lkesine indirme hakk (4) Hava aracnn uyruunda bulunduu devletin lkesine gidecek yolcu ve eyay lkesinden alma hakk (5) Herhangi bir taraf devlet lkesine indirme hakk, Trkiye anlan Anlamaya, 5.6.1945 tarihli onaylama yasas ile taraf olurken, yasann 2. maddesine yle bir ekince koymutur: yaplacak iki tarafl anlama ve szlemelerle Milletleraras Hava Ulatrma Szlemesinin 5 inci serbestliine ilikin hkmn geici sreler iin kabulne ve uygulanmasna hkmet yetkilidir. 3.14.1. Varova Anlamas: Uluslararas alanda yaplan ilk andlama olan ve hava tamacl ile ilgili kurallar ieren, bu uluslararas szleme 1925 tarihinde Paris'de toplanan Birinci Uluslararas Hava zel Hukuku Konferansnn kurduu "Hava Hukuku Uzmanlar Uluslararas Teknik Komitesinin hazrlam olduu n tasarya dayanmaktadr. 19 Ekim 1929 ylnda imzalanan ve 41 maddeden oluan Uluslararas Hava Tamacl ile ilgili kesin kurallarn birletirilmesi iin yaplan Varova Anlamas ile; cret karlnda uaklar tarafndan yerine getirilen tm uluslararas insan, bagaj veya eya tamaclklar iin uygulanr. Ayrca, hava tamaclnn sorumluluunda ki uaklar tarafndan yerine getirilen cretsiz tamaclkta da eit olarak uygulanacan belirtmektedir. Nitekim bu almalarn sonucu olarak Devletler, Varova Szlemesinin baz hkmlerini deitirmek ve eklemeler yapmak amac ile bir ek Szleme ve 6 Protokol akdetmilerdir. Ayrca hava yollar da ayn amala 16 Mays 1966 tarihli Montreal

155

Resmi Gazete,12.06.1945, say 6029

45

Geici 1: Szlemesine ve 31.10.1995 tarihli IATAe (Intercarrier Agreement) katlmlardr156. Varova Szlemesi uluslararas hava tama szlemeleri bakmndan esas itibariyle tama belgeleri (md.3-9),eya (yk)tamasnda hukuki ilikiler (md.10-16) ve hava taycsnn sorumluluunu (md.17-30) olduka ayrntl biimde dzenlemi ve bu konularda birlik salam bulunmaktadr157. Varova Szlemesinin Hava Hukukunda bu kadar nemli bir yer igal etmesinin en nemli nedenlerinden biri Hava Hukukuna ilikin Milletleraras szlemeler arasnda en ok kabul grenlerden biri olmasdr. Bu nedenle, gnn artlarna uygunluunu salamak gerektiinde, Szleme ile ayn derecede kabul grmeme endiesi ile, Devletler yeni bir Szleme hazrlamak yerine, ek Szleme ve tadil Protokolleri ile, Varova Szlemesini gnn artlarn karlar hale gelmesi iin aba sarf etmilerdir158.

3.14.2. Chicago Szlemesi: ikagoda 7 Kasm 1944 ylnda imzalanan Uluslararas Sivil Havaclk Anlamas; Uluslararas Sivil Havacln gelecekteki geliimi, Dnya insanlar ile uluslarasnda ki anlay ve arkadal korumak ve arttrmaya olduka yardmc olabilir. Onun ktye kullanlmas genel gvenlik iin bir tehdit olabilir. Bu anlama 96 maddeden olumakta olup hava seyrseferi ile ilgili konular iermektedir. bu anlamann 1nci blm 1nci maddesinde Egemenlii szlemeyi imzalayan devletler, her devletin kendi topraklar zerindeki hava zerinde tek ve tam olarak egemenlie sahip olduunu kabul eder der. 1nci blm 2nci maddesinde ise toprak olarak szlemenin amacnn, baz devletlerin egemenlii, feodal emri, korumas veya mandas altnda bulunan kara sularna bitiik ve kara alan olarak kabul edilecektir. Yine 3nc maddesinde ise sivil ve devlet uaklar olarak, bu szleme sivil uaklar iin sadece uygulanmal, devlet uaklar iin uygulanmamaldr. Ve devlet uaklar olarak ise, askeriyede kullanlan uaklar, gmrk ve polis hizmetleri (gvenlii salamak iin) devlet uaklar olarak saylmaldr. 4nc maddesinde ise anlamay imzalayan herbir devlet fikri, bu szlemenin hedefleriyle uyumayan

herhangi bir ama iin sivil havaclkta kullanlamaz

156 157

Sivil Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(15.12.2005) Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(10.11.2005) 158 Sivil Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(15.12.2005)

46

Paris Szlemesi'nin uluslararas hava ulamn dzenlemekteki yetersizlii, yeni teknik gelimeler ve ihtiyalar bu alanda yeni tedbirler alnmasn zorunlu klyordu. Uluslararas sivil havacln emin ve dzenli bir ekilde geliebilmesi ve sivil havaclk hizmetlerinin eit imkanlar esas zerine tescili ile salam ve ekonomik bir ekilde iletilebilmesi iin baz prensip ve dzenlemeler hususunda mutabk kalnmas. Anlamann ikinci ksmnda yer alan 43.maddesi ile ksa ad olan ICAO159 (International Civil Aviation Organization) Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat'nn kurulmas hkme baglanm olup 44-66 maddeler ile ICAO'ya ilikin esaslar dzenlenmitir.ICAO'nun kuruluu ICAO'nun ama ve hedefleri, anlamann 44. maddesinde akland zere aadaki gibidir. a) Btn dnyada uluslararas sivil havacln emniyetli ve dzenli gelimesini temin etmek. b) Barsever amalar iin hava aralar seilmesini ve iletilmesini desteklemek. c) Uluslararas Sivil Havaclk iin havayollar, havaalanlar ve hava seyrsefer kolaylklarnn gelimesini temin etmek. d) Dnya halknn emin, dzenli, yeterli ve ekonomik hava ulamna olan gereklerini hazrlamak. e) Makul olmayan rekabetin ekonomik bakmdan sebep olaca israf nlemek, f) Taraf devletler arasnda hi bir fark gzetmemek, g) Uluslararas hava seyrseferinde uu emniyetini garanti altna almak h) Genel olarak uluslararas sivil havacla ait tm konularn geliimini temin etmek. Uluslararas Sivil Havaclk Anlamas'nn 54 (1) maddesi gereince uluslararas standart ve tasviye edilen hususlarn ICAO Konseyi tarafndan kabul ile 90. maddesi gereince de, belirlenecek bu standart ve tavsiyelerin Anlama'ya ek olarak kabul esas getirilmitir. ICAO tarafndan dzenlenmekte olan ve anlamann eki saylan toplam 18 ayr konuda ek (annex) mevcut olup, bunlar aada gsterilmitir. Ek 1: Personel Yeterlilik (lisans) Belgeleri: Uu ekibi, hava trafik kontrolleri ve hava arac bakm personeli lisans standartlar. Ek 2: Havaclk Kurallar: Grerek ve Aletli uua ilikin kurallar.

159

Bkz. Detayl bilgi iin ICAO, http://www.icao.int(03.11.2005)

47

Ek 3: Uluslararas Hava Seyrseferi iin Meteoroloji Hizmetleri: Uluslararas hava seyrseferi iin meteoroloji hizmetleri koullar ve hava aracndan meteorolojik gzlemleri rapor usulleri. Ek 4: Havaclk Haritalar; Uluslararas havaclkta kullanlan harita vb.lerinin zellikleri. Ek 5: Hava-Yer Haberlemesinde kullanlan l Birimleri: Hava Yer haberlemesinde kullanlacak l birim ve sistemleri standartlar. Ek 6: Hava Arac letmecilii; Tm dnyada benzer standartlarn uygulanmasna (Uu Gvenlii dahil) esas standartlar, blmdr. Blm 1: Uluslararas Ticari Hava Ulam-Uaklar Blm 2: Uluslararas Genel Havaclk Uaklar Blm 3: Uluslararas iletmecilik Helikopter Ek 7: Hava Arac Tescil aret ve Milliyeti; Hava Arac tescil ve tanmlamas iin kurallar. Ek 8: Hava Aralar Uua Elverililii; Hava aralarnn ayn ilemlerle sertifikasyon ve denetimine ilikin dzenlemeler ve kurallar. Ek 9: Kolaylklar: Hava aralar, yolcu, yk ve dier ilgililerin uluslararas havaalanlarna giri ve klarnn abuklatrlmasna ilikin koullar. Ek 10: Havaclk Haberlemesi; Haberleme tehizat ve sistemleri ile (Cilt 1), Haberleme usllerinin (Cilt 2) standardizasyonu. Ek 11: Hava Trafik Hizmetleri; Hava trafik kontrol, uu bilgi ve uyar hizmetlerinin kurulu ve iletimesi hakknda kurallar. Ek 12: Arama ve Kurtarma; Arama ve Kurtarma Hizmetleri iin gerekli tehizat ve iletme zellikleri. Ek 13: Hava Ara Kaza nceleme Hava arac kazalar Bildirme, inceleme ve rapor usullerinde benzerliin salanmasna ilikin dzenlemeler. Ek 14: Havaalanlar; Havaalanlarnn dizayn ve iletilmesi (Cilt 1) ve Helikopter ini kalk alanlar Heliportlara (Cilt 2) ilikin zellikler. Ek 15: Havaclk Bilgi Hizmetleri; Uu Harekat iin gerekli havaclk bilgilerinin toplanmas ve yaynlanmasna ilikin metodlar.

48

Ek 16: evre Koruma; Hava Arac Grlt Dzenleme ve Karasal Kullanm Grlt Belirleme Birimleri (Cilt 1) ve Hava Arac Motor ktlarna (Emissions) (Cilt 2) ilikin uygulamalar. Ek 17: Gvenlik-Uluslararas Sivil Havacln Kanun D Eylemlerden Korunmas; Konuya ilikin dzenlemeler. Ek 18: Tehlikeli Maddelerin Havadan Emniyetle Tanmas; Tehlikeli Maddelerin (Kargonun) zellikleri, etiketlenmesi, paketlenmesi ve yklenmesine ilikin kurallar. Sivil Havaclk her ynyle, devletlerini birbirinden bamsz olarak kural koyup, ynlendirilmeleri mmkn olmayan bir faaliyet sahas olarak dnya lkelerinin ayn standart ve kurallar uygulamasn zorunlu klmakta ve lkemizin de 1945 ylnda 4749 Sayl Kanun ile yesi olduu ICAO, bu konuda stne den grevi baar ile yrtmektedir. 1. Blm I Hava Seyrseferi a. Ksm de Anlamay mzalan Devletler zerinden Uu b. Ksm Ide uaklarn bal olduklar millet; bir uak birden fazla devletin sicilinde olamaz. Her uak uluslararas havaclkta sicil ve millet iaretini tamak zorundadr c. Ksm IVde Hava Seyrseferini Kolaylatrma lleri d. Ksm V conditions to be fulfilled with respect to aircraft e. Ksm VI Uluslar aras Standartlar ve Tavsiye Edilen Uygulamalar 2. Blm Uluslar Aras Sivil Havaclk Organizasyonu a. Ksm Vde Organizasyon b. Ksm VIde Assembly c. Ksm IXde Konsil d. Ksm Xde Hava Seyrseferi Komisyonu e. Ksm XIde Grevliler f. Ksm Xde Mali Konular g. Ksm XIde dier uluslar aras szlemeler

49

3. Blm I Uluslar Aras Hava Tamacl a. Ksm XIVde bilgi edinme ve raporlar b. Ksm XVde hava alanlar ve dier hava seyrsefer kolaylklar c. Ksm XVIde Mterek alma Organizasyonlar ve Pay Havuzu Servisleri

4. Blm IV Son Hkmler a. Ksm XVde dier Havaclk Anlamalar ve Dzenlemeler b. Ksm XVIde Tartmalar ve hmaller c. Ksm XIXde sava d. Ksm XXde Ekler e. Ksm XXIde Onaylamalar, Ballklar, Deiiklikler ve ptaller f. Ksm XXde Tanmlar

3.14.3. Transit Gei Anlamas: Uluslararas hava Transit Anlamas 7 Aralk 1944 ylnda Chicagoda imzalanmtr. Anlamay imzalayan her bir devlet dier imzalayan devletlerin dzenli uluslararas hava servisleriyle ilgili olarak aadaki serbestlikleri tanr: 1. Topraklarndan inmeksizin kat edi uu imtiyaz, 2. Ticari olamayan amalar iin inie imtiyaz vermek 3.14.4. Tamaclk Anlamas: 7 Aralk 1944 ylnda ikagoda imzalanan Tamaclk Anlamas, Uluslararas Sivil Havaclk Anlamasnn yesi olup Uluslararas Hava Tamacl Anlamasn kabul edip imzalayan devletler aadaki maddeleri deklere ederler; 1944 ylndaki Transit Gei Anlamasna ek olarak, Anlamann 1nci maddesi; 1. Uan milliyetini elinde bulunduran devletin topraklar zerinden alnm olan kargo, mektup ve yolcunun indirilmesine msaade eder, 2. Uan milliyetini elinde bulunduran devletin topraklar iin nceden belirlenmi kargo, mektup ve yolcu almna msaade etmek

50

3. Anlamay imzalayan herhangi bir devletin topraklar iin nceden belirlenmi kargo, mektup ve yolcu almna ve herhangi bir lkeden gelen kargo, mektup ve yolcuyu indirmeye msaade etmek Bu blmdeki imtiyazlar, herhangi bir dzenli uluslararas hava servisini hari tutularak, askeri amalar iin hava alanlarnn kullanlmas ile ilgili uygulanabilir deildir. Her bir szlemeyi imzalayan devlet, andlamann sorumluluklarn yerine getirmekle sorumlu olabilir. 1. Herhangi bir servisini kullanabilecei bir hava alan ve uluslar aras hava hizmetlerinin herhangi biri ile lke snrlar iinde takip edilebilecek rotalarn belirlenmesi, 2. Baz hava alanlar ve dier kolaylklarnn kullanm iin makul bir cretlendirme ve herhangi bir hizmet hakknn dzenlenmi olmasna msaade etmek veya dzenlemek, Bu anlamann uygulanmas veya yorumu grmelerle balanamamas ile ilgili olarak 2 veya daha fazla anlamay imzalayan devlet arasnda herhangi bir tartma olursa, yukarda sz edilen toplantnn (Chicago Szlemesi) ksm XVIIIde belirtilen usuller uygulanabilir. 3.14.5. Cenova Szlemesi: 19 Haziran 1948 de Cenevoda imzalanan Uakta Uluslararas Tannma Haklar Szlemesi Szlemeyi imzalayan devletler tanmay kabul ederler: 1. Uaktaki mallarn hakk 2. Uan mallaryla birlikte satn alnarak sahip olunan uan haklar 3. 6 ay veya daha fazla sre ile kiralanan uan mallarnn hakk 4. Benzer haklar bir borlunun demeleri iin gizli olarak yaplan szlemelerdeki uaklarn benzer haklar ve Rehine verilenleri kapsar. Bu szlemedeki hibir ey szlemedeki herhangi bir devletin kanunlar altndaki uaklarn herhangi bir hakkn tanmamay nlemez; fakat szlemeyi imzalayan devletler yukarda belirttiimiz maddedeki sz edilen haklarn zerine ncelikli olarak kabul ettii herhangi bir hakk tanmayabilir veya msaade etmeye bilir.

51

3.14.6. Roma Szlemesi : 7 Ekim 1952 de Romada imzalan Yeryznde 3nc Taraf Yabanc Uaklar Tarafndan Meydana Gelen Hasarlar Szlemesi Szlemeyi imzalayan devletler, yabanc uaklar tarafndan yerde sebep olunmu hasarl kii iin uygun tazminat salamak iin arzu edilen teklifler

yaplmtr.uluslararas sivil havacln geliimine engel olmamak iin baz hasarlar iin tutulmu sorumluluun boyutu mantkl bir tarzda limitlrnirken, baz hasarlar iin belirlenmi sorumluluklar iin dnyann eitli lkelerinde yaplan kurallar uluslar aras szlemeler sayesinde mmkn olan en byk boyutta birleme iin ikna edilmesi gerekmektedir. 3.14.7. Lahey Protokol 1955: 28 Eyll 1955 de Laheyde yapld, 12 Kasm 1929 da Varovada imzaland, Havayla Uluslararas Tama le lgili Kesin Kurallarn Birletirilmesi in Szlemenin Dzeltilmesi Protokol

3.14.8. Mterek Finans Edilen Adalar : 25 Eyll 1956 da genevoda imzalanm, 1982 Montreal Protokol ile dzeltilen, Adalardaki (1956) kesin Hava Seyrseferi Hizmetlerinin Mterek Finansal Anlamas Organizasyon olarak Uluslararas Sivil Havaclk Organizasyonu kastedilmektedir. Ada Hkmetleri Hizmetlerin salanmas altrlmas ve hazrlamaldr.

3.14.9. Guadalajara Szlemesi 1961: 18 Eyll 1961 de Guadalajara da imzalanm, tac szlemelerinden baka bir kii tarafndan hava ile yerine getirilen Uluslararas Tamaclk ile lgili Kesin Kurallarn Birletirilmesi iin Varova Szlemesine lave Szlemesi Varova szlemesi tamaclkla ilgili szlemenin blmlerine olmayan kiilerin kii tarafndan hava ile yerine getirilen Uluslararas Tamaclk ile lgili zel Kurallar iermez. Szlemeli Tayc olarak, mal gnderen veya yolcular adna bu eylemi yapan kiiyle Varova Szlemesiyle hkmedilmi tamaclk iin bir anlama ile nemi salanm olan kiiyi kastetmektedir. 3.14.10. conventon on offences and certan other acts commtted on board arcraft, sgned at tokyo, on 14 september 1963 (tokyo conventon) Tokyo Szlemesi :

52

14 Eyll 1963 de Tokyoda imzalanm Uak inde Yaplm Su ve Kesin Dier Eylemler Szlemesi Bu Szleme aadakileri sayg iinde uygulamal: 1. Cezai kanuna kar sular 2. Su olan veya olmayan; uaa, kiilere, iindeki mallara veya uak iindeki disipline ve iyi dzeni tehlikeye sokmak veya sokabilme eylemleri Uaklarn ait olduu devlet, uakta meydana gelen su ve yanl eylemler zerinde yarg yetkisini uygulamak iin yetkilidir. Drdnc ksmda ise uak komutann yetkileri anlatlmaktadr. Beinci ksmda ise devletlerin grevleri ve glerini anlatlmaktadr.

3.14.11. 2 Eyll 1968de Boenos Airesde imzalanm Uluslararas Sivil Havaclk Szlemesinin Gvenilir Dildeki Protokol ngilizce, Franszca ve spanyolca olarak dile alnmtr. 3.14.12. Lahey Szlemesi 1970 : 16 Aralk 1970de Laheyde imzalanm olan llegal Olarak Ele Geirilen Uan Tutulmas iin Szleme160 llegal eylemlerle ele geirme veya personel ve mallarn emniyetini tehlikeye sokan uularda uaklarn kontrolnn ele geirilmesi, hava hizmetlerinin almasn ciddi bir biimde etkileyecek ve sivil havacln emniyetinde dnyadaki insanlarn gveninin ortadan kaldracaktr. Her bir szlemeyi imzalayan devlet ciddi hatalar su olarak cezalandrmay stlenmelidir.

3.14.13. 8 Mart 1971de Quatemala ehrinde imzalanm olan 28 Eyll 1955de Laheyde yaplm protokol ile dzenlenmi, 12 ekim 1929da Varovada imzalanm Hava ile Uluslararas Tamaclkla lgili Kesin Kurallarn Birletirilmesi in Szlemeyle Dzenlenmi Protokol

160

ICAO,http://www.icao.int(12.02.2006)

53

3.14.14. Montreal szlemesi 1971: 23 Eyll 1971de Montrealda imzalanm olan Sivil Havaclk Emniyetine Kar Olan llegal Eylemlerin nlenmesi le lgili Szleme161 Mal ve kiilerin emniyetini tehlikeye sokan, sivil havaclk emniyetine kar yaplan illegal eylemler, hava hizmetlerinin almasn ciddi olarak etkiler ve sivil havaclk emniyeti ile dnyann insanlarnn gvenin ortadan kaldrr. Herhangi bir kii illegal ve maksatl olarak su iliyorsa, rnek olarak, uan emniyetini, uak iindeki kiilere kar iddet, uak hizmetlerini ortadan kaldrmak veya hasar vermek, hava seyrsefer kolaylklarna zarar vermek,..vb. herhangi bir szlemeyi imzalayan devlet yukarda geen sular cezalandrmakla sorumludur162. Burada son olarak anlmas gereken 1975 Montreal Konferansdr. Bu konferansta kabul edilen drt protokolden 1,2 ve 3 nolu protokoller ile taycnn sorumluluunun snrlarn tayinde Poincare Franknn yerine Uluslararas Para Fonunun (IMF) zel ekme hakknn kullanlmasdr. 4 nolu protokol ile de eya (yk) tamalarnda temel deiiklikler yaplarak hava yk senedi yerine elektronik cihazlarn kullanlmas ngrlmtr. Yolcu lm ve yaralanmalarnda hava yollarnn ve sigortaclarn Konvansiyonda belirtilen tazminatlar Poincare Francs'n son resmi kuru zerinden uygulamalar sonucu limitler ok dk kalm, hatta Montreal lnterim Agreement ile ABD 'ye giri klarda uygulanan limitler bile, bir yandan refah seviyelerinin artmas dier yandan hesaplanan para birimlerinin enflasyon nedeni ile urad deer kayplar nedeniyle, yetersiz hale gelmitir. talyan Anayasa Mahkemesinin limitleri yetersiz gren kararndan sonra, Japonya, Avustralya gibi lkelerde de sorumluluu snrlamann anayasalar ile badamad uluslararas arenada dile getirmeye balanm ve bu lkelerin hava yollar da hatta risklerini azaltmak iin flen snrsz sorumluluk esasna gre yolcularn sigortalamlardr. Bu gelimelere paralel olarak dier baz hava yollar da gerek ak kalan risklerini azaltmak gerekse konunun rekabete etkisi asndan

161 162

Terrizm,http://www.tcberlinbe.de(02.02.2006) Bkz. 23 Eyll 1971de Montrealda imzalanm olan, Sivil Havaclk Emniyetine Kar Olan llegal Eylemlerin nlenmesi le lgili Szleme,Montreal Szlemesi 1971,madde-1

54

deerlendirmiler ve 1995 Ekim aynda IATA nclnde IATA Intercarrier Agreement'in oluturulmasn salamlardr. Hava Yoluyla Uluslararas Tamacla likin Belirli Kurallarn Birletirilmesine Dair Szleme Tasar ve gerekesi incelendiinde Szleme ile; - Hava tamaclnda yolcularn, bagaj ve kargonun tanmasna ilikin dzenlenmesi gereken belgeler, - Tayc sorumluluunun artlar ve yolcularn lm ya da yaralanmas durumlarnda denecek tazminat, - Yolcu tamalarnda gecikme ile bagaj ve kargolarn hasar veya kaybolmalar halinde denecek tazminat, - Birleik tama hallerinde meydana gelecek kazalardan sorumluluk, - Anlamal taycnn farkl bir firmaya tama yaptrmas ve doacak zararlardan sorumluluk, konularnda dzenlemelerin ngrld anlalmaktadr. Bu szleme ile ilgili baz dzenlemeler yaplm olup bu protokler aada incelenmeye allmtr. 3.14.15. 12 Ekim 1929da Varovada imzalanm olan Hava ile Uluslararas Tamaclk ile ilgili kesin kurallarn birletirilmesi iin dzenlenmi Ek Protokol no.1 25 Eyll 1975de Montrealde imzalanmtr. Bu protokol ile dzenlenmi olan Varova protokol, szlemenin 1 nci maddesinde belirlenmi uluslar aras tamaclk iin uygulanmaldr. Madde 22ye ilave olarak her bir yolcu iin tayc sorumluluu yolcularn tanmas toplamda 8300 zel izili haklarla limitlenmitir. Belirlenmi bagaj ve kargolarn tanmas, tayclarn sorumluluunda her bir kilometre bana toplamda 17 olan zel izilmi hatlarla limitlenmitir.

3.14.16. 25 Eyll 1975de Montrealde imzalanm, 28 Ekim 1955de Laheyde yaplm protokol ile dzenlenmi, 12 Ekim 1929da Varovada imzalanm hava ile Uluslararas Tamaclk ile ilgili kesin kurallarn birletirilmesi iin dzenlenmi Ek Protokol no.2

55

Madde 22ye ilave olarak her bir yolcu iin tayc sorumluluu yolcularn tanmas toplamda 16600 zel izili haklarla limitlenmitir. Tayc sorumluluundaki miktarda belirlenmi limitlerde alnm olan arlk, ieri yerletirilmi herhangi bir kayt altna alnm nesnenin, kargonun veya bagajn bir blmn gecikmesi, hasar hasar veya kaybolmas ile ilgili paketler veya paketin toplam arl ile limitlenmi olmaldr.

3.14.17. 25 Eyll 1975de Montrealde imzalanm, 8 Mart 1971de Guatemala ehrinde ve 28 Ekim 1955de Laheyde yaplm protokol ile dzenlenmi, 12 Ekim 1929da Varovada imzalanm hava ile Uluslararas Tamaclk ile ilgili kesin kurallarn birletirilmesi iin dzenlenmi Ek Protokol no.3 Madde 17- Yolcularn lm ve Yaralanmas - Bagajn Hasara Uramas163 1. Tayc, bir yolcunun lm ya da bedensel yaralanmas durumunda uranm hasara kar sadece; lm ya da yaralanmaya sebebiyet veren kazann hava aracnn iinde ya da herhangi ykleme veya boaltma faaliyeti srasnda meydana gelmi olmas halinde sorumludur. Madde 22- Gecikme, Bagaj ve Kargoyla Balantl Olarak Sorumluluk Snrlar 1. Madde 19da belirtilen biimde yolcu tamasndaki gecikmeden kaynaklanan bir hasar olduu durumlarda, taycnn her yolcu iin sorumluluu 4 150 zel ekme Hakk ile snrldr. 2. Bagaj tamaclnda, kontrol edilmi bagajn taycnn sorumluluuna verildii anda yolcu bagajn ulaaca yerde teslimi ile ilgili zel bir fayda beyannda bulunmad ve durumun gerektirmesi halinde ilave bir deme yapmad mddete, taycnn bagajn tahrip olmas, kaybolmas ya da bagaja hasar gelmesi halinde her yolcu iin sorumluluu 1 000 zel ekme Hakk ile snrldr. Dier durumda, denecek toplamn, yolcunun vartaki teslimatta salayaca gerek faydadan fazla

163

T.C.Babakanlk,Hava Yoluyla Uluslararas Tamacla likin Belirli Kurallarn Birletirilmesine DairSzlemeninOnaylanmasnn,14.11.2005,KanunlarveKararlarGenelMdrlSay:B.02.0.KKG.0.1 0/101-1206/4993

56

olduunu ispatlamad mddete, tayc beyan edilen toplam amayan bir miktar demekle sorumlu olacaktr. 3. Kargo tamaclnda, kontrol edilmi kargonun taycnn sorumluluuna verildii anda gnderen kargonun ulaaca yerde teslimi ile ilgili zel bir fayda beyannda bulunmad ve durumun gerektirmesi halinde ilave bir deme yapmad mddete, taycnn kargonun tahrip olmas, kaybolmas ya da kargoya hasar gelmesi halinde her kilogram iin sorumluluu 17 zel ekme Hakk ile snrldr. Dier durumda, denecek toplamn, gnderenin vartaki teslimatta salayaca gerek faydadan fazla olduunu ispatlamad mddete, tayc beyan edilen toplam amayan bir miktar demekle sorumlu olacaktr. 3.14.18. 25 Eyll 1975de Montrealde imzalanm, 28 Ekim 1955de Laheyde yaplm protokol ile dzenlenmi, 12 Ekim 1929da Varovada imzalanm hava ile Uluslararas Tamaclk ile ilgili kesin kurallarn birletirilmesi iin dzenlenmi Ek Protokol no.4 Tanacak kargonun zelliklerini ieren bu anlama tama ve tama sorumluluklarn iermektedir. Szlemenin 5nci maddesi bir hava manifestolu kargonun tama sorumluluu datclk ile snrl olmaldr. Szlemenin 18nci maddesi taycnn tescil altna alm olduu herhangi bir bagajn hasarlanmas, kaybolmas ve ypranmas olaylarnda belirlenmi hasarlar iin sorumludur. Sorumluluu olmad haller aada belirtilmitir164: 1. Tayc, kargonun tahrip olmas ya da kaybolmas ya da kargoya zarar gelmesi durumunda uranm hasara kar sadece, hasara bu ekilde uranmasna neden olan olayn hava yoluyla tama esnasnda meydana gelmi olmas durumunda sorumludur. 2. Fakat, eer kargonun tahrip olmasnn, kalbolmasnn ya da kargoya zarar gelmesinin aada verilen olaylardan birinin ya da daha fazlasnn bir sonucu olarak meydana geldiini ispatlarsa, tayc bu kapsama kadar sorumlu deildir: (a) kargonun kendi iinde bulunan kusurlardan, kargonun kalite ve ktlnden; (b) kargonun paketlenmesinin tayc, bir alan ya da acentesi dnda birisi tarafndan kusurlu olarak yaplm olmasndan;
164

Hava Yoluyla Tamaclkla lgili Szleme,http://www.tbmm.gov.tr(12.03.2006)

57

(c) sava ya da silahl atma; (d) kargonun girii, k ya da geii ile balantl olarak gerekletirilen bir kamu otoritesi faaliyeti. 3. Bu maddenin birinci paragrafnnn anlam dahilinde hava yolu ile tama, kargonun taycnn sorumluluu altnda bulunduu dnemi kapsamaktadr. 4. Hava yoluyla tama sresi, karada, deniz yoluyla ya da kara iinde su yoluyla havaalan dnda gerekletirilen herhangi tama faaliyetini iermez. Eer, bununla birlikte; ykleme, teslimat ya da aktarma amacyla bir hava yoluyla tama anlamasnn yerine getirilmesinde bu tr birtama yer alrsa, aksi ispata tabi olacak biimde, herhangi bir hasarn hava yoluyla tama srasnda meydana gelen bir olayn neticesi olduu varsaylacaktr. Eer bir tayc, taraflar arasnda hava yoluyla tama olacak biimde anlamas yaplm bir tamann tamamnn ya da bir ksmnn nakliyesini, gnderinin izni olmakszn baka bir nakliye biimi ile deitirecek olursa, baka bir nakliye biimiyle yaplan bu tr bir tama hava yoluyla tama sreci dahilinde saylacaktr. 3.14.19. Son art 30 Eyll 1977de Montrealde imzalanm, Uluslar aras Sivil Havaclk Szlemesi iin Bir dzenlemeyle ilgili Protokol Bu protokol ile Uluslarrars Havaclk Szlemesi Rusca olarak yaynlanmtr. 3.14.20. Montreal Protokol 1978 : 23 Eyll 1978de Montrealde imzalanm, 7 Ekim 1952de Romada imzalanm, yerde 3nc zmreler ile yabanc uaklarn sebep olmu olduu hasar szlemesi iin dzenlenmi protokol Szlemenin 4nc maddesine ilave olarak eer bir uak devletin mal olarak tescil edildiyse, sorumluluk devletle ilgilendirilmi olan hukukla balantl kii veya kiilere devreder ki buda almalar iin uan emniyetle emanet edilmi olduunu gstererek uularda kullanlabileceini gsterir. Szlemenin 11 ve 14nc maddeleri karlmtr. Yine szlemenin 15nci maddesinin 1 ve 2 nci altmaddeleri karlmtr. Yine bu maddede bulunan gvenlik kelimesi garanti kelimesi olarak deitirilmitir. Szlemenin 16nc madesi alt maddelerinden a,b ve 2,3 okarlmtr.

58

3.14.21. 6 Ekim 1980de Montrealde imzalanm Uluslar aras Sivil Havaclk szlemesinin Bir dzenlemesiyle ilgili protokol Yasal komite tarafndan 23nc oturumda alnana Uluslar Aras Sivil Havaclk Szlemesinin dzenleme draftdr. 3.14.22. 10 Mays 1984da Montrealde imzalanm Uluslar aras Sivil Havaclk Szlemesi iin Bir dzenleme ile ilgili protokol Bu protokol ile uluslar aras sivil havaclk szlemesinin amac tanmlanmaya almtr. Uluslar aras sivil havaclk, dnya insanlar ve uluslarasndaki anlay ve arkadal korumak ve arttrmaya daha ok yardm edebilir. Uluslar aras sivil havacln emniyetli ve dzenli bir yolla gelimesi salanabilir. 3.14.23. Montreal Protokol 1988: 24 ubat 1988de Montrealde imzalanm, 23 Eyll 1971de, Montrealde yaplm, Sivil Havaclk Emniyetine kar kanunsuz eylemlerin ortaya kmamas iin yaplan Szleme, Uluslararas Sivil Havaclk Havaalanlar Hizmetlerinde suun kanunsuz eylemlerinin ortaya kmamas iin protokol165 3.14.24. Montreal Szlemesi 1991: 1 Mart 1991de Montrealde imzalanm, belirlenen amalar iin Plastik patlayclarn iaretlenmesi Szlemesi IATA Intercarrier Agreement ile taraf hava yollar Varova limitlerinden feragat etmiler ve iki kademeli sorumluluk limitinin uygulanmasn ayrca tketici lehine baz ilave kolaylklar getirilmesini salamlardr. Dier yandan 1990 yllarndan sonra zellikle tketiciyi koruma amal kurulularn giriimleri ile sorumluluk snrlarnn kaldrlmas veya en azndan artrlmas ynndeki basklar sonucu Avrupa Topluluu 2027/97 sayl karar ile gerek tketici koruma amal kurulularn gerekse hava yollarnn giriimlerine destek olmutur. ngiltere ise uygulamaya destek vermek amac ile para cezas getirmitir. 1999 yl Mays Aynda Montreal'de toplanacak Genel Kurulda aada belirtilen ve Varova Sisteminin modernize edecek olan Konvansiyon grlecek ve
165

Civil Avaition,http://home.earthlink.net(09.02.2006)

59

belki de 1929 tarihinden bu yana yaayan Varova Sistemi yeni Konvansiyona hem neden hem de rnek olacaktr. Ancak yeni konvansiyon yrrle girdikten sonra dahi, Varova Sisteminde yer alan enstrmanlar gerek bu konvansiyona etki ve yansmalar gerekse emsal mahkeme kararlar ve doktrin almalar ile yeni konvansiyona k tutmaya devem edecektir166. Bir Konvansiyonun Devletleraras kabul ve yrrle girmesi yeterli sayda lkenin anayasal prosedrlerini yerine getirme zorunluluklar nedenleri ile uzun srebilmektedir. Bu nedenle yeni konvansiyonun yrrle girmesi beklendiinden daha uzun sre gerektirebilir. 3.15. lkemizin Taraf Olduu Szlemeler Yeni Trkiye Devleti, 1926 ylnda slam Hukukunu kaldrarak zel hukuk alannda Bat Avrupa Hukuk sistemlerinden biri olan svire Medeni Kanunu ile Borlar Kanununu kabul etti167.Roma Hukuku uygulama alan bakmndan Ius Civile ve Ius Gentium olarak ikiye ayrlr. Ius Civile, Roma yurttalarna uygulanan hukuk, Ius Gentium ise yabanclara uygulanan hukuk kurallarnn tamamdr168. Anayasann 90. maddesinde Trkiyenin taraf olduu andlamalarn yasa deerine sahip olduu ngrlmek suretiyle, uluslararas hukukun en nemli blmn oluturan andlamalarn i hukuk dzenimize de dorudan etki dourmas kabul edilmi bulunmaktadr169. Herhangi bir andlama hkm ya da yapla geli kural ile aksi ngrlmedike, belirli bir devletin lkesindeki tek yetkili o lke devleti olmaktadr. Buna bal olarak da, belirli bir devlet lkesinde yabanc bir devlet ya da uluslararas kii tarafndan devlet yetkilerinin kullanlmas ya da snrlandrlmas ancak uluslararas hukukun ngrd durumlarda olmaktadr170.

166 167

Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(11.11.2005) KARADENZ-ELEBCAN, zcan:Roma Hukuku, Ankara niversitesi Yaynlar,7. Bask, Ankara2000,s.14 168 KARADENZ-ELEBCAN,A.g.e,s.93 169 PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.23 170 Fransa ve spanya arasnd Lanoux Gl Davasna ilikin 16.11.1957 tarihli hakemlik karar, R.G.D.I.P., 1958;U.S.A.D.nn Lotus Davasna ilikin 7.9.1927 tarihli karar, Serie A,No.9,s.18-19

60

Milletler aras anlamalar uygun bulma Trkiye Cumhuriyeti Anayasas Madde 90 ile Trkiye Cumhuriyeti adna yabanc devletlerle ve milletleraras kurulularla yaplacak anlamalarn onaylanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr171. Trkiye'nin 05 Haziran 1945 tarih ve 4749 sayl Kanunla onaylanm bulunduu 07 Aralk 1944 tarihli ikago Szlemesi uluslararas sivil havacln esaslarn evrensel dzeyde dzenleyen ve Uluslararas Hava Hukukunun cari kurallarn belirleyen temel bir metindir172. ikago szlemesinde ticari haklarn dzenlenmesi hususunda bir mutabakata varlamam, bu nedenle ticari haklarn ikili anlamalar yoluyla dzenlenmesi gerei domutur. lkemizin corafi durumunu ve uluslararas Hava servislerinin lkemizden gemesinin salayaca imknlar gz nnde tutarak ayn zamanda milli sivil havaclmz tevik ve kalkndrmak amacyla bugne kadar 81 lke ile kili Hava Ulatrma Anlamas yaplmtr173. 3.15.1. Paris Szlemesi 1919 13 Ekim 1919'da Paris'de Bar Konferansnda kurulan zel bir komisyon tarafndan hazrlanan Hava Ulatrma Szlemesi yirmi yedi devlet tarafndan imzalanm ve 11 Temmuz 1922'de yrrle girmitir174. Paris Szlemesi yalnz bar zamanndaki durumda ilgilidir175. Szleme'nin 1 inci maddesinde her devletin lkesi zerindeki hava sahasnda "Mutlak ve Mnhasr Egemenlii" prensip olarak belirtilmitir. 3.15.2. Madrid Szlemesi

171 172

POLATCAN, smet, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Dizgi Yaynlar, stanbul-1989,s.257 Genel,http://www.shgm.gov.tr(08.01.2006) 173 Sivil Havaclk Sektrnn Genel durumu, http://www.shgm.gov.tr(08.01.2006) 174 Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005) 175 Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(11.11.2005)

61

Paris Szlemesi btn devletlerin kabul ettii bir szleme olamamtr. Devletler ancak yakn ilikileri bulunan devletlerle szlemeler akdederek hava ulamn dzenlemeyi tercih etmilerdir176. Madrit Szlemesi'nin ana hatlar Paris szlemesine benzemektedir. 3.15.3. Havana Szlemesi Amerika Devletleri'nin kendi aralarnda akdettii Havana Szlemesi devletlerin havada mutlak ve mnhasr egemenliini kabul etmekle beraber, Paris ve Madrid Szlemelerinden farkllklar arz ediyordu. Havana szlemesi ticari amala kullanlan uaklara daha ok serbesti tanyordu177. 3.15.4. Varova Szlemesi Varova szlemesinin tam ismi "Uluslararas Hava Tamalarna ilikin Baz Kurallarn Birletirilmesi Hakknda Szleme"dir178. Bu konudaki kurallar, Havayolu ile yaplan yurtii tamalar iin Milli Kanunlarda; yurt d tamalar iin ise, tamann nitelik ve karakterine gre, Trkiye'ninde 01 Mart 1977 tarihinde 2073 sayl kanunla179 onaylayarak taraf olduu Varova Szlemesi ve bu szlemeye deiiklik getiren; 1955 tarihli LAHEY Protokol 1961 tarihli GUADALAJARA Ek Szlemesi 1971 tarihli GUATEMALA CITY Protokol 1975 tarihli 1 Sayl MONTREAL Ek Protokol 3 Sayl MONTREAL Ek Protokol 4 Sayl MONTREAL Ek Protokollerinde yer almaktadr. 3.15.5. Chicago Szlemesi

176 177

Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005) Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005) 178 Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005) 179 Hava Aralarnn Sorumluluu ve Sigorta ile Dzenlenmesi Gerei,http://tsrsb.org.tr(21.02.2006)

62

Trkiye'nin 5 Haziran 1945 tarih ve 4749 sayl Kanunla onaylam bulunduu ikago Anlamasna bugn 152 devlet taraf olmutur180. Bu anlama; Hava Seyrseferi, Hava Nakil Vastalarnn tabyeti ve tescili, lisans ve sertifikalar, Hava Seyrseferini kolaylatrc tedbirler, Kazalarn tahkiki, Uluslararas standartlar ve usuller gibi genel ve gayri ticari konularda nemli dzenlemeler getirmitir181. Bu anlama gerei kurulan Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat (ICAO) almalarna balamtr182. Birka saat iinde birbirinden deiik birok lke'nin hava sahasn kullanmak durumunda olan hava aralar nedeniyle dnya lkeleri ICAO ats altnda hzla toplanmaya balamlar ve bugn 150'den fazla devletin yesi olduu ICAO, Sivil Havacln her sahada Uluslararas standart ve kurallarn tespit eden ve uygulanmasn salayan bir kurulu durumuna gelmitir183. 3.15.6. Avrupa Dahili Tarifesiz Hava Servislerinin Ticari Haklar Mevzuunda ok Tarafl Anlama (1956) ikago Szlemesi genellikle tarifeli seferleri konu edinmektedir. Bunun da nedeni ikago Szlemesinin akdedildii tarihlerde ticari havaclk iindeki yeri itibariyle pek czi hacim arz eden tarifesiz seferlerin Anlamaya taraf lkeler arasnda 5. maddeye gre tmyle serbest braklm olmasdr. Ancak, zellikle 50'li yllardan sonra Tarifesiz Hava Tamaclnn ulat dzey itibariyle bu maddenin de pratik geerlilii kalmam, devletler birbirleri arasnda bu konuda da mtekabiliyet arar tutuma girmilerdir184. Nitekim Trkiye'nin de taraf olduu 1956 tarihli bu anlamayla ikago Szlemesinin 5.maddesiyle tannan serbestinin kapsam iyice daraltlmtr 185. Trkiyenin taraf olduu anlamalar yukarda incelenmi olup aadaki tablolarda detayl olarak imza ve uygulamaya balay tarihleri gsterilmektedir.

3.16. T rk iyen in H ava H u k u k u n d ak i Y eri

180 181

Trkiye Sivil havaclk Szlemesi,http://www.egm.gov.tr(12.01.2006) Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005) 182 Bkz. Trkiyedeki Hava Hudut Kaplarnda Kabul Edilemez Yolcuya Uygulanacak lemlere likin Sivil Havaclk Ynergesi ,5 Haziran 1945 tarih ve 4749 sayl kanun 183 ICAO-Codes,http://www.airport-technology.com(15.01.2006) 184 Hava Tamacl Anlamas,http:// www.tbmm.gov.tr(01.11.2005) 185 Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005)

63

Trkiyenin tarihsel sreteki hava huku ile ilgili dolaylda olsa katld anlamalara bakacak olursak; 3.16.1. Montreux Szlemesi186: Montreux szlemesinin 15nci Maddesi;Boazlarda transit olarak bulunan sava gemileri tamakta olabilecekleri uaklar hibir durumda kullanamaz. Montreux szlemesinin 23nc maddesi187; Sivil uaklarn Akdeniz ile Karadeniz arasnda geiini salamak amacyla, Trk Hkmeti, Boazlarrn yasak blgeleri dnda, bu geie ayrlm hava yollarn gsterecektir; sivil uaklar, Trk Hkmetine, dzenli olmayan uular iin gn ncesinden bir n-bildirim ile, dzenli servis uular iin gei tarihlerini belirten genel bir n-bildirimde bulunarak, bu yollar kullanabilecekdir. te yandan, Boazlarn yeniden askerletirilmi olmasna baklmakszn, Trk Hkmeti, yine de Trkiyede yrrlkte olan hava ulam ynetim kurallar uyarnca, Avrupa ile Asya arasnda Trk lkesi zerinden umalarna izin verilmi olan sivil uaklara, tam bir gvenlik iinde gemeleri iin gerekli kolaylklar salayacaktr. Bir uu izninin verilmi olduu durumlarda, Boazlar blgesinde izlenecek yol belirli dnemlerde gsterilecektir. 3.16.2. Sevr Anlamas : Sevr Anlamasnn 318nci maddesi188 Mttefik Devletlerin uaklar, Trkiye'nin karalar ve karasular zerinde umak ve konmak bakmndan tam zgr olacaklar ve zellikle karada ya da denizde kaza durumunda, Osmanl uaklar ile ayn kolaylklardan yararlanacaklardr. Sevr Anlamasnn 319nci maddesi189 Herhangi bir yabana lkeye transit198 gemekte olan Mttefik Devletlerin uaklar, Trkiye'nin, Balca Mttefik

186

Montreux Szlemesi,Deniz Kuvvetleri Komutanl Hidrografi yayn,nc Bask,stanbul2000,s.11 187 Montreux Szlemesi,Deniz Kuvvetleri Komutanl Hidrografi yayn,nc Bask,stanbul2000,s.14 188 Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.100,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi 189 Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.100,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi

64

Devletlerin onam ile koyabilecei ve hem Osmanl hem de Mttefik lkelerin uaklarna ayn biimde uygulanacak olan kurallara bal kalmak kouluyla, Trkiye'nin karalar ve karasular zerinden, konmadan gemek hakkndan yararlanacaklardr. Sevr Anlamasnn 320nci maddesi190 Trkiye'de kurulmu ve ulusal199 kamu ulamna ak olan hava alanlar, Mttefik Devletler uyrukluundaki uaklara da ak bulundurulacaktr; bu uaklar, ini ve yer dzenleri konusundaki vergilen de ieren, her eit vergiler bakmndan Osmanl uaklar ile eit ilem greceklerdir. Yukarda belirtilen hava alanlarndan baka, Trkiye, ibu Andlamann yrrle girmesinden balayarak bir yllk sre iinde, Mttefik Devletlerce gsterilebilecek erlerde, kendilerine, ibu Madde hkmleri uygulanacak olan hava alanlar kurmay da ykmlenir. Mttefik Devletler, bu Madde hkmleri yerine getirilmezse, Trk topraklar ve karasular zerinden uluslararas hava ulamna olanak vermek iin gereken btn nlemleri almak haklarn sakl tutarlar. Sevr Anlamasnn 321nci maddesi191 Bu hkmler sakl kalmakla birlikte, 318., 319. ve 320. Maddelerde ngrlen, geit, transit ve ini haklar, Trkiye'nin karmay zorunlu grebilecei tzk (ynetmelik) kurallarna uyulmasna baldr; u kadar ki, bunlar, Balca Mttefik devletlerin onamn alm bulunacak ve ayrm gzetilmeksizin hem Osmanl hem de Mttefik Devletler uaklarna uygulanacaktr. Sevr Anlamasnn 322nci maddesi192 Mttefik Devletlerden herhangi birince verilen ya da geerli saylan uyrukluk, uu belgeleri, yeterlik brveleri ile lisanslar Trkiye'de tannacak ve Trkiye'nin verdii belgelere, brvelere ve lisanslara eit saylacaktr. Sevr Anlamasnn 323nc maddesi193 hava ticaret ulam bakmndan, Mttefik Devletler uyrukluundaki uaklar, Trkiye'de, en ok gzetilen ulus ileminden yararlanacaklardr. Sevr Anlamasnn 324nc maddesi194 Trkiye, Mttefik Devletlerin izni olmadka, 1914-1919 Savana kendi yannda katlm olan Devletlere200, bu

190 191

Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.100,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.100,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi 192 Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.101,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi 193 Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.101,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi

65

Devletler Milletler Cemiyeti yesi olmadka, ya da 13 Ekim 1919'da Paris'de, hava ulam konusunda imzalanan Szlemeye katlmalarna izin verilmedike, 318. ve 319. Maddeden yararlanma hakk tanmayacaktr. Sevr Anlamasnn 325nci maddesi195 Trkiye, Mttefik Devletlerin izni olmadka, 1914-1919 Savama kendi yannda katlm olan Devletlerin

uyruklarna201, bu Devletler Milletler Cemiyeti yesi olmadka, ya da 13 Ekim 1919'da Paris'de, hava ulam konusunda imzalanan Szlemeye katlmalarna izin verilmedike, sivil havaclk ulamna ilikin hibir ayrcalk ya da bir ayrcalk iinde hak tanmayacaktr. Sevr Anlamasnn 326nc maddesi196 Trkiye, hava ulam konusunda 13 Ekim 1919'da Paris'de imzalanan Szlemede saptand biimde, kendi topraklar zerinde uan Osmanl uaklarnn fener ve iaretlere ilikin kurallara, hava kurallarna ve hava alanlar zerinde ve erevesindeki uu kurallarna uymasn salayacak btn nlemleri yrrle koyma ykmlenir. Sevr Anlamasnn 327nci maddesi197 Bu Blm hkmlerinin zorunlu kld ykmllkler, Trkiye Milletler Cemiyetine kabul edilinceye, ya da 13 Ekim 1919da Paris'de imzalanan hava ulam konusundaki Szleme hkmleri gereince bu Szlemeye katlmasna izin verilinceye kadar, yrrlkte kalacaktr. Trkiye ikago grmelerine kadar uluslararas platformda hava hukuku zerinde fazla durmamtr. Havaalanlarnn yabanc trafiklere kar kapamay prensip olarak ele almis, hava sahasnn hukuki rejimini ve bu sahada seyrseferi dzenleyen cok tarafl anlamalara katlmad ibi havaclk konusunda iki tarfl anlamalardan da kanmtr. Bilinen tek iki tarafl anlama ran ile yaplan anlamadr. Dolays ile lkemizin hava hukuku konusundaki geliimini ikago konferansndan sonra incelemekte fayda vardr. Trkiye bu konferansn drt ekni de imzalamtr. ikago konferansndan sonra konu bakanlar kuruluna sunulmu oradan da T.B.M.M. tarafndan kabul edilerek yrrle girmitir198.

194

Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.101,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi

195 196

Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, http://www.tarihdersi.com(18.02.2006) Bkz. 10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, http://www.lib.byu.edu(05.03.2006) 197 Bkz. The Treaty Of Peace Between The Alled And Assocated Powers And Turkey Sgned At Svres August 10, 1920, Artcle 327 198 BILSEL, Cemil:Milletleraras Hava Hukuku,stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi,Kenan Basmevi,stanbul-1985, s.120

66

Trkiye'nin sonradan tasdik ettii iki tarafl hava ulatrma anlamalarnn hibirisinde akit taraflarn kendi kara ve deniz lkeleri zerindeki hava sahalarna egemen olduuna dair bir madde yoktur. Ancak bu anlamalar yakndan incelendiinde bu konunun eitli defalar dile getirildii fark edilebilinir. Akit devletlerin ok tarafl yada iki tarafl anlamalarda dile getirdii hkmllkler bizim yaptmz anlamalarda da kapsanmtr. Bunlardan baka ancak hava sahasmda egemen olmakla izah edilebilen baz hususlara da anlamalarda rastlanlmaktadr. Mesela yasak blgeler ve kabotaj hakki gibi maddeler anlamalarda dile getirilmitir. Bizim yaptmz anlamalarda, en temel prensip hava sahasma tm devletlerin egemen olduu grdr. Mesela, Msr ile yaplm olan 12 Nisan 1950 tarihli anlamada Trkiye ve Msr'n ikago anlamasndaki hkmler zerine birbirlerinin hava sahalarn tandklar ve mutlak egemenliklerini onayladklar belirtilmitir. Benzer anlama, 20 Mart 1951de ran ile de yaplmtr. Trkiye, ikago anlamasnn hakem anlama olduunu zmszlklerin bu anlama ile giderilebileceini belirtmektedir. 3.17. Trkiyenin Anlamalardaki Durumu Aadaki tabloda Trkiyenin yapm olduu anlamalar ve bu anlamalardaki durumu gsterilmitir. Tabloda, Trkiyenin anlamalar imzalama, kabul ve yrrle girme tarihleri verilmitir.

67

Tablo-1 (Kaynak: http://home.earthlink.net)

68

Tablo-2 (Kaynak: http://home.earthlink.net) Aada Trkiyenin yapm olduu ikili anlamalarn bazlar sralanmtr. 1. 20 Nisan 1937 Trkiye -Iran Hava seyrsefer mukavelenamesi 2. 12 ubat 1946 Trkiye -ABD Hava ulatrma Anlamas 3. 12 ubat 1946 Trkiye - ngiltere Hava Ulatrma Anlamas 4. 26 Haziran 1946 Trkiye - sve Hava Ulatrma Anlamas 5. 12 Ekim 1946 Trkiye - Fransa Hava Ulatrma Anlamas 6. 5 Mart 1947 Trkiye - ekoslovakya Hava Ulatrma Anlamas 7. 19 Mart 1947 Trkiye - Hollanda Hava Ulatrma Anlamas 8. 22 Temmuz 1947 Trkiye - Yunanistan Hava Ulatrma Anlamas 9. 30 Haziran 1947 Trkiye -Danimarka Hava Ulatrma Anlamas 10. 30 Haziran 1947 Trkiye -Irak Hava Ulatrma Anlamas 11.16 Eyll 1947 Trkiye -Lbnan Hava ulatrma Anlamas 12. 20 Mays 1948 Trkiye -Norve Hava Ulatrma Anlamas 13. 7 Mays 1948 Trkiye -rdn Hava Ulatrma Anlamas 14. 16 ubat 1949 Trkiye -svire Hava ulatrma Anlamas 15.6 Temmuz 1949 Trkiye -Suriye Hava ulatrma Anlamas 16. 25 Kasm 1949 Trkiye - talya Hava yoluyla yaplacak muntazam ulatrmann tesis ve iletmesine dair anlama 17. 12 Nisan 1950 Trkiye -Msr Tarifeli hava servisleri ile ilgili Anlama 18. 21 Eyll 1950 Trkiye- Brezilya Hava Ulatrma Anlamas 19. 5 ubat 1951 Trkiye-srail Hava Ulatrma Anlamas 20. 20 Mart 1951 Trkiye-ran Tarifeli Hava Servisleri ile ilgili Anlama 21. 16 Nisan 1953 Trkiye-Yogoslavya Hava Ulatrma Anlamas 22. 2 Kasm 1955 Trkiye-Pakistan Hava Ulatrma Anlamas 23. 25 Ekim 1956 Trkiye-Belika Hava Ulatrma Anlamas

69

24. 2 Mart 2000 Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Amerika Birleik Devletleri Hkmeti Arasnda Hava Tamacl Anlamas199 Trkiye yukardaki anlamalara benzer anlamalar yapt lkeler200: Almanya, Avusturya, Avustralya, Afganistan, Arnavutluk, Azerbeyca, Birleik Arap Emirlikleri, Banglade, Bahreyn, Belarus, in Halk Cumhuriyeti, Endonezya, Finlandiya, Fas, Gney Kore, Grcistan, Gney Afrika, Lksemburg, Lituanya, Letonya, Macaristan, Malta, Malezya, Bulgaristan, Moldova, Birleik Arap Emirlikleri, Makedonya, Moolistan, Bahreyn, Oman, zbekistan, Polonya, Cezayir, Portekiz, Romanya, Rusya Federasyonu, Suudi Arabistan, Singapur, Slovakya, Slovenya, Tayland, Tayvan, Hindistan, Tacikistan, Hrvatistan, Tunus, Trkmenistan, Ukrayna, srail, Yemen, Bosna-Hersek, spanya, Estonya, rlanda, Hongkong, Japonya, kanada, Kuveyt, katar, Kazakistan, Krgsiztan, Kbadr.

199

Bkz.Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti le Amerika Birleik Devletleri Hkmeti Arasnda Hava Tamacl Anlamasnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun,4657 nolu Kanun,Kabul Tarihi:26.04.2001 200 kili Hava Ulatrma Anlamas yaplm olan lkeler:http://www.shgm.gov.tr(06.02.2006)

70

DRDNC BLM DNYADA VE TRKYEDE HAVA HUKUKU SORUNLARINA GENEL BAKI 4.1. Dnyada Yaanan Hava Hukuku Sorunlar Hava hukuku sorunlarna bakacak olursak bunlar yukarda detayl olarak yer verilmi olan grlerden de anlalaca gibi: a. Hava sahasnn ykseklii ile ilgili farkl grlerden kaynaklanan sorun, b. Hava ile uzay ayrmn yaparken karlalan farkl gr ve kabullerden kaynaklanan sorun, c. Hava sahasnn tam veya ksm egemenlii ile ilgili kabullerden kaynaklanan sorun, d. Karasularnn zerinin de hava sahasna sahip olmas nedeni ile karasularnn geniliinin belirlenmesinde ortaya kan sorunlar.

4.2. Hava Hukuku Konusunda Trkiyenin Sorunlar

Trkiyenin hava hukuku konusundaki sorunlar da yukardaki sorunlarla ayn olup bunlar; 1. Hava sahasnn ykseklii konusunda belirlenmi herhangi bir deer bulunmamas, 2. Hava ve uzay arasnda kabul edilmi bir kural bulunmamas, 3. Karasular ve dolays ile hava sahas ile ilgili Egede Yunanistann Haksz kabulleri oluan bir sorun bulunmas, 4. FIR sorunu yine Yunanistan ile yaanmakta olup Fr hatt iinin Kendi egemenliinde olduunu dnmekte ve Ege Denizi Yunan gl haline getirmeye almaktadr.

71

4.3. Trkiyenin Hava Hukuku Sorunlar le lgili Baz Kavramlar

Trkiyenin uan yaam olduu tek sorun Egede Yunanistan ile yaam olduu sorundur. Bu sorunlarn tamamn incelemeden nce baz kavramlara bakmak ve bunlar bilmemiz gerekmektedir. Bu kavramlarn en banda Yunanistann Megali dea ve Enosis kavramlarna da bakmak gerekmektedir ki bunlar; ki lke arasnda yllardr devam eden bu anlamazlklar temelde, sadece bir topyadan ibaret olan, Bizans yeniden canladrmak ve byk Yunanistan kurmak olarak nitelendirilen Yunan Megalo deasndan kaynaklanmaktadr201.

4.3.1. Megali dea: Kelime olarak "Byk lk" anlamna gelen Megali dea, Fatih Sultan Mehmet'in stanbul'u alarak, Bizans mparatorluuna son verdii gnden beri yrrlkte olan bir lkdr. Megali deann hedeflerini genel hatlaryla u ekilde sralayabiliriz202: Bat Anadoluyu ve Ege Denizindeki btn adalar hkimiyeti altna almak. 4.3.2. Enosis: Yunan siyas tarihinde Enosis kelimesi, Yunan genileme siyasetinin (Megali dea) aralarndan biri olarak 19ncu yzyldan beri

kullanlmaktadr. Tarih srete Yunanistann siyasetine damgasn vuran bu terim, Girit Adasnn 1866 ylnda Osmanllardan ayrlarak Yunanistan'a katlmas iin karlan isyan simgeledi. Kbrsn ngiltere'nin egemenliinden kurtulup Yunanistan'a katlmas hedefi de ksaca "Enosis" olarak adlandrld.203 4.3.3. Egemenlik ilkesi: Devletlerin, Deniz egemenlik alanlar veya karasular zerine, baka bir deyile sahil eridi boyunca tam bir egemenlik haklar vardr. Bu ilkenin kabul edili sebebi sahil lkelerinin savunmas, gvenlii ve dier taraftan da ekonomilerinin (rnein balkln) gvence altna alnabilmesidir204.

201 202

DEM, Okan:Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.16 POYRAZ, Hamdi:Trk-Yunan Sorunlar Ege Denizi ve Ege Adalar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2004,s.42 203 Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi,Enosis, Sabah Yaynlar,cilt 7,stanbul-1987,s.321 204 GZE, Ayferi: Devletin lke Unsuru:Snrlar ve Devletle Olan Mnasebeti,Doktora Tezi, stanbul1959,s.46

72

4.3.4. Denizlerin Tekil Ettii Snrlar ki devlet lkesi arasnda bir deniz var ise; bu takdirde "Su lkesi" nin snr iki devlet arasndaki snr tekil eder. Ancak kara lkesi bir deniz ile evrili ise, bu takdirde gel-git olayndan tr deniz ekildii en uzak izgi kara lkesini bitimi izgisi saylr205 Kara lkesinin bitim snrndan itibaren karasular balar ve karasularnn genilii herhangibir standarta balanamam ve belli bir mesafeye kadar olaca, bununda karlkl mtabakatla salanaca hkm getirilmitir. Karasularnn bitimine gre hava sahas, kta sahanl ve ekonomik blge gibi sahalar belli olduundan karasular ayr bir sorun oluturmaktadr. Karasularna bakmadan nce kta sahanl ve ekonomik blge gibi konularada aklk getirmek gerekmektedir. 4.3.5. Kt'a Sahanl: 1958 Cenevre Szlemesinden sonra, Devletlerarasnda kt'a sahanl ile ilgili deiik baka ller de ileri srlmtr. Deniz yata baz kylarda yava yava baz kylarda ise birdenbire derinleir. Ky devletinin kt'a sahanlnn genilii ise, deniz yatann yava yava veya birdenbire derinlemesine baldr206. Kta sahanl, kta sahanl kavram, corafyaclar ve jeologlar tarafndan kullanlan teknik bir terimdir. Temelde corafik, jeolojik ve oinografik bir kavramdr207. Ky devletlerinin kara lkesinin denizin altnda devam eden doal uzantsn ifade etmek iin kullanlmaktadr208. Yaplan aratrmalar deniz yatann, sahilden itibaren 155 kula(200 m) kadar yava yava derinletiini, 100kulatan sonra bu derinliin birden bire arttn gstermitir. te sahillerden bu 100 kula derinlie kadar giden deniz yatana corafyaclar ve jeologlar Kta sahanl adn vermilerdir209. Egede bulunan derin ukurlarn belli bir plana gre uzandklar dikkat ekmektedir. Bylece btn Egenin taban, kuzeyden gneye S biiminde uzanan abisal210 ksmlarla ikiye blnmektedir211.
205 206

AKPEK,mer lhan: Devletler Hukuku, Birinci Kitap (Balang) ANKARA (?), s.16 Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.55 207 KOCAOLU, Mehmet: Uluslararas likiler, Kara Harp Okulu Basmevi,Ankara-1993,s.139 208 DURSUN, Erol: Ege Denizinde Trk-Yunan Kta Sahanl Uyumazl,Yksek Lisans Tezi,anakkale-1999,s.18 209 ELK, F.Edip: Milletleraras Hukuk, 2.C., Filiz Kitabevi Yaynlar, stanbul-1982,s.229 210 Abis, Meydan Larousse, Cilt 1, Meydan yaynevi, stanbul-1969,s.43-44 211 DURSUN, Erol: Ege Denizinde Trk-Yunan Kta Sahanl Uyumazl,Yksek Lisans Tezi,anakkale-1999,s.32

73

Egeyi doal olarak ikiye ayran bu abisal zon dou ve batdaki anakaralarn doal snrlarnn nerede sona erdiini belirtmektedir212. Kta sahanl (kta elfi); denizlerin ve okyanuslarn karaya yakn olan s ksmlar veya ana kara parasnn deniz iinde devam eden bir doal uzants olarak tanmlanabilir. Bu yap, kta ile okyanus arasnda ve derinlikleri 200 metreyi (ortalama 135 m.) bulan s denizlerin tabandr. Bu yerler, ekonomik deerler asndan byk nem tamakta ve bu yzden de komu devletlerarasnda ihtilf konusu olmaktadr.213

4.3.6. Mnhasr Ekonomik Blge, bir ky devletinin karasular esas izgisinden balayarak 200 mile kadar varan ve karasular dnda kalan su tabakas ile deniz yata ve onun toprak altnda bu ky devletine mnhasr ekonomik haklar ve yetkiler tannan deniz alandr214.

4.3.7. Karasular, Bitiik Blge, Ekonomik Blge, Kta sahanl gibi blgelerin geniliinin llmesinin balang noktas, esas hat (ligne de base, baseline) ad verilen hayali bir izgidir215. "Karasular, ak deniz ile kara lkesi arasnda kalan bir deniz parasdr."216 Karasular, bir ky devletinin kara lkesini evreleyen ve uluslararas hukuka uygun olarak aklara doru belirli bir genilie kadar uzanan ky devletine ait deniz kuana verilen addr217. Karasularnn bugne kadar eitli tanmlar olmutur. Strupp karasularn, ak denizin devlet sahillerini rten, askeri, mali, iktisadi mlahazalardan dolay umumiyetle dhili hukuka istisnai ahkma tabi tutulan ksm218; Akipek, ak deniz ile kara lkesi arasnda kalan ve genilii her devletin i mevzuatna gre tespit edilen deniz

212

DURSUN, Erol, Ege Denizinde Trk-Yunan Kta Sahanl Uyumazl,Yksek Lisans Tezi,anakkale-1999,s.32 213 AKIROLU, Haner: Avrupa Birlii Yolunda Ege Sorunlarnn Uluslar aras Adalet Divannda zm, Harp Akademileri Komutanl Yayn, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 2002, s.6 214 PAZARCI,Hseyin: Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.282 215 CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.4 216 lhan LTEM: Devletler Hukuku Dersleri, C.I, ANK.,1995 s. 133 217 PAZARCI,Hseyin: Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.258 218 STRUPP, Karl:Avrupa ve Amerika Umumi Hukuku Dvel Mebdeleri, Adliye Vekaleti Tercmesi,stanbul-1929,s.129

74

paras219; nan, bir devletin kylar ile ak deniz arasnda kalan ve lkenin bir paras saylan deniz kesimi220; Akn, sahilin girinti ve kntlarn takip ederek kara paras ile ak deniz arasnda yer alan, ancak genilii bugne kadar herkes tarafndan kabul edilebilinecek uluslararas hukuki bir statye balanamam bulunan su band.221 Literatrde, 1982 tarihli Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinde yaplan tanmn unsurlarn kapsayacak ekilde ve bizim de katldmz karasular tanm Omdan tarafndan yaplmtr222. Odman, denize kys olan devletlerin kara lkesinin bittii noktadan veya i sularn veya takm ada devleti sz konusu olduunda takmada sularnn d snrndan balayan ve bitiik blgeye, mnhasr ekonomik blgeye veya dorudan doruya ak denize kadar uzayan veya bir baka devletin karasular ile snrlanan, genilii uluslar aras hukuka gre her devletin i mevzuat ile tespit edilen deniz kua ve alandr223 olarak tanmlanmtr. Karasularnn d snrnn tespiti yntemleri, bunlardan bizi ilgilendirene bakacak olursak, sahilleri kar karya-rnein, Ege denizinde Trkiye ve Yunanistannn olduu gibi devletlerin karasularnn geniliinin tespitinde en nemli ilke bu iki devletin arasndaki anlamadr. lkeler kendi aralarnda Anlamaya varamazlarsa bu takdirde lkeler daima orta hattn tesine gememek iin dikkat etmelidir224. Devletin karasular zerinde egemen olmasnn bir dier sonucu da, karasular dzenine aykr davranan gemiler ve kiiler hakknda yarg yetkisine sahip olmasdr225. Karasularndan zararsz gei hakkndan yararlanacak olan gemiler, ticaret gemileridir. Balk gemilerinin durumu eitli tereddtler yaratmakta ise de, Devletler Hukuku Doktrini, yabanc balk gemilerinin de, sahildar devletin balklk ile ilgili koymu olduu yasalara uymalar artyla zararsz gei hakkndan yararlanabilecekleri grndedir.

219

AKPEK,mer lhan.: Devletler Hukuku, Devletler Hukuku ahslarndan Devlet II. Kitap, 3. Bask, Ankara-1970,s.30 220 NAN, Yksel: Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, Ankara-1976,s.30 221 AKIN, Mehmet Zeki:Karasular, sular, Gemilerin Bu sulardaki Rejimi ve Kta Sahanl, Doktora Tezi,Ankara-1978,s.26 222 CN, Tugay: Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.4 223 ODMAN, M. Tevfik: Karasularnn Genilii Sorunu, Doktora Tezi, Ankara-1990,s.167 224 AKIN, Mehmet Zeki:Karasular, sular, Gemilerin Bu sulardaki Rejimi ve Kta Sahanl, Doktora Tezi,Ankara-1978,s.77 225 Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.49

75

Harp gemilerinin zararsz gei hakkndan yararlanabileceine dair bir Devletler Hukuku kural mevcut deildir. Trk hukukunda ise, harp gemilerinin Trk karasularndan geii, nceden izin alnmas esasna balanmtr.226 Karasularnn ky devletinin lkesini oluturduu dncesinin giderek arlk kazanmas ile karasularnn genilii sorunu da 17. yzyldan bu yana nem kazanmtr227. zellikle 1950li yllardan balayarak karasular geniliini 6-12 mil arasnda kabul etme eiliminin artt grlmektedir. Bununla birlikte 1958 ve 1960 Cenevre Deniz Hukuku Konferasnda karasularnn genilii konusunda herhangi bir karara varlamamtr. Bu konudaki karar nihayet B.M.D.H.S. ile alnabilmitir228. Her devlet karasularnn geniliini, ibu Szlemeye uygun olarak belirlenen esas izgilerinden balayarak, 12 deniz milini gemeyecek bir snra kadar saptamak hakkna sahiptir.229 rnein karlkl kylarn uzakl 18 mil olan iki komu devletten biri 6 millik karasuyu ilan etmise, tekinin geriye kalan 12 milin tmne sahip olma hakk bulunduu anlamna gelmemektedir. Ayn szlemenin 15. maddesinde karasular snrlandrlmas konusunda kabul edilen olaan kurallara uygun olarak, zel koullar dnda, bir ky devletinin kylar arasndaki eit uzaklk izgisinden teye geme hakk yoktur. Aksi uygulamalar ayn szlemenin 300. maddesinde yer alan iyi niyet ve hakkn ktye kullanlmamas ilkelerine aykr olacaktr. Gnmzde yaklak 130 devletin 12 millik karasularna sahip olduu grlmektedir. Trk karasularnn genilii, Egede 6 mil, Karadeniz ve Akdenizde 12 mildir230. Bugnk uygulamada, devletlerin karasular genilii 3 deniz mili ile 12 deniz mili arasnda deimektedir.231 Karasularnn genilii 3 mil olduu gr baz farkl uygulamalara ramen 19uncu yzylda yerlemi ve 20inci yzyl balarna kadar ciddi bir ekilde tartlmtr232.

226 227

Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.50 ODMAN, T., Karasularnn Genilii Sorunu, Ankara-1990,s.39-70(h.pazarcs.258) 228 PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.259 229 PAZARCI,A.g.e.,s.259 230 PAZARCI, A.g.e.,s.259 231 AKPEK, mer lhan: Devletler Hukuku, Birinci Kitap (Balang) ANKARA (?), s.33 232 TOLUNER, Sevin:Milletleraras Hukuk Dersleri Devletin Yetkisi Yer ve Kiiler Bakmndan evresi ve Nitelii, Beta Yaynlar, 4. Bas, stanbul-1996,s.85

76

Devletler Hukuku kuralnn varl henz sylenemez. 1958 ve 1960 yllarnda toplanan Cenevre Konferanslarn da bu konuda olumlu sonular alnamamtr. Denizci devletler 3 deniz milini tercih etmektedirler. rnein; Amerika Birleik Devletleri, Hollanda, ngiltere,Almanya ve Fransa 3 mil esasn uygulamaktadr. Buna karlk Bulgaristan, Romanya, Yunanistan ve srail ise 6 mil olarak uygulamaktadrlar. Genel kural gerei olarak, karasular zerinde devletin egemenlii esastr233. Bu sebeple devlet, kendi milli gvenlii, ulatrma emniyeti, gmrk ve salk ile ilgili tedbirleri alabilecei gibi, karasularndan ve deniz kaynaklarndan yararlanmay kendi vatandalarna ait bir hak olarak kabul edebilir234. Karasularnn lke parasn oluturmasnn bir sonucu olarak, uygulanan uluslararas hukuk, ayrca, karasularnn stnde yer alan hava sahas ile altnda yer alan deniz yata ve toprak altnn da ky devletinin egemenliini kabul etmektedir235. Karasular, deniz kys olan bir devletin kara lkesini evreleyen ve uluslararas hukuka uygun olarak aklara doru belirli bir genilie kadar uzanan, zerinde ky devletinin egemenlik haklarn kulland denizalandr236. Karasular zerinde egemenlik haklarn kullanan bir lke bu haklarn karasularnn deniz yzeyinde, deniz tabannda, onun toprak altnda ve ayrca karasularna tekabl eden hava sahasnda da kullanmaktadr. Ksacas karasularn genileten bir lke egemenlik alann da ayn oranda, hem denizde, hem de hava sahasnda geniletmi olacaktr237. 4.3.8. Ada, Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinin 121. maddesi adalara da, kta lkelerine salanan ayn haklar salamtr. Genel olarak uluslar aras kamu hukuku temel ilkelerinden olan lkelerin egemenliklerinin blnmezlii garanti altna alnmtr. Bir adann nfusu, bykl, corafi konumu ne olursa olsun, devlet ister sadece adalardan, ister devletin bir ksm adalardan bir ksm da ktadan olusun, ada, devletin ayrlmaz bir parasdr238.

233 234

Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.49 AKPEK,mer lhan, Devletler Hukuku, Birinci Kitap (Balang) ANKARA (?), s.38-39 235 1958 Cenevre K.B.B.S., mad.2; 1982 B.M.D.H.S., mad.2/2. 236 PAZARCI, Hseyin, Uluslararas Hukuk dersleri, II. Kitap, Turhan Kitabevi, Ankara-1998, s.341 237 YOLGA, Namk, Egedeki Balca Deniz Sorunlar,Egede Deniz Sorunlar Semineri,ASBF Yaynlar No.552,Ankara-1986,s.28-39 238 CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.28

77

Adalar, Ege Denizi kta sahanl snrlandrlrken, zelliklerinin ve kendine zg durumlarnn dikkate alnmasn gerektiren zel bir durum oluturmaktadrlar239. 1958 tarihli Cenevre Karasular ve Bitiik Blge Szlemesinin 10. maddesi ada kavramn tanmlamaktadr. Madde metnine gre ada: Su ile evrilmi, sularn en ok ykseldii zaman su stnde kalan, doal olarak olumu bir arazi sahasdr240. 1982 tarihli Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinin 121. maddesinin 3. fkrasnda, insan barnmasna imkan vermeyen veya kendine ait ekonomik hayat olmayan kayalklarn hibir mnhasr ekonomik blgesi veya kta sahanlnn olamayacaklar kabul edilmitir241. Uluslararas hava sahasnda geerli hukuksal rejim ise serbestliktir. 1958 Cenevre Ak Deniz Szlemesi (mad.2), gerek 1982 B.M.D.H.S. (mad.87/1,b) ak deniz stnde bulunulan hava sahasnda btn devletlerin uu serbestliine sahip olduunu bildirmektedir. Ayn kural, bitiik blgenin ak denizin bir parasn oluturmas nedeniyle242, bitiik blge stndeki hava sahas iin de geerlidir. Yine, bir devletin mnhasr ekonomik blgesi stndeki hava sahasnda da uu serbestlii ilkesi aka ngrlmektedir243. Ak Deniz, uygulanan uluslararas hukuku gre, isular karasular, takmada devletlerinin takmada sular ve mnhasr ekonomik blge dnda kalan deniz alann kapsamaktadr. Ayrca, ak denizden yalnzca su alann anlalmamas gerektii de, uluslararas deniz yata rejiminin ayrca dzenlenmesi nedeniyle ortaya kmaktadr244. Ak denizler ( High seas ) devletlerin egemenlik alanlar dnda kalan ve denize kys olsun veya olmasn tm devletlerin hak sahibi olduu ortak deniz

239

PAZARCI, Hseyin, Ege Denizindeki trk-Yunan Sorunlarnn Hukuki yn, Trk-Yunan Uyumazl,Metis Yaynlar,stanbul-1990,s.110 240 GNDZ,Aslan, Milletleraras Hukuk-Temel belgeler-rnek Kararlar,Beta Yaynlar,stanbul1987,s.350 241 DYKE, Jon M. Van, The Role of The Islands in Delimiting Maritime Zones The Boundary Between Turkey and Greece, The Aegean Issues:The Problems and Prospects, Foreing Policy Insttute, Ankara1989,s.274 242 1958 Cenevre K.B.B.s., mad.24/1 ve 1982 B.M.D.H.s., mad.86 243 B.M.D.H.S., mad.58/1 244 PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.284

78

alanlarn tarif etmede kullanlm bir kavram olup, hukuki rejiminin temelini rf ve adet kurallar oluturur245. 4.4.Trkiye ve Yunanistannn Egede yaad Problem Sahalar Ege Denizi, gneyde Girit ve Rodos Adas, douda Trkiyenin bat kylar, kuzeyde ve batda Yunanistan anakaras ile evrili, Akdeniz havzasnda yer alan yarkapal bir denizdir246. Adalarn okluu Adalar Denizi247 olarak da adlandrlan Ege Denizinde yaklak 3.000 ada-adack bulunmaktadr248. Ege denizi, Karadenizi Akdenize balayan gei yolu durumundadr. Bu konumu ile ktann deniz, kara ve hava ulam yollarnn birleme noktasdr. Ege denizi bu zellii nedenizyle tarih boyunca byk g dalgalarna sahne olmu, barndrd adalar ve evresindeki ktalar ile birlikte byk imparatorluklara hayat sahas salamtr. Kuzeyinde bulunan devletlerin Cebelitark Boaz ve Svey Kanal yolu ile ak denizlere ulaabilmelerinin tek yolu olan Ege Denizi bu itibarla Akdeniz stratejisin kilit blgesidir249. Egede ki sorunlar hakknda farkl 2 kaynaktan alna problem sahalarna incelendiinde, bu problemlerin rttn grlmektedir. 1. Ege konusunda Yunanistan ve Trkiye arasndaki anlamazlk birbirinden ayr gibi grnmesine ramen aslnda dorudan yakn iliki ierisinde olan be ayr sorunu kapsamaktadr. Bunlar, Ege kta sahanl zerindeki egemenlik haklarnn paylam, her iki lkenin Egedeki karasularnn snrlandrlmas, Ege hava sahasnda askeri ve sivil hava trafik blgelerinin (fr hatt) tespiti, Lozan ve Paris Andlamalar gereince gayri askeri statde olan Dou Egedeki Yunan Adalarnn silahlandrlmas ve Bat Trakyadaki Trkler ile ilgili aznlk sorunlardr250.

245 246

TOLUNER, Sevin:Milletleraras Hukuk Dersleri, Devletin Yetkisi, B. 5, stanbul 1996, s. 278. DEM, Okan: Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.7 247 GRKAN, hsan: Certain Defence Issues in The aegean Sea Basin:A Turkish View, The Aegean Issues:Problems and Prospects, Foreign Policy Institute,Ankara-1989,s.113 248 DEM, Okan: Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.12 249 DEM, Okan: Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.13 250 ENGNSOY, Cemal: Bat Yayn Dnyasnda ada Trk-Yunan likileri ve NATO,nc Askeri Tarih Semineri, GenelKurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Ankara1986,s.63

79

2. Trkiye ile Yunanistan arasnda sorunlar vardr; bu sorunlar yarm asrdan fazla bir sredir devam etmektedir. Bu sorunlar Kbrs meselesinin ortaya kmas ile tetiklenmi, Ege sorunlar ile yaylarak dallanp budaklanmtr. Trkiye ve Yunanistan arasnda Ege Denizine ilikin uyumazlklar251 yle sralayabiliriz252: 1. Ege Adalar'nn Yunanistan tarafndan anlamalara aykr olarak

silahlandrlmas, 2. Fr hatt ve hava sahas konusundaki anlamazlklar, 3. Yunanistan'n ulusal hava sahasnn253 6 millik karasular rejiminin iinde dahi 10 mil olduunu iddia etmesi ve bunu Yunanistann ulusal hava sahas geniliini 10 deniz mile kartt 6 Eyll 1931 tarihli cumhurbakanl kararnamesi olmutur254. 4. Adalarn da kta sahanl olduunu ileri srmesi, 4.4.1. Karasular sorunu Deniz Hukuku szlemesine dayanarak karasularn uygun grd zamanda 12 mile karabilme hakkna sahip olduu iddiasn bir meclis karar ile resmiletirmesidir. Trkiye, yukarda ifade edilen Yunan iddialarn kabul etmedii gibi, Ege'de sahibiyeti mehul ada, adack ve kayalklar olduunu ortaya koyarak, meselenin zannedilenden daha karmak olduunu belirtmi ve Yunan iddialarn hibir zaman kabul etmediini her vesileyle ifade etmitir. Yunanistan, 6.8.1931 tarihli bir Cumhurbakanl kararnamesi ile o tarihte 3 millik kara suyuna sahip bulunmasna ramen, hava sahas geniliini 10 mile karmtr255. Uygulanan uluslararas hukuka gre, bir devletin karasular dnda kalan deniz alanlar stnde bulunan hava sahas uluslararas sivil havaclk andlamalarnn, ulusal hava sahasn karasular ile snrlandrmas nedeniyle, bu snr dnda kalan

251 252

Ege,http://www.geocities.com(01.01.2004) DURMUOLU,Salim:Siyaset, http://www.milliyet.com.tr(20.01.2006) 253 Anadolu Dosyas:http:www.anadolu.be(21.12.2005) 254 SORGUCU, Ayhan: Trkiyenin Hava Sahasnn Hukuksal Stats Uluslararas Hava Hukuku Ve Trkiyenin D Sorunlar erevesinde ncelenmesi ,TSK ntranet Sistemi,Harp/Harekat Hukuku Yksek Lisans zeti 255 PAZARCI, Hseyin: Lozan Anlamasndan 1974e kadar Egeye likin Gelimeler ve Yunanistann Ege Politikas,nc Sakeri Tarih Semineri:Trk-Yunan likileri,Ankara-1986,s.26-29

80

alanlarn uluslararas hava sahasn oluturduu ortaya kmaktadr. Devletlerin uygulamalar da, yukarda belirtilen Yunanistan rnei dnda bu yndedir256. Egede kara sularnn mil olduu dnemde Orta Egeden Akdenize serbest gei rejimine tbi iki su yolu mevcut iken Yunanistann kara sularnn 1936 ylnda 6 mile karmasyla bat su yolundaki serbest gei hakk snrlanmtr. Kara sularnn alt milin zerinde geniletilmesi halinde dou suyolundaki serbest gei hakk da kaybedilmi olacaktr.257 Karasularnn snrlandrlmas konusunda iki lke arasnda 1981 ylna kadar ciddi bir sorun yaanmamtr. Ancak bu tarihten sonra Papandreau Hkmetinin karasularn 12 mile karacan aklamas ile birlikte iki lke arasnda karasular sorunu gndeme gelmitir258. Trkiye Yunanistann bu yndeki kararn sava nedeni (casus belli) sayacan aklayarak tepkisini gstermitir. Ancak bu durumun iki lke arasnda gerginlie sebep olmas zerine ABD ve NATOnun giriimleri sonucunda Yunanistan geri adm atmak zorunda kalm, fakat zaman zaman karasularn 12 mile geniletme hakknn hukuki olarak varolduunu ileri srmeye devam etmitir259. Alt millik karasular uygulamasnda dahi Trk gemilerinin Trk karasularndan uluslararas sulara giri k sadece blgeden yaplabilmektedir260. Yunanistann karasularn 12 mile karmas halinde Trkiyenin Akdenize almas iin bir koridor kalmayacaktr261. Trk karasularnn genilii, 15 Mays 1964 tarih ve 476 sayl "Karasular

Kanunu" ile saptanmtr. Bu kanuna gre; Trk karasularnn genilii prensip olarak 6 mildir. Ancak, karasularnn genilii 6 milden fazla olan devletlere kar Trk karasularnn genilii de o devletin kabul ettii miktar kadar olur. Bu kanun, 20.5.1982 tarih ve 2674 sayl kanunla262 deitirilmi, karasularnn genilii prensip olarak yine

256 257

PAZARCI,Hseyin: Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.293 AKIROLU, Haner: Avrupa Birlii Yolunda Ege Sorunlarnn Uluslar aras Adalet Divannda zm, Harp Akademileri Komutanl Yayn, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 2002, s.61 258 DEM, Okan: Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.21 259 DEM, Okan: Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.21 260 WLSON,Andrew: The Aegean Dispute, International Insttute of Strategic Studies, Adelphi Paper No.155,London-1980,s.23 261 ZERMAN,Tlay: Egede Karasular ve Kta Sahanl Sorunu, Dnceler,Yl-1,Say-2,?1998,s.161 262 Resmi Gazete. 29.05.1982, Say : 17708

81

6 mil olarak kabul edilmi. Bakanlar Kuruluna, belirli denizler iin, o denizlerle ilgili btn zellikleri ve durumlar gz nnde bulundurmak ve hakkaniyet ilkesine uygun olmak artyla, 6 deniz milinin stnde karasular genilii tespit etme tannmtr. (Mad.1)263 1923 ylnda Lozan Antlamasnn imzaland dnemde, Trk ve Yunan kara sular 3 mildi. Ancak, 1936 ylnda, Yunanistan tek tarafl bir kararla kara sularn 6 mile karm, 1964 ylnda Trkiye'nin de kara sularn 6 mile karmasyla Ege'de bugnk durum meydana gelmitir (temsil haritaya baknz). u anda Ege'nin; %48,85'ini ak denizler, %43,68'ini Yunan kara sular ve %7,47'sini de Trk kara sular oluturmaktadr264. KARAMANLS Hkmetinin Savunma Bakan Spilyos Spilyotopulos, Kta Sahanl sorununu birlikte Uluslararas Lahey Adalet Divanna gtrmeyi nerdi ve ilk kez Yunanistann da hava sahasn 6 mile ekebileceini aklad265. Trkiye, ayrca hava kuvvetlerini Yunanistan'n ulusal hava sahas olarak grd alann 610 mil kesiti iinde uurarak, filen 6 mil dna kan ulusal hava sahas iddiasn tanmadn da gstermitir. Bugn de yaanmakta olan "it dala" olaylarnn temel nedeni budur. Uluslar aras hava sahasnn hukuksal boyutu; Yunanistan, 1960-70-80'li yllarda ve 90'l yllarn balarnda Trkiye ile sorunlarn grmelerle zmek yerine "srekli gerginlik ve hatta souk harp" diyebileceimiz bir politikay uygulamay tercih etmitir. 4.4.2. Trkiye ve Yunanistan Arasndaki Hava Koridor Sorunu ICAO'nun (Uluslararas Sivil Havaclk rgt) daveti zerine266, Yunanistan ile Trkiye 3 Haziran'da Paris'te buluarak gerginlik dnemlerinde byyen, Ege'deki hava koridorlaryla ilgili baz sorunlar grecek267

263 264

Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.53 POYRAZ, Hamdi,Trk-Yunan Sorunlar Ege Denizi ve Ege Adalar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2004,s.80 265 Hrriyet,Yunanistan-Kta-Sahanln-6-Mile, http://www.haberx.com(01.01.2006) 266 ICAO,http://www.un.org.tr(08.12.2005) 267 KORA, Hristina: Elefterotpa Hava Koridorlar in Icao'da Trk-Yunan Diyalou, Elefterotipia gazetesinin 26 Mart 2002

82

. R19 Hava koridoru. Rodos'un zerinden geerek birka saniyeliine Trk hava sahasnn iinden geiyor268. Konu 25 yldan bu yana var olmaktadr. Komu lkelerde de buna benzer sorunlar var, ancak onlar aralarnda bildiriler yaymlayarak ve hava koridorunun kontrol hakkn birine ya da dier lkeye brakarak hallediyorlar. 2. lkemiz tarafndan ICAO'ya sunulan ve Ege'de ortak ynetim talep eden Trkiye'nin deimez taktii erevesinde bloke edilen 10 yeni hava koridorunun drd. Yeni hava koridorlar, iki hava koridoru arasndaki ykseklik mesafesinin 2000 ayaktan 1000 ayaa indirilmesini ngren Eurocontrol tarafndan yaplan yeni dzenlemeler erevesinde izildi. 3. R18 Hava koridoru. Limni adas zerinden zikzak izerek geiyor (daha ksa ve daha ucuz uular ilkesine aykrdr). 1985 ylnda, ICAO tarafndan lkemiz aleyhinde kararlar alnmt. lkemiz bu kanda ICAO'nun taleplerine ksmen uyum salam bulunuyor. Konu Uluslararas Sivil Havaclk rgt nnde tek zayf noktamz oluturuyor. 4.4.3. FIR (Flight Information Region/Uu Bildirim Blgesi), Uluslar aras Sivil Havaclk rgt (ICAO) tarafndan sivil havaclk uularnn gvenliini salamak amacyla kurulan ve snrlar bu rgt tarafndan belirlenen, ierisinde uu bilgisi, arama-kurtarma ve ikaz sistemlerinin saland bir hava sahasdr. Ancak bu saha, sz konusu hizmetleri salayan devlete herhangi bir egemenlik hakk salamamaktadr. Uu bilgi hizmetleri, nemli meteorolojik bilgileri, ulam kolaylklarn, havaalanlarnn durumunu, blgede bulunan tehlikeleri bildirmeyi iermektedir. Uyar hizmetleri ise, kaybolan, kaza yapan ya da tehlikede olan hava aralarna ilikin bilgilerin arama kurtarma faaliyetleri ile grevli birimlere bildirilmesi grevlerini kapsamaktadr. 269 ki lke arasnda kta sahanlnn paylam ve karasularnn genilii sorunlarn izleyen bir dier nemli sorunda, FIR hatt sorunu olarak zetlenen Ege

268 269

Dbasn,,http://www.byegm.gov.tr(23.02.2003) AKIROLU, Haner: Avrupa Birlii Yolunda Ege Sorunlarnn Uluslar aras Adalet Divannda zm, Harp Akademileri Komutanl Yayn, Harp Akademileri Basmevi, stanbul, 2002, s.13

83

Hava Sahas sorunlar paketidir270. Uu haberleme Blgesi veya Uu Bilgi sahas, ingilizce karl olan Flight Information Region teriminin ba harflarini ile ksaca FIR Hatt olanak sylene gelmektedir271. 1946da Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat Trkiyeye Yunan ulusal hava sahasn da iine alan ve merkezi Ankarada olan bir FIR alan nerdii halde, Trkiye bu neriyi deerlendirmemitir. Ardndan Kasm 1950 ve Mart 1958de yaplan Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat toplantlarnda Trkiyenin sorumluluk

yklenecei FIR alann snrlarnn, kara snrlarmz ve karasular snrlarmzdan kabul edilmitir272. 1952de gerekletirilen ICAO toplantsnda alnan karara gre, Egede Trk kara sular dnda kalan blgedeki FIR sorumluluu nce Trkiyeye teklif edildi, ancak Trkiye (masrafl olur ve benzeri nedenlerle) kabul etmedi ve daha sonra bu sorumluluk Yunanistana verilmi oldu. Bugnk stanbul/Atina FIR', 1952 ylnda usulne uygun olarak yaplan toplantlar neticesinde Uluslar Aras Sivil Havaclk Tekiltnca (ICAO) blgesel plnlara geirilmitir. Yunanistan'n FIR hattn hudut gibi gstermeye almas zerine, bu hattn deitirilmesi iin Trkiye, 1966, 1968, 1971 ve 1974 yllarnda ICAO nezdinde giriimlerde bulunmasna ramen, herhangi bir sonu elde edememitir273 Gnmzde ise, iki lke arasndaki sorun, asker uaklar konusunda kmaktadr. Yunanistan, FIR dzenlemesinin tm asker ve sivil uaklar kapsadn ileri srmektedir. Dier bir yandan, Trkiye, bu dzenlemeye gre, sadece sivil uaklarn bilgi verme ykmll olduunu, fakat asker uaklarla ilgili konunun ikili antlamalarla dzenlenmesi gerektiini ileri srmektedir.274

270

1.Or.K.,Ege Karasular,Kta Sahanl, FIR Hatt, Yunanistan ve Bulgaristan ile Kara Hudut Problemlerimiz,1.Or.K. yaynlar,stanbul-1985,s.20 271 ODMAN,M.Tevfik, Trk-Yunan Amaz, Ege Denizi Karasular Genilii sorunu, Silahl Kuvvetler Dergisi, say 343, Gnkur.Bk. Yaynlar,Ankara-Ocak,s.8 272 GREL, kr S., Tarihsel Boyut iinde Trk Yunan likileri (1821-1993), mit Yaynclk,Ankara1993,s.78 273 POYRAZ, Hamdi,Trk-Yunan Sorunlar Ege Denizi ve Ege Adalar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2004,s.84 274 ORAN, Baskn (ed.), Trk D Politikas Cilt 1, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s.760

84

Trkiye, yalnzca sivil uaklarn FIR dzenlemesi gereince bilgi vermekle ykml olduklarn, askeri uaklarla ilgili konularn ikili anlamalarla dzenlenmesi gerektiini belirtmektedir275. Yunanistann Egede 6-10 mil uygulamas uluslararas anlamalara aykr olduu gibi uluslararas hukukun temel prensiplerine de aykrdr. Yunanistann bu tasarrufu FIR anlaynda olduu gibi hakszdr, tek tarafldr ve provokatiftir. Bata ABD olmak zere dnyada hibir lke bu uygulamay kabul etmemektedir. Yunanistan haksz olduunu bildii iin NATO, BM ve ICAO gibi uluslararas kurululara bavurmaya da yanamamaktadr276. Davos sreci ierisinde balayan ikili iletiim ve grmeler ise, taraflar arasnda ki sorunlarn zmlenmesine ynelik olmaktan ziyade, iki lke arasnda ki gven ortam ve dorudan iletiimin yeniden kurularak gelecee ynelik bir zeminin hazrlanmasn hedefliyor. Bu balamda, kta sahasna ilikin uyumazlk konusunun daha uzun sre zmlenemeyecei sylenebilir. Yunanistan sorunun Adalet Divanna gtrlerek zmlenmesi konusunda srar ederken Trkiye, ilke olarak bu fikre lml yaklamakla birlikte, iki ke arasnda dorudan grmeler yaplarak bir zme ulalmasn istiyor ve daha nce Divana gidilmesine kar kyor. Aralk 1999da gerekleen AB Helsinki Zirvesinde varlan mutabakat sonucu, Trkiye ile Yunanistan arasnda Ege denizine ilikin sorunlarn 2004 ylna kadar ikili grmeler yoluyla zmlenmesi, zmlenemedii takdirde Uluslar aras Adalet Divanna gtrlmesine ilikin srecin balatlmas kararlatrlmt. ki lkenin dileri mstearlar, Mart 200den bu yana her ay dzenli bir ekilde Ege sorunlarn gryorlar. Uyumazlk konularnn 2004 ir araya gelip sonuna kadar

zmlenmesine ilikin giriimlerin sonu verip vermeyecei belirsiz ancak taraflar daha iyimser gzkyorlar. Trkiye ile Yunanistann bu istiksaf,yani keif amal grmeler sonunda, Ege sorunlar zerinde mzakerelere balama karar aldklar aklamalar bile iki lke ilikilerinde ok nemli
275

ramay gstermektedir277.

GREL, kr S: Tarihsel Boyut iinde Trk Yunan likileri (1821-1993), mit Yaynclk,Ankara1993,s.78 276 ZNAL,Erdoan:Egede6-10 mil Konusu,Trk Silahl kuvvetler ntranet Sistemi,Tarih:13.11.2005 277 Ege Dosyas:http://www.anadolu.be.(13.12.2005)

85

4.4.4. Kta Sahanl Sorunu Trkiye ile Yunanistan arasndaki kta sahanl sorunu, Trk Hkmetinin, Egenin ak deniz sahalarnda ve Trkiyenin kta sahanl1nda bulunan 27 blgede petrol aramas yapmak zere 1 Kasm 1973te TPAO (Trkiye Petrolleri Anonim Ortakl)ya arama ruhsat vermesiyle balar. Sz konusu saha, Egede Semadirek, Limni, Midilli, Aghios, Sakz Adalar arasnda ve adalarn kara sular dnda kalmaktadr. 278 Deniz Hukuku Szlemesinin 1nci Maddesinin 1, b paragrafna gre kta sahanl kavramnn hangi alanlar kapsad u ekilde ifade edilmitir279: Sz konusu maddeler asndan kta sahanl kavram u alanlar ifade eder; a) kyya bitiik denizin taban yada altndaki fakat karasularnn dndaki, 200 metre derinlie kadar yada bunun tesinde belirtilen alann doal kaynaklarnn iletilebildii derinlik izgisine kadar uzanan alanlar; b) adalarn kylarna bitiik benzeri alanlarn deniz yata ve onun toprak altndaki ksm. Dolays ile Yunanistana gre, adalarnda kta sahanl mevcuttu ve bu nedenle kta sahanl snrlandrmas esnasnda adalar da, kta lkesi ile eit statde kta sahanlna sahip olmalydlar. Yunanistan, snrlandrma izgisinin tam olarak nasl belirlenecei konusunda da ncelikle Szlemenin snrlandrmaya ilikin olan 6nc Maddesinin 2nci paragrafna dayanyor gzkmtr. Maddeye gre; Herhangi bir antlama olmad durumlarda veya zel durumlarca baka bir snrlandrma izgisi hakl gsterilmedike, snrlandrma izgisi, btn noktalar her bir devletin karasularnn lmnde esas tekil eden ky izgisine eit uzaklkta olan eit uzaklk izgisidir.280 Trkiyenin Ege kta sahanl snrlandrmasna hukuksal yaklamlar, deniz alanlarnn snrlandrlmasna ilikin Uluslararas Hukuk kurallar ve bunlarn
278 279

AKIROLU, Haner; a.g.e. s.54 ACER,Ycel:Ege Kta Sahanl Sorunu ve Uluslararas Yarg Kararlar, http://www.turkishweekly.net(25.02.2005) 280 Paragrafn ngilizce metni u ekildedir: In the absence of agreement, and unless another boundary line is justified by special circumstances, the boundary is the median line, every point of which is equidistant from the nearest points of the baselines from which the breadth of the territorial sea of each State is measured.

86

uluslararas mahkemelerce yorumlanp uygulan ekline uyumlu gzkmektedir. zellikle belirtilmelidir ki, Yunanistann, snrlandrmann Dou Ege adalar ile Trkiye arasnda eit uzaklk izgisi ile yaplmas iddias, hakkaniyet prensiplerine ve bu prensiplerin snrlandrmaya ilikin yarg kararlarnda uygulanna temelde aykr gzkmektedir281. Bu sebeple baz devletlerin kta sahanlklar geni bazlarnn ki ise dardr282. 4.5. Havaclk Sanayiinin Genel Karakteristikleri Havacla ait baz temel karakteristikler aadaki gibi sralanabilir: 1. Havaclkta ilerlemeler iin gerekli bilgi ve malzemeyi bir araya getirmek dier alanlara gre ok daha uzun sre alr. Bu nedenle baar ancak insan kayna ve parasal destekte devamllk ve kararllkla elde edilir. 2. Havaclkta insan kayna kalitesi en st dzeyde olmaldr. 3. Gelitirmeye ve tasarma ynelik almalar; rzgar tnelleri, uu test alanlar, kapasiteli ve hzl bilgisayarlar gibi zel ve pahal ekipmanlara ihtiya gsterir. 4. Havacln pahal ve geni tabanl bir teknolojiye oturmas nedeniyle lkelerarasnda bu alanda ibirlii yapla gelmitir. 5. Havaclkta aratrma, gelitirme ve tasarm almalarnn disiplinler aras niteliinden dolay bu tr almalarn organizasyonu, ok disiplinli-etkileimli almay en iyi ekilde baaracak bir yapya sahip olunmasn gerektirmektedir. 6. Havaclkta aratrma ve gelitirmenin hedefi; bir hava aracnn tasarm, imalat ve kullanmn ierir. Bu nedenle aratrmac, tasarmc, kullanc ve

bakmclarn kavram almalarndan itibaren ibirlii yapmas salanmaldr. 4.6. Trkiyedeki Havaclk Sorunlar Havaclk imalat sanayinin yksek ve ileri teknolojilere ile ARGE almalarna dayandn ve bu alanda yrtlen almalarn birok sanayi dalna veri tekil ederek,
281

ACER,Ycel:Ege Kta Sahanl Sorunu ve Uluslararas Yarg Kararlar, http://www.turkishweekly.net(25.02.2005) 282 NAN, Yksel: Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, A..T..A. Yaynlarndan, Ankara- 1976, s.114-115

87

bu sektrlerde de gelimenin itici gc olduunu; bu nedenle gelimi lkelerin ulusal bilim, teknoloji, yenilenme ve sanayileme politikalarnda havaclk sektrne zel nem verdiklerini, bu alanda eitim ve ARGE alt yapsna byk kaynaklar aktardklarn, lkemizde her alanda olduu gibi bu alanda da tam bir danklk ve planszlk yaanmaktadr. Trkiye ARGE harcamalar asndan, dnya lkeleri sralamasnda en sonlarda yer almaktadr dedi ve bu nedenle HavaclkUzay ve Uak Mhendislii alannda eitim gren renciler, meslektalar ve sektrn sorunlarnn her geen yl arttn, Havaclk bakm hizmetlerinde dnya apnda tekelleme yaandn syleyen KORAMAZ, bu tekellerin dnyann eitli blgelerinde kurduklar byk bakm merkezleri bulunduunu, THYnin zelletirilmesi durumunda, lkemizde gerekletirilmekte olan bakm ve dolaysyla mhendislik faaliyetlerinin yurt dna yneleceine dikkat ekti.Dier yandan, sportif havaclk, uu okullar, hava ambulans, havadan yangn sndrme gibi alanlarda faaliyet gsteren kurulularn uakhavaclk mhendisi istihdam etmesi ynnde herhangi bir yasal dzenleme bulunmadn, bu durumun uu gvenlii asndan nemli bir sorun oluturduunu syleyen Oda Bakan, Sivil Havaclk Genel Mdrlnde yeter sayda mhendis istihdam edilmediini dile getirdi283. lkemizin Dnya Ticaret rgt/DT kapsamnda imzalad ve ksa ad GATS olan Hizmet Ticareti Genel Anlamas ile mhendislik hizmetlerinin serbest dolamn ve ayrca 155 sektrden 72sinde serbest dolam kabul ettiini szlerine ekledi.Trkiyenin taahhtte bulunduu hizmetlerden 3nn sivil havaclkla ilgili olduunu kaydeden KORAMAZ, uak tamiri alannda 150 civarndaki DT yesi lkeden sadece 3nn taahhtte bulunduunu, bu lkelerden birinin de ne yazk ki Trkiye olduunu belirtti. Ulusal birikimimiz olan THY tm dnya sivil havacln sarsan 11 Eyll saldrlar sonrasnda derinleerek yaanan krizde bile zarar etmeyen az saydaki havayolu kurulularndan biridir. Ancak IMF ile yaplm bor anlamalarnda bu ulusal deerin zelletirilecei taahht edilmitir.Bu kapsamda 26 Nisan 2001 tarihinde uygulamaya konulan Ak Gkler Anlamas ile Trkiye, ABDnin havayollarna ve ABD havayollarnn kresel ittifaklarnda yer alan Avrupal ve dier byk
283

III. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay Yapld: http://www.mmo.org.tr(06.05.2005)

88

havayollarna snrsz uu haklar vermitir. 2000den 2003e kadar uu haklarn kademeli olarak serbestletiren bu anlamann sonular bugn aa kmakta ve yabanc havayollarnn Trkiye havaclndaki arl artmaktadr.

Havaclk alannda Trkiyenin nasl kuatldn Avrupa Birliinin Trkiyeden havaclktaki taleplerinden bir kez daha anlayabiliriz. AB 2004 yl ilerleme raporunda, Trkiyeden, sivil havaclk alannda nemli taleplerde bulunmaktadr. AB, d hatlarn ABD ile yapt anlama ile serbestletirmi olan Trkiyeden, i hatlarn da Avrupa havayollarna amasn, kabotaj haklarnn kaldrlmasn talep etmektedir. Yani Avrupa havayollarnn i hatlarmzda uabilmeleri, Avrupa sermayesinin de Trkiyedeki havayollarn satn alabilmesi istenmekte ve bu konularda hibir ilerleme kaydedilmemi olmas eletirilmektedir.Bu ve benzeri yaklamlara gerekli ulusal diren gsterilmezse, Trkiyede zaten clz bir yapya sahip olan Trkiye sivil havacl tamamen klecek ve uluslararas tekellerin eline geecektir.

Havaclk sektrne de ayn anlayla yaklalmaldr. Havaclk ve uzay sanayimiz284, yalnzca savunma sanayi ile snrl tutulmadan ulusal lekte belirlenecek bir stratejiyle planl olarak gelitirilmelidir. Havaclk sektrnn eitimden retime kadar tm bileenleri egdmle almal ve bu almalar ksa, orta ve uzun vadeli hedefler dorultusunda planlanmaldr. Uak, havaclk ve uzay mhendislii alanlarnn zgn yanlarn irdeleyerek sektrel almalar ve lkemizdeki mevcut durumun gzden geirileceini ve gelecekte izlenmesi gereken politikalar oluturmaya alacaklarn belirtti.Oda Bakan, Kurultay destekleyen Anadolu niversitesi Sivil Havaclk Yksekokuluna, Devlet Hava Meydanlar letmesine, Erciyes niversitesi Sivil Havaclk Yksek Okuluna, T Uak ve Uzay Bilimleri Fakltesine, MSB Savunma Sanay Mstearlna, ODT Havaclk ve Uzay Mhendislii Blmne, Tekno Tasarm A..ye, TUSA Havaclk ve Uzay Sanay A..ye, TUSA Motor Sanay A..ye, THK ve TBTAKa, THY Genel Mdrl, Sivil Havaclk Genel Mdrl ve MSB Savunma Sanay Havaclk Genel Mdrlne

284

III. Ulusal Uak, Havaclk Ve Uzay Mhendislii Kurultay,http://uhum.mmo.org.tr(03.11.2005)

89

4.7. Ulusal Havaclk ve Uzay Konseyi Trkiyedeki havaclk ve uzay bilim ve teknolojisinin, an ileri dzeyine ulamas iin, ulusal dzeyde yrrle konacak temel politikalarn belirlenmesinde Hkmete danmanlk yapmak, kritik alanlarda gerekli koordinasyonu salamak, hedef rnlerin tespitinde fikir retmek zere Ulusal Havaclk ve Uzay Konseyine ihtiya olduu dnlmtr285 . Konsey kurma almalar ubat 1996 da balam, havaclkla ilgili 15 kurulu temsilcisinin grev ald hazrlk komitesi yasa tasarsn hazrlamtr. BTYK, 25 Austos 1997 gn ve 17 sayl kararyla Uzay ve Havaclk Konseyi kurulmasn kararlatrmtr. Tasar devlet bakanlna sunulduktan sonra almada grev alan kurululardan almaya temelden itiraz etmitir. Daha sonra devlet bakanl, ortak bir tasar oluturabilmek iin caba sarfetmi, tasar Ulatrma ve Maliye Bakanlklarnn kar ck nedeniyle Hkmetler katnda beklemeye balamtr. Bu tasar yerine, Ulatrma Bakanl Telsiz Genel Mdrl tarafndan 1997 de alnan bir karar gereince hazrlanan Trk Uzay Ajansnn kurulmasn tasars Milli gvenlik Kurulunun Gndemine kadar getirilmitir286. Ulusal Uzay ve Havaclk Konseyi, dorudan Babakanlkla ilgili, idari ve mali zerklie sahip bir kamu tzel kiilii olarak dnlmt. Tasarda, ok az sayda alandan oluan bir sekreterya ve yar zamanl eksperlerden oluan Konseyin grevleri aadaki gibi tarifleniyordu287: 1. Havaclk ve uzay sanayimizi gelitirebilmenin gerekleri gz nnde tutularak; Trkiyedeki havaclk ve uzay bilim ve teknolojisinin an ileri dzeyine ulatrlmas iin, ulusal dzeyde yrrle konacak genel hedefin belirlenmesi. 2. Kabul olunan genel hedef dorultusunda, iki ylda bir yeniden gzden geirmeye ak, mastr plan hazrlanmas. 3. Mastr Plan erevesinde, mevcut kabiliyet ile bilgi ve deneyim birikiminin tespitinden sonra; ngrlen hedeflere ulalabilmesi iin, lkenin arge ve mhendislik
285

Bkz.Havaclkta Bilim-Teknoloji-Sanayii Politikalar, Trkiye iin neriler, TBTAK BTP 95/03 Ekim 1995 286 Trkiye ve Havaclk: http://www.mmo.org.tr(12.02.2006) 287 Bkz.Trkiyenin Bilim ve Teknoloji Politikas, TUBTAK, 1997

90

yeteneinin rekabete ak bir i blm iinde, nasl ykseleceinin; zelliklede beyin gc kaynaklarnn ynetimi ile parasal destek ve zendirme aralarna ilikin dzenlemelerin belirlenmesi. 4. Mastr Plandaki hedefleri gerekletirmek iin ngrlen yasal ve kurumsal dzenlemeleri, bu dzenlemelerden sorumlu kurulular, konuya ilikin zamanlama ve finansman ihtiyacn gsteren bir yol haritasnn hazrlanmas. 5. Ortak kullanma ak, teknolojik alt yapnn (arge laboratuarlar, test alanlar, rzgr tnelleri, simlatrler, bilgi alar v.b.) kurulmasna mevcudun gelitirilmesine ynelik nerilerde bulunulmas. 6. Rekabet ncesi ortak aratrmay mmkn klacak ortamn ve zendirici mekanizmalarn yaratlmas, 7. Kaynaklar aklc bir biimde kullanabilmek iin, ibirliine ak alanlarda, zellikle de, Trk Silahl Kuvvetleri ile konuya taraf kurumlar arasnda, salkl bir iletiim ve danma ortam yaratlmas. 8. Mastr Plan hedeflerine ne lde eriilebildiini belirlemek iin,

uygulamalarn izlenmesi, deerlendirilmesi sonularn Babakanla sunulmas 4.8. AR-GE ye Dayal Tedarik Havaclkta rne ynelik stratejinin gerei olan rnlerin saptanmasnda Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) nn ihtiyalarnn gz nnde tutulmas ulusal bir gereksinimdir. TSK, savunmada teknolojinin nemini kavram ve savunma ara-gereci iin denenlerin byk ksmnn bunlar gelitiren lkelerdeki aratrmaclarn almalarn desteklemek iin kullanld gereini grmtr. Bu dncenin bir sonucu olarak 1996 ylndan balayarak, silahl kuvvetler bnyesinde bir seri alma yrtlmtr. girmitir288. almalarn sonucunda Trk Savunma Sanayii Politikas ve

Stratejisinin Esaslar ad altndaki dokman resmi gazetede yaynlanarak yrrle Politikann ve stratejinin ana hedefi, TSKnn sistem ve alt sistem Savunma iin

ihtiyalarnn azami lde yurt iinden karlanmasn salamaktr.

gerekli rnlere yurt ii imknlarla erimede gerekli bilgi ve teknoloji birikimine ancak

288

Trk Savunma Sanayi Politikas ve Stratejisi Esaslar, Resmi Gazete, 20 Haziran 1998, Say 23378

91

aratrma ve gelitirme ile ulalabilecei gerei ARGEye Dayal Tedarik289 kavramnn gelitirilmesini gndeme getirmitir. Silahl kuvvetlerimizin ihtiya

duyduu sistemlerin tamamnn yurt iinde retimi de mmkn olmad iin, sistemleri ve teknolojileri gruba ayrmak ihtiyac ortaya kmtr. Zorunlu sistemler/teknolojiler, Kritik Bunlar: Milli Olmas ve Dier

sistemler/teknolojiler

sistemler/teknolojiler olarak adlandrlmtr. Milli Olmas Zorunlu sistemlerin uzun vadede kesinlikle yurt iinde gelitirilip, envantere alnmas n grlmektedir. Bu sistemleri gelitirmede kullanlan teknolojilere ise; sistemde yenilik yapabilecek yeni teknolojileri gelitirecek dzeyde hkim olunmaldr. Kritik sistemlerin

gelitirilmesinde de uzun vadede yurt iinde gelitirilmeleri genelde amalanrken, bu sistemler iin ortak retim ngrlebilir. Ortak retimde transfer edilecek teknolojilerin zmsenmesi bu yntemin esas katma deeridir. Dier Sistemler ise ok kaynakl tedarik politikasna uygun olarak satn alnacak sistemlerdir. BTYKnn 25 Austos 1997 toplantsnn ilgili karar Ulusal savunma streatejimizin nceliklerini ve Ulusal Savunma Sanayinin bu nceliklere yant verecek biimde ve zelliklerde teknoloji yetenei asndan gelitirilmesi gerei, lkenin bilim ve teknoloji yeteneini bir btn olarak ykseltme gereinin ayrlmaz bir paras sayar ve savunma nceliklerinin bu btn iinde czlmesi gereini teyit eder demektedir290. Btn bu gelimelerle lkemizde yeteri olgunlua erien savunma aratrma ve teknoloji kavramlarn uygulamaya koyarken, savunma iin nemli ve ncelikli rn ve teknoloji konularnn seilmesi geregi vardr. Politik, askeri, teknolojik ve ekonomik verilerden hareketle yaplan seme ileminde kulanlmas nerilen bir metodoloji daha nce aklanmt291. Bu metodoloji, NATO lkelerinde kullanlan yntemlerin lkemize uyarlanmasndan elde edilmitir292. Yntem, meru, otoriter ve beenilen bir sonuca erimede lkemizde mevcut insan kaynann rasyonel bir ekilde kullanlmasn n plana kartmaktadr. Geni bir insan kayna sistematik bir ekilde kullanlarak sinerji yaratlacak, salayacaktr. uygulamaya geildiinde ho gr ve ortak aklda birleme

289 290

ArgeProjelerininPlnlanmas,Programlanmas ve Yrtlmesi,http://www.msb.gov.tr(01.01.2006) Bkz.Trkiyenin Bilim ve Teknoloji Politikas, TUBTAK, 1997 291 ER, B.Karan, KORKMAZYREK, H.., 2000li yllarda Uzay, Havaclk ve Savunma Teknolojilerinin ncelikleri Sempozyumu,Uluslararas Savunma Aratrma, Teknoloji Stratejileri ve Trkiye A... Cilt 1, Sayfa 171 292 Bkz. NATO Research and Technology Strategy , three volumes, RTO AS/323-D/35, Temmuz 1999

92

4.9. Yan Stratejiler ve Politikalar Trkiyenin havaclk alanndaki ana stratejisinin rne ynelik olmas gereini, rn seimindeki olas yntemleri ve kullanlmas nerilen mekanizmalar yukarda anlatmaya altk. Bu ana stratejiyi destekleyici yan strateji ve politikalar aadaki gibi sralayabiliriz. Bunlarn ana strateji ile tam bir btnlk iinde yrtlmesi gerekliliine inanyoruz293. 1. thal yoluyla salanan hava aralarnn ihalelerinde; yerli olarak retebilme, daha nemlisi tasarm ve gelitirme iin gereksinim duyulan ileri teknolojilerin Trkiyeye transferi, firma seiminde belirleyici bir kriter olarak alnmas. 2. Hava arac ve/veya yan sisemlerinin ortak retimi ve gelitirme

konsorsiyumlarnda grev alnmas iin zel aba harcanmas. 3. Bakm, onarm ve modernizasyon alannda havaclk sanayimizin uluslararas pazardaki paynn artrlmas. 4. Gerek rn baznda gerekse gelitirilmesi n grlen sistem mhendislii, tasarm mhendislii, aratrma-gelitirme yetenekleri baznda olabildiince ift amalln esas alnmas. 5. Staratejik yaklamlarda; gdm elektonii, sensrler, mikro elektromekanik sistemler, havaclktaki enformasyon teknolojileri konularnn, destek ve fon salamada ncelikli alanlar olarak kabul. 6. Silahl kuvvetler, T.H.Y , Havaclk sanayii kesimleri, aratrma-gelitirme birimleri arasnda, teknoloji aktarm (transfer) ve yaynm (dfzyon) ve mevcut olanaklarn karlkl olarak yararlanmay mmkn klacak, ibirlii kanallarnn almas. 7. Havaclk sanayii, gibi teknolojinin u noktalarnda faaliyet gsteren bir dalda lkeye transfer edilen i organizasyonu, sistem mhendislii, imalat ve kontrol teknikleri, standardizasyon, kalite gvenilirlii ve metroloji gibi alanlardaki bilgi ve deneyim birikiminin, en azndan, havaclk yan sanayiini kurmaya aday sanayi kesimlerine yaylmasn salayacak tedbirlerin alnmas.
293

ER,Ahmet, . Trkiye ve Havaclkta Bilim-Teknoloji-SanayiPolitikalar,http://www.mmo.org.tr(08.03.2006)

93

8. Havaclk sanayiinde geerli malzeme standartlarnn, bu standartlarda malzeme retebilme potansiyeline sahip kurulularn bilgisine sunularak, rettikler malzemenin standartlara uygunluk asndan sertifikalandrlmas iin, bu yetkinlie sahip, ulusal metroloji, kalite denetim ve akriditasyon sisteminin oluturulmas. 9. Mevcut ya da ilerde ortaya kabilecek SSM off-set olanaklarndan, beyin

gc de dhil, aratrma-gelitirme alt yapsn ve aratrma-gelitirme faaliyetlerini destekleyecek biimde ve mmkn olduu kadar byk lde yararlanlmas294, 10. Havaclkta gerekli olan her kademedeki insan kaynann yetitirilmesinin (beyin gc planlamasnn) ncelikle ele alnmas gereken bir konu ve stratejik bir ara olara kabul edilmesi. Bu politikalarda devletin rol; havaclk konusundaki eitli aktrlerin orkestrasyonunu yapmaktan teye gitmemelidir. Devlet emredici deil yol gsterici tevik edici olmaldr. inde yaadmz ve ynetimde anlay deitirmeye

altmz bu dnemde; havaclk alanndaki srdrlebilir gelime de, dier sektrlerdeki gibi, Trkiyenin ada ynetim yaklamna gsterebilecei uyum ile orantl olacaktr. mitli olmamzn nedeni, insanlarmzn bu deiimi

gerekletirebilecek bilin ve reflekse sahip olduuna inanmamzdandr. 4.10. EUROCONTROL: Avrupa Hava Seyrseferi Gvenlii Tekilt: Avrupa Hava Seyrseferi Gvenlii Tekiltnn (EUROCONTROL) 31 yesi vardr. ncelikli amac balantsz, Avrupa Hava Trafik daresi sistemini gelitirmektir. Bu amacn gerekletirilmesi, havaclk camiasnn gnmzde ve gelecekte karlaaca sorunlar iin bir anahtardr, bu sorunlar; hava trafiindeki tahmin bymeler ile baa kmak, yksek dereceli bir gvenlii salarken maliyetleri azaltmak ve evreye saygl olmaktr295. EUROCONTROL, ksa, orta ve uzun vadeli pan-Avrupa hava trafik idaresi stratejilerini ve ilgili aksiyon plnlarn gelitirir, koordine eder. Bu sre ulusal

294 295

Ana Stratejiyi Destekleyici Yan Strateji ve Politikalar, http://www.tubitak.gov.tr(13.02.2006) Eurocontrol, http://www.eurocontrol.int(02.10.2006)

94

otoriteleri, hava seferleri salayclarn, sivil ve asker amalarla hava sahasn kullananlar, havaalanlarn, ilgili endstrileri, profesyonel tekiltlar ve ilgili Avrupa kurumlarn kapsar296. EUROCONTROL (European Organisation for the Safety of Air Navigation: Hava Ulamnn Gvenlii in Avrupa rgt) Hava sahalarnn gvenliini salamak amacyla kurulmu rgt. 1960ta Brkselde, Havaclk Gvenlii in birlii Konvansiyonu ile kuruldu. Amac, ulusal hava sahalar dnda ve 25,000 feetin zerindeki sivil ve askeri hava trafiini izleme ve ynlendirmedir297. Avrupa hava sahasnn entegrasyonu, ye lkeler adna kullanc hava tayclarndan hava sahas cretlerinin tahsil edilmesi ve proje, eitim ve teknik malzeme temini hizmetlerini vermektedir. Halen 35 Avrupa lkesi

EUROCONTROLun tam yesidir. Trkiye, 1 Mart 1989da tam ye olmutur. Avrupa Birlii, Avrupa sahas zerindeki hava trafik denetim mekanizmasn gelitirmeyi hedefliyor. AB'nin talimat, 29 bin feet zerindeki ykseklikte hem lke FIR Hatt'nn komu FIR hatlaryla birletirilmesini hem de uu denetim merkezlerinin 60'dan 8 blgesel uu denetim merkezine drlmesini ngryor. Trkiye bu gelimeden yararlanarak, Fransa, talya ve spanya'nn byk irketleriyle balant kurup, elde ettii gelimi aletlerle, 8 blgesel uu denetim merkezinden birini Trkiye snrlar iinde kurdu. Bunun sonucu olarak da Kbrsn gney blgeleri de dahil olmak zere Lefkoa Fr Hattnn nemli bir blmn kendi denetimine almay amalyor. Trkiye, Lefkoa FIR hattn 1969 ylnda resmen tannm ve 1991 ylndaki szlemeye itiraz etmedii iin de o zaman beri Lefkoa FIR hatt, Eurocontrol szlemesinde yer almaktadr. Eurocontrol, hava trafik denetim mekanizmasn gelitirmek konusundaki almalarn ilk adm olarak yeni bir szleme hazrlad ve ilgili FIR hatlarn belirledi. Bu gelime paralelinde Trkiye, Eurocontrolun deitirilmi szlemesini onaylayacan ancak Kbrs (Rum) Cumhuriyeti ve dolaysyla Lefkoa uu kontrol
296

POYRAZ, Hamdi,Trk-Yunan Sorunlar Ege Denizi ve Ege Adalar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2004,s.124 297 ATUN,Ata,Trk Hava Sahas ve Eurocontrol,http://www.abhaber.com(13.03.2006)

95

blgesini (Lefkoa FIR hatt) tanmadn belirten bir deklarasyon yaynlayacan belirtti. Trkiyenin hava sahas, kalk ve ini havaalanna baklmakszn, Trk bayrakl uaklarn, kendi destinasyonlarndaki uularda hava sahasn kullandklar tm lkelerin uaklarna zaten yllardr ak. Yani Larnakadan kalkan ve Moskovaya gidecek olan bir Aeroflot ua, yllardr Trk FIR hattn kullanarak, Ankara yaknlarndan geerek Moskovaya gitmekteydi298. Aslnda nemli olan gelime, bir mddet sonra Trkiyenin Lefkoa uu kontrol blgesini (Lefkoa FIR hatt) kendi denetimi altna alacadr. Bu konuda prensip anlamasna dahi varlmtr.

298

Trk Hava Sahas ve Eurocontrol,http://www.digimedya.com(12.12.2005)

96

BENC BLM UZAY HUKUKU 5.1. UZAYIN TANIMI Uzay denince akla; dnyamz, ay, gne, gezegenler, yldzlar ve galaksileri iine alan ortamn tamam akla gelmektedir. Bu ortamda meydana gelen her trl fiziksel, kimyasal ve dier oluum ve deiimler, uzay bilimlerinin alma alan iine girmektedir. M.K.Atatrkn 1936da syledii gibi; Birgn insanolu uaksz da gklerde yryecek, gezegenlere gidecek, belki de aydan bize mesajlar yollayacaktr. Bu mucizenin tahakkuku iin ikibin yln beklemeye hacet kalmayacaktr. Gelien teknoloji bize daha imdiden bunu mjdeliyor. Bize den grev ise, Batdan bu konuda fazla geri kalmamay temindir. Uzay, btn snrl genilikleri iine alan usuz bucaksz genilik, snrsz ortam. Gnmzde uzay deyince, her eyden nce, fzeleri, uydular ve astronotlar yolladmz, yerkre dnda kalan boluk akla gelmektedir299. Uzay kavram, uygulanan uluslar aras hukuk bakmndan, yalnz uzay boluunu deil, ayn zamanda ay ve teki gk cisimlerini kapsamaktadr300. Uzay hakkndaki almalara bakacak olursak bu almalar ve Astronominin modern forma kavumas Kopernik ile balar. 1473-1543 yllar arasnda yaayan Kopernik, gne merkezli bir sistem dnm ve gezegenlerle gne arasndaki uzaklklar geree ok yakn bir hassasiyetle bulmutur. Asal hzlarn zamanla deitiini grp, gezegenlerin hareketini aklayabilmek iin nemli almalar yapmtr301.
Kopernik'ten sonra astronomiye en nemli katkda bulunanlardan biri de Jonannes Kepler'dir (1571-1630). Bugn Kepler yasas olarak anlan yasa, gne sistemindeki gezegenlerin hareketlerini aklamaktadr.

299 300

Uzay, Grsel Genel Kltr Ansliktopedisi,Grsel Yaynlar,?-1981,s.1237 PAZARCI,Hseyin, Uluslar aras Hukuk,Turhan Kitabevi,2. Bask,Ankara-2004,s.301 301 ATA YILMAZ,Bekir,Uzay ve Askeri Boyutu,Hava Kuvvetli Yayn,Ankara,s.2

97

Galileo302 (1564 - 1642), Kepler'le ayn dnemde yaam, astronomiye nemli katklar olmutur. Astronomide ilk kez teleskop ile uzay cisimlerini incelemi ve uzay dinamiine dair almalar yapmtr. Satrn' etrafndaki halkalar ve Jpiter'in drt uydusunu tespit etmi ve hareketlerini izlemitir. Isaac Newton303 (1642 - 1727) modern fiziin temelini oluturan yasalar bulmu ve ayn zamanda gk cisimlerinin hareketlerinin de bu yasalarla aklanabileceini ortaya koymutur. Kopernik'in koyduu yasalar, Newton'un bu almalar ile evrimini tamamlamtr. Bu gelime fizik ve astronominin birlemesi olarak da ifade edilebilir. Albert Einstein304 (1879 - 1955) grecelilik (izafiyet, rlativite) ve k-foton teorisi ile devrim yaratt. Byk mesafelerde zaman ve mekann greceliliini, k hznn sabit kaldn kantlad.

5.2. Uzay almalar Gelime Bugnk anlamda uzay almalar, II nci Dnya Sava sonunda V1 ve V2 roketlerini gelitiren Alman bilim adamlarnn, ABD ve Rusya'ya gtrlmeleri ile balatlmtr. 1. 4 Ekim 1957 Dnyann ilk yapay uydusu SPUTNIK I'in uzaya frlatlmas ve bylece uzay kefinin yollarnn almas305. 2. inde canl bulunan uydular, ya hayvan ya insan tar. Bu tr ilk uydu, 3 Kasm 1957de Layka adl bir dii kpei uzaya gtren Sovyet Sputnik II uydusudur306. 3. lk olarak 12 Nisan 1961de, Sovyetler birliinden Yuri Gagarin, bir yapma uydu iinde, yerin evresinde 1 kere dnd. Amerikallar, 29 Kasm 1961de Merkury uydusuyla Enos adl bir maymun gndererek uzay aratrmas dnemine baladlar; yer evresinde iki kere dnen Enostan sonra, Amerikal albay John H Glenn, 20 Ocak 1962de Mercury ile Byk Okyunusa nmeden nce Yer evresinde 3 kere dnd307.

302 303

Galileo,http://scienceworld.wolfram.com(02.02.2006) Newton,http://thales.cica.es(23.01.2006) 304 Einstein,http://www-groups.dcs.st-and.ac.uk(25.12.2005) 305 Uydu, Meydan Larousse, Sabah Yaynlar,C.20,stanbul-1987,s.3 306 A.g.e.Uydu, Meydan Larousse, Sabah Yaynlar,C.20,stanbul-1987,s.3 307 Uydu, Meydan Larousse, Sabah Yaynlar,C.20,stanbul(?),s.3

98

4. 10 Ekim 1967 Ksa ad ile "Uzay Antlamas" olarak bilinen "Ay ve Gk Cisimleri Dahil Uzayn Kefi ve Kullanm iin Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen lkeler Antlamas'nn" yrrle girmesidir308. 5. ABDnin uzay almalar 1945te Wernher von Braun309 ve 457 alman bilim adamn Amerikaya gtrmeleri ile balamtr. Ancak ilk uydularn (Explorer I) 31 Ocak 1958de frlatmlardr. Bu uydu vastasyla ilk olarak Dnya evresindeki radyasyon kua kefedilmitir. Bu kuaa, ad geen buluu yapan ABD'li bilim adam Van Allen'in ad verilmitir. Bundan 5 ay sonra ayn yl iinde Ulusal Havaclk ve Uzay daresi (National Aeronautics and Space Administration NASA) kurulmutur. NASA'nn kuruluu ile ABD'nde sivil ve askeri uzay faaliyetleri birbirlerinden ayrlmtr 1999 ylnda Birlemi Milletler tarafndan ilan edilen Dnya Uzay Haftas insanln uzaya doru almasnda dnm noktalar olan iki nemli olaya iaret etmektedir310: 5.3. Uzay Bilim ve Teknolojilerinin Gelimesi ile lgili Tarihe

Uzaya ilikin araylarda bilim adamnn ismini anmak uygun olacaktr. Bunlardan ilki Rus bilim adam Tsiolkovski (1857-1935), ikincisi Hermann Obert (1894- 1989) isimli alman ve ncs de ABD'li bilim adam Goddard'dr (18821945). Konstantin Eduardovich Tsiolkovski, 1879 ylnda roket denklemlerini ve roketlerde sv hidrojen ve sv oksijen kullanm ile ok kademeli roket fikrini gelitirmitir. nsan yapm uydulara ilikin ilk teorik tanmlamalar yapan da odur. Roketin ikinci ncs Hermann Obert311 (1894- 1989) isimli almandr. Obert, Birinci dnya Sava yllarnda uzay uular ile ilgili olarak almaya balad, dnya yrngesine yerletirilebilecek roket modelleri ile alkol ve hidrojenle alan bir roket tasarlad. Daha sonra Amerikan uzay almalarnda nemli rol olacak olan Wernher von
308 309

Braun

(1912-1977) da onun yetitirdiklerinden biridir. Robert Hutchins

Uluslararas Politika,http://osamortadogu.sitemynet.com(02.02.2006) Wernher von Braun,http://eskola.hfd.hr(21.02.2006) 310 Space,http://www.spaceweek.org(22.10.2005) 311 Hermann Oberth,http://www.rr0.org(16.01.2006)

99

Goddard312 ise 1926 ylnda ilk sv yaktl roketi yapmtr. Bu ilk roket 56 metre ykselmi ve sadece 2.5 saniye umutur. Daha sonra yeni roketler de gelitirmi olup, modern roketin babas olarak anlr ve bu nedenle NASA'nn uzay aratrma merkezlerinden birine onun ad verilmitir. 20.YYda uzay drdnc boyut olarak kabul eden birok lke; uzay almalarndaki gelimeleri yakndan takip edebilmek, milli kaynaklarn lkenin uzay politikas dorultusunda kullanabilmek ve dolaysyla yeniaa daha gl girebilmek iin yeni bir yaplanma ierisine girmilerdir. Hava/uzay teknolojilerinin bu hzl gelimesini gren dnyann gelimi lkeleri, uzay Next Frontier Gelecein Cephesi olarak nitelendirmi ve sivil alanda milli uzay politikalarn oluturacak Uzay Kurumlar ile askeri uzay faaliyetlerini ynlendirecek Uzay Komutanlklar kurmulardr313. Bugn politik snrlardan etkilenmeyen uzay almalar sayesinde; evren hakknda gizli kalm birok bilgiye ulalabilmekte, dnyann her blgesi ile annda iletiim kurabilmekte ve en nemlisi bu ortam etkinlikle kullanlarak dmanlar daha yakndan takip edilebilmektedir. Bundan dolay gnmzde; tehdidin birok istikametten geldii gz nnde bulundurularak stn keif kabiliyetinin yannda, reaksiyon sresini artracak ihbar-ikaz uydu kabiliyetini de bnyesine alan yeni ve daha caydrc bir kuvvet yaps tekil edilmelidir314. 20 nci yzyln ikinci yarsnda uzayn nemini deerlendiren birok gelimi lke; 21 nci yzyl iin uzay yeni harekat alan olarak tarif etmekte ve bu alandaki faaliyetlerine nem ve ncelik vermektedir. Gelimi lkelerin nemli uzay faaliyetlerinin yannda, bugn, gelimekte olan lkeler de ulusal gvenlik maksatl uzay almalarna balamaktadrlar. Tm dnyada artk hava ve uzay bir btn olarak deerlendirilmekte ve uzay bir kuvvet arpan olmaktan karak bal bana bir harekat alan olarak kabul edilmektedir.

312 313

Robert Goddard,http://www-istp.gsfc.nasa.gov(15.03.2006) Vizyon 2003,www.uubf.itu.edu.tr(11.01.2006) 314 Uzay Faaliyetleri,http://www.hvkk.tsk.mil.tr(06.01.2006)

100

5.4.Trkiyede Uzay Gelimeleri Dnyada bu alanda hzl gelimeler olurken Trkiye, uzay teknolojilerine ynelik yeterli altyap ve bilgi birikimini oluturamam ve bir organizasyonu henz tesis edememitir. Sivil ve askeri alanlarda son yllarda balatlan almalar faaliyetlere ivme kazandrsa da; uzay kabiliyetlerine ynelik politika ve stratejiler henz

belirlenememitir. Bu konuda pozitif bir iradenin olumas, arzu edilen seviyeye ulamak iin zgn teknolojilerin retilmesi ve bilim/teknoloji alt yapsnn glendirilmesi byk bir ihtiya olarak grlmtr315. Bu erevede, gelecek nesillerin dnya ile rekabet edebilecek ortamlarnn kararl ve cesaretli atlmlar ile yaratlmas, onlarn ykseltecei altyapnn hazrlanmas ve bu erevede, kabullenebilir riskleri alarak, uzun vadede daha etkin ve mkemmel bir yap oluturulmas ile ilgili balatlan temel sre ierisinde yaplmas gerekenler sivil ve askeri program/projeler balklar altnda zetlenmitir.

5.4.1.

Trkiyedeki Uzay Faaliyetlerine Genel Bir Bak:

lk uan icadndan sadece 8 yl sonra Hava Kuvvetlerini kurma baarsn gsteren Trkiye, dnyadaki ilk uzay uuundan bu yana 47 yl gemesine ramen uzay alannda hala ciddi bir aama kaydedememitir. Bu alanda Trkiyede yaplan baz nemli sivil uzay almalar kronolojik olarak;

1983 ylnda, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK) kurulmas. Bilim

ve teknoloji alanndaki aratrma ve gelitirme politikalarnn ekonomik kalknma, sosyal gelime ve milli gvenlik hedefleri dorultusunda tespit edilmesi,

ynlendirilmesi ve koordinasyonunun salanmas amacyla, 4 Ekim 1983 tarihli ve 18181 sayl Resmi Gazetede yaymlanan 77 sayl Kanun Hkmnde Kararname ile kurulmu bulunan Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK), 10 Mart 2005 tarihinde yaplan 11.toplantsnda, daha nce alnm kararlarla ilgili gelimeleri gzden geirmi ve on bir yeni karar almtr. Yeni kararlar ve daha nce alnm BTYK kararlar ile ilgili gelimeler ektedir316.
315 316

Savunma, Havaclk ve Uzay Paneli, Vizyon 2023 Projesi, Panel Raporu Ek-5, Tbitak,Ankara-2003 Bilim ve Teknoloji Yksek kurulu, Babakanlk Genelgesi,10 Mart 2005 Tarihli Kararlar

101

 1990 ylnda ise, DPTnin nerisi ile TBTAK bnyesinde, Ankarada,

Uzay Bilim ve Teknolojileri Komitesinin-UBTEK kurulmas317, (1995 ylnda faaliyetleri son bulan komite; politika belirleme, eitim zerinde almalarda bulunmutur)

1993 ylnda, BTYK tarafndan kararlatrlan Trk Bilim ve Teknoloji

Politikas 1993-2003 hedefleri kapsamnda uzay teknolojilerinin Trkiyenin ncelikli alanlarndan birisi olarak belirlenmesi ve Babakanlk genelgesi ile, TrksatOffset Anlamas kapsamnda Trkiyede bir Uzay Ajansnn kurulmas hususunun gndeme alnmas318,

1994 ylnda, Trksat 1B haberleme uydusunun Fransz Aerospatiale firmas

tarafndan yrngeye yerletirilmesi, Trkiyede uydu haberlemesi ile ilgili ilk almalara, 1989 ylnda imdiki adyla Trk Telekomnikasyon araclyla balam ve bu kapsamda yaplan ihale sonucunda, TrkSat-1B uydusu Ekim 1994319,

1996te ise, Trksat 1C haberleme uydusunun320 jeosenkron (GEO)

yrngeye yerletirilmesi,

1997 ylnda TBTAK bnyesinde Uzay Teknolojileri grubunun

oluturulmas,

Ayn yl TBTAK koordinatrlnde Ulusal Uzay ve Havaclk Konseyi

kurulmas konusunda bir kanun tasarsnn hazrlanmaya balanmas321,

Ancak siyasi gerekelerle, Haberleme Yksek Kurulunun giriimi ile, Trk

Uzay Ajans kurulmas hususunun Ulatrma Bakanl koordinesine alnmas,

1999 ylnda, Tnde uydu yer istasyonu almalarna balanlmas, 2001 yl banda, Trksat 2A haberleme uydusunun Franszlar tarafndan
yrngeye yerletirilmesi, Ocak 2001de Yrngeye yerletirilen TrkSat-2A uydularmz kullanlarak iletilmektedir.322

317

Bkz.Sekizinci Be Yllk Kalknma plannda Bilim ve Teknoloki,5 Temmuz 2000 tarih ve 24100 sayl Resmi Gazetenin Mkerrer Says 318 Bilim ve Teknoloji yksek Kurulu Toplants-13 Aralk 2000,www.tubitak.gov.tr(12.12.2005) 319 Uydu,http://www.turksat.cjb.net(05.11.2005) 320 Turksat 1C,http://www.lyngsat.com(15.03.2006) 321 ER,Ahmet .: Trkiye ve Havaclkta Bilim-Teknoloji-Sanayi Politikalar, I. Ulusal Uak Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay,Eskiehir-2001 322 TRKMEN,Osman: TSK Uydu Haberleme Sistemleri,Savunma ve Havaclk No.109,s.82

102

 ubat 2001de, MGK karar ve buna ilikin Bakanlar Kurulu karar ile
Hv.K.K.lna, Trk Uzay Kurumunun kurulmasna ait Kanun Tasla hazrlama ve tekilatlanma almalarnn koordinatrl grevinin verilmesi,

Austos 2001de, IKONOS uydusundan grnt alabilmek amacyla

Ankarada bir uydu yer istasyonun INTA firmas tarafndan tesis edilmesi,

2002 yl sonlarnda Hv.K.K.lna tarafndan, Bakanlar Kurulu yetkisine

dayanlarak, Trkiyenin ilk uzay politikas almalarnn balatlmas,

27 Eyll 2003 tarihinde uzaktan alglama uydusu Bilsatn frlatlmasdr.

Bu kapsamda, lkemizdeki uzay almalar ana balk altnda toplanabilir: Birincisi, kamu finansman ile gerekletirilen aratrmalar ile uzay bilimleri; astrofizik ve astronomi alanlarndaki temel aratrma faaliyetleridir. kincisi, yeryz gzlemleri zerine yaplan faaliyetlerdir. Bunlardan en nemlileri, stanbul Teknik niversitesinde kurulan uydu yer istasyonu, TbitakBiltenin Bilsat uydu projesi ve IKONOS uydusundan323 grnt alan INTA firmasnn Ankaradaki uydu yer istasyonudur. ncs ise telekomnikasyon alannda yaplan somut atlmlardr. Trkiye teknolojik gelimede gn getike nemli admlara imza atmaktadr. Telekom altyaps ve milli yazlmlarda kat edilen bilgi birikimleri uzay sektrndede kendini gstermeye balamtr. Trkiye, kendisinin rettii ilk uzay uydusu BLSAT 27 Eyll 2003 tarihinde Rusyadan 686 km ykseklikteki yrngesine gndermitir324. BLSAT askeri bir uydu konumunda yaplmamtr. Yapt ie gzlem yerine "uzaktan alglama" demek daha uygundur. Savunma sanayinde KONOS uydusunun kullanm veya
325

sraille .

ortak

kullandmz

OFEQ

uydularndan

faydalanlmaktadr

5.5. Dnyadaki Uzay Faaliyetleri Gnmzde, savunma kavram deiim sreci ierisine girmi, uzay da kapsayan bir anlay hkim olmaya balam ve hatta uzay 'gelecein cephesi' olarak adlandrlmtr. Uzayda kazanlacak kabiliyetin lke savunmasnda kullanm, o
323 324

Space maging,http:www.spaceimaging.com(03.11.2005) Uydu,www.biltent.metu.edu.tr (12.01.2006) 325 Uydu,www.satcom.gov.tr (12.12.2005)

103

lkenin caydrclna nemli katklar salad grlm ve uzayn kefi sadece bir aratrma konusu olmaktan karak, lkelerin ekonomi dhil birok alanda gelime srecini destekleyen yeni bir boyut olmutur. 1903 ylnda ilk uan gkyzne kmasndan ok ksa bir sre sonra, 1911 ylnda Tayyare Komisyonu326nu kurarak Hava Kuvvetlerinin temelini atan Trkiye, kuruluu itibariyle en eski dnemlere dayanan dnyadaki birka hava gcnden birini oluturma baarsn gstermitir. Trk Hava Kuvvetlerini, dnyadaki ilk hava gleri arasnda yer aldran Trkiye gnmzde ise, uzay konusundaki gelimelere kar ayn duyarl gstererek, uzaydan yararlanmak ve uzay teknolojilerine sahip olmak amacyla Hava Kuvvetlerini, Hava-Uzay (Aerospace) Komutanl haline getirecek faaliyetlere balamaldr. 20 nci yzylda ortaya kan ve hzl bir geliim gstererek 21 nci yzylda artk dnya zerinde hibir lkenin kaytsz kalamayaca bir konu haline gelen uzay almalar geliimine ivme kazanarak devam etmektedir. Uzay almalar ilk yllarda Amerika Birleik Devletleri ile o gnk adyla Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii (SSCB) arasnda byk bir yara sahne olmu ve 04 Ekim 1957 tarihinde Sovyetler Birliinin, ilk insan yapm uydu olan Sputnik-1 ve hemen arkasndan da Amerika Birleik Devletlerinin Explorer-1327 uydularn dnya yrngesine yerletirmeleriyle ilk meyvelerini vermitir. Olduka pahal olan ve ilk balarda yalnzca askeri amalar iin kullanlan uzay ve uydu teknolojileri zamanla hayatn pek ok alannda kullanlmaya balanm ve askeri amalar yan sra sivil gereksinimler iin de vazgeilmez bir hal alm ve bunlara ilaveten uzay almalar neticesinde elde edilen teknolojik gelimeler uzay alanlarnn dnda gnlk hayatta da insanla kolaylklar salar hale gelmitir. Uzay faaliyetlerinin gittike artan neminin bilincine varan lkeler gelecekte bu alanda dier lkelerden geri kalmamak ve hak ettikleri konumlara gelebilmek amacyla uzay faaliyetleri konusunda gittike artan oranlarda yatrm yapmaya balamlardr. Yksek teknoloji, zaman alan aratrmalar ve byk yatrmlar gerektiren uzay

326 327

Trk Hava Kuvvetleri Tarihi,http://www.ircforumlari.net(01.10.2006) Explorer-1,http://history.nasa.gov(01.10.2006)

104

faaliyetlerinin nemli riskleri ve yksek maliyetleri de beraberinde getirmesi nedeniyle bu alanda yatrm yapan lkeler riskleri azaltabilmek ve maliyeti drebilmek amacyla uluslararas ibirlii ya da bu konuda daha stn durumda olan lkelerin almalarndan faydalanma yoluna gitmektedirler. Ayrca gnmzde hzla gelien teknoloji sayesinde uydular da byk oranda deime uramakta ve yksek teknoloji rn malzemelerin kullanlmasyla birlikte boyutlar ve arlklar da dmekte, dolaysyla da en bata frlatma maliyeti olmak zere retim ve idame masraflar da dmektedir. Bu sayede yaplan mini uydularla dahi bir zamanlar hayal bile edilemeyecek kabiliyetlere sahip olunabilmektedir. Frlatma sistemlerinin de byk yatrmlar ve ileri teknoloji, dolaysyla yksek maliyetler gerektirmesi nedeniyle ve uydularn yerletirilecei yrngelerin zelliine bal olarak dnyann her yerinin uydu frlatma istasyonu ina etmeye elverili olmamasndan dolay uzay konusunda faaliyet gsteren lkelerden bata Amerika Birleik Devletleri ve Rusya Federasyonu olmak zere yalnzca dokuz lke frlatma istasyonlarna sahiptirler. Dolaysyla bu konuda da uluslararas ibirlii kurularak uzaya uydu gnderecek olan lkeler bu frlatma ve yer istasyonlarn kullanmaktadrlar. 20 nci yzylda ortaya kan ve hzl bir geliim gstererek 21 nci yzylda artk dnya zerinde hibir lkenin kaytsz kalamayaca bir konu haline gelen uzay almalar, geliimine ivme kazanarak devam etmektedir. Uzay almalar ilk yllarda ABD ile o gnk adyla SSCB arasnda byk bir yara sahne olmu ve 04 Ekim 1957 tarihinde Sovyetler Birliinin, ilk insan yapm uydu olan Sputnik-1 ve hemen arkasndan da ABDnin Explorer-1 uydularn dnya yrngesine yerletirmeleriyle ilk meyvelerini vermitir. Olduka pahal olan ve ilk balarda yalnzca askeri amalar iin kullanlan uzay ve uydu teknolojileri, zamanla hayatn pek ok alannda kullanlmaya balanm ve askeri amalar yansra sivil gereksinimler iin de vazgeilmez bir hal almtr. Bunlara ilaveten uzay almalar neticesinde elde edilen teknolojik gelimeler askeri uzay alanlarnn dnda gnlk hayatta da insanla kolaylklar salar hale gelmitir 5.6. Uzay Faaliyetlerinin nemi Uzayda yer almak, bata savunma olmak zere, dier birok alanda o lkeye bir takm stnlkler ve ilave kazanmlar salayan parlak bir sektr haline gelmitir. Uzay

105

ve uydu teknolojilerindeki gelimeler, insanolunun yaad gezegeni ve onu evreleyen atmosferi daha iyi tanmasna imkan salamtr. Bu ise, lkelerin sosyoekonomik gelimelerine olumlu katklar salam, yeni i ve uzmanlk sahalar am ve kresel pazarlar oluturmutur. Bu gerek paralelinde lkeler, ulusal gvenlik ve

ada yaamn gereklerini yerine getirebilmek iin Dnyann kendisine sunduu doal kaynaklardan en yksek dzeyde yararlanmay hedeflemilerdir. Askeri uzay asndan konuya bakldnda; on yl ncesine kadar uzayda kazanlan kabiliyetler yalnzca sathtaki kara, deniz ve hava unsurlarna destek niteliinde iken, yksek teknoloji sayesinde bugn artk lkelerin uzayda elde ettii yetenekler, uzayn da dier ortamlar gibi yeni bir harekat alan haline gelmesine sebep olmutur. Ksacas 21 nci yzylda lkeler, havaclk kabiliyetlerini uzaya tayarak, hava-uzay kavramn gelitirmiler ve askeri kabiliyetlerini bu dorultuda artrmaya balamlardr. Yani uzay: kara, deniz ve havadan sonra lke savunmasnda gz nnde bulundurulacak drdnc boyut (gelecein cephesi) olarak grlmtr. 20nci yzyl sonlarna doru, uzay almalarnn ada yaama getirdii byk faydalar deerlendiren pek ok lke, uzay teknolojilerine nemli miktarlarda yatrmlar yapmaya balamtr. AEROSPACE kavram da bu zamanda ortaya atlm ve Drdnc Boyut olarak adlandrlmaya balamtr328. Bu kapsamda uzay kabiliyetleri askeri kullanm alanlar olan; keif, haritaclk, haberleme, ihbar-ikaz, GPS vb. gibi hizmetlerin dnda sivil amalar iin de yaygn olarak kullanlmaya balam zellikle, tarm, evre, meteoroloji, seyrsefer yeryz gzlemleme ve bilimsel aratrmalar konularnda da byk faydalar sunmutur. Gnmzde 35-36 lke (Tablo-1) bu alanda aktif olarak almaya balam ve yatrm yapan lkeler ierisine girmilerdir. Balangta, ABD, RF ve in Halk Cumhuriyeti gibi lkeler uzay teknolojileri konusunda nemli aamalar kaydetmiler ve gelitirdikleri teknolojiler vastasyla da bu alanda dnyada sz sahibi olmulardr. Anlan devletlerin 20nci YYda sper gler olarak ortaya kmasndaki en byk etkenin de, uzay almalarna verdikleri nem olduu bilinmektedir329.

328 329

RYAN, Mike: Air Force Doctrine Document 2-2, United States Air Force-1998 GKER,Yavuz: Dnyadaki Uzay Faaliyetleri,Hava Kuvvetleri Uzay ube ntranet Sistemi,(14.12.2005)

106

UZAYDAN YARARLANAN LKELER ABD Fransa Almanya talya ngiltere Hollanda spanya Belika sve svire Avusturya Norve Finlandiya rlanda Danimarka Portekiz Rusya Kanada Japonya in Hindistan Tablo-1330 Bugn byk bir ounluu RF ve ABDne ait olmak zere 7000 den fazla uydu halen dnya yrngesinde dolamaktadr. Dnyadaki birok lkenin uzay Avustralya Brezilya Kazakistan Ukrayna srail Gney Kore Arjantin Gney Afrika Pakistan Tayvan Endonezya Meksika Romanya Trkiye

kabiliyetlerine ne denli nem verdiklerini gstermek bakmndan Tablo-2de sadece 2002 ylnda uzaya gnderilen uydularn miktar ve lkelere gre dalmlar sunulmutur. Askeri,Ticari ve Bilimsel Uydular lke Rusya ABD Avrupa Japonya in Hindistan srail Fransa TOPLAM (1 Ocak- 27 Eyll) 16 13 11 5 3 2 1 1 52 Tablo-2331
330

ZALP, Tamer:Trkiyenin Ulusal Uzay Politika Tasars iin Genel ereve,Ankara-2000,s.46

107

Uydu ve uzay teknolojilerindeki stn gelimeleri yakndan takip eden Trkiye gibi birok lke ise, bu teknolojileri deerlendirerek veya uluslararas ibirlikleriyle uydu teknolojilerinden faydalanr hale gelmilerdir. Bu erevede lkeler, milli kabiliyetlerini birletirerek kazanlacak uzay kabiliyetlerinin uluslararas-multinational olmasn arzu etmilerdir. lkeler aras yaratlan bu tr ilikilere en iyi rnek Uluslararas Uzay stasyonu-ISSnun kurulmas olmutur. Ayrca bugn;

- ABD ve Kanada arasnda uzun yllardr devam eden North American Aerospace Defence-Kuzey Amerika Savunma birlii anlamasn, - Arjantin-Brezilya-ili gibi lkelerin ortak uzay almalarn, - NATO kapsamnda yaplan savunma amal ortak uydu faaliyetlerini, - AB yesi lkelerin AB Space Policy adyla ortaklaa balattklar uzay almalarn, - BM ve/veya OECD nezdinde yrtlen Uzayn Barc Amalarla Kullanlmas faaliyetlerini yakndan takip etmek mmkn olmutur. Netice olarak, nc dnya lkelerinin dahi ilgisini eken uzay almalar; 21nci YYda nemini gstermi, ulusal gvenlik ve ada yaam iin hayati bir gereksinim olduunu kantlamtr.

5.6.1. Uzayn Askeri Gc

Gelecein cephesi olarak grlen uzay, gnmzden itibaren harekatn vazgeilmez bir paras olduunu gstermeye balad. Amerikan Hava Kuvvetlerinin Air Force News dergisi iin, Hava Kuvvetleri Uzay Harekat syleide Direktr Tmg. Blaisdell ile yaplan

Iran zgrl Operasyonunda uzay

tabanl sistemlerin hangi boyutlarda kullanld ortaya konmaktadr (ng.).

331

Uzay,http://www.nasa.gov.tr.(12.12.2005)

108

5.6.2. Uzay: En Son Yksek Tepe ABD Hava Kuvvetleri uzay operasyonlar direktr ve Pentagon temsilcisine gre uzay, en son yksek tepedir ve Amerikan kuvvetlerine harekat alannda ok byk bir stnlk salamaktadr. Uzaya hakim olmalyz, diyor Tmg. Judd Blaisdell, nk, uzaydaki unsurlarmz ve onlarn bize sunduu kabiliyetler olmadan bir sava yrtmemiz ok zor olurdu.332 rnein, uydularn Amerikan kuvvetlerinin global erevede haberlemesine imkan vererek, gerek zamanl komuta-kontrol ve muharebe ynetimi kabiliyeti saladn sylemektedir. Tmgeneral, Uydularn, ayn zamanda, insansz hava aralarmz iletmemiz iin gereken band geniliini de saladn ifade etmektedir. Uzayda konulu platformlar Amerikan kuvvetlerini dman fze tehditlerine kar da uyarmaktadr. Stratejik ktalar aras balistik fzelerin tespit edilmesi iin tasarlanan eski sistemler yeniden konfigre edilerek, l Frtnas Harekat srasnda Irak Scud fzelerinin frlatln tespit etmek amacyla kullanlmtr333. Halihazrda bu eski sistemleri, daha kk taktik ve harekat alan balistik fzeleri hassasiyetle tespit etmemizi salayacak yeni uzay-tabanl kzltesi sistemlerle (SBIRS) deitirmek iin gayret sarf ediyoruz. Bu yeni sistemler, elde ettikleri bilgileri dier unsurlara da aktararak, frlatma slerine taarruz etmemize ve frlatlan fzeleri uu annda vurmamza olanak salayacak. Blaisdell, ABD Hava Kuvvetlerinin uzay istihbarat, gzlem ve keif (ISR) kabiliyetlerini gelitirmekte kullandn aklad. kinci Irak harekat srasnda uzayda konulu eitli ISR unsurlar, birletirilmi hava harekat merkezlerine bilgi aktarm, bylece harekat alannda hzl karar verilmesini ve koalisyon kuvvetlerinin dmann karar mekanizmasnn iinde yer almasn mmkn klmtr334.

332 333

Major General Frankln,http:// www.af.mil(16.03.2006) Uzay Faaliyetleri ,http://www.hvkk.tsk.mil.tr(08.10.2005) 334 Uzay ve Gvenlik,http://www.harpak.tsk.mil.tr(17.12.2005)

109

Yine ikinci Irak harekat srasnda koalisyon uaklar, 5.500 GPS gdml Mterek Direk Saldr Mhimmatn (JDAM) da ieren binlerce hassas gdml mhimmat atlmtr335. GPS gdm sayesinde JDAM, 4 metre seviyesinde bir hassasiyete ulamaktadr. Bu kabiliyet, silah platformlarnn GPS hassasiyetiyle sevk edilmesiyle bir arada, dost ateten kaynaklanan zarar en aza indirmektedir. GPS ayn zamanda seyrsefer ve konum bilgisinin yannda hassas zamanlama da salamaktadr. Hassas zaman bilgisi, tm hava ve uzay grevlerinin temelini oluturdu. Blaisdell, uzay unsurlarnn emirlerin harekat alanna ulatrlmasnda da kullanldn syledi. Bu haberleme uydular, mterek haberlemenin salanmasnda ve hedef bilgilerinin hava,kara ve deniz kuvvetlerine aktarlmasnda byk bir rol oynadlar. Tmgeneral, gelecekte ordunun uzaya ve sunduu kabiliyetlere ballnn daha da artacana inanyor. Henz gelime aamasnda olan Mavi Kuvvet Takipisi (Blue Force Tracker) sistemi, dost hava ve yer unsurlarn tanmak ve takip etmek, bylece kazalar azaltmak zere tasarland. Harekat alan hakkndaki bu esiz bilgi, dost ate sonucu kayb engellememizi, dman korku ve endie iinde brakmamz ve hedeflerimize daha abuk ulamamz salayacak. Blaisdelle gre, uzay sadece Amerikan glerinin savalar kazanmasna yardmc olmayacak, ayn zamanda savalar nlemesine de yardmc olacak. Dnyann herhangi bir yerinde, herhangi bir zamanda ne olup bittiini gzlemlememizi salayacak uzayda konulu bir radar sistemine sahip olacaz. Dmanca hareketlerde bulunabilecek lkelerin hareketlerini takip edebilecek ve bu bilgiyi kolayca ve hzlca uluslar aras topluma aktarabileceiz.

335

JDAM,http://www.boeing.com(26.11.2005)

110

Blaisdell; gelecek ne getirirse getirsin, uzayn sunduu avantajlar kullanma sorumluluunun yetenekli insanlarn omuzlarnda olduuna inanmakta olduu ifade ediyor. Eitim ve uzay bilincinin srekli gelitirilmesi byk nem arz etmektedir, nk uzayn sunabilecei kabiliyetlerin imdilik sadece ok kk bir ksmn kullanyoruz. Uzaya hakim olabilmek iin, uzayn nemini ve sunabilecei kabiliyetleri anlayan insanlara ihtiyacmz var. 5.7. Uzay Faaliyetlerinin Yaplandrlmas Bu deerlendirmeler nda, uzay faaliyetlerinin yaplandrlmasnn ne ekilde olmas gerektii nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Dnyada bugne kadar yaplan uygulamalar ve gelecee ilikin planlamalar, uzay gcnn yaplandrlmas ve kullanm asndan bize nemli ipular vermektedir. Uzay sistemlerinin karmak yapda ve kritik teknolojileri iermesi itibaryla bu alana ilikin ihtiyalarn batan itibaren ok ayrntl planlanmas gerektii deerlendirilmektedir. Ayrca uydu sistemleri, sadece uyduyu yapan ve yrngesine yerletiren birime deil, dier tm kurum/kurulularn grev etkinliine de nemli katklarda bulunmakta ve ekonomik zmler getirmektedir. Bu kapsamda uzay almalarnn, sadece uzayda konulu uydulara sahip olunmasnn tesinde; bu uydularn niteliklerinin e gdm ierisinde belirlenmesi, elde edilen rnlerin etkin ekilde kullanclara iletilmesi, sz konusu sistemlerin gvenlii gerekmektedir
336

ve sreklilii gz

nnde bulundurularak planlanmas

Bu noktada, dnyada ve Trkiyede uzaya ilikin harcamalarn byk bir ksmn oluturan askeri uzay faaliyetleri ele alndnda; silahl kuvvetlere zg askeri uzay sistemlerinin yannda, ticari amal sistemlerden de ksmen yararlanlmakta ve ticari sistemlerin askeri sistemlerle entegrasyonu salanmaktadr. Bunun yannda, askeri amal sistemlerden (meteoroloji, seyrsefer, grnt vb.) sivil kurum ve kurulularn da istifade etmesi, etkin kullanm ve ekonomiklik bakmndan uygun bir zm tarz olarak grlmekte ve uygulanmaktadr. Uzay sistemlerinin farkl kurum/kurululara hizmet vermesi durumunda, kurumlar aras koordinasyonun nemi ortaya kmakta, bu
336

Uzay Faaliyetleri,htpp://www.harpak.tsk intranet sitemi(01.11.2005)

111

durum ise, uzay faaliyetlerinin tek bir merkezden koordine edilmesini gerekli klmaktadr337. 20nci yzyl sonlarna doru, insanla getirdii byk faydalar deerlendiren pek ok lke uzay teknolojilerine nemli miktarlarda yatrmlar yapmaya balam ve gnmzde 35 lke bu alanda yatrm yapan lkeler iine girmilerdir. Byk bir ounluu Rusya ve Amerika Birleik Devletlerine ait olmak zere 6000 den fazla uydu halen dnya yrngesinde dolamaktadr. Bu grup ierisinde ABD, Rusya ve in Halk Cumhuriyeti gibi lkeler uzay teknolojileri konusunda nemli aamalar kaydetmiler ve kendi sahip olduklar ve gelitirdikleri teknolojiler yardmyla uzay almalar konusunda dnyada sz sahibi olabilmiler, dier lkeler ise bu

teknolojileri deerlendirerek veya uluslararas ibirlii ile veya Trkiyede olduu gibi uzay teknolojilerine sahip olan lkelerden karln deyerek uydu ve uzay teknolojilerinden faydalanr hale gelmilerdir338. Uydu ve uzay teknolojileri konularndaki ba dndrc gelimeler izlendiinde veya gelimi lkelerin gerekletirmeye altklar projeler incelendiinde uzay konusunda yatrm yapmann ve dier lkelerden geri kalmamann ne denli nemli olduu daha da iyi anlalacaktr339. 5.8. Dnyada Uzaya likin Yeni Eilimler ve Stratejiler 1970li yllardan itibaren uzaya ilikin gelimeler, 1990l yllarda artarak yeni eilimlerin ortaya kmasna neden olmutur. Doas itibaryla uzayn, olduka pahal bir sektr olmas, bu ortamdan istifade etmek iin tasarlanan sistemlerin/platformlarn, kabiliyetlerinin artrlmasn ve maliyetlerinin drlmesini, faaliyetlere ivme kazandrlmas bakmndan, zorunlu hale getirmitir. Maliyet bakmndan; uydularn yrngeye yerletirilmesindeki en nemli kriter arlk olup, bu durum mevcut teknolojiler erevesinde uydularn belirli boyutlarda olma zorunluluunu getirmektedir. Uydu teknolojisi ile ilgilenen lkeler maliyet nedeniyle, zellikle elektronik alanndaki gelimeleri yakndan takip etmekte ve ok
337 338

Uzay,http://www.hvkk.tsk intranet sistemi(01.11.2005) Savunma, Havaclk ve Uzay Paneli, Vizyon 2023 Projesi, Panel Raporu Ek-4, Tbitak,Ankara-2003 339 HELVACI,Mustafa:Trkiyede Uydu Uygulamalarndan Beklentiler,9.CeBIT Broadcast, Cable&Satellite Eurasia Fuar ve Konferans,stanbul-2005

112

byk boyutlardaki (5-10 ton) uydular yerine, ayn fonksiyonlara sahip mini uydularn (0.1-1 ton) yapmna nem vermektedir. Dolaysyla mini uydu retimi; kstl ekonomik gce sahip fakat uzay sektrne ilgi duyan lkeler iin bir avantaj ve cazip bir kabiliyet olmaktadr. Bu nedenle, sivil, ticari ve askeri alanlarda gn getike artmakta olan uzaydan yararlanma istei, sadece ekonomik gc yksek veya bu konuda ileri dzeye ulam lkelerin deil, ayn zamanda gelimekte olan lkelerin de ilgi oda olmutur. Uzaya ynelik yeni kabiliyetler elde etmenin uzun zaman almas ve maliyetin yksek olmas nedeniyle lkeler, uluslararas ibirlii ve ok ortakl projelere ynelmi, bu ekilde maddi ykmllkleri ve muhtemel riskleri azaltmay hedeflemilerdir. Ayrca, elde edilen uzay kabiliyetleri ayn anda birok lkeye hizmet eder duruma geldiinden, lkeler ortak projeler vastasyla, yaptklar katklardan daha fazla kazan salamaya balamlardr. Bu kapsamda, Avrupa lkelerinin imkanlarnn/gayretlerinin birletirilmesi ve bu alandaki pazardan nemli lde pay alnabilmesi amacyla Avrupa Uzay Ajans (ESA)340'n kuran AB; politik/ekonomik menfaatlerin korunmasn, sadece Avrupaya zg uzay sistemlerinin ortak bir aba ile kurulmas halinde etkin ve ekonomik olarak salanabileceini deerlendirmitir. Birlikte hareket edebilen bir Avrupa oluturulmas amacyla yrtlen almalara, uzay faaliyetlerinin de dahil edileceini aklayan AB, Bat Avrupa Birlii (BAB) ierisinde, Avrupann ortak askeri ihtiyalarna cevap verecek; haberleme, ihbar ikaz, keif, GPS uydu sistemleri gibi eitli projelerin zerinde almaya balamtr. GALLEO Seyrsefer ve Konumlama Uydu Sistemi341 projesi bu husustaki en gncel rnektir. Bu kapsamda, ye lkelerin mnferit olarak, zellikle askeri alanda, uydu sistemlerine sahip olmas yerine, imkan ve kabiliyetlerin birletirilmesi ve mterek sistemler kullanarak maliyetlerin azaltlmas planlanmtr. Birlemi Milletler (BM) ats altnda yrtlen uzay faaliyetleri, gelimekte olan lkelerin mini uydu sistemleri ve uluslar aras ibirliine ynelmelerinin en belirgin rneini oluturmaktadr. Bu kapsamda, kalknmakta olan lkeler, blgesel zmlerde etkinlii ispatlanan, dk maliyetli kk uydu teknolojileri zerinde (maliyet etkin

340 341

ESA,http://www.bilim.org(01.10.2006) GALLEO,www.focusinnovation.net(28.09.2006)

113

mini uydu sistemleri) almakta ve uzay alannda gelimi lkelerden teknoloji transferi yoluyla destek almaktadr. Uydu rnleri kullanmn destekleyen BM; haberleme/yer gzlem gibi kk uydularn ortak retimi ve iletimini, yerel uzay endstrilerinin hedeflemektedir. Bununla birlikte Ekim 2002 tarihinde yaplan Dnya Uzay Politikalar Zirvesinde; uzay alannda meydana gelen hzl teknolojik gelimeler ve yksek maliyetlerin, bu sektrn geliimini olumsuz etkiledii, bu dorultuda daha kapsaml ve anlaml projelerin retilebilmesi bakmndan uluslar aras ibirliinin kanlmaz olduu zellikle vurgulanmtr. Bu dorultuda global bir ibirlii iin, zel kurulular ve lkelerin ulusal uzay ajanslar yannda, hkmetler dzeyinde de bir mutabakat salanmasnn gerekli olduu ifade edilmitir. Ancak uzay faaliyetleri alannda uluslar aras ibirlii yaplmas konusunda, politik destein alnmasnda sorunlar yaanabilecei gerekesiyle, zirvede elde edilen sonulardan birini, gelimekte olan lkelerin de bir an nce ulusal uzay politikalarn oluturmas ve bu dorultuda gelimi lkelerle birlikte ibirliine ynelik platformlarda yer almas gereklilii tekil etmektedir. 5.9. Gelimi lkelerdeki Uzay Kurumlar ve Tekilat Esaslar Uydu ve uzay faaliyetleri konusunda ilerleme kaydetmi olan lkeler, pahal olan bu faaliyetleri daha etkin olarak planlayabilmek, lke iindeki ve dndaki uzay faaliyetlerinde koordinasyonu salayabilmek amacyla kendi milli uzay tekilatlarn yaplandrm ve almalarn bu kurum veya ajanslar nclnde devam ettirir hale gelmilerdir. lkelerindeki uzay alanndaki gayretleri birletiren, koordinasyonu salayan ve gerekli yasal dzenlemeler konusunda alan bu kurum ve kurulular sayesinde kaynak israfnn nne geilebilmekte ve baar yakalanabilmektedir. Uzay faaliyetlerinde belli mesafeler kat etmi lkelerin, bu faaliyetleri nasl yrtt konusunda yaplan incelemelerde, sz konusu lkelerin, uzaya ynelik tm gayretlerini merkezi olarak koordine eden, uzay ajans veya benzeri isimlerle yasal olarak tekil edilmi kurulululara ve uzaya ilikin tm faaliyetlerini dzenleyen uzay gelitirilmesini ve uzay aratrmalarnn yaygnlatrlmasn

114

politikalarna sahip olduu grlmektedir. Bu kapsamda, uzay konusunda belirli bir dzeye ulam olan 6 lkenin (ABD, Rusya, Fransa, Kanada, Japonya ve Ukrayna) uzaya ilikin tekilat ve yasal dzenlemeleri incelendiinde, u ortak noktalarn bulunduunu grmekteyiz. Dnya zerinde uzay konusunda byk etkinlii olan lkelerin sahip olduklar uzay kurumlar ve tekilat yaplar incelendiinde hepsinde birtakm ortak zellikler grlmektedir. Gelimi lkelerdeki uzay kurum ve tekilatnn baary

yakalayabilmesi ve ksa zaman iinde uzay faaliyetlerine ivme kazandrabilmesini salayan ortak zellikler; a. Uzay kurumlar sivil kurumlardr, b. Bu kurumlar dorudan lke yrtme organna baldr, c. lkelerindeki tm uzay faaliyetlerini, ulusal karlar dorultusunda

ynlendiren ve koordine eden kurumlardr, d. Uzayla ilgili olarak askeri faaliyetlerin de koordinesinin salanmas amacyla kurum ierisinde st dzey bir askeri temsil sz konusudur, e. Uzay faaliyetleri konusunda, lkelerindeki yasal dzenlemeler, politikalarn tespiti ve kaynaklarn kullanm bu kurumlar vastasyla gerekletirilmektedir, f. Uluslararas arenada yasal dzenlemeler ve faaliyetler konularnda, lkelerini

bu kurumlar temsil etmektedir. Bir lkenin teknolojik baarlarna temel oluturan en byk admlardan biri uzay aratrmalaryla ilgili politika ve stratejisinin belirlenmesidir. Uzay sistemleri ve teknolojileri ok hassas ve gvenirlikleri ok yksektir. Bu teknolojileri tanmak, bu alanda yaplan almalar, aratrma ve gelitirme faaliyetlerini takip etmek. Askeri ve sivil amal uygulamalardan yararlanmak, lke ekonomisine katkda bulunmak ve bu teknolojileri retmek iin gerekli eitim-retimin alnmasn ve idamesini salamak iin Hava-Uzay konusunda milli bir strateji ve bunu yaama geirecek bir politika belirlemek gereklidir. znde bilimsel ilerleme ve teknolojik gelime olan byle bir stratejiyi ve politikay oluturacak ve idame ettirecek olan kurum o lkenin uzay kurumudur. Bu kurum bilim ve teknoloji retim merkezi olmaldr. Bunlarn yannda uzay almalar ile elde edilen teknolojik bulular ve ortaya kan yeni yntemler yalnzca uzayda deil, gnlk yaammzda da bize birok

115

kolaylklar salamaktadr. Her gn kullandmz cep telefonu veya televizyon yaynlarndan, tptaki yeni tedavi yntemlerine, gemi tarihimize ynelik

bilinmeyenlerin kefinden, otomotiv endstrisindeki performans ve konforu artran yeniliklere kadar birok alandaki gelimeler, uzay aratrmalar sonucunda ortaya kan ve gnlk yaammza uyarlanan olumlu gelimelerdir. Uzay sistemleri ve teknolojileri ok pahal sistemler olduundan ve uzun zaman gerektirdiinden uluslararas ibirlii kanlmazdr. Bu uluslararas ibirliini kuracak ve yrtecek olan yine o lkenin uzay kurumudur. Ayrca, elde edilen uzay kabiliyetleri ayn anda birok lkeye hizmet eder duruma geldiinden, lkeler ortak projeler vastasyla, yaptklar katklardan daha fazla kazan salamaktadrlar. Rusya ve ABD 1950li yllardan beri bu alanda dnyadaki sz sahibi lkelerdir. Fransa 1962 ylnda Milli Uzay Aratrma Merkezi (CNES)ni kurarak bu alanda sz sahibi olan 3. lke olmutur. ngiltere hkmeti ngiltere Milli Uzay Merkezi (BNSC) ile almalarn yrtmektedir. ngilterenin nderlik ettii bir almayla, bugn 14 Avrupa lkesinin ye olduu: Fransa, Almanya, talya, ngiltere, Hollanda, spanya, Belika, sve, svire, Avusturya, Norve, Fillandiya, Danimarka, rlanda, Avrupa Uzay Ajans (ESA) 1977 ylnda kurulmutur. Hindistan hkmeti Hindistan Uzay Aratrma Tekilat (ISRO) n 1977 ylnda kurarak, Hindistann bugn uzay

teknolojisi ihra eden bir lke konumuna gelmesini salamtr. in, Japonya, Kanada, talya, Norve ve Avusturya gibi birok lke kendi uzay ajanslarn kurarak uzay sistemleri ve teknolojileri retme aamasna gelmilerdir. Ayrca bu kurumlarn lke ekonomisine katklar da azmsanmayacak ldedir. Bugn Dnyann en fakir lkeleri arasnda gsterilen Nijerya bile milli Uzay ajanslarnn kurulu almalarn hzla yrtmekte ve ulusal btenin nemli bir miktarn bu konuya ayrm bulunmaktadr. Uydu teknolojisi ile ilgilenen lkeler, zellikle elektronik alanndaki gelimeleri yakndan takip etmekte ve ok byk boyutlardaki (5-10 ton) uydular yerine, ayn fonksiyonlara sahip mini uydularn (0.1-1 ton) yapmna nem vermektedir. Dolaysyla mini uydu retimi; kstl ekonomik gce sahip fakat uzay sektrne ilgi duyan lkeler iin bir avantaj ve cazip bir kabiliyet olarak ortaya kmaktadr. Bunun yannda, frlatma maliyetlerinin drlmesi amacyla, tekrar kullanlabilen frlatma

116

sistemlerinin (reusable launch vehicle) gelitirilmesi ynndeki aratrmalar hz kazanmtr. 5.10. lkelerin Askeri Uzay Faaliyetleri lkelerin uzayda kazanm olduklar yetenekler; politik, askeri ve dier faaliyet alanlarnda birok kolayl ve avantaj beraberinde getirmektedir. Bunun yannda, bir lkenin uzaydaki varl, onun uluslararas arenadaki prestijine nemli katklar salamaktadr. Bu gerekten yola karak, bugn birok lke uzay sektrne nemli miktarlarda yatrm yapmaktadr. Gelinen noktada bugn itibaryla uzaydan yararlanan lke says 35'e ulam olup, lkeler Tablo 2de belirtilmitir.

ABD Fransa Almanya talya ngiltere Hollanda spanya

Belika sve svire Avusturya Norve Finlandiya rlanda

Danimarka Portekiz Rusya Kanada Japonya in Hindistan

Avustralya Brezilya Kazakistan Ukrayna srail Gney Kore Arjantin

Gney Afrika Pakistan Tayvan Endonezya Meksika Romanya Trkiye

Tablo-2. Uzaydan Yararlanan lkeler 5.10.1. Amerika Birleik Devletlerin Uzay almalar; ABD askeri birimleri savunma alannda uzay teknolojilerinin kullanmn ncelikli hedefleri arasna almtr. Uzay teknolojilerinin nemi ve salad stnlkler Afganistan Sava srasnda aka grlmtr. Uzayn neminin artmasyla ulusal bteden bu alana nemli kaydrmalar olmutur. rnein 1998-2001 yllar arasnda ngrlen ABD Hava Kuvvetleri btesinin aratrma programlarnn %50 si uzay teknolojilerine ayrlmtr. Bu teknolojiler uzaydaki bir ara ile havadaki uak sistemlerinde ayn anda iki tarfl olarak kullanlabilmektedir. Pentagon her yl uydu haberlemesine yaklak olarak 2.5 milyar ABD dolar harcama yapmaktadr. ABD ulusal uzay harcamalar iin 25-27 milyar dolar harcamaktadr. Bunun 13 milyar dolar savunma amal uzay projelerinde kullanlmaktadr. Pentagon uzay Gelecein

117

Muharebe Meydan olarak grmektedir. Bu programlar iinde fzesavar uydular, uydu savar silahlar ve askeri uzay uaklar gibi gelitirme programlar vardr. 5.10.2. Avrupaki Uzay almalar; Uzay aratrmalar iin gereken insan gc, teknik altyap ve finansal kaynan tek bir avrupa lkesi tarafndan karlanabilmesi glkleri gz nne alnarak, 1975 ylnda balatlan bir almayla 14 avrupa lkesi Avrupa Uzay Ajans (ESA)n kurmutur. Bu antlamayla Avrupa uzay aratrmalar, teknoloji ve uygulamalar, bilimsel ve operasyonel amalar ynnde ve barl hedefler dorultusunda belirlenmitir. Uzay bilim aratrmalar her ye lkenin katkda bulunduu temel ve zorunlu bir faaliyet alandr. 1995 ylnda spanyada kurulan yer gzlem istasyonundan ABD, Rusya, Kanada, Hindistan ve Avrupa lkelerine ait yeryz gzlem uydularndan alnan uzay grntleri ve HELIOS 1 kapsamndaki uydu verileri elde edilebilmektedir. Avrupann savunmaya ynelik hazrlad program kapsamnda yeryz gzlem sistemlerini kurma giriimleri devam etmektedir. Ayrca savunma amal yaplan haberleme uydu sistemleri de vardr. 5.10.3. Fransadaki Uzayla lgili almalar; Fransann uzay ajans Milli Uzay Aratrma Merkezi (CNES) lkenin btn ulusal uzay faaliyetlerini tek merkezden yrten bir kurulutur. Fransann iki nemli savunma program vardr; 1- Telekomnikasyon alannda gerekletirilen Telekom-1 ve 2 uydularna yerletirilen SYRACUSE adl teknoloji ve 2- HELIOS-1, yksek znrlkte optik alglayclarn kullanld yer gzlem programdr. 5.10.4. Almanyadaki Uzay almalar; Almanya Uzay Ajans (DARA) 1989 ylnda kurulmu ve 1997 de Alman Havaclk Enstits ile birlemitir. Almanya ESAya enyksek katlm salayan Fransadan sonra ikinci srada yer almaktadr. Ayrca Uluslarars Uzay stasyonu (ISS) programna en geni katlm yapan avrupa lkesidir.

118

5.10.5. Avusturyada Yaplan Uzay almalar; Uzay faaliyetlerine ynelik 25 yllk bir gemii vardr ve 1987 ylnda ESAya tam ye olmutur. Ayrca Birlemi Milletler (UN) nezdinde kurulmu olan Uzayn Barl Amalarla Kullanm Komitesi (UBAKK) ne bakanlk etmektedir ve bu kurulu Viyanadadr. 5.11. Uzay Teknolojilerinin Sosyo-Ekonomik Etkileri Bugn 6 milyar olarak tahmin edilen Dnya nfusuna hergn yaklak 250 000 kii daha eklenmektedir. Bu yksek orandaki hzl nfus art daha ok gelimekte olan lkelerde grlmektedir. lkemizdeki durum bu gelimeyle doru orantldr. 2023, Trkiye Cumhuriyetinin 100 nc ylnda lke nfusunun 100 milyonu aaca ise deiik kaynaklarca belirtilmitir. Hzl nfus art kstl olan yaam kaynaklar zerinde ar strese neden olurken zellikle evre, salk , altyap, eitim, gvenlik gibi temel kalknma sektrlerindeki problemlerin artmasna neden olmaktadr. lkemizdeki dinamik yapl ekonomik gelime ve dengesiz nfus art toplumun sosyo-ekonomik dengelerinin bozulmasna, doal kaynaklarn hzl tketimine ve tahribatna, kent dokularnn hastalanmasna, arpk altyaplarn olumasna yol amaktadr. Trkiyenin gnmz tablosu zm kolay olmayan ok deikenli ve az bilinenli bir insani gelimilik ortamn yanstmaktadr. Sahip olduumuz kaynaklarn sosyal, kltrel ve ekonomik deiimlerden nasl korunaca ve lkemiz insanlar iin nasl daha verimli ve etkin olarak deerlendirilecei gibi sorulara getirilecek zmler yakn gelecein Trkiyesi iin hayati ve stratejik nem tamaktadr. Uzay uygulamalar (zellikle uzaktan alglama ve corafi bilgi sistemleri) yeni yzylda bilgi teknolojilerinin ayrlmaz bir parasn oluturacaktr. Uzay

teknolojilerindeki uygulamalar insanln refah dzeyinin arttrlmasnda, yaam kaynaklarmzn daha verimli ve etkin ynetimini salayarak gelecek nesillerin daha iyi bir yaam dzeyine ulamalarna olanak salayabilecektir.

119

Bu teknolojiler zellikle tarm, orman, evre, ulam, ehirleme, meteoroloji, su, mineral, balklk, altyap, doal afetler gibi temel yaam kaynaklarn kapsayan uygulama sektrlerinde kullanlmaktadr. Gnmzde lkelerin srdrlebilir kalknma programlar erevesinde bu teknolojiler n planda yer almaktadr. Ayrca gelimi lkelerin savunma stratejilerinde de ok nemli bir yer tutmaktadr. Uzaktan alglama uydular, yksek teknoloji rnleri olarak onyllarca nce uzaydaki yerlerini almlar ve o zamann sper gleri arasnda bir yar konusu olmulardr. Atlan uydularn znrlkleri artm, grnt kaliteleri ykselmi, zamanla uydu verileri inanlmaz bir hzda byyen bir pazar oluturmulardr. Uydu sahibi olan lkeler, grntlerin pazarlanmas yoluyla elde ettikleri kazancn yannda, uydu grnt maliyetlerinin kendileri iin ok daha dk olmasndan dolay, dnyada istedikleri blgeleri kolaylkla gzlem altnda tutabilmiler, kendileri istedikleri yerin grntsn alabilmekle birlikte, kendileri iin stratejik olan blgelere ilikin grntlerin satlmasn engellemilerdir. Sonu olarak uydu sahibi olmak, lkeler iin ayrca bir prestij kayna haline gelmitir. Son yllarda, uydu grntleri, uzaktan alglama uydusu atan irketlerin ve uydularn saysnn artmasndan dolay daha ulalabilir hale gelmekle birlikte, ulusal gvenlik konusunda kullanlacak uydu grntleri hala kolaylkla ulalabilecek grntler arasnda bulunmamaktadr. Bu nedenle kendi uydusuna sahip olmak bir lke iin stratejik bir neme sahip bir konu haline gelmektedir. Bunun tek anlaml yolu ise lkenin kendi uydusunu retmekten gemektedir. Bunun yannda, Trkiyenin yurtdndan grnt ve uydu hizmetleri satn almak iin kulland kaynak giderek artmaktadr. Trkiye bu kaynak akn tersine evirmeli ve hem kendi uydularn yapabilir, hem de yurtdna bu konuda hizmet satabilir duruma gelmelidir. Gnmzde dnya yrngelerinde alr durumda deiik lkelere ait (ABD, Fransa, Rusya, Hindistan, Japonya, ESA, NASA, NOAA, Kanada, Brezilya gibi) ok sayda yerkre gzlem uydusu bulunmaktadr. Bu uydular ile yerkremize ait birok parametre ve deiken iin mekansal ve saysal anlamda veri salanmaktadr. Bu veriler yer, deniz, atmosfer, evre konularnda ve mhendislik alanlarndaki aratrmalarda temel bilgi kayna olarak kullanlmaktadr. nmzdeki 15 yl iinde uzaya frlatlmak

120

zere planlanm yaklak 70 yeni yerkre gzlem uydusu ve bu uydularn tayaca 230 deiik teknik zellie sahip alglayc teknolojilerinden veri salanmas hedeflenmitir. Trkiyede son yllarda uzaktan alglama sistemleri ve corafi bilgi sistemlerine genelde uygulamaya dnk olarak ilgi ve talep olutuu gzlenmektedir. Bu talebi karlayacak arz zel sektr ithal yoluyla karlamaya almaktadr. 1990 lardan sonra merkezi hkmet kurulular, belediyeler, niversiteler ve aratrma merkezleri, askeri kurulular tarafndan bu teknolojilere milyonlarca ABD dolarlk yatrm yaplmtr. Yeni yzyln bilgi a olduu ve uzay temelli bilgi teknolojilerinin bu an ayrlmaz bir paras olaca hzla kreselleen Dnyann ortaya kard bir sonutur. Gelimi lkeler ekonomik refahdan daha fazla yararlanmak iin mevcut sistemlerini bu yzyln gereklerine gre yenilemektedirler. Teknolojilerdeki hzl geliim ile toplum kesimlerindeki entegrasyon salanarak ada bir sistem gelitirilebilmektedir. Bu teknolojilerin eitilmi kalifiye insan gc ve uygun yeni kurumlar sayesinde lkeler ekonomik gelime ynnde karlat bir ok problemi daha kolay ve hzl zmeyi baarabilmilerdir. Kalknmalarna daha hzl ivme kazandrabilmilerdir. zellikle

doal kaynaklarn daha ekonomik, verimli ve etkin ynetiminde, evrenin korunmasnda, doal afet zararlarnn en aza indirilmesinde, planlama, eitim salk ve gvenlik sektrlerinde yksek kalite ve gelime salanabilmitir. 5.12. Doal Afetlerde Uzay Teknolojilerinin Kullanm lkemiz hemen her yl doal afetlerin ykc bir rnei (deprem, sel baskn, , gibi) ile karlayor. Bu rneklerle i ie yaamaya da devam edecektir. Gelimekte olan lkelerin 3 de 2 si afete maruz corafyalarda yayor. Birlemi milletler raporlarna gre 1974-1994 yllar arasnda 3 milyondan fazla insan bu afetler sonucunda hayatn kaybetmitir. Ayrca, 100 milyondan fazla insanda evsiz kalm ve kt koullarda yaamaya mahkum olmutur. Afetlerin lkelerin ekonomisinde yaratt depremin faturasnn 1991-1992 dneminde 100 milyar ABD dolar olduu ifade edilmitir. Bu fatura dnyada son 30 ylda 5 kat daha artmtr. Her yl bu oran daha da ykselmektedir.

121

Trkiyenin 17 Austos zmit depremi sonras 6 Milyar ABD dolar ila 10 milyar ABD dolar aras bir ekonomik zarara urad eitli haber ajanslar tarafndan belirtilmektedir. Depremler sonras ve ncesinde mevcut durumu gsterecek doru, gncel, standart bilgiler net olarak ortaya konamamtr. Nerede ve ne kadar konut hasar grmtr? Hangi konut tipleri daha fazla etkilenmitir? Kentlerin hangi blgelerinde hasarlar meydana gelmitir? Ekonomik kayp nedir? gibi birok soru cevabn bulamamtr. Afet zararlarnn en aza indirilmesinde baz temel programlar uygulanmaktadr. Bunlar, afet ncesi planlama ve hazrlk almalar, uyar sisteminin kurulmas, durum tespit ve acil mdahale ve rehabilitasyon yani eski haline getirme ileridir. Tm bu faaliyetler iin temel ihtiya doru, hzl, gncel, standart ve kullanlabilir bilgidir. Bununla birlikte, faaliyetler arasnda koordinasyon, bilgiye kolay eriim ve deiim olanaklar, eitim ve retim, teknoloji transferi ve acil iletiim ve haberleme konular dier nemli sistem paralarn oluturur. Depremlerin bize fiziksel ve ekonomik anlamda ne kadar zarar verdii de bu teknolojileri kullanarak harita dilinde anlatlabilir. Yksek mekansal ve spektral znrlkte grntleme, hedef nokta tespit teknii, gelitirilmi alglayc diziler ve alak yrnge uydu teknolojileri ve corafi bilgi sistemleri ile detayl deprem ncesi ve sonras durum tespiti (zellikle hasar gren konut alanlarnn ve yerlemelerin haritalanmas) yzeydeki deiimin belirlenmesi, arazi kullanm, topografya haritalar ve yeni konut yerleim alanlar ve sanayi blgelerinin seimi iin gerekli risk haritalar kartlabilir. Uzay 2000 li yllarn ncelikli alanlarndan biri olarak, gelimi lkelerin kalknma politikalarnda temel bir sektr olarak yer almaktadr. Bunun rneklerini uydu haberleme, yer gzlem sistemleri ve Kresel Konumlandrma Sistemleri (GPS) alanlarnda grmekteyiz. ABD bata olmak zere, Avrupa Birlii lkeleri ve Japonya, Kanada, Hindistan gibi lkelerde uzay alanndaki almalar genelde hkmetlerin, zelde ise lke sanayi, ticaret ve eitim sektrlerince desteklenmektedir.

122

Uzay almalar ekonomik-siyasi-stratejik hedefleri, gelimilik dzeyleri ve altyaplarna bal olarak ulusal uzay politikalar temelinde ekillenmektedir. lkeler uzay politikalarn ana sektr; kamu, sanayi ve savunma zerinde gelitirmilerdir. Bilim ve teknoloji politikalar, toplumun hemen her kesiminin; akademik evrelerin, sanayi ve retici kesimlerin, mhendislik kesimlerinin, brokrasinin, siyaset ve devlet adamlarnn ilgi alanndadr. Bu nedenle uzay politikalarn oluturma sreci farkl disiplinlerden uzmanlarn; farkl dallardaki bilim adamlar, mhendisler, iktisatlar, askeri ve sivil savunma uzmanlar gibi kurum ve kurulularn bir araya gelmesini gerekli klar. Uzay evrenin anlalmasnda bir ara olmaktan karak insanolunun gelecei ve ekonomik refah ynnde yeni ufuklarn ald ve snrlarn ald bir alan ve lkelerin kalknma politikalarnn uyguland temel bir sektr durumuna gelmitir. Uzayn sahip olduu faaliyetlerin kapsam uzay politikalarn oluturma srecinde: lkenin btn kesimlerinin bir araya gelmesini zorunlu klmaktadr. 2000 yl Dnya uzay sanayi pazar 120 milyar ABD Dolardr. Bu miktar lkemizin ihracat gelirlerinin yaklak 6 katdr ve lkemiz bu pazarn dndadr. Uzay aratrmalar iin gelitirilen teknolojiler gnlk yaantmzla ilgili salk, mhendislik, evre ve doal kaynaklarn ynetimi, tketim malzemeleri, rekreasyon ve ev donanm, imalat, enerji, eitim, ulam, yazlm, savunma ve gvenlik gibi sektrlerde ikincil rn olarak kullanlmaktadr. Bu teknolojiler lkelerin sosyo- ekonomik dzeylerinin artrlmasna nemli lde katklar salamaktadr. 5.13. Uzayda Konulu Erken hbar Sistemleri Sz konusu lkelerin youn uzay faaliyetleri sonucunda uzay ve uzay teknolojileri kullanlarak elde edilen/edilmesi planlanan hedef tespit, tehis, tanma sistemleri, bilgi sistemleri ile uzun menzilli (hassas dorulukta at yapabilen) ve stn performansl silah sistemleri, tehdidi blgesel olmaktan kararak, global tehdit konusunu gndeme getirmektedir. Bugn Trkiye bulunduu corafya nedeniyle, global tehdidin yannda, ksa, orta ve uzun menzilli fze tehdidinin ortasnda kalmaktadr. Gerek atmosfer iinden, gerekse atmosfer dndan gelebilecek balistik fze tehdidi, ok ksa bir

123

reaksiyon sresi gerektirmesi nedeniyle, sz konusu tehdidin yeteri kadar nceden tespit edilmesi ihtiyacn n plana karmaktadr342. Bu nedenle, ihbar-ikaz uydular, balistik fze ikazn frlatl anndan itibaren elde etmek amacyla kullanlmaktadr. Mutlak sfrn (-273 0C) zerinde scakla sahip her trl nesne bir IR radyasyon kayna olarak ele alnabilir. Bu prensibe dayanarak gelitirilen ihbar-ikaz uydularnn balistik fzelere kar erken ikaz sistemi olarak kullanm, bugn itibaryla en etkin olarak ABD ve Rusya tarafndan

gerekletirilmektedir. 1970li yllardan beri ABDnin kullanmakta olduu Savunma Destek Program (DSP) sistemi, kzltesi (Infrared-IR) infrared dedektrler ile cisimlerden yaylan IR enerjisini tespit ederek, balistik fze tehdidine ait ikaz bilgilerini gerek zamanl olarak ABD Uzay Komutanlna gndermektedir. Global bir kaplama salayan DSP uydular, fzelerin olduka yksek scaklklardaki egzoz gaznn neden olduu nm, tadklar IR detektrler vastasyla alglamaktadrlar. Uydulardan alnan fze ikaz bilgileri haberleme linkleriyle (MILSTAR uydularyla343) ilgili birimlere aktarlmaktadr. DSP sistemi, yer-uyumlu yrngeye (geo-synchronous 36-40 bin km)

yerletirilmi 5 adet uydudan olumakta olup, 3 aktif halde altrlmakta, dier ikisi ise ana uydular yedeklemek amacyla kullanlmaktadr. Uydularn aktif mrlerinin bitmesine yakn yeni uydular gnderilerek en eski olanlar sistem d braklmaktadr. DSP uydular, ABD, Almanya ve Gney Avustralyadaki yer istasyonlar ile kontrol edilmekte olup, dnyadaki frlatma faaliyetlerine ait ikazlar annda alnp, deerlendirilmektedir. 1990l yllarda DSPnin, ABDnin aktif savunma grevlerini destekleyecek taktik parametreleri yeterli dorulukta ve tam vaktinde salayamamas nedeniyle eski sistemlerden farkl ve onlarn tm kabiliyetlerinin yerini alabilecek Uzayda Konulu Kzltesi Sistemi-SBIRS planlanmtr344. SBIRS sistemi, fzeleri, frlatl anndan itibaren tespit ederek uular boyunca takip edecek ekilde tasarlanmtr. Program SBIRS-High ve SBIRS-Low olmak zere iki aamada hayata geirilecektir.
342

Uzayda Konulu Erken hbar Sistemleri,Hava Kuvvetleri komutanl, Hava Uzay ube Mdrl,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi 343 Bkz. Detayl bilgi iin Milstar,http://msl.jpl.nasa.gov(11.03.2006) 344 Bkz. Detayl bilgi iin Kablosuz letiim Teknolojisi,http://mf.erciyes.edu.tr(12.03.2006)

124

SBIRS-High, yer-uyumlu (36-40 bin km) yrngeye yerletirilecek uydular kapsamaktadr. Bu uydular DSP'nin mevcut kabiliyetlerine, daha da gelitirilmi olarak sahip olacaktr. SBIRS-Low program ise, 2006 yl sonras hayata geirilecek ve fzelerin uuu sresince takibini (zellikle mid-course tracking) yapabilmek amacyla, alak yrngeye yerletirilecek 24 uyduyu kapsayacaktr. u anda yrngede 4 uydusu bulunan sistemin, toplam 30 uydudan olumas planlanmtr. 1976 ylnda Rusyann kullanmaya balad Fze Saldr kaz Sistemi (SPRN) ise 1980 ylnda 9 uyduya tamamlanarak tam kapasite ile faaliyete geirilmitir. 19931994 yllarnda 9 uydunun 4 deitirilmitir. Bu sistem, fzelerin frlatllarn 20 saniye iinde tespit etme kabiliyetine sahiptir. Byle bir sistem ile, atmosfer ierisinde faaliyet gsteren her trl insanl/insansz hava aracnn tespiti ve takibi ise, mevcut teknoloji itibaryla, bugn iin mmkn olmayan bir kabiliyet olarak karmza kmaktadr. Ancak, dnyada bu konuda yrtlen nemli almalar mevcuttur. Bu kapsamda yrtlen almalarda, uaklarn iki farkl rejimi (non-A/B ve A/B) gz nnde bulundurulmaktadr. A/B rejiminde egzoz gaznn ulaaca scaklk, uydular vastasyla alglanabilecek seviyeye ulamaktadr. Ayrca, zellikle Mach 2 ve daha yksek sratlerde, aerodinamik srtnme nedeniyle oluan scaklkta nemli bir yaynm kayna olarak grlmektedir. Fzelerin tespitine ynelik gelitirilebilecek ihbar ikaz uydu sisteminin; ilgi alann tam olarak kapsanabilmesi bakmndan, 15E, 70E geo-stationary (GEO) yrngeye345 (36.75036.800 km.) konulandrlmas ve; Kuzey 550, Kuzey 200, Dou 700, Dou 150 blgesini (Hazar Denizi, Kuzey Afrika, Orta Dou, Balkanlar ve Orta Avrupa) kapsamas uygun bir mimari olarak grlmektedir. Sistemi oluturacak uydu says; Geometrik koullar ve belirlenen kapsama alanna gre taktik balistik fze

(TBM) tespitinin 2 uydu ile daha gvenilir olmas, Frlatma noktasn belirlemek iin TBMin uu yolunun boyutlu olarak

tespitinin gerekmesi, GEO uydularda elektro-optik sensrler olmas sebebiyle, boyutlu bilgi

edinmek iin ayn noktann 2 ayr adan izlenmesine ihtiya duyulmas,

345

Bkz. letiim Teknolojileri,http://www.baskent.edu.tr(14.02.2006)

125

Bindirmeli grntler kullanlarak stereo ift yardmyla yrngenin 3 boyutlu

olarak belirlenebilmesi hususlar gz nne alndnda iki olarak elde edilmektedir. Alak yrnge, belirlenen kapsama alan ve tespit hassasiyeti gz nne alndnda, yaklak 40 uyduluk bir mimari gerektirdiinden uygun bir zm olarak grlmemektedir. Prensipte tm yrnge eidine sahip uydularn TBM frlatma an gzleminde kullanlabilecei dnlse bile, GEO yrngeli uydularn fiyat/performans oran asndan en uygun olan zm olduu grlmektedir. Balistik fze tespitinde kullanlacak sensrlerin elektromanyetik spektrumda alglama yapabilecei bandlar deerlendirildiinde, fze eksoz gazlarnn scakl gz nne alnarak termal IR bandlarn kullanlmas gerektii sonucuna varlmaktadr. UV nmnn da alglanabilecei hususu bir aratrma konusu olarak WEAG Panelleri346 kapsamnda deerlendirilmi ancak, mevcut teknoloji ile, balistik fzenin frlatlmas esnasnda ortaya kan UV nmnn, GEO yrngede konulu bir sensr ile alglanabilecek dzeyde olmad tespit edilmitir. Kullanlacak band says kapsamnda; TBM tipi belirlenmesinde birden fazla band kullanlmas hassasiyeti artrmakla birlikte, optik sistemin soutma gereksinimini artrmakta bu da sistemin g btesini ve dolaysyla, arln etkilemektedir. Ayrca, teknolojik olarak optik teleskop 3den fazla paralel IR bandn kullanmna imkan tanmamaktadr. Ancak, TBF'nin ykseli sonu periyodu ve ykseli sonu zamannn hassas biimde belirlenmesinde tek bandn kullanlmas da yeterli grlmemektedir. Bu sebeplerle gereki bir sistemin, 2 bandl optik tasarmdan olumas gerekmektedir. Bu bilgiler nda, uzayda konulu ihbar-ikaz sisteminin IR sensrler tamas, IR sensrlerin elektromanyetik spektrumda Medium Wave IR (MWIR) ve Short Wave IR (SWIR) dalga boylarnda alglama yapmas gerektii grlmektedir. SWIR Bandn kullanlmas; sadece pasif soutma sisteminin yeterli ve optik sistem tasarmnn daha kk olmas sebepleriyle avantaj salamaktadr. Sistemin alma modlar kapsama alan ve tespit doruluu asndan deerlendirildiinde; uydulardan birinin yksek doruluklu tespit ve takip kabiliyetine sahip olmas bakmndan, sabit bak (staring) modunda, dierinin ise, sk periyotlarla geni blge kapsamas salamas bakmndan, tarama (scanning) modunda almas
346

Bkz. Milli savunma Bakanl Sunum,http://afcea.org.tr(25.12.2006)

126

gerektii sonucuna ulalmaktadr. Tarama modunda alacak uydu zerinde bulunacak teleskopun, dnyaya dik eksen (nadir)'den belirlenecek oranda farkl (off the nadir) bir ada konulandrlmas, daha geni bir blge taramas gerekletirmesi imkan salayacaktr. zellikle balistik fzelerin tespit ve takibi bakmndan nemli bir yetenek olarak grlen ihbar-ikaz uydu sistemi, gerek sistemin ierdii yksek teknoloji ve yarataca maliyetler, gerekse de bu sistemden alnacak ikaz bilgileri dorultusunda

kullanlabilecek silah sistemlerine sahip olunmas hususlar erevesinde ele alndnda, uzun vadeli bir hedef olarak grlmektedir.

5.14.

Trkiyedeki Sivil Uzay almalar : 5.14.1.Avrupa Uzay Ajans (ESA)na yelik almalar Trkiyenin uzay almalarnda mevcut durumunun, lke kurumlarnn bu

alandaki potansiyelinin ve nasl bir yaplanmann gerektiinin belirlenmesi amacyla Tbitak tarafndan baz almalar balatlm ve bu esnada, uzay almalarna balamakta ge kalan Trkiyenin, ksa zamanda gerekli kabiliyetlere ulaabilmesi maksadyla ESA ile ibirlii ierisinde olunmas gerektii vurgulanmtr. Bu kapsamda, 29 Mays 2002 tarihinde Babakanlk aracl ile; ksa vadede bir ibirlii anlamas yapmak ve uzun vadede ye olmak amacyla ESAya bir bavuru yaplm ve ESAdan gelen bir heyetin Kasm 2002 tarihinde Trkiyeye gelmesi salanmtr. Uzay alannda nemli bir kurulu olan ESA, uzay aratrmalar, bilimsel/teknik ortak almalar, teknoloji/bilgi aktarm ve eitim gibi konularda ikili ibirlii anlamalar yapmakta ve hkmetler aras bir kurulu olarak faaliyetlerini srdrmektedir. Avrupa Uzay Ajansna (ESA) yelik almalarnn TBTAK vastasyla yrtlmesi salanm, anlamann Ekim 2003te imzalanmas kararlatrlmtr. 5.14.2. Trk Uzay Kurumu (TUK)nun Kurulu almalar 26 ubat 2001 tarihli MGK karar ve ona ilikin Bakanlar Kurulu karar ile, Hv.K.K.lna, lkemizin uzay ortamndan yararlanabilmesi iin TUKnun kurulmasna ait Kanun Tasla hazrlama ve tekilatlanma almalarnn koordinatrl grevi

127

verilmi, ayrca, sz konusu almalarn en ksa srede tamamlanarak, TBMMne sevk edilmek zere, MSB.l vastasyla Babakanla gnderilmesi kararlatrlmtr. Alnan grev zerine ilgili kurum/kurulu temsilcilerinin katlmyla bir seri toplantlar icra edilmi ve anlan kurumlarla yaplan alma neticesinde nihai ekli verilen Taslak Kanun Tasars MSB.lna iletilmek zere 30 Nisan 2002 tarihinde Gnkur.Bk.lna iletilmitir347. 5.14.3. Trkiye Uzay Politikas Hazrlk almalar TUKnun kurulu kanunu tasars almalar esnasnda, TUKnun kurulmasn takiben, TUK tarafndan, uzay alannda izlenecek milli politikann oluturulmasnn ve bu dorultuda, temel stratejiler ile uygulama planlarnn hazrlanmas faaliyetlerinin balatlmasnn daha uygun olaca deerlendirilmitir. TUKnun kurulmasnn siyasi gndem dolaysyla gecikecek olmas nedeniyle milli bir uzay politikasnn Hv.K.K.l koordinesinde hazrlanmas uygun bulunmutur. Bu kapsamda, Hv.K.K.l Trkiyenin Uzay Politikasnn hazrlanmas amacyla bir alma balatlm ve ilgili kurum/kurulularn katlm ile 13 Aralk 2002 tarihinde icra edilmitir. Milli Uzay politikas ile ilgili almalarn 2003 yl ierisinde tamamlanarak Milli Gvenlik Kurulu gndemine getirilerek tasvip alnarak

onaylanmas hedeflenmitir. 5.14.4. Uluslar Aras Uzay Teknolojileri Fuar ve Konferans

lkemizde uzay faaliyetleri kapsamnda, tekilatlanma ve milli uzay politikas hazrlk almalar srerken bylesine nemli bir sektrn gelimesine olumlu katklarda bulunmak amacyla Uluslar Aras Uzay Teknolojileri Fuar ve Konferansnn dzenlenmesi planlanmtr. 06-08 Mays 2003 tarihleri arasnda ODT Kltr ve Kongre Merkezinde icra edilmi olan sz konusu faaliyet Hv.K.K.lnn destei ile yaplmtr.

347

Savunma, Havaclk ve Uzay Paneli, Vizyon 2023 Projesi, Panel Raporu Ek-5, Tbitak,Ankara-2003

128

5.14.5. Tbitak-Bilten Tarafindan Yrtlen Bilsat Projesi Bir uyduya/uydu takmna sahip olmak/retmek bir ok lkenin yapmak istedii ancak teknik ve ekonomik nedenlerde gerekletiremedii bir hedeftir. Bu dorultuda, lkemizin uzayda sz sahibi olmas ve deiik amal uydu yapabilme teknolojisini kazanmas amacyla, Tbitak-Bilten 1997 ylnda lkemizin ilk yer gzlem amal uydu (Bilsat) projesini balatmtr. 2001 ylnda balayan proje ngiltere kkenli, Surrey niversitesinin bir irketi olan Surrey Uydu Teknolojileri Ltd. (SSTL) ile yrtlmektedir. Proje kapsamnda, teknoloji transferi ile birlikte, 2 uydu yapm, yer istasyonu ve retim laboratuvarlarnn kurulmas planlanm, Austos 2003 tarihinde yrngeye yerletirilmesi hedeflenmitir. Bilsat Trk mhendislerinin katklaryla retilmi olup, zerinde tamamen Bilten mhendisleri tarafndan tasarlanan ve retilen bulunacak iki faydal yk (ok bantl grntleyici ve gerek zamanl grnt ileme kart sistemi) bulundurmas planlanmtr. 110 Kg. ktleye sahip olacak ve alak yrngeye yerletirilecek uydu ile dnya zerinde her hangi bir blgenin 26 metre znrlkte renkli, 12 metre znrlkte siyah-beyaz grntlerini elde etmek mmkn olacaktr. Proje sonucunda;

irketlerin alt-sistemlerde zelleerek milli kabiliyet kazanmalar, Aratrma kurulularndaki uydu teknolojilerine ynelik ARGE
faaliyetlerinin tevik edilmesi ve Trkiyenin uzun vadeli planlarna gre koordine edilmesi,

htiya duyulan deiik amal sivil ve askeri uydu (haberleme,

meteoroloji, ihbar-ikaz, keif, vb.) retimine ynelik kabiliyetler kazanlmas,

Ayrca, Bilsat yrngesi ve zellikler nedeniyle, konumu ngiltere,

Cezayir, Nijerya, Vietnam, Taylan ve inin katlmyla oluturulan Afet Gzlem Uydu Takmna katlnmas hedeflenmitir. BLSAT uydusu tamamlanm olup Rusyaya ait Plesetsk ssnden 26 Eyll 2003 tarihinde frlatlmtr348.

348

BLSAT,http://www.bilten.metu.edu.tr(01.10.2006)

129

5.14.6.

BM Nezdinde Yrtlen Uzay almalar

Birlemi Milletler (BM) Viyana Daimi Temsilcilii tarafndan; dnyadaki uzay faaliyetlerinin byk bir ivme kazand, bu kapsamda BM nezdinde yrtlen uzay almalarna menfaatlerinin korunmas amacyla bir ok lkenin aktif olarak katld, ancak lkemizin, bu faaliyetlere henz itirak etmediini bildirmitir. TUKnun kurulmasnn belli bir sre alaca gz nnde bulundurularak, Kurum kuruluncaya kadar lkemizin uluslar aras uzay alannda temsilinin ve BM nezdinde yrtlen uzay almalarna itirak edilmesinin lkemiz menfaatleri bakmndan gerekli olduu deerlendirilmi ve sz konusu faaliyetlere Tbitak ile Hv.K.K.lnn aktif olarak katlm ngrlmtr. BMdeki uzay almalar, Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesi (UBAKK) tarafndan oluturulan altkomiteler vastasyla yrtlmektedir.

Hv.K.K.lnn 2001 ylndan itibaren itirak ettii altkomitelerin faaliyetleri zetle u ekildedir. (1) Afet Ynetimi alma Grubu (Disaster Management Working Group) (2) Global Seyrsefer Uydu Sistemi alma Grubu (GNSS Working Group) (3) Bilimsel ve Teknik Altkomite Sz konusu toplantlara ilikin sonu raporlar Trkiyede konuyla ilgili kurum/kurululara gnderilmekte, bu hususta lke politikas ile konulara ilikin eylem planlarnn belirlenmesi amacyla, Hv.K.K.l tarafndan bilgilendirme ve

deerlendirme toplantlar icra edilmektedir. 5.15. Hv.K.Klnn Yrtt Askeri Uzay almalar : 5.15.1. Uydu Projeleri : Keif, Komuta Kontrol Haberleme ve hbar kaz Uydu projeleri ile ilgili olarak almalar yaplm ve 2005-2014 dnemi iin teklif edilmitir. 5.15.2. Uzay ARGE Projesi : Uzay ARGE projesi, 17 Eyll 2001 tarihinde MSB ARGE ve Tekno.D.Bk.lnda yaplan koordinasyon toplants ile balatlmtr. ki aama

130

halinde icra edilecek olan projenin birinci aamas iin 10 Aralk 2002 tarihinde Tbitak-Bilten ile szleme imzalanm ve almalar balatlmtr. Ekim 2003 tarihinde tamamlanmas planlanan ilk aamada; bilgi paketlerinin oluturulmas, uydu tasarm ve analiz yazlmlarnn gelitirilmesi, Kasm 2003 tarihinde ihale edilmesi planlanan ikinci aamada ise; elde edilecek bilgiler ile gelitirilen yazlm ve aralar kullanlarak yaplacak tasarm ve teknoloji

demonstrasyonu amal retim faaliyetlerinin icras hedeflenmitir. 5.15.3. TSK Uzay Konsepti Konsept, 21 nci yzyln ilk eyreinde, TSKnin tm unsurlarnn bar, kriz, ve savata, uzaydan yararlanmak suretiyle grevlerin etkin ve ekonomik olarak baarlmas iin yrtecei her trl faaliyetin, sahip olunmas gereken sistemlerin zellik ve nceliklerin ana hatlarn kapsamaktadr. lgili dier konseptlerle uyumlu olarak hazrlanm olan Konsept Komuta Kat onayna sunulmu ve dier Kuvvetlerle koordine edilerek Gnkur.Bk.l onayna sunulma aamasna gelmitir. 5.16. Trkiyenin birlii Yapt lkeler 5.16.1. Trkiye-ABD Uzay birlii : 17 nci YDOSG toplant sonu raporunda, MOU hazrlk almalarnn yakn koordine ierisinde srdrlmesi amacyla, iki taraf temsilcilerinin katlm ile bir alma grubu oluturulmas ilem maddesi olarak yer almtr. Bu dorultuda, ABD taraf ile yaplacak grmeler ncesinde TSK bnyesinde icra edilen toplantlar neticesinde taslak bir MOU hazrlanmtr. ABD ile ibirlii konusu 18 nci YDOSG toplantsnda gndem maddesi olarak yer alacak ve iki lke arasnda grmelerin bir an nce balatlmas salanacaktr. Hv.K.K.l, Gnkur.Bk.l direktifleri dorultusunda balatt uzay almalar kapsamnda, gelimi lkelerle ibirlii imkanlarnn aratrlmas hususuna nem vermi, bu dorultuda ABD Uzay Komutan Org. Ralph E. EBERHARTn 27 Kasm 2001 tarihindeki ikinci ziyareti esnasnda Gnkur.II.Bk. Org. Y. BYKANIT ve Hv.K.K. Org. C. ASPARUK ile yaplan grmelerde; iki lke arasndaki ilikilere

131

uzay boyutunun da eklenerek stratejik bir ibirlii (Enhanced Partnership) haline dntrlmesi ve bu kapsamda geni ereveli bir Mutabakat Muhtras (Umbrella MOU) imzalanmas hususunda anlama salanmtr. Uzay birlii konusu, Gnkur.II.Bk. bakanlnda 16-17 Nisan 2002 tarihlerinde stanbulda yaplan 17 nci Yksek Dzeyli Ortak Savunma Grubu (YDOSG) toplantsnda gndeme alnm ve ABD ile salanan mutabakat dorultusunda MOUya temel oluturmak maksadyla Niyet Mektubu (Statement of Intent-SOI) imzalanmas kararlatrlmtr. SOI 12 Temmuz 2002 tarihinde ABD adna Savunma Bakan Yardmcs John P. STENBIT, Trkiye adna da dnemin Hv.K.K. Org. C. ASPARUK tarafndan imzalanmtr. Konuyla ilgili olarak ABD Savunma Bakan Yardmcs tarafndan MOU ile ilgili almalarn balatlmas talebi Hv.K.K.l tarafndan da uygun grlm ve 2223 Ekim 2003 tarihleri arasnda ABD Savunma Bakanlndan gelen heyet ile Hv.K.K.l karargahnda bir n deerlendirme toplants yaplmtr. Sz konusu toplantda uzay ibirlii konusunda grmeler yaplmtr. Toplantda ele alnan, somut projeler baznda balayc hkmler iermeyen ve taraflara bu aamada herhangi bir mali ykmllk getirmeyen dokmanda; Anlamann yrrle girmesi halinde, ABDnin halihazrda yrtt savunma amal uydu projelerine ilikin tantc bilgileri Hv.K.K.lna sunabilecei ve ortak fayda grlen konularda Trkiyenin aratrma projelerine katlabilecei, Oluturulacak alma gruplar tarafndan mutabakat salanan ibirlii konularnn projelendirilecei, Anlama kapsamnda elde edilecek bilgilerin taraflarca mnferit olarak gelitirilecek savunma amal projelerde kullanlabilecei, elde edilen teknolojinin baka (ticari, sivil, v.b.) amalarla kullanmnn ise, taraflarn yazl mutabakatlarna bal olduu, Belirlenen ortak projeler erevesinde ihtiya duyulmas halinde taraflarn test cihazlar ve altyap olanaklarn karlkl cretsiz olarak kullanabilecei ifade edilmektedir. Dier taraftan, uzay eitimi konusu iki lke arasnda ele alnan konular arasnda nemli bir yer tekil etmektedir. Hv.K.K.l Ocak 2002 tarihinde genel, ynetici ve planlamac dzeylerindeki uzay eitim ihtiyacn ABD tarafna iletmitir.

132

Ayrca eitim konusunun da imzalanmas planlanan ibirlii anlamasna dahil edilmesi hedeflenmi ancak ABD tarafnca konunun ayr olarak ele alnmas gerektii bildirilmitir. Bu kapsamda yaplan grmeler esnasnda ABD uzay eitimleri/kurslarna ilikin dokman Trk tarafna salanm ve Trkiyenin uygun grd eitim/kurs programlar iin giriimlerde bulunulabilecei belirtilmitir. 5.16.2. Trkiye-RF Uzay birlii : Rusya Havaclk ve Uzay Ajans (RASA)nn daveti zerine bir heyet ile, Haziran 2002 tarihinde RF uzay tesislerinde incelemelerde bulunmak ve ibirlii imkanlarn aratrmak amacyla bir ziyaret yaplmtr. Ziyaret esnasnda RF tarafna, Trk Hava Kuvvetleri personeline uzay alannda eitim verilmesi, RF tarafndan Trk Kozmonotlarnn yetitirilmesi ve personel mbadelesi ile ilgili talepler iletilmitir. RF tarafndan konuya olumlu baklm ve iki lke arsnda ibirlii yaplabilecei belirtilmitir. nceleme ziyareti neticesinde; iki lke arasnda askeri uzay ibirliinin balatlmas amacyla; Nisan 1994 tarihli Askeri Teknik konular ve Savunma Sanayii Alannda birlii Yaplmasna Dair Anlama ve ona ilikin Mays 2002 tarihli protokol hususlar gz nne alnarak bir Toplant Tutana imzalanmtr. Bununla birlikte uzay ibirlii konusu, 23 Eyll 2002 tarihinde icra edilen Trkiye-RF Savunma Sanayi birlii Karma Komisyonu kapsamnda ele alnm ve Trkiyenin niyeti RF tarafna iletilmitir. Trk personeline akademik ve teknik eitim verilmesi, Trk kozmonotlarnn yetitirilmesi, personel mbadelesi ve gelecekte kazanlmas hedeflenen tm uzay kabiliyetlerine ilikin konular kapsayacak bir Mutabakat Muhtras (MOU) imzalanmas hususlarn kapsayan teklife RF tarafnn cevap vermesi beklenmektedir. 5.16.3. Trkiye-ngiltere birlii : ngiltere Savunma Bakanlnn daveti zerine bir heyet ile; ngiltere uzay tesislerinde incelemelerde bulunmak ve ibirlii imkanlarn aratrma amacyla Ocak 2002 tarihinde bir ziyaret yaplmtr. Ziyaret neticesinde, ngiltere Savunma Bakanl

133

tarafndan uzay alannda nemli bir birikime sahip olan ngilterenin Trkiye ile uzay alannda ibirlii yapabilecei ifade edilmitir. Bu gelimeler dorultusunda ngilterenin Ankara Bykelilii Bakatibi, Gn.P.P.Bk.ln 30 Nisan 2003 tarihinde ziyaret etmi ve uzay ibirlii konusundaki niyetlerini resmi olarak bildirmitir. Gnkur.Bk.l, ngiltere ile uzay ibirliine ilikin olarak almalarn yaplmas ve bir Mutabakat Muhtras (MOU) hazrlanmas direktifini vermitir. Bu kapsamda yaplan grmeler neticesinde taraflar arasnda ncelikli olarak bir niyet mektubu (SOI) imzalanmas konusunda almalara balanlm; Uzay alannda bilgi paylam ve eitim, Uydu teknolojileri transferi ve ortak proje gelitirilmesi hususlarnn ngiltere ile ele alnmas hedeflenmitir. 5.16.4. srail ve Trkiye Arasndaki birlii: srail, 2006 ylnda frlatmay planlad optik sensrl 0.6 m znrlkl OFEQ-6 grnt uydusunu TSK ile ortak proje halinde gelitirmeyi nermi, bu uydunun yrngeye yerletirilmesine kadar olan srede 0.8 m znrlkl OFEQ-5 uydusundan grnt vermeyi Gnkur. 2 nci Bk ile Hv.K.Kurmay Bkna hitaben 1 mays 2003 tarihinde gnderdii mektupla teklif etmitir. 5.16.5. Pakistan ve Trkiye Arasndaki birlii: Pakistan Devlet Bakan; Fransa ile ortak proje kapsamnda 10 m znrlkl bir grnt uydusu gelitirdiklerini, 2,5 metre znrlkl 2 nci uydu projesini Trkiye ile birlikte gerekletirmek istediklerini Korg. Karakua 16 eyll 2002 tarihinde Pakistan ziyareti esnasnda bildirmitir. Bu kapsamda Pakistan uzay ajans yetkilileri ile 2 ekim 2003 tarihinde Karargahta bir toplant yaplm ve heyetin ayn niyeti tekrar ettii grlmtr. 5.16.6. Gney Kore ve Trkiye Arasndaki birlii: Gney Kore, askeri ataelii vastasyla gnderdii yazda; 1999 ylnda 6.6 m znrlkl grnt uydusunu ngiltere ile yaptn, 2004 ylnda frlatlmak zere,

134

1 m znrlkl yeni bir uydu projesini gelitirdiini ve 2008 ylnda yrngeye yerletirmek istedii 0.5 m znrlkl bir uyduyu da Trkiye ile birlikte ortak proje olarak realize etmek istediini 22 haziran 2003 tarihinde bildirmitir. Konuyla ilgili olarak G.Korenin uzay alanndaki kabiliyetlerinin yakndan grlebilmesi ve ibirliine ynelik olarak incelemelerde bulunulmas amacyla Trkiyeden bir heyetin G.Koreyi ziyaret etmeleri planlanm ve sz konusu ziyaret Kasm 2003 aynda

gerekletirilmitir. 5.17. Trkiyenin Uzay Alanndaki Yeri ve Hedefleri Pek ok lkede olduu gibi dnya apnda prestij sahibi olma, uzayn getirdii faydalardan yararlanma ve gelecekte de bunu devam ettirebilmenin nemini kavrayan lkemiz de ilk olarak sivil amal olarak almalar balatlmtr. Uluslararas ibirlii kurularak, uydu teknolojisine sahip olan lkelerden dorudan para karl ile satn alnarak Trksat serisi haberleme uydularna sahip olunmu ve bu kapsamda Trkiye adna Uluslararas Telekomnikasyon Birliine [ITU] kayd yaptrlm olan TRKSAT-1B, TRKSAT-1C ve TRKSAT-2A uydular halen dnya yrngesinde bulunmaktadr. Trkiye corafi konumu nedeniyle sahip olduu stratejik neminden dolay blgede sz sahibi olabilmek, bu alandaki geri kalml giderebilmek ve uzaydan daha yksek derecede fayda salayabilmek amacyla uzay faaliyetleri konusunda yalnzca haberleme uydular ile yetinmeyip, daha da ileri gitmeli, kendi uydu ve uzay teknolojisine sahip olmay hedeflemeli ve bu konuda hak ettii noktaya gelebilmelidir. Bu konuda ivme kazanabilmek amacyla uzay faaliyetleri ve teknolojileri konusunda birikimi olan ve uydu sistemlerinden faydalanan her trl kurum/kurulu, niversite, aratrma birimlerinin koordineli olarak almaya, g birlii yapmaya ve bu almalar bir merkezden ynlendirmeye ihtiyac vardr. Trkiyenin konumu itibaryla, fze tehdidi altnda bulunduu dikkate alndnda, bu alanda, uzayda konulu sistemlerden istifade edilmesinin son derece nemli olduu aka grlmektedir. Kendi gvenliini salamak ve karlarn korumak iin snrlar dnda harekat yapmak zorunda kalabilecek Trkiyenin, fze saldrlarna kar karasal ve atmosferik (atmosfer iinde uan uak ve dier sensrler) ihbar ikaz sistemleri vastasyla sahip olduu hazrlk ve reaksiyon sresini iyiletirmesi gerekmektedir.

135

Uzayda konulu ihbar ikaz sistemi ile, her trl harekatta kstlamasz, gerek zamana yakn ve dmann mukabil tedbirlerinden en az dzeyde etkilenen, karasal ve atmosferik ihbar ikaz sistemlerinin zafiyetlerini de kapatacak bir yetenek

kazanlabilecektir. lkemizde halen Trk Telekom Anonim irketi tarafndan yrtlen faaliyetler dnda TBTAK Bilgi Teknolojileri ve Elektronik Aratrma Enstits (Bilten), uydu retiminin ekirdeini oluturacak teknoloji transferini gerekletirmeye almakta ve YAY adl projeyle yksek znrlkl grntleme kabiliyetine sahip uzaktan alglama uydusu gelitirmeyi amalamakta, stanbul Teknik niversitesi uydu yer istasyonu kurarak uzaktan alglama ve uydu haberlemesi konularnda almakta, Orta Dou Teknik niversitesi, Havaclk ve Uzay Mhendislii blmnde uzay bilimleri konusunda eleman yetitirme abas iindedir. Ayrca Meteoroloji Genel Mdrl, Avrupa Meteoroloji Uydular Birlii, EUMESAT uydu sisteminin bir yesi olarak uydulardan alnan bilgi ve grntleri kullanmakta ve yine baka kurumlarda kendi alanlaryla ilgili uydu grntlerini ve verilerini d kaynaklardan temin etmektedirler. Trk Silahl Kuvvetleri de halen TRKSAT serisi haberleme uydularndan faydalanmakta ve grnt ihtiyac iin d kaynaklara bavurmaktadr. Btn bu bilgiler nda grlmektedir ki Trkiyede uzay faaliyetleri konusunda nemli saylabilecek almalar ve potansiyel mevcuttur. Ancak tm bu faaliyetler arasnda bir balant ve koordine tam olarak salanamadndan ve almalar bir merkezden ynlendirebilecek ve kurumlar arasnda da ahengi salayacak bir kurumun olmamas nedeniyle gayretler birletirilememekte ve bu almalar etkin bir hale getirilememektedir. Haberleme uydularyla uzayda bayrak gsteren Trkiye, uzaya ilk Trk mekiiyle Trk astronot gnderme hazrlklarna balad. Proje "lk Trk astronotu Kemal, ilk Trk uzay mekii Atatrk ile uzaya kacak'' yorumuna neden oldu. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu'nunda (BTYK) geen yl alnan ve Haziran MGK'snda onaylanan karar gerei Ulusal Uzay Aratrmalar Program (UUAP) almalarna balayan TBTAK, Genelkurmay Bakanl, Trk Hava Kuvvetleri, Ulatrma Bakanl ve niversitelerin desteiyle projeyi yrtyor. Bu yldan itibaren Trkiye,

136

galaksilerin fotorafn ekmeye balayacak ve gezegenleri srekli gzlem altnda tutacak. Toplumda uzay kltr oluturma almalarna hz verilecek349.

Gazetelerde olan genel gelimelere bakacak olursak Trkiyenin lk Etapta 6 Astronot ile uzaya gitme planlar yapt anlalmaktadr. Habere bakacak olursak; Yeni afak, UUAP'tan birinci derecede sorumlu olan TBTAK Bakan Prof. Nkhet Eri'in MGK'ya sunduu detayl uzay raporunu ele geirdi. Buna gre, Trkiye, uzay almalar iin 2014 ylna kadar 1 katrilyon 125 trilyon harcama yapmay planlyor. Bu erevede 2006 btesinden uzay almalar iin 55 trilyon ayrld. Bu rakam 2007 ylnda 80, 2009 ylnda 120 ve 2010 ylndan 2014 ylna kadar 150 trilyondan aa olmayacak. Programa gre 2014 ylna kadar bilim alannda 73 trilyon, teknoloji alannda 946, uygulama alannda 30, insan ve bilgi alannda 45, uluslararas ibirlii alannda 30, denetim ve egdm alannda 1 trilyonluk bir harcama yaplacak. UUAP erevesinde BTYK ve TBTAK, NASA'nn yansra Avrupa Uzay Ajans ile yakn ibirlii iinde olacak. Bu yldan itibaren Avrupa Uzay Program, 2007'den itibaren Uluslararas Uzay niversitesi ve Yaz Okulu Etkinlikleri'ne katlacak. Bu yldan itibaren galaksilerin fotoraf ekilecek. Yakn gezegenler srekli gzlem altnda tutulacak. Ksa sre iinde en az iki tane dev teleskop alnacak. Astronot eitimine 2010'da balanacak. lk etapta 6 astronot yetitirilecek. Trkiye, 2014'te uzaya frlataca mekie ilk etapta yabanc teknoloji ile sahip olacak ancak zamanla yerli teknoloji kullanlacak350. Trkiyede bir uzay ss kurulmas planlanmakta olup, habere bakacak olursak; Uzay ss 2012 ylna kadar ina edilecek. Uzay ss iin u anda en ansl iller Ankara, Mersin, Antalya ve zmit olarak grlyor. Uzay ss iin ABD Houston Uzay ss ile Kazakistan'daki Baykonor Uzay ss'nde uzun sren aratrmalar yaplacak. Uzay ss iin geni bir alan ayrlacak. zel birliklerle korunacak olan uzay ss son teknoloji ile ina edilecek. Uzay stasyonu'nda deney almalar ve yllara gre yaplacak aamalar inceleyecek olursak;
349 350

Trkiyenin Uzay Hedefleri,http://www.netpano.com(08.01.2006) Trkiyenin Uzay Hedefleri, Yeni afak Gazetesi, 30 Mart 2006

137

2006 yl ile planlanan almalar; gelitirme 2007 ylna gelindiinde; Toplumda uzay kltr oluturma Astofizik aratrmalar Jiroskop teknolojisi gelitirme (Ion, sv, kat) tki motoru gelitirme Aratrma enstit ve merkezlerinin kurulmas leri malzeme retimi Gkada haritalanmas, yakn gezegenlerin srekli olarak takibi Avrupa Uzay Program'na katlm Gneydou Avrupa-Orta Asya Blgesel birlii Alar ve Projeleri

2008 ylnda ; Ulusal Uzay (sistem) altyaps kurulmas (Trksat) Haberleme uydusu gelitirme Keif ve istihbarat amal uydu tasarm Ulusal (yksek irtifa) aratrma ua gelitirme Gelecek nesil eitim ve retim programlar 2009 yl ile ilgili almalar; (Bilsat) Yer gzlem aratrma uydusu gelitirme (ikinci nesil-2,5m) Dk maliyetli uydu trleri tasarm ve gelitirme (mikro-nano) Veri harmonizasyonu ve lke standartlarnn gelitirilmesi e-devlet uygulamalar, CBS tabanl web sunumlar, 2010 yl ile birlikte ; Astronot yetitirme program Ulusal frlatma sistemi ve dk maliyetli roket gelitirme, 2011 ylndaki almalar; Gvenlik sistemi ve takip-izleme teknolojileri tasarm ve gelitirme Uzay mekii yapm iin ibirlii,

138

2012 ylndaki almalar; Gne sistemi ve gezegen aratrmalar, manyetik alan aratrmalar Uzay ss ve merkezi kurma almalar Uluslararas uzay programlarna katlm En az 1000 gen nesil aratrmac yetitirme program, 2013 ylndaki almalar; Kuyruklu yldz taramalar Uzaya ulusal bir roket gnderme almalar Bilgi merkezleri oluturulmas, 2014 ylndaki almalar, Kuyruklu yldz kefi En az 500 gen nesil uzman bilim adam Uzay mekiinin uzaya gnderilmesi Uluslararas uzay istasyonunda mikroekim deney projesi,

Trkiye bu planl almalar ileri teknolojisi gelitirmeye ve ileri lkeler ile ayn seviyeye gelecek, bu sayedede gl bir konuma ulamas salanacaktr. 5.17.1. Trk Telekom Tarafindan Yrtlen Faaliyetler:

Karasal iletiim sistemlerinin yurtd haberlemede, kapasite ve verim asndan yetersiz kalmas nedeniyle, Trk Telekom yeni iletim aralarndan yararlanma ynnde almalara balam ve 1979 ylnda lkemizin ilk uydu yer istasyonu Trkiye ile ngiltere arasnda 11 kanal kapasiteli olarak kurulmutur. Avrupada yaayan Trk nfusunun fazlal, Uzakdou ve Gney Asya lkeleriyle gelien kltrel ve ticari ilikiler, bamszln kazanan Trk

Cumhuriyetleri ile haberlemenin tesis edilmesi gibi konular nedeniyle Trk Telekom uydu haberlemesi konularnda faaliyetlerini srdrmtr. Ancak bu faaliyetler dier lkelerin Eutelsat, ntelsat, ve Inmarsat gibi mevcut haberleme uydu sistemleri kullanlarak yaplmtr. Uydu haberlemesi konusunda artan ihtiyacn karlanmas amacyla kendi haberleme uydumuza sahip olunmas konusundaki faaliyetler 1990 ylnda

139

balatlmtr. Bu almalarn neticesinde Trkiyeye ait ilk haberleme uydusu Trksat-1B, 11 Temmuz 1994 tarihinde, takiben Trksat-1C 10 Austos 1996 tarihinde ylnda Fransz Alcatel Space firmas tarafndan yrngeye yerletirilmi ve AvrupaTrkiye-Orta Asya koridorunda ekonomik ve verimli bir iletiim imkan salanmtr. Trk Telekom, teknolojideki gelimeler ve giderek artan uydu haberlemesi ihtiyacna ynelik almalar neticesinde Eurasiasat-1 adyla da bilinen ve zerinde 32 adet Ku band transponder tayan, Trkiyenin nc haberleme uydusu Trksat-2A 10 Ocak 2001 tarihinde yine Franszlar tarafndan yrngeye yerletirilmi ve bylece blgede byk bir kaplama alannn tesis edilmesi salanmtr. Ayrca haberleme uydularnn yer ald geostationary yrngede bulunan ve Trkiye adna tescil edilmi olan 50 derece dou pozisyonundaki haklarmzn muhafaza edilebilmesi ile C ve Ku band haberleme ihtiyalar iin ABD Hughes firmas tarafndan 1999 ylnda uzaya gnderilmi olan uydu Ocak 2001 tarihinde Anatolia-1 adyla, mterek iletme yoluyla hizmete girmitir. Trk Telekom tarafndan yaplan giriimler sonucunda haberleme uydularnn yerletirildii yere e zamanl yrnge zerinde, lkemiz adna drt yrnge pozisyonu tescil ettirilmitir. Bunlar 31.1
0

, 420 , 500 ve 73,50 yrnge

pozisyonlardr ve halen sahip olduumuz Trksat-1B 31.10 de, Trksat-1C ve Trksat2A 420 de ve Anatolia-1 uydusu ise 500 yrngelerinde bulunmaktadr. 5.17.2. TBTAK Tarafndan Yrtlen Faaliyetler: 5.17.2.1. Bilsat Uydu Projesi: Bir uyduya/uydu takmna sahip olmak/retmek bir ok lkenin yapmak istedii ancak teknik ve ekonomik nedenlerde gerekletiremedii bir hedeftir. Teknolojideki gelimelerle birlikte; frlatma maliyetlerinin azalmas, zellikle yer gzlem uydularnn daha kk boyutlarda ve daha ucuza retilebilmesi ilginin kk boyutlu uydulara ynelmesine neden olmaktadr. Bu dorultuda, lkemizin uzayda sz sahibi olmas ve deiik amal uydu yapabilme teknolojisini kazanmas amacyla, Tbitak-Bilten 1997 ylnda lkemizin ilk yer gzlem amal uydu (Bilsat) projesi almalarn balatmtr. 2001

140

ylnda balayan proje ngiltere kkenli, Surrey niversitesinin bir irketi olan Surrey Uydu Teknolojileri Ltd. (SSTL) ile yrtlmtr. Proje kapsamnda, teknoloji transferi ile birlikte, uydu yapm, yer istasyonu ve retim laboratuvarlarnn kurulmas planlanmtr. 27 Eyll 2003 tarihinde yrngeye yerletirilen Bilsat-1 uydusu Trk mhendislerin katklaryla retilmi olup, zerinde tamamen Bilten mhendisleri tarafndan tasarlanan ve retilen iki faydal yk (ok bantl grntleyici ve gerek zamanl grnt ileme kart) bulunmaktadr. 110 Kg. ktleye sahip olan ve 27 Eyll 2003 tarihinde Rusyaya ait Kosmos-3 roketiyle alak yrngeye (684 km) yerletirilen uydu ile dnya zerinde her hangi bir blgenin 26 metre znrlkte renkli, 12 metre znrlkte siyah-beyaz grntlerini elde etmek mmkn olmaktadr. Gerekletirilen bu proje ile;

edilmesi,

irketlerin alt-sistemlerde zelleerek milli kabiliyet kazanmalar, Aratrma kurulularndaki uydu teknolojilerine ynelik ARGE

faaliyetlerinin tevik edilmesi ve Trkiyenin uzun vadeli planlarna gre koordine

hedeflenmitir.

htiya duyulan deiik amal sivil ve askeri uydu (haberleme,

meteoroloji, ihbar-ikaz, keif, vb.) retimine ynelik kabiliyetler kazanlmas

Ayrca, Bilsat-1 uydusu, yrngesi ve zellikleri nedeniyle, dnya zerinde meydana gelebilecek doal afetler esnasnda en ksa srede grnt elde edilmesi amacyla ngiltere, Cezayir, Nijerya ve inin de katlmyla oluturulan Afet Gzlem Uydu Takm ierisinde yer almaktadr. 5.17.2.2. Avrupa Uzay Ajans (ESA)na yelik almalar: 1962 ylnda 6 Avrupa lkesinin katlmyla kurulmu olan Avrupa Uzay Ajans (ESA) 2000 yl itibariyle 15 yesi (Almanya, Belika, Fransa, talya, Hollanda, ngiltere, svire, Danimarka, spanya, sve, rlanda, Avusturya, Norve, Finlandiya, Portekiz) bulunan ve Avrupa lkelerinin uzaydan yararlanmak iin gayretlerini bir araya getirdii uluslararas bir kurulutur. ESAya en nemli katky Fransa salamaktadr.

141

ESA'nn almalar, uzaktan alglama, haberleme, seyrsefer, frlatma sistemleri ile mikro yer ekimi, insanl uzay uular, uzayn kefi ve Uluslararas Uzay stasyonu-UUnun yapm konularnda younluk kazanmaktadr. ESA yesi lkelerin askeri uzay faaliyetleri ise; ortak bir politika dorultusunda gelitirilmekte ve yksek znrllkte yer gzlem, Avrupay kapsayan uydu haberleme, erken ihbar ikaz sistemleri ile kresel konumlama sistemleri zerinde younlamaktadr. TBTAK tarafndan uzay alannda balatlan almalarla birlikte ESAna yelik konusu da ele alnm ve 29 Mays 2000 tarihinde Babakanlk aracl ile; ksa vadede bir ibirlii anlamas yapmak ve uzun vadede ye olmak amacyla ESAna bir bavuru yaplmtr. Bu kapsamda Kasm 2000 tarihinde lkemizi ziyaret eden ESAna ait bir heyet, Trkiyenin uzaya ynelik potansiyelinin yksek (Portekizden daha iyi) olduunu, anlamann en ksa srede yaplabileceini belirtmi ve ibirliine ynelik bir tutana imzalamtr. Uzay alannda nemli bir kurulu olan ESA, uzay aratrmalar, bilimsel/teknik ortak almalar, teknoloji/bilgi aktarm ve eitim gibi konularda ikili ibirlii anlamalar yapmakta ancak, hkmetler aras bir kurulu olduundan ibirlii iin devlet gvencesi ve resmi bir kurum aramaktadr. lkemizde u ana kadar byle bir kurum kurulamadndan ESAna tam yelie ynelik almalar bir sonuca ulatrlamamtr. 5.17.3. Dileri Bakanl Tarafndan Yrrtlen Faaliyetler:

lkemizin yrngede haberleme uydular bulunmasna ve lkemizde uzaya ynelik nemli gelimeler olmasna ramen, uzay hukukuna ynelik almalarda bulunulmad, konuyla ilgili uluslar aras anlamalara taraf olunmad ve UBAKK Hukuk Altkomitesi almalarna itirak edilmedii grlmtr. Hv.K.K.lnn abalaryla Dileri Bakanl koordinesinde bir alma balatlm ve bu amala 05 ubat 2002 tarihinde yaplan toplantda, Trkiyenin milli menfaatleri bakmndan,

142

 1968 tarihli Astronotlarn Kurtarlmas, Astronotlarn ve Uzaya

Frlatlan Aralarn Geri Verilmesi anlamasnn (imzalanm ancak henz onaylanmamtr),

1972 tarihli Uzay Aralarndan Kaynaklanan Zararlar Konusunda

Uluslar Aras Sorumluluk szlemesinin,

1975 tarihli Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili szlemesinin, 1979 tarihli Ay ve Dier Gk Cisimleri zerinde Devletlerin
Faaliyetlerinin Dzenlenmesi anlamasnn imzalanmasna/onaylanmasna karar

verilmitir. Dileri Bakanl tarafndan konu ile ilgili almalar tamamlanm olup, ksa zaman ierisinde Babakanla gnderilmesi planlanmtr.

5.17.4. Hv.K.K.l Tarafndan Yrtlen Sivil Uzay Faaliyetleri:

Hv.K.K.l balatm olduu uzay alanndaki faaliyetlerini sivil ve askeri uzay faaliyetleri olarak iki ana balk halinde yrtmektedir. Bu blmde sizlere ncelikle Hv.K.K.l tarafndan yrtlen sivil uzay faaliyetlerini sunacam.

5.17.4.1.Trk Uzay Kurumu (TUK)nun Kurulu almalar:

Uzay

iletiim

teknolojisinde

nemli

mesafeler

elde

eden

Trkiyede, uzaya ynelik almalarn bir kurum tarafndan koordine edilmesi ve milli uzay politikasnn belirlenmesi amacyla, 1997 ylnda TBTAK ve Ulatrma Bakanl tarafndan almalar balatlm, ancak eitli nedenlerle her iki alma da bir sonuca ulatrlamamtr. 1999 ylnda uzay almalarna balayan Hv.K.K.l, yapt incelemeler neticesinde; Trkiyede bu sahada gelimeye ynelik bir altyapnn mevcut olduunu, ancak uzay faaliyetlerini dzenleyen sivil bir kuruluun ve yasal dzenlemenin olmamas nedeniyle, giriimler arasnda etkin bir koordinasyonun salanamadn ve bu hususun giderek artan bir ihtiya haline geldiini ortaya koymutur.

143

Bu deerlendirmeler dorultusunda 27 Kasm 2000 tarihinde Gnkur.Bk.l tarafndan, konunun Hv.K.K.l vastasyla Milli Gvenlik Kurulu (MGK)nda gndeme getirilmesi kararlatrlmtr. Bu gelimeler neticesinde, 26 ubat 2001 tarihli MGK karar ve ona ilikin Bakanlar Kurulu karar ile, Hv.K.K.lna, lkemizin uzay ortamndan yararlanabilmesi iin TUKnun kurulmasna ait Kanun Tasla hazrlama ve tekilatlanma almalarnn koordinatrl grevi verilmi, ayrca, sz konusu almalarn en ksa srede tamamlanarak, TBMMne sevk edilmek zere, MSB.l vastasyla Babakanla gnderilmesi kararlatrlmtr. Alnan grev zerine taslak bir metin hazrlama almalar balatlarak, HaziranKasm 2001 tarihleri arasnda uzay ile ilgili 11 ayr kurum/kurulu temsilcilerinin katlmyla toplantlar icra edilmi ve yaplan almalar neticesinde nihai ekli verilen Taslak Kanun Tasars, MSB.lna iletilmek zere 30 Nisan 2002 tarihinde Gnkur.Bk.lna gnderilmitir. Gnkur.Bk.l tarafndan incelemesi ve koordinesi yaplan TUK Taslak Kanun Tasarss 9 Ekim 2003 tarihinde Bakanlar Kuruluna iletilmek zere Milli Savunma Bakanlna iletilmitir. Taslak Kanun Tasarsnn Milli Savunma Bakanl tarafndan, bakanlklar aras koordinesinin yaplmasyla Meclise sevk edilerek, ksa sre ierisinde tamamlanmas ve milli kaynak/kabiliyetlerin daha fazla gecikmeden bu alanda etkin olarak kullanlmas beklenmektedir. Hazrlanan taslak kanun tasarsna gre, TUK'nun, dnyann eitli lkelerindeki uzay tekilatlarna benzer bir yapda; tamamen sivil bir kurulu olmasnn yannda, siyasetten uzak, kendi kendine yeterli, icra ve en yksek seviyede koordine yetkisine sahip bir tekilat olmas hedeflenmektedir. Bunun yannda, bnyesinde ulusal gvenlie ynelik askeri ve sivil uzay faaliyetlerinin planland ve koordine edildii bir birimi de kapsamas amalanmaktadr. Bu dorultuda belirlenen hedeflerin gerekletirilebilmesi iin TUKnun, Babakana bal, kamu tzel kiiliine, idari ve mali zerklie sahip bir kurulu olmas ngrlmektedir. Bu ereve ierisinde kurumun ana grevleri ise;

Milli uzay politikasn hazrlamak ve bu politika dorultusunda,

uluslar aras rekabet koullarna uyum salama hedefini gerekletirecek planlamalar yapmak,

144

 Uzay konusunda kamuoyunun bilgilendirilmesini, eitim-retim

faaliyetlerinin gelitirilmesini, desteklenmesini ve ynlendirilmesini salamak,

Teknolojik
gelitirilmesi ve AR-GE

altyapnn

kurulmas,

kritik

teknolojilerin

ile ilgili faaliyetleri yrtmek, gelitirmek, koordinesini

salamak, tevik etmek ve bu konularda gerekli yasal ve kurumsal dzenlemeleri yapmak,

Uzaya ynelik faaliyetlerde bulunan sivil, askeri, ticari ve sanayi

kurulular arasndaki koordineyi salamak, bu abalar ynlendirmek ve danmanlk yapmak eklinde olacaktr. 5.17.4.2. Trkiye Uzay Politikas Hazrlk almalar:

TUKnun kurulu kanunu tasars almalar esnasnda, TUKnun kurulmasn takiben, TUK tarafndan, uzay alannda izlenecek milli politikann oluturulmasnn ve bu dorultuda, temel stratejiler ile uygulama planlarnn hazrlanmas faaliyetlerinin balatlmasnn uygun olaca deerlendirilmitir. Ancak TUKnun kurulmasnn gecikecek olmas nedeniyle milli bir uzay politikasnn Hv.K.K.l koordinesinde hazrlanmas uygun bulunmutur. Bu kapsamda, Hv.K.K.l tarafndan Trkiyenin Uzay

Politikasnn hazrlanmas amacyla bir alma balatlm ve ilk toplant, ilgili kurum/kurulularn katlm ile 13 Aralk 2002 tarihinde icra edilmitir. Milli Uzay Politikasnn oluturulmasyla ilgili almalar Hv.K.K.l tarafndan 2003 yl ierisinde srdrlm ve hazrlanan taslak politika ile ilgili olarak ilgili kurum/kurulularla koordine balatlmtr.

5.17.4.3. BM Nezdinde Yrtlen almalar:

Birlemi Milletler (BM) Viyana Daimi Temsilcilii tarafndan; BM nezdinde yrtlen uzay almalarna, menfaatlerinin korunmas amacyla bir ok lkenin aktif olarak katld, ancak lkemizin, bu faaliyetlere henz itirak etmedii bildirilmitir. BM nezdinde yrtlen uzay almalarna itirak edilmesinin lkemiz menfaatleri bakmndan gerekli olduu deerlendirilmi ve TUK kuruluncaya kadar sz konusu faaliyetlere TBTAK ile Hv.K.K.lnn aktif olarak katlm ngrlmtr.

145

BMdeki uzay almalar, Uzayn Bar Amalarla Kullanm Komitesi (UBAKK) tarafndan oluturulan alt komiteler vastasyla yrtlmektedir. Hv.K.K.lnn 2001 ylndan itibaren itirak ettii alt komitelerin faaliyetleri zetle u ekildedir. (a) Working Group): Afet Ynetimi alma Grubu kapsamnda, uzayda konulu yer gzlem sistemleri kullanlarak afetlerin nceden tahmini, afet esnasnda kriz ynetimine katk salanmas ve kriz sonras yeniden yaplanma almalarnn ynlendirilmesi planlanmaktadr. Ayrca, BM gzetiminde uzayda konulu yer gzlem sistemlerinin kullanlmas amacna ynelik olarak, bir koordine mekanizmas oluturulmas ve ye lkelerin uydu kabiliyetleri kullanlarak bir afet ynetiminin tesis edilmesi hedeflenmektedir. (b) Working Group): GNSS alma Grubunun uzayda konulu seyrsefer ve konumlama sistemlerinin yaygnlatrlmas almalar kapsamnda; Global Seyrsefer Uydu Sistemi alma Grubu (GNSS Afet Ynetimi alma Grubu (Disaster Management

Halen dnyada kullanlmakta olan ABDye ait GPS ve RFna

ait GLONASS konumlama sistemleriyle Avrupa Birlii tarafndan gelitirilmekte olan GALILEO sistemleri arasnda entegrasyonun salanarak kullanm alanlar gittike yaygnlaan seyrsefer ve konumlama sistemlerinin gvenilirlik ve veriminin arttrlmas,

Global Seyrsefer sistemlerinin gelimekte olan lkelere

tantm, havaclk dnda ilave kullanm alanlarnn yaratlmas ve GNSS sistemleri ile ilgili olarak, kurumlar ve devletler tarafndan verilen eitimler konusunda katlmc lkelere bilgi aktarlarak uluslararas ibirlii imkanlarnn aratrlmas faaliyetleri yrtlmektedir. (c) Bilimsel ve Teknik Altkomite:

Bilimsel ve Teknik Altkomite faaliyetlerinde; BMe ye lkeler tarafndan, milli uzay programlar ve yaplan almalar UBAKKne bildirilmekte, bu alanda lkeler aras ibirlii imkanlar aratrlmaktadr.

146

Bu dorultuda, Trkiyede 2003 yl ierisinde yrtlen uzay faaliyetleri ile 2004 yl planlamalarn ieren Trkiyenin Yllk Uzay Faaliyetleri Raporu ilgili kurum/kurulularla koordineli olarak Hv.K.K.l tarafndan hazrlanm, Dileri Bakanl vastasyla BMe gnderilmitir. Anlan rapor ubat 2004 tarihinde BM-Viyanada yaplan UBAKK toplantsnda lke deklarasyonu (uzay almalar olan tm lkelerin raporlar ile birlikte) olarak yaymlanmtr. Sz konusu toplantlara ilikin sonu raporlar Trkiyede konuyla ilgili kurum/kurululara gnderilmekte, bu hususta lke politikas ile konulara ilikin eylem planlarnn belirlenmesi amacyla, Hv.K.K.l tarafndan bilgilendirme ve deerlendirme toplantlar icra edilmektedir. 5.17.4.4. Sempozyum/Konferans almalar: 1. Birinci Uluslar Aras Uzay Sempozyumu: TUK ile ilgili almalara balanlmadan nce uluslar aras bir uzay sempozyumunun icra edilmesinin uygun olaca deerlendirilmi ve bu sempozyum ile; uzayn, neminin ortaya konulmas, Trkiyedeki uzaya ynelik mevcut potansiyelin belirlenmesi, TUKna duyulan gereksinimin vurgulanmas amalanmtr. Ayrca, uzay konusunda belirli bir mesafe katetmi lkelerin uzay faaliyetleri ve kabiliyetleri hakknda bilgi sahibi olunarak, lkemizin uzaya ynelik olarak oluturaca model iin bilgi sahibi olunmas hedeflenmitir. Bu dorultuda Hv.K.K.l tarafndan, 30-31 Mays 2001 tarihlerinde Dnyadaki Uzay faaliyetleri ve Trkiyenin Potansiyeli konulu bir sempozyum icra edilmitir. Sempozyuma, yurtiinden; 10 niversite, 23 kamu kurum ve kuruluu ile 15 firma, yurtdndan ise, 7 kamu kurum/ kuruluu ile 10 yabanc firmadan, yaklak 400 kiilik bir katlm salanmtr. Ayrca, NASA ve NOAAdan konumaclar da yer almtr. Sempozyum neticesinde, arzu edilen hedeflere ulalarak;

Uzay almalarnn lke menfaatleri iin gereklilii, Uzay alanndaki faaliyetleri dzenleyen bir kurulu ve yasal
dzenlemenin olmamasnn sonular olarak; sivil ve askeri niteler arasnda etkin bir

147

koordinasyonun salanamamasna, milli uzay politikalarnn oluturulamamasna sebep olduu,

Dier lkelerde uzay almalar kapsamnda neler yapld ve bu

konuda lkemizde yaplmas gereken hususlarn ne olduu,

Bu sektr gelitirirken dier lkelerin uzay kabiliyetlerinden de

yaralanmann uygun olaca ortaya konmu,

Ulusal ve uluslar aras kamu oyuna Trkiyenin niyeti iletilmitir.

2. Uluslar Aras Uzay Teknolojileri Fuar ve Konferans:

lkemizde uzay faaliyetleri kapsamnda, tekilatlanma ve milli uzay politikas hazrlk almalarna olumlu ynde katklarda bulunmak amacyla 2003 yl ierisinde Uluslar Aras Uzay Teknolojileri Fuar ve Konferansnn dzenlenmesi planlanmtr. Hv.K.K.lnn desteiyle, MINT Fuarclk Firmas ile yaplan protokol kapsamnda 06-08 Mays 2003 tarihleri arasnda ODT Kltr ve Kongre Merkezinde icra edilen sz konusu faaliyete yurtiinden 25 kurum/kurulu ve yurtdndan 11 firma itirak etmitir. Konferans kapsamnda;

Trkiyede balatlan uzay almalarnn tantlmas, ksa-orta

vadede yaplmas gerekenler ve bu alanda gelimi lkelerin Trkiyeye katklarnn tespit edilmesi,

Blge lkelerinin uzay kabiliyetlerine ilikin planlarnn

anlatlmas,

Gelimi lkelerin uydu teknolojileri alanndaki kabiliyetlerinin

tantlmas konular ele alnmtr.

5.18. Trkiyede Uzay Politikasna Duyulan htiya ve nemi

Tm bu gelimeler Trkiye asndan deerlendirildiinde; uzay teknolojilerinin kazanlmas ve uzay uygulamalar vastasyla, toplumun refah seviyesinin artrlmas bakmndan bu alandaki uluslar aras ibirliklerine katlm salanmas byk nem

148

tamaktadr. Ancak byle oluumlar ierisinde yer almadan nce; Trkiyenin Milli Uzay Politikasnn bir an nce oluturulmas, oluturulacak politikann etkinlikle uygulanmas ve kstl kaynaklarn verimli bir ekilde kullanlabilmesi bakmndan merkezi kontrol salayacak Trk Uzay Kurumu (TUK)nun kurulu almalarnn bir an nce neticelendirilmesi gerekmektedir. Ayrca Trkiye, kaynaklarn etkin ve koordineli olarak kullanlmas bakmndan Milli Uzay Politikasnn oluturulmas almalarna da bir an nce balamaldr. dnya uzay politikasnn oluturulmas almalar erevesinde Trkiyenin etkin olarak temsil edilmesi menfaatlerinin korunmas bakmndan byk nem tamaktadr. nk sz konusu politika kapsamnda uzay teknolojilerine ilikin bir takm kstlamalarn, fze teknolojilerinde olduu gibi, gndeme gelebilecei

ngrlmektedir. Bu husus gz nne alndnda, uluslar aras platformlarda bu konuda yrtlen almalarda etkin roller stlenilebilmesi bakmndan, her eyden nce milli uzay politikamzn oluturulmas gerektii aka grlmektedir.

Hazrlanacak bu politika ile gelecek nesillerin; dnya ile rekabet edebilecek ortamlar yaratmas, bu dorulta ihtiya duyulan altyapnn hazrlanmas ve kabullenilebilir riskler alnarak, uzun vadede daha etkin bir yap oluturulmas salanmaldr. Ayrca, uzun vadede ulalmas istenen hedefler ve ncelikler belirlenerek bu konuda yrtlecek almalara byk bir ivme kazandrlmaldr. 5.18.1. Trkiye Uzay Politikasnn Genel Hatlar

Trkiyenin uzay politikas belirlenirken gelimi lkelerin tecrbelerinden faydalanlmal, bu lkelerin ulusal uzay politika/programlar incelenmeli ve teknolojik kabiliyet kazanlmasna allmaldr. Ayrca, Trkiyenin toplumsal ve ekonomik ihtiyalar ile uzun vadeli hedefleri incelenmeli ve bu ihtiyalarn karlanmas aamasnda uzaydan nasl istifade edilebilecei belirlenmelidir. Bu dorultuda, belirli bir program erevesinde uzay faaliyetlerine ivme kazandrlabilmesi iin politikann oluturulmas esnasnda, kamu sektr, zel sektr ve bilim evrelerinin abalar sinerji yaratacak tarzda birletirilmelidir. Ayrca, uzay politikasnn belirli aamalarla ele alnmas ve bu aamalarn gerekletirebilmesi iin atlacak admlarn belirlenmesi gerekmektedir. Bu dorultuda

149

takip edilmesi gereken aamalarn; Trkiyenin uzaya ilikin hedeflerinin saptanmas, uygulama esaslarnn belirlenmesi, grevleri gerekletirecek kurumsal altyapnn tespiti, alma ekli ve almalarn egdm olarak ele alnmas uygun olacaktr. Trkiyenin de uzaydan azami lde istifade etmesi, refahn artrlmas ynnde yeni almlar salayacaktr. Bu noktadan hareketle uzay teknolojileri alannda uzun vadede ulalmak istenen nokta net bir ekilde ortaya konmaldr. Ancak hedefler ortaya konarken;

Trkiyenin ilgili alanlardaki kalknma politikalar (ekonomi, tarm,

sanayii, vb.),

Ulusal gvenlik ihtiyalar, Dnya genelinde mevcut durum ve ksa-orta-uzun vadeli planlamalar, Trkiyenin bu konuda dnyada alabilecei rol, Ticari olarak tayaca anlam, Teknolojik ihtiyalar, Uluslar aras ibirlii olanaklar, Pazar imkanlar ile ilgili hususlar gz nnde bulundurulmaldr.
Bunlara ilaveten belirlenecek hedeflerin hiyerari karmaas yaratmamas bakmndan, sektrler baznda bir tasnife gidilmesi uygun bir hareket tarz olarak grlmektedir. Bu dorultuda, ana sektrler, ulusal gvenlik, bilim-teknoloji, kamu, ve ticari sektr olarak ele alnmal ve her bir sektre ait hedefler birbiri ile koordine ierisinde ancak, ayr ayr belirlenmeli, sonraki aamada ise, her bir sektrn hedeflerine ulamak iin uygulayaca esaslar kararlatrlmaldr. Yani, devlet kurumlarnn, ticari firmalarn ve ulusal gvenlik unsurlarnn hedeflenen uzay yeteneini kazanrken, hangi esaslar dahilinde hareket edecei, hangi yntemleri kullanaca ve yetenei kazandktan sonra da kullanm/teknoloji paylam ile ilgili hususlarn politika kapsamnda aka ortaya konmas gerekmektedir. Bu kapsamda, hedefe ulalmas srecinde uluslar aras ibirlii imkanlarnn kullanm, ulusal AR-GE almalar yaplmas, teknoloji transferi olanaklarnn aratrlmas veya hazr alm yoluyla kullanc/iletmeci olarak yetenek kazanlmas uygulanacak yntemlere rnek tekil edebilir. Sz konusu hedeflerin gerekletirilmesi iin kurulmas gerekli olan altyapnn belirlenmesi ve bu altyapy oluturacak unsurlar

150

ile stlenecekleri rollerin tespiti gerekmektedir. Altyapy oluturacak ve destekleyecek unsurlar;

Kanun yapclar, Politika yapclar, Politika uygulayclar, Mterileri, Mhendislik ve kontrol hizmeti verenleri, Satclar, Test irketlerini, Ar-Ge ve prototip irketlerini kapsayacak geni bir yelpazede ele
alnmaldr. Ayrca, yeni eilimler erevesinde uzay almalarnn gelien global karakteri gz nne alnarak, ulusal altyapy destekleyecek ESA gibi uluslar aras oluumlara ye olunmal ve yeni oluumlar desteklenmelidir. Uzay politikas oluturulurken politikann ngrecei hedeflere ulalmas iin yaplacak almalarn;

Bireysellikten ziyade yakn koordinasyon ierisinde sinerji yaratlarak

maksimum faydann elde edilmesi,

Bilgi ve becerilerin paylalarak bymenin amalanmas, Sektrler aras iletiimin salkl olarak yrtlmesi, Egdm modellere iaret edilmesi hususlar ele alnmaldr.
lkemizde de tm uzay faaliyetlerini; milli menfaatlerimiz dorultusunda ynlendirecek, gayretleri koordine edecek, uluslar aras arenada Trkiyeyi etkin olarak temsil edebilecek, ulusal gvenlikle ilgili uzay konularn askeri nitelerle yakndan koordine edebilecek sivil bir kurumun kurulmasna ihtiya duyulmutur. Bundan dolay Hv.K.K.lnn 2001 ylnda balatt Trk Uzay Kurumu kurulu almalar, Trkiyedeki uzay faaliyetlerine ivme kazandracak ok nemli bir sorumluluktur. Dnyann birok lkesinde olduu gibi doktrinleri gerei Hava Kuvvetleri, uzay almalarna nclk etmekte ve kazanlacak bu kabiliyetler ile nceliklerini belirlemektedir. 91 yllk Havaclk deneyimini uzaya tama kararll gsteren Trk

151

Hava Kuvvetleri Komutanl; ABD351, RF, ngiltere, Fransa ve hatta BAE Hava Kuvvetlerinin yapt gibi Trkiyedeki uzay almalarna nemli katklar

yapabilecektir. Genelde dnyadaki tm hava kuvvetlerinin doktrinleri itibaryla, hava ve onun devam niteliindeki uzay konularnda belirli sorumluluklar bulunmaktadr. 20nci YYda geliimini hzlandran ve belli bir teknolojik kabiliyete ulaan hava kuvvetlerinin, uzay konusunda da kabiliyet kazand ve bu kabiliyeti ile kara ve deniz kuvvetlerine de nemli katklar salad bilinmektedir. Bu kapsamda Trk Hava Kuvvetlerinin de gelinen bu noktada; sahip olduu teknolojik altyap, bilgi birikimi ve potansiyelini iyi deerlendirerek belli sorumluluklar almasnn zaman gelmitir. 5.18.2. Uzay Kurumu Tekilat almalar ve Hava Kuvvetleri Komutanl Trkiyede uzay konusundaki faaliyetlerin birletirilmesi, gayret

tasarrufunun salanabilmesi ve almalara ivme kazandrlabilmesi iin, Uzay faaliyetleri alannda gelimi olan lkelerde olduu gibi bir tekilatlanmaya ve kuruma olan ihtiya ok aktr. Yaplan deerlendirmeler sonucunda konu Milli Gvenlik Kurulu

gndeminde ele alnm, sahip olduu teknolojik altyap, bu konudaki kararll ve dinamizmi ile tm kesimlerin abalarn bir araya getirerek uzay faaliyetlerine ivme kazandracana inanlarak, daha fazla gecikmeden Trk Uzay Kurumunun kurulmas ve ilgili yasa taslann hazrlanmas konusunda koordinatrlk grevi HvKKna verilmitir. HvKK, Genel Kurmay Bakanl direktifleri dorultusunda her kuvvetin uzaydan azami ekilde yararlanmas dncesini gz nnde bulundurarak, kaynaklarn etkin kullanm asndan tm Silahl Kuvvetler ihtiyalarna gre uzaya ilikin uzun vadeli planlamalarn yapma gayreti ierisindedir. Dolaysyla HvKK. uzay konusunda askeri ihtiyalar dorultusunda yrtt faaliyetlerin yan sra lke apnda ele alnacak olan tekilatlanmay gerekletirecek ve bu konuda da nc roln yerine getirecektir. Bu dorultuda zerk bir nitelik tayacak ve Babakana bal olarak grev yapacak, bir taraftan yasal dzenlemelerle ilgili alacak dier taraftan da dier kurum
351

GKEN,Sabiha,Atatrkn zinde bir mr Byle Geti,THK Yaynlar-1982,s.5

152

ve kurulularn faaliyetlerini ynlendirerek uzay almalarna lkemizin nceliklerine gre ivme kazandrmak amacyla kurulacak olan kurumun ad Trkiye Uzay Kurumu olacaktr. Gelecei daha nceden gren M. K. Atatrkn 1936 ylnda Eskiehir Tayyare Alayn ziyaretinde belirttii gibi; "Kanatl bir genlik, memleketin gelecei bakmndan en byk gvencedir. Bir gn Batl ayaklar Ay'da ayaklarnn izlerini brakacaklarsa, bunlarn arasnda bir de Trk'n bulunmas iin imdiden almalara girimek, aamalar kaydetmek gerekir." "Gelecein en etkili silah da, arac da hi kukunuz olmasn uaklardr. Birgn insanolu uaksz da gklerde yryecek, gezegenlere gidecek, belki de aydan bize mesajlar yollayacaktr. Bu mucizenin tahakkuku iin ikibin yln beklemeye hacet kalmayacaktr. Gelien teknoloji bize daha imdiden bunu mjdeliyor. Bize den grev ise, Bat'dan bu konuda fazla geri kalmamay temindir."

153

6 NCI BLM

UZAY ANLAMALARI

1967 Uzay Anlamas, silahszlanma diye bilinen anlamalarn ikincisidir.

Anlamann genel konsepti ve baz maddeleri, selefi olan 1959 Antarktik Anlamas352ndan rnek alnmtr.

1957 balarnda, uzaya gnderilen ilk ara olan Sputnik-1 bile henz

frlatlmadan nce, roket teknolojisindeki gelimeler ve Rusya ile olan rekabet ABDyi, uzay hukuku konusunda nlemler almaya itmitir.

Bu nedenle ABD, 1957 Austos aynda ksmi silahszlanmann bir paras

olarak d uzay denetim sistemi nerisini getirmitir. Fakat o sralarda ilk uydusunu yrngeye yerletirmek zere olan Rusya bu neriyi reddetmitir.

1959 1962 yllar arasnda batl gler uzayn askeri boyutta kullanlmasn

kstlamak iin bir dizi nerilerde bulunmulardr. Bu neriler arasnda, silahszlanma adna uzaya kitle imha silahlarnn yerletirilmesinin yasaklanmas da vard. 22 Eyll 1960da, ABD bakan Eisenhower, d uzay ve gk cisimleri iin Antarktik Anlamasnn ilkelerinin uygulanmasn nerdi.

Bu

sralardaki

Sovyet

politikas

ise

uzayn

bar

amalarla

silahszlandrlmasyla beraber, Amerikann ksa ve orta mesafe konulu fzelerinin de elimine edilmesi ynnde maddelerin bulunmasyd. Bu kez de Amerika, kendi savunma gvenliinin zayflayaca gerekesiyle bu neriyi reddetti.

19 Eyll 1963te Sovyet dileri bakan Gromyko, Birlemi Milletler Genel

Kurulunda Sovyetler Birliinin, yrngede nkleer silah bulundurulmamas iin anlama salamak arzusunda olduunu syledi. Bunun zerine ABD bykelisi

352

Antarktik Anlamas,http://turkcebilgi.com(12.01.2006)

154

Stevenson kendilerinin kitle imha silahlarn yrngeye veya herhangi bir gk cismine yerletirmek gibi bir niyetlerinin olmadn aklad.

Bu gelimelerden sonra 17 Ekim 1963te, Genel Kurul, Sovyetler Birlii ve

ABDnin ban ektii ve dier btn devletleri de anlamaya aran uzayda kitle imha silahlarnn bulundurulmamas ynnde anlamaya vard.

1965 ve 1966da ABD, sava silahlarnn kontroln kuvvetlendirmek iin

BMye yeni maddeler ieren bir anlama yaplmas iin bask yapt. 16 Haziran 1966da Sovyetler Birlii ve ABD taslak anlama zerinde uzlamaya vard.

Fakat ABDnin taslanda sadece gk cisimlerinden bahsediliyordu. Buna

karn Sovyetlerin tasla ise tm uzay kapsyordu.

Uzun tartmalar sonunda Eyll aynda, Cenovada iki taraf anlamann birok

maddesi zerinde uzlat. Uzlalamayan maddeler; gk cisimlerinin avantajlarna eriim, uzay aktivitelerinin rapor edilmesi ve uzayn kefinde askeri personel ve ekipmann kullanlmasna ynelikti. 19 Aralk 1966da bu konularda da anlama saland.

Birlemi Milletler Tekilat Genel Kurulunun 19 Aralk 1966 tarih ve 2222 (

XXI ) sayl kararna ek olarak hazrlanan ve ksaca 1967 Uzay Anlamas denilen anlama, 27 Ocak 1967 gn Washington, Moskova ve Londrada imzaya alm ve onaylayan devletler arasnda ilk defa 10 Ekim 1967de yrrle girmitir.

Trkiye, 1967 Uzay Anlamasn Londra ve Moskovada imzalam ve buna

27 Mays 1968 tarihinden geerli olmak zere taraf olmutur.

1967 Uzay Anlamasnn buradaki Trke balk ve metni Resmi Gazeteden

alnmtr ve Trk mevzuatna giren biimidir.

155

6.1. Dier Gk Cisimleri ve Ay Dahil Olmak zere D Uzayn Kullanm ve Kefinde Devletlerin Etkilerini Yneten Prensipler Anlamas 353 Bu anlamaya taraf devletler, nsann uzay kefi sonucunda insanla alan geni imknlardan ilham alarak, Uzayn bar amalarla keif ve kullanlmasndaki gelimenin btn insanlk

iin arzettii ortak menfaati takdir ederek, Uzayn keif ve kullanlmasnn iktisadi ve bilimsel kalknma dereceleri ne

olursa olsun, btn haklarn menfaati iin yrtlmesi gerektiine inanarak, Uzayn bar amalarla kefi ve kullanlmasnn bilimsel olduu kadar

hukuki bakmdan da geni lde milletleraras ibirliine katlmay arzulayarak, Byle bir ibirliinin karlkl anlayn gelimesine ve devletler ve halklar

arasndaki dostane ilikilerin kuvvetlendirilmesine yardmc olacana inanarak, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafandan 13 Aralk 1963 tarihinde

oybirliiyle kabul edilmi bulunan Uzayn Keif ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten Hukuki lkeler Demeci balkl 1962 ( XVIII ) sayl karar hatrlayarak, Birlemi Milletler Genel Kurulu tarafndan 17 Aralk 1963 tarihinde

oybirliiyle kabul edilmi bulunan ve devletleri nkleer silahlar veya dier her eit kitlesel tahrip silahlar tayan cisimleri dnya etrafnda yrngeye oturtmaktan veya bu gibi silahlar gk cisimlerine yerletirmekten kanmaya aran 1884 ( XVIII ) sayl karar hatrlayarak, Birlemi Milletler Genel Kurulunun, bara kar her trl tehdidi, barn

herhangi bir ekilde bozulmasn veya dolaysyla tahrik veya tevike ynelik propaganday knayan 3 Kasm 1947 tarihli ve 110 ( II ) sayl kararn dikkate alarak ve ad geen kararn uzaya uygulanabilecei hususunu gznnde tutarak

353

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Dier gk cisimleri ve ay dahil olmak zere d uzayn kullanm ve kefinde devletlerin etkilerini yneten pirensipler anlamas, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.5-8

156

Ay ve Dier Gk Cisimleri dahil, Uzayn Kefi ve Kullanlmasnda

Devletlerin Faaliyetlerini Yneten lkeler hakknda bir anlamann Birlemi Milletler Yasasnn ama ve ilkelerinin gerekletirilmesine yardmc olacana kani bulunarak,

Anlamann 1nci maddesi; D uzayn kullanlmas ve kefi (dier gk cisimleri ve ay dahil), tm lkelerin menfaatine ve yararna olmaldr. Ekonomik ve bilimsel gelimelerinin derecesine bakmakszn ve tm insanlk bilgilendirilmelidir 354. D uzay (dier gk cisimleri ve ay dahil) herhangi bir tr ayrmakszn (uluslar aras hukuka bal olarak ve eitlik ilkesi temel olacak ekilde) tm devletlerin kullanm ve kefine serbest olmaldr. Gk cisimlerinin tm alanlar iin serbest eriim olmaldr. Ay ve gk cisimleri dahil olmak zere d uzayn bilimsel kefi serbest olmaldr. Devletler baz bilimsel aratrmalar uluslar aras ortak almay destekleyerek rahatlatmaldr. Anlamann 2nci maddesi ; D uzay (dier gk cisimleri ve ay dhil) dier baz kastlar, igal veya kullanm kastlar gibi egemenlik haklarn ulusal el koymaya sebep olamaz. Anlamann 3nc maddesi ; Devletler cemiyeti anlamas uluslar aras ortak alma ve anlamalar destekleme gizlilik ve ulalararas bar salamayla alakal olarak birlemi milletler yazl belgelerini ierecek ekilde uluslar aras hukuka bal olarak d uzayn kullanlmas ve kefi (dier gk cisimleri ve ay dhil) etkinliklerine devam etmelidir. Anlamann 4nc maddesi ; Devlet cemiyetleri toplu imha silahlarndan herhangi bir tr veya nkler silah tayan nesnelerden herhangi biri dnya etrafnda yrngede dnmek anlama ykml altnda yerletirilemez. Ay ve dier gk cisimlerini, btn devlet cemiyetleri Bar amalar iin sadece anlamayla kullanmaldr. Askeri slerin konulandrlmas (yerletirme ve

yrrlelendirme) herhangi bir cinste silahn test edilmesi ve gk cisimleri zerinde

354

Bkz. the report of the Secretary-General on international cooperation in space activities for enhancing security in the post-cold-war era 1(A/48/221), and also General Assembly resolution 48/39, para. 2.

157

askeri manevralara rehberlik etmek yasaklanmtr. Ay ve gk cisimlerinin Bar amalarla kefedilmesi iin gerekli kolaylk ve tehizat kullanm ayrca

yasaklanmamtr. Anlamann 5nci maddesi ; Anlamadaki devletler cemiyetleri d uzaydaki insanlk temsilcisi olarak astranotlara sayg gstermeli ve ak denizlerde ve baka devletin topraklar zerine emercensi, tehlike veya kaza sonucunda inenlere mmkn olan btn yardm yapmaldr. Astronotlar Bu tr ini yaptklar zaman, onlarn uzay aralarnn kaytl olduu devlete hemen ve emniyetli bir ekilde dnmelerini salarlar. Gk cisimlerinde ve d uzayda ki etkinliklerin devam etmesinde, bir devlet cemiyetinin astronotlar, dier devlet cemiyetlerinin astronotlarna mmkn olan yardm salamaldr. Anlamadaki devlet cemiyetleri, astronotlarn sal veya yaamn tehlikeye drecek durumlarda d uzayn kefindeki ( ay ve gk cisimleri dhil) herhangi bir olay birlemi milletler genel sekreterine veya anlamadaki dier devletlere hemen bilgi vermelidir. Anlamann 6nc maddesi ; Devletler cemiyeti ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde d uzaynda ki ulusal faaliyetler iin uluslar aras sorumluluklar stlenmelidir. Baz faaliyetler hkmetle ilgili ajanslar veya hkmetler dndaki kurulular tarafndan devam ettirilir. Ulusal faaliyetleri garanti almak iin uan ki anlamada ileriye dnk maddeleri oluturmaya uyarak uygulanabilir. Hkmet d kurulularn d uzaydaki (ay ve dier gk cisimleri dahil) faaliyetleri anlamadaki uygun devlet tarafndan yetkilendirme ve devaml denetimini gerektirmektedir. Faaliyetler uluslar aras organizasyonlar tarafndan d uzayda devam ettii zaman (ay ve dier gk cisimleri dahil),bu anlamann uygulama sorumluluu bu anlamaya dahil olan baz organizasyonlar ve devletler cemiyeti tarafndan ve uluslar aras organizasyonlar tarafndan sorumluluk stlenilmektedir. Anlamann 7nci maddesi ; D uzaya (ay ve dier gk cisimleri dahil) frlatlan bir nesneyi reten veya frlatan anlamadaki her bir devlet ve lke topraklarndan bu nesneyi frlatabilen her bir devlet, anlamadaki baka devletlere veya onun doallna veya baz nesnelerin yasal sahiplerine veya onun bileenlerinin dnyadaki blmlerine zarar ulusal sorumluluudur.

158

Anlamann 8nci maddesi ; D uzaya frlatlan bir nesneye sahip olan anlamadaki bir devlet ve gk cisimleri zerinde veya d uzaydayken kiiler, bunun gibi nesneler zerinde kontrol ve yasal sorumluluu elinde tutacaktr. gk cisimleri zerine inen veya ina edilen nesneleri ve onlarn bileenlerinin blmlerini de iine alacak ekilde D uzaya frlatlm nesnelerin mlkiyeti, onlarn dnyaya dnmesi ile, gk cisimleri zerinde veya d uzayda bulunmalarn etkilemez. Onlar tama

sorumluluuna sahip olan anlamadaki devletlerin limitleri tesinde bulunan bileenler veya Baz nesneler o devlete geri dnmelidir. Anlamann 9ncu maddesi ; D uzay ( ay ve dier gk cisimleri dahil) kullanm ve kefin de, anlamadaki devletler cemiyeti, anlamadaki dier tm devletlerin ayn ekilde ilgisine saygdan dolay, dier gk cisimleri ve ay dahil olmak zere d uzaydaki btn faaliyetleri kendisi idare etmeli ve karlkl yardm, ortak alma prensiplerine rehber oluturmaldr. Anlamadaki devletler D uzay ( ay ve dier gk cisimleri dhil) almalarn srdrmeli, onlara zarar verecek kirliliklerden kaarak onlarn kefine rehberlik etmeli, atmosfer dndaki artlar ortaya koymadaki sebepler dnyann evresini aksi ynde deitirmemeli ve bu amalar iin uygun llerde adapte edilmelidir. eer anlamadaki devlet d uzaydaki (ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde) kendi veya kendi tarafndan planlanm tecrbeler veya faaliyetlere inansa, d uzayn (ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde) Bar

amalarla kullanm ve kefinde dier devletlerin faaliyetlerine potansiyel olarak ile balantl potansiyel zararl engellemelere sebep olacaktr. Herhangi bir Faaliyet veya tecrbeye devam etmeden nce uygun uluslar aras grmeler yapma sorumluluu altndadr. Anlamadaki devlet, D uzayda (ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde) baka devletler tarafndan planlanm tecrbeler veya faaliyetlerine inanan anlamadaki bir devlet, (ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde) d uzayn barl kullanm ve kefindeki faaliyetleri potansiyel zarar engellemesine sebep olacak ve ciddi faaliyet veya tecrbelerin grmesine ihtiya olabilecektir. Anlamann 10ncu maddesi ; Bu anlamann amacndaki uygunluk d uzayn (ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde)kullanm ve kefinde ki uluslar aras ortak almay ilerletmek amacyla, anlamadaki devlet cemiyetleri, dier cemiyetler tarafndan frlatlm uzay nesnelerinin uuuna gzlenmesi iin uygun ortam yaratm olarak anlamadaki dier devlet cemiyetleri tarafndan herhangi bir istei eitlik

159

temelinde dnmelidir. Salanm olan durumlar ve gzlemler iin uygun bir doal ortam lgili devletlerarasndaki anlamalarla belirlenmi olmaldr. Anlamann 11nci maddesi ; D uzayn barl kullanm ve kefinde uluslararas ortak almay ilerletmek iin (anlamadaki devlet cemiyetleri d uzaydaki faaliyetlere rehberlik eder herhangi bir faaliyetin sonucunu, yerini, rehberliini, doalln, pratikliini ve byk apta uygunluunu ) uluslararas bilim komiteleri ve toplumlarla ayn zamanda birlemi milletler genel sekreterini bilgilendirirler. Sylenen bilgilerin ulamas ile birlemi milletler genel sekreteri hemen ve etkili olarak duyurmak iin hazrlanr. Anlamann 12nci maddesi ; Ay ve dier gk cisimlerinde ki Tm istasyonlar, yerleim yerleri, tehizatlar ve uzay aralar, ikili olarak yaplan anlamalarn temelleri dorultusunda anlaan dier devletler cemiyetinin temsilcilerine ak olmaldr. Baz temsilciler tasarlanm ziyaretlerinin mantkl olarak ilerlemesine dikkatini vermelidir. Uygun grmeleri salayabilmek ve maksimum tedbiri almak ziyaretleri

kolaylatrarak, normal almalar engellemeden kanarak ve emniyeti salayarak alnm olabilir. Anlamann 13nc maddesi ; Bu anlamann gelecei ay ve dier gk cisimlerini de iine alacak ekilde d uzayn Her bir faaliyet anlamadaki dier devletlerin birlemesiyle veya tek bir devlet tarafndan devam ettirilse dahi, uluslar aras birleik hkmetle ilgili organizasyonlarn alma ereveleri iinde devam etmesini de kapsayacak ekilde kullanm ve kefindeki anlamalar iin devlet cemiyetlerinin faaliyetlerini uygulamadr. (ay ve dier gk cisimlerini de kapsayacak ekilde) d uzayn kullanm ve kefinde uluslar aras hkmet ile ilgili organizasyonlar tarafndan devam edilmi faaliyetlerle balantl olarak ykselen her bir pratik soru, uluslar aras organizasyonlarla veya bu anlamaya taraf olan uluslar aras organizasyonlara ye olan bir veya birka devlet den biriyle anlamadaki devletler cemiyeti tarafndan zlm olmaldr. Anlamann 14nc maddesi ; Bu anlama tm devletlerin imzasna almtr. Bu maddenin 3 nc paragraf ile uygun olarak yrrle iine girmeden nce bu anlamay imzalamam olan herhangi bir devlet herhangi bir zamanda bu anlama kabul edilebilir.

160

1. Bu anlama, imzalayan devletler tarafndan tasdik edilmi olmaldr. Tasdik belgeleri ve giri belgeleri, belirlenmi emaneti hkmetler vastasyla, Sovyet sosyalist cumhuriyeti, ngiltere, kuzey rlanda ve Amerika birleik devletlerin hkmetlerine emanet edilmitir. 2. Bu anlaman altndaki emaneti hkmetler gibi belirlenmi hkmetleri de kapsayacak ekilde 5 hkmet tarafndan tasdik belgelerinin emaneti zerine yrrlee girmelidir. 3. Giri veya tasdik belgeleri olan devletler iin bu anlamann yrrlei iine giri srasna gre emanet edilmitir. 4. Emaneti devletler, dier ilanlar, yrrlee girenlerin gnn, bu

anlamaya her bir giri ve tasdik belgelerinin emanet gnn ve her bir imza gnn giren devlete ve tm imzaclara hemen bilgi vermelidir. 5. Bu anlama birlemi milletler belgesi madde 102ye uygun olarak emaneti hkmetler tarafndan kayt edilmi olmaldr. Anlamann 15nci maddesi ; Anlamaya dahil olan herhangi bir devlet bu anlamaya dzeltme teklif edebilmelidir. Dzeltmeler, anlamadaki devletler

cemiyetinin ounluu tarafndan kabul edilmesi zerine kabul edilmi dzeltmeler anlamaya her bir devlet iin yrrlee dahil olmaldr. Anlamann 16nc maddesi ; Anlamadaki herhangi bir devlet emaneti hkmetlere yazlm bildirilerle yrrlkte dhil olduktan 1 yl sonra anlamadan geri ekilebilir. Anlamann 17nci maddesi ; Bu anlama, ( in, ngiltere, Fransa, Rusya ve spanyolca yazlm eit gvenilirliktedir) emaneti devletlerin arivlerine emanet edilmitir. 6.2. Astronotlarn Kurtarlmasndaki Anlama. D Uzaya Frlatlm Nesnelerin Geri Dn ve Astronotlarn Geri Dn355 1. ABD ve SSCB, 13 Aralk 1967 tarihinde, anlama metnini COPUOSun Yasal Alt Komitesine sundu.
355

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, astronotlarn kurtarlmasndaki anlama. D uzaya frlatlm nesnelerin geri dn ve astronotlarn geri dn, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.9-11

161

2. 14 ve 15 Aralkta, Alt Komite zel bir oturumda toplanarak, COPUOSa iletmeden nce, taslak metninde bir takm deiiklik nerilerinde bulundu. 3. COPUOS, 16 Aralkta topland ve az sayda deiiklikle tasla kabul etti. Daha sonra Birlemi Milletler Tekilat Genel Kuruluna gnderilen metin 19 Aralk 1967de onayland. Bu anlama, 22 Nisan 1968 gn Moskova, Londra ve Vaingtonda imzaya almtr. Onaylayan devletlerarasnda 3 Aralk 1968de yrrle girmitir. Saklayc Hkmetler: SSCB, Byk Britanya ve Kuzey rlanda Birleik Krall, ABDdir

Anlamann 1nci maddesi ; Uzay aracnn personelinin kazaya uram, skntl durumlar tecrbe etmi, emercensi bir durumla karlam, yasal korunmas altndaki bir lkeye veya herhangi bir devletin yasal korumas altnda olmayan dier yerlere veya ak denize istemeden inmesi durumu anlamann her bir blm gerei kefi ve bilgisinin ulamas salanmal: a. Frlatma yetkisine sahip lkenin bildirilmesi veya frlatma yetkisine sahip lke ile hemen haberlemeyi salayamyor ve yerini belirleyemiyorsa, hemen onun tm kaynaklarndan tm uygun haberleme kanallarn kullanarak genel bir anons yapmaldr. b. Birlemi Milletler Genel Sekreteri bilgilendirme, onun tm mmkn olan haberleme kaynaklar tarafndan gecikmeksizin bilgilendirmeyi yaymaldr. Anlamann 2nci maddesi ; stenmeyen ini, emercensi, skntl durum ve kaza nedeni ile Szlemenin korumas altnda ki topraklara inen uzay aralarnn personeli iin hemen tm yardmn salanmas ve onlarn kurtarlmas ilemine hemen balanmaldr. Frlatma yetkisine sahip lke ve hlihazrdaki Birlemi Milletler Genel Sekreterinin ilemleri balatmas iin bilgilendirilmelidir. Frlatma yetkisine sahip lke olan tarafndan destek, bir kurtarmann harekete gemesine etki edecekse veya arama ve kurtarma almalarnn etkilerine olduka yardmc olacaksa, frlatma yetkisine sahip lke arama ve kurtarma operasyonuna yol gstermeye etki edecekse szlemenin ortaklar ile ortak alma yapmaldr. Bu gibi almalar, frlatma yetkisine sahip

162

lkene sahip olan ile grmelerin devam etmesi ve yakn ibirlii yaplmasyla szleme ortaklarnn kontrol ve ynetimini ama edinmelidir. Anlamann 3nci maddesi ; Bilgilendirme ularsa veya herhangi bir devletin korumas altnda olmayan herhangi bir yere, ak denize inmi olan uzay aracnn personelini bulunursa, yardm edecek pozisyonda olan szlemede bulunan devletler hzl olarak kurtarmay salamaya gven vermek iin (eer gerekliyse) bu gibi personel iin arama ve kurtarma yardmn yaymaldr. Yaplan her adm ve ilerleme sreci Birlemi Milletler Genel Sekreterini ve frlatma yetkisine sahip lke olan devleti bilgilendirmelidir. Anlamann 4nc maddesi ; Uzay aracnn personelinin kazaya uram, skntl durumlar tecrbe etmi, emercensi bir durumla karlam, yasal korunmas altndaki bir lkeye veya herhangi bir devletin yasal korumas altnda olmayan dier yerlere veya ak denize de bulunmusa, onlarn frlatmada yetkili temsilcileri hzl ve emniyetle dnmeleri salanmaldr. Anlamann 5nci maddesi; Herhangi bir devletin korumas altnda olmayan herhangi bir yerde, ak denizlerde, kanunlarla korunmu lke topraklarnda dnyaya dnm olan uzay arac paralar veya bir uzay nesnesini kefeden veya bilgisi ulam olan her bir anlamadaki devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreteri ve frlatma yetkisine sahip lke olan devlete bilgi vermelidir. 1. Kefedilmi olan uzay nesnesinin bileenleri ve uzay nesnesinin blgesi zerinde yasal korumaya sahip olan her bir szlemedeki devlet,(istekte bulunulduysa yetkiliden yardm alarak ve frlatma yetkisine sahip lkenin istei ile) uzay nesnesinin veya bileenlerinin geri alnmas iin pratik yollar bulmaldr. 2. frlatma yetkisine sahip lkenin istei zerine, d uzaya frlatlm nesneler, frlatma yetkisine sahip lkenin lke snrlar dnda bulunan uzay nesnesinin paralar, geri verilmeden nce tanmlayc bilgileri tedarik etmelidir (istek zerine) ki frlatma yetkisine sahip lkenin temsilcileri imha etmek iin bunlar tutsun veya geri gtrebilsin. 3. bu maddenin 2 ve 3. paragraflar hkmlerine ramen, yetkisi altndaki bir blgede ortaya karlan veya dier herhangi bir yerde bulup kurtarm olduu bir uzay aracnn veya onu oluturan paralarn, nitelikleri itibariyle, tehlikeli veya zararl

163

olduklarna inanmas iin nedenler bulunan bir Akid Taraf, bundan Frlatan Otoriteyi haberdar eder ve Frlatan Otorite szkonusu Akid Tarafn ynetimi ve kontrol altnda muhtemel zarar tehlikesini ortadan kaldrmak zere derhal etkin tedbirler alr. 4. bu maddenin 2 ve 3. paragraflar hkmleri uyarnca, bir uzay aracnn veya bunu oluturan paralarn bulunup kurtarlmas ve geri verilmesine ilikin ykmllklerin yerine getirilmesinden doan masraflar Frlatan Otoriteye aittir. Anlamann 6nc maddesi ; bu Anlama bakmndan Frlatan Otorite deyiminden, frlatmadan sorumlu Devlet, veya eer frlatmadan bir Uluslararas rgt sorumlu ise, bu rgtn ibu Anlamada ngrlen haklar ve ykmllkleri kabul ettiini bildirmesi ve bu rgt yesi Devletlerden ounluun ibu Anlamaya ve Ay ve dier Gk Cisimleri dahil Atmosfertesi Uzayn Kefi ve Kullanlmas Konusunda Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen lkeler Hakknda Anlamaya taraf olmalar kaydyla, szkonusu rgt anlalr. Anlamann 7nci maddesine bakacak olursak; 1. Bu Anlama btn Devletlerin imzasna aktr. Bu Anlamay, bu maddenin 3. paragrafna uygun olarak yrrle girmesinden nce imzalamam olan her Devlet, bu Anlamaya her zaman katlabilir. 2. bu Anlama, imzalayan devletlerin onayna sunulur. Onay belgeleri ve katlm belgeleri, Saklayc Hkmetler olarak tayin edilmi olan ABD, Byk Britanya ve Kuzey rlanda Birleik Krall ve Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii Hkmetlerine tevdi edilirler. 3. bu Anlama, Anlama gereince Saklayc Hkmetler olarak tayin edilmi olanlar dahil be Hkmetin onay belgelerini tevdi etmeleri halinde yrrle girer. 4. bu Anlamann yrrle girmesinden sonra onay veya katlm belgelerini tevdi eden Devletler iin Anlama, szkonusu onay veya katlm belgelerinin tevdi edildii tarih itibariyle yrrle girer. 5. Saklayc Hkmetler, ibu Anlamay imzalayan veya buna iltihak eden btn Devletleri, Anlamayla ilgili her imza tarihi, onay veya katlm belgelerinin tevdi edildii tarih, yrrle giri tarihi ve dier bildirimler konusunda derhal bilgilendirir. 6. bu Anlama, Saklayc Hkmetler tarafndan, BM artnn 102. maddesi uyarnca tescil edilir.

164

Birlemi Milletler art XVI. BLM:

Bu anlamann 102nci Maddesi; bu Antlama'nn yrrle girmesinden sonra, Birlemi Milletler'in herhangi bir yesi tarafndan yaplan her uluslararas szleme ya da anlama, mmkn olan en ksa srede Sekretarya'da kte ilenecek ve Sekretarya tarafndan yaymlanacaktr. bu maddenin 1 . fkras hkmleri uyarnca kte ilenmemi bir uluslararas szleme ya da anlamann taraflarndan herhangi biri, sz konusu szleme ya da anlamay Birlemi Milletler'in bir organ nnde ileri sremez.

Bu anlamann 8nci Maddesi; bu Anlamaya Taraf her Devlet, Anlamada deiiklik yaplmasn nerebilir. Bu deiiklikler, bunlar kabul eden Anlamaya Taraf her bir Devlet bakmndan, Anlamaya Taraf Devletlerin ounluu tarafndan kabul edildikleri an, daha sonra, Anlamaya Taraf dier Devletlerin herbiri bakmndan, kabul edildikleri tarihte yrrle girer.

Bu anlamann 9ncu Maddesi; Anlamaya Taraf her Devlet, Anlamadan ekildiini, bunun yrrle girmesinden bir yl sonra, Saklayc Hkmetlere yazl olarak tebli edebilir. Bu ekilme, szkonusu tebliin alnd gnden bir yl sonra hkm ifade eder.

Bu anlamann 10ncu Maddesi; ngilizce, ince, spanyolca, Franszca ve Rusa metinleri ayn lde geerli olan ibu Anlama, Saklayc Hkmetlerin arivlerinde saklanr. bu Anlamann usulne uygun olarak onaylanm rnekleri, Saklayc Hkmetler tarafndan, Anlamay imzalam veya ona katlm Devletlerin Hkmetlerine gnderilir. 6.2.1. 1963 Bildirisi ve 1967 D Uzay Anlamasnda; Astronotlarn ve uzay aralarrnn kurtarlmas ve dn konusunda ilkelere ve maddelere yer verilmitir.

165

1963 Bildirisinde; 1. lke astronotlarn kurtarlmas ve dn, 2. lke uzay aralar konusunda dzenlemeler yapar. 1967 D Uzay Anlamasnda; 1. Madde astronotlarn kurtarlmas ve dn, 2. Madde uzay aralar konusunda dzenlemeler yapar.

1968 Kurtarma Anlamas ise, 1967 D Uzay Anlamasnda bahsedilen ykmllkleri gelitirmek ve daha geni bir aklama getirmek amacndadr.

6.2.2. 1968 Kurtarma Anlamasnn Uygulamalar 2000 ylndan bu yana, Anlamadaki Madde 5 uyarnca356, BM Genel Sekreterine 4 tane olay resmi olarak bildirilmitir. Bildiri yapan devletler357: - Japonya - ABD - Gney Afrika - Suudi Arabistan (Anlamaya ye deil)

6.2.2.1. Japonya (CUPOUS, 2 ubat 2000)

Japonya topraklarnda, uzay aracna ait bir parann bulunduu, 5. Madde

1. Paragraf uyarnca, BM Gen. Sekreterine bildirildi. 20 Ocak 2000 Uzay aracna ait para, Kagoshimada Yoron Adas sahilinde, 8 Kasm

1999 tarihinde bulundu. apndadr. Parann, ABDnin bir frlatma aracna ait olduu dnlmektedir. Bulunan para silindir eklinde olup 6m uzunluunda ve 1.25m

356

Bkz. Detayl bilgi iin D Uzayn Bar ve Kefi iin 3nc Uluslar aras konferans (UNISPACE III),United Nations treaties and principles on outer space 357 Space Lawhttp://www.oosa.unvienna.org (01.03.2005)

166

 etmemektedir.

Yaplan

aratrmalara

gre,

bulunan

para

hibir

tehlike

arz

Para, adada geici olarak tutulmaktadr. u anda, ABD Hkmeti ile ibirlii iinde, bulunan parann

tanmlanmas zerinde allmaktadr.

6.2.2.2. ABD (COPUOUS, 24 Mart 2000)

ABD topraklarnda, uzay aracna ait bir parann bulunduu, 5. Madde 1.

Paragraf uyarnca, BM Gen. Sekreterine bildirildi. 13 Mart 2000 Uzay aracna ait para, Texasta Corpus Christi kylarnda bulundu. Parann, Fransz Ariane roketinin burnuna ait olduu dnlmektedir.

Koni eklindeki parada AEROSPATIALE, IE/AX, FLUXMETRE NO. SER.966-332, REF. DE DEF. A5-IK871-A-000 BLOCK CONTROLE: 25-.11.96 yazl plaka bulunmaktadr. etmemektedir. Para, Corpus Christide yerel otoritelerce geici olarak tutulmaktadr. ABD, Fransz Hkmetini durumdan haberdar etmitir. Yaplan aratrmalara gre, bulunan para hibir tehlike arz

6.2.2.3. Gney Afrika (COPUOS, 11 Temmuz 2000)

Gney Afrika topraklarnda, uzay aracna ait paralarn bulunduu, 5.

Madde 1. Paragraf uyarnca, BM Gen. Sekreterine bildirildi. 3 Temmuz 2000 Uzay aracna ait paralar, 27 Nisan 2000 tarihinde, srasyla Durbanville,

Worcester ve Rovertsonda bulundu. silindir 2. para: 60cm apnda, ~33kg aprlnda metal bir silindir 3. para: 60cm uzunluunda, taban 30cm apnda, st 20cm apnda, ~30kg arlnda. Silindir eklinde, boru benzeri, metal maddelerden oluuyor. olmayan compozit 1. para: 2.7m uzunluunda, 1.5m apnda, 260kg arlnda elik bir

167

Bu paralarn, 28 Mart 1996da ABDnin GPS uydusunun frlatlmasnda

kullanlan Delta II roketinin ikinci katmanna ait olduklar dnlyor. etmemektedir. tutuluyor. Gney Afrika, ABD Hkmetini durumdan haberdar etmitir. Paralar, Gney Afrikada Cape Townda Astronomi Gzlemevinde Yaplan aratrmalara gre, bulunan paralar hibir tehlike arz

6.2.2.4. Suudi Arabistan (COPUOS, 3 Nisan 2001)

Suudi Arabistan topraklarnda, uzay aracna ait bir parann bulunduu,

5. Madde 1. Paragraf uyarnca, BM Gen. Sekreterine bildirildi. 8 Mart 2001 Bir uzay aracna ait enkaz, 12 Ocak 2001 tarihinde, Riyadn 240 km

batsnda bulundu. Bulunan para 140cmm uzunluunda, 120cm apnda, 70kg arlnda

elik bir silindir Parann, 1993ta frlatlan ve kuzey Brezilyaya dmesi beklenen GPS2

uydusunun kat-yaktl motorunu kaplayan titanyum olduu ileri srlyor. Suudi Arabistan, ABD Hkmetini durumdan haberdar edecektir.

6.2.3. Trkiyedeki durum358:

imzalanmtr.

Anlama Trkiye adna, . Haluk Baylken tarafndan 1968 ylnda

Anlamann Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Yasa Tasars,

TBMM'ye sunuldu. Bakanla geli tarihi: 31 Aralk 2003 Komisyona giri tarihi: 7 Ocak 2004

358

Kanun Teklifi 26133,http://www.tbmm.gov.tr

168

6.3. Uzay Nesneleri Tarafndan Sebep Olunan Hasarlar in Uluslar Aras Sorumluluk Szlemesi359 Bu Szleme'ye Taraf Devletler, uzayn kefini ve bar amalarla kullanmn gelitirmenin tm insanln ortak karna olduunu kabul ederek, Ay ve Dier Gk Cisimleri Dahil, Uzayn Keif ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten lkeler Hakknda Anlama'y hatrlayarak, Uzay cismi frlatma faaliyetinde bulunan Devletler ve hkmetleraras uluslararas kurulularca alnacak tedbirlere ramen, bu cisimlerin zarara sebebiyet vermelerinin ihtimal dahilinde olduunu hesaba katarak, Uzay cisimlerinin sebep olduu zarardan dolay sorumluluk hakknda etkin uluslararas kurallar ve usuller hazrlamann ve zellikle, bu Szleme erevesinde zarar grenlere adil, tam ve zamannda tazminat denmesini salamann gerekliliini kabul ederek, bu kurallar ve usullerin tesisinin, uzayn bar amalarla kullanlmas ve aratrlmas konusundaki uluslararas ibirliini kuvvetlendirdiine inanarak almalarn yaplmas gerektiidir. Bu dorultuda; Szlemenin 1.nci maddesi ile bu Szleme'de yer alan360 konular; 1. "Zarar" terimi insan hayat kayb, yaralanmalar ve insan salna verilen dier zararlar veya devlet mallar ile hkmi ahslar ve hkmetleraras kurulularn mallarnn kayb ile bu mallara verilen zararlar, 2. "Frlatma" terimi, frlatma teebbsn de ierir. 3. "Frlatan Devlet" terimi, 4. Bir uzay cismini frlatan veya frlattran devleti, 5. lkesinden veya tesislerinden uzay cismi frlatlan devleti, 6. "Uzay Cismi" terimi, bir uzay cismini meydana getiren ksmlarla, frlatma arac ve onu oluturan ksmlar ierir.

359

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Uzay Nesneleri Tarafndan Sebep Olunan Hasarlar in Uluslar Aras Sorumluluk Szlemesi, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.1218 360 Bkz. Uzay Cisimlerinin Verdii Zarardan Dolay Uluslar Aras Sorumluluk Hakknda Szlemeye Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair Kanun,Kanun no:5150,Kabul Tarihi:28.04.2004

169

Szlemenin 2nci maddesi ; Frlatma ilemini salayan devlet, uan uaklara veya dnya yzeyinde, uzay nesnesinin sebep olmu olduu hasarlar telefi ederek demek kesinlikle sorumluluundadr.

Szlemenin 3nc maddesi ; Baka bir devletin frlatm olduu uzay nesnesi tarafndan, frlatc bir devletin bir uzay nesnesine, kiilerine veya bir uzay nesnesi gibi zerindeki mala dnya zerinde baka yerde sebep olmu olduu hasar, hasar kendi hatas, kendi sorumluluunda ki kiilerin hatas nedeniyle olmusa bu hasarlarn sorumluluuna sahip olmaldr. Szlemenin 4nc maddesi ; 1- Yeryznden baka bir yerde, bir Frlatan Devletin uzay cismine veya uzay cisminin iinde bulunan insanlar ve mallara, baka bir Devlet uzay cismi tarafndan verilen zararlarda ve bu zarar nedeniyle bu nc Devlete veya nc Devletin hakiki ve hkmi ahslarna zarar verilmesi halinde, ilk iki Devlet, nc Devlete kar, aada belirtilen snrlar iinde mtereken ve mteselsilen sorumlu olacaklardr: a) nc Devlete yeryznde ve nc Devletin uu halindeki uana zarar verilmesi halinde, bu iki Devletin nc Devlete kar sorumluluklar mutlaktr. b) Eer bir nc Devletin uzay cismine veya uzay cisminin iinde bulunan insanlar ve mallara yeryznden baka bir yerde zarar verilmise, bu iki Devletin nc Devlete kar sorumluluklar her birinin veya her birinin hareketlerinden sorumlu olduklar kiilerin kusuruna dayanr. 2- Bu maddenin birinci fkrasnda mterek ve mteselsil sorumluluun ngrld tm durumlarda, verilen zarardan dolay tazminat ykmll ilk iki Devlet arasnda kusurlu olduklar oranda paylatrlacaktr. Bu Devletlerden her birinin kusurunun ne kadar olduu belirlenemezse, tazminat yk eit olarak paylatrlr. Bu paylam, nc Devletin, mtereken ve mteselsilen sorumlu olan frlatan Devletlerden herhangi birisinden veya frlatan Devletlerin tmnden Szleme'de ngrlen tazminatn tamamn istemesine engel tekil etmeyecektir.

170

Szlemenin 5nci maddesi; 1- ki veya daha ok Devlet bir uzay cismini birlikte frlatrlarsa, bundan doan tm zararlardan mtereken ve mteselsilen sorumlu olacaklardr. 2- Zarar tazmin eden bir Frlatan Devletin, ortak frlatmada yer alan dier katlmc Devletlere kar rcu hakk vardr. Ortak frlatmaya katlan Devletler mtereken ve mteselsilen sorumlu olduklar mali ykn paylamna ilikin anlama yapabilirler. Bu anlamalar, zarar gren bir Devletin, mtereken ve mteselsilen sorumlu olan Frlatan Devletlerin birisinden veya hepsinden, ibu Szleme'de ngrlen tazminat talep etme hakkna halel getirmeyecektir. 3- Topraklar veya tesisleri uzay cisminin frlatlmasnda kullanlan bir Devlet, ortak frlatmaya katlm saylr. Szlemenin 6nc maddesi; 1- Bu maddenin 2. fkra hkm sakl kalmak kaydyla, Frlatan Devlet, zararn tamamnn veya bir ksmnn, talep eden Devletin, bu Devletin temsil ettii hakiki veya hkm ahslarn ar ihmali sonucu veya zarar verme kasd ile yaplm bir eylem veya eksik ileminden meydana geldiini ispat ettii lde mutlak sorumluluktan kurtulur. 2- Zararn, Frlatan Devletin, zellikle Birlemi Milletler art ile Ay ve Dier Gk Cisimleri Dahil, Uzayn Keif ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten ilkeler Hakknda Anlama da dahil olmak zere, uluslararas hukuka uygun olmayan bir faaliyetinden ileri geldii durumlarda Frlatan Devlet hibir ekilde sorumluluktan kurtulamaz. Szlemenin 7nci maddesi; Frlatan Devletin uzay cisminin sebep olduu zararlarda, ibu Szleme hkmleri, a) Frlatan Devletin vatandalarna uygulanmayacaktr; b) Frlatma anndan sonra veya uzay cisminin dmesine kadar olan zaman ierisinde uzay cisminin altrlmas ilemlerine katlan yabanc lke vatandalarna

171

veya Frlatan Devletin daveti zerine, uzay cisminin frlatlmas ve geri dnmesine tahsis edilen alann ok yaknnda bulunan yabanc lke vatandalarna uygulanmaz. Szlemenin 8nci maddesi; 1- Zarara urayan veya hakiki veya hkmi ahslar zarar gren bir Devlet, bu zarardan dolay Frlatan Devlete tazminat talebinde bulunabilir. 2- Eer uyrukluunda bulunduklar Devlet tazminat talebinde bulunmazsa, baka bir Devlet, topraklarnda bulunan hakiki ve hkmi ahslarn grdkleri zarar nedeniyle, Frlatan Devletten tazminat talebinde bulunabilir. 3- Eer ne uyrukluunda bulunduklar Devlet ne de topraklar zerinde zarar meydana gelen Devlet tazminat talebinde bulunmaz veya bu yndeki talebini belirten bir bildirimde bulunmazsa, baka bir Devlet, topraklar zerinde devaml oturan

kiilerin uradklar zarar nedeniyle Frlatan Devletten tazminat talebinde bulunabilir. Szlemenin 9ncu maddesi; Frlatan Devletten tazminat talebi, diplomatik kanallardan yaplacaktr. Frlatan ilgili Devletle diplomatik ilikisi bulunmayan her Devlet, bir nc Devlete, tazminat talebinde bulunmas ve Frlatan Devlet nezdinde bu Szleme'den doan menfaatlerini korumas iin talepte bulunabilir. Talep eden Devlet, kendisinin ve Frlatan Devletin, Birlemi Milletler yesi olmalar kaydyla, Birlemi Milletler Genel Sekreteri aracl ile de talepte bulunabilir. Szlemenin 10ncu maddesi; 1- Frlatan Devletten, tazminat talebi zararn meydana gelmesinden veya sorumlu olan Frlatan Devletin belirlenmesinden itibaren bir yl iinde yaplabilir. 2- Eer bir Devlet, zararn meydana geldiinden haberdar deilse veya sorumlu Frlatan Devleti tespit edememise, szkonusu fiilleri rendii tarihten itibaren bir yl iinde talebi kabul olunur. Ancak, hibir durumda, bu sre, szkonusu Devletin gerekli zeni gstermesi halinde fiillerden haberdar olabilecei tarihten itibaren bir yl geemez. 3- Bu maddenin 1. ve 2. fkralarnda belirtilen sreler zararn kapsamnn tam olarak bilinmedii durumlarda da uygulanr. Ancak byle bir durumda, Talep Eden

172

Devletin belirlenen tarihin tesinde, zararn boyutlarnn kesin olarak belirlendii andan itibaren bir yllk srenin bitimine kadar, talebini yeniden gzden geirme ve ek belgeleri sunma hakk vardr. Szlemenin 11nci maddesi; 1- Bu Szleme dolaysyla Frlatan Devlete sunulacak tazminat talebi, Talep Eden Devlete, menfaatlerini temsil ettii hakiki veya hkmi ahslara ak olan i hukuk yollarnn nceden tketilmesini gerektirmez. 2- bu Szleme'nin hi bir hkm bir devletin veya temsil edebilecei hakiki veya hkmi ahslarn, Frlatan Devletin adli veya idari mahkemelerine veya kurumlarna, bu Szleme dolaysyla bavuru yapmalarna engel tekil etmez. Ancak, bir Devlet, Frlatan Devletin adli veya idari makamlar nezdinde takip konusu yapt veya ilgili taraf Devletleri balayan dier bir uluslararas Szlemenin uygulanmas erevesinde daha nce tazminat talebinde bulunduu zararlar iin bu Szleme'ye gre ayrca tazminat talebinde bulunamaz. Szlemenin 12nci maddesi; Frlatan Devletin, bu Szleme dolaysyla, zarar iin demek zorunda olaca tazminat miktar, zarar gren hakiki veya hkmi ahslarn, Devlet veya Uluslararas Kurulularn, eer zarar meydana gelmeseydi elde edebilecekleri karlar ihya edecek ekilde, uluslararas hukuk ile adalet ve hakkaniyet ilkelerine uygun olarak, tespit edilir. Szlemenin 13nc maddesi; Talep Eden Devlet ile bu Szleme dolaysyla tazminat demek zorunda olan Devletin baka bir tazminat biimi kararlatrmadklar hallerde, tazminat tutar, Talep Eden Devletin parasyla veya bu Devletin talebi zerine, tazminat demek zorunda olan devletin parasyla denir. Szlemenin 14nc maddesi; Eer Talep Eden Devletin Frlatan Devlete, talebine dayanak oluturan belgeleri sunduunu bildirdii tarihten itibaren bir yl iinde IX. madde uyarnca tazminat talebi diplomatik grmeler yolu ile bir sonuca balanmazsa, taraflardan herhangi birinin talebi zerine, ilgili taraflar Zarar Komisyonu kurarlar.

173

Szlemenin 15nci maddesi; 1- Zarar Komisyonu yeden oluur. Bir ye Talep Eden Devlet tarafndan, bir ye Frlatan Devlet tarafndan ve Bakan olacak nc ye de her iki tarafn ortak mutabakat ile belirlenir. Her iki taraf, Zarar Komisyonu kurulmas talebinin yaplmasndan itibaren iki ay iinde, ye belirleme ilemini gerekletirir. 2- Komisyon'un kurulmas talebinden itibaren drt ay iinde Bakan seimi konusunda mutabakat salanamazsa, taraflardan biri Birlemi Milletler Genel Sekreteri'nden iki aylk ek sre iinde bir Bakan tayin etmesini isteyebilir. Szlemenin 16nc maddesi; 1- Eer taraflardan biri, ngrlen sre iinde ye belirleme ilemini gerekletirmezse, dier tarafn talebi ile Bakan, tek bana Zarar Komisyonu'nu oluturur. 2- Eer herhangi bir nedenle Komisyon yeliklerinde boalma olursa, ye belirlenmesi iin balangta benimsenmi olan usl takip edilerek bu boluk giderilir. 3- Komisyon kendi usul kurallarn belirler. 4- Komisyon toplanma yer veya yerleri ile dier btn idari konular belirler. 5- Komisyon'un tek ye ile karar verdii durumlar hari olmak zere, Komisyon'un tm karar ve hkmleri oy okluuyla alnr. Szlemenin 17nci maddesi; Zarar Komisyonu'nun oluumu, iki veya daha ok sayda Talep Eden Devletin veya iki veya daha ok Frlatan Devletin Komisyon nndeki bir ileme birlikte taraf olmas nedeniyle geniletilemez. Byle bir ileme taraf olan Talep Eden Devletler, Talep Eden bir tek Devlet var olmas halindeki ayn ekil ve artlarda, ortaklaa olarak bir Komisyon yesi tayin ederler. Eer byle bir prosedre iki veya daha ok sayda Frlatan Devlet taraf ise, ortaklaa olarak ayn yntemle bir Komisyon yesi tayin ederler. Eer Talep Eden veya Frlatan Devletler ngrlen sre ierisinde bu tayini gerekletirmezlerse, Bakan tek bana Komisyonu oluturur.

174

Szlemenin 18nci maddesi; Zarar Komisyonu, tazminat talebinin hakll ve gerekiyorsa tazminat miktar zerinde karar verir. Szlemenin 19ncu maddesi; 1- Zarar Komisyonu XII. madde hkmleri erevesinde hareket eder. 2- Komisyon'un kararlar, taraflar aksini kararlatrmadklar takdirde, nihai ve balaycdr. Aksi takdirde Komisyon, taraflarn iyi niyetle inceleyecekleri nihai ve tavsiye niteliinde bir tazminata hkmedecektir. Komisyon, kararnn veya tazminat hkmnn gerekelerini belirtecektir. 3- Komisyon, mmkn olan en ksa srede, kuruluundan itibaren en ge bir yl ierisinde, bu srenin uzatlmasnn Komisyon tarafndan gerekli grlmemesi kouluyla, kararn veya tazminat hkmn verir. 4- Komisyon karar veya tazminat hkmn kamuya aklar. Kararnn veya tazminat hkmnn onayl birer rneini taraflarn her birine ve Birlemi Milletler Genel Sekreteri'ne verir. Szlemenin 20nci maddesi; Komisyon tarafndan aksi kararlatrlmadka, Zarar Komisyonu'nun masraflar taraflar arasnda eit olarak paylatrlr. Szlemenin 21nci maddesi; Bir uzay cisminin neden olduu zarar, insan hayatn byk lde tehlikeye atar veya halkn yaam artlar ve hayati merkezlerinin almasn ar bir ekilde engellerse, zellikle Frlatan Devlet olmak zere, taraf devletler, talep etmesi halinde zarar gren Devlete uygun ve sratli bir ekilde yardmda bulunma imknlarn incelerler. Ancak bu maddedeki hibir hkm, Taraf Devletlerin Szleme'den doan hak ve ykmllklerine halel getirmez. Szlemenin 22nci maddesi; 1- 24 ve 27nci maddeler arasnda kalan maddeler hari olmak zere, bu Szleme'de Devletlere yaplan atflar, uzay faaliyetlerinde bulunan her uluslararas hkmetleraras kurulua, bu kuruluun Szleme'den doan hak ve ykmllkleri kabul ettiini bildirmesi ve kurulua ye devletlerin ounluunun bu Szleme'ye ve

175

Ay ve Dier Gk Cisimleri Dahil, Uzayn Keif ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten lkeler Hakknda Anlama'ya taraf olmas halinde uygulanr. 2- Byle bir kurulua ye ve bu Szleme'ye taraf olan Devletler, kuruluun bir nceki fkraya uygun olarak bir bildirim yapmasn temin amacyla her trl uygun tedbirleri alrlar. 3- Bir uluslararas hkmetlararas kuruluun, bu Szleme hkmleri erevesinde zarardan sorumlu olmas halinde, bu kurulu ve kuruluun bu Szleme'ye taraf olan yeleri mtereken ve mteselsilen sorumludurlar. Ancak, a) Byle bir zarardan doan tazminat talepleri ilk nce kurulua sunulmaldr. b) Kuruluun, bu tr bir zarara karlk olarak, belirlenen veya kararlatrlan tazminat miktarn 6 ay ierisinde dememesi halinde, Talep Eden Devlet, bu miktarn denmesi iin, bu Szleme'ye taraf Devletlerin sorumluluunu ne srebilir. 4- Bu maddenin 1. fkras uyarnca beyanda bulunan bir kuruluun urad zararn bu Szleme hkmlerine gre tazmin edilmesi iin yaplacak talebin, bu Szleme'ye taraf olan kurulua ye bir Devlet tarafndan yaplmas gerekir361. Szlemenin 23nc maddesi; 1- Bu Szleme hkmleri Taraf Devletlerarasndaki ilikilerde yrrlkte olan dier uluslararas szlemeleri etkilemez. 2- Bu Szleme'nin hibir hkm, Devletlerin, bu Szleme hkmlerini teyit eden, tamamlayan veya gelitiren uluslararas anlamalar yapmalarn engellemez. Szlemenin 24nc maddesi; 1- Bu Szleme, btn Devletlerin imzasna aktr. Bu Szleme'yi, bu maddenin 3. fkras uyarnca yrrle girmesinden nce imzalamam olan her Devlet, her zaman ona katlabilir. 2- Bu Szleme, imzalayan Devletlerin onayna tbi olacaktr. Onay ve katlm belgeleri, Saklayc Hkmetler olarak belirlenen Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler

361

Bkz. Uzay Cisimlerinin Verdii Zarardan Dolay Uluslar Aras Sorumluluk Hakknda Szlemeye Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair Kanun,Kanun no:5150,Kabul Tarihi:28.04.2004

176

Birlii, Kuzey rlanda ve Byk Britanya Birleik Krall ve Amerika Birleik Devletleri Hkmetlerine tevdi edilecektir. 3- Bu Szleme, beinci onay belgesinin tevdi edilmesi ile yrrle girecektir. 4- Bu Szleme'nin yrrle girmesinden sonra onay veya katlm belgelerini tevdi eden Devletler iin Szleme, szkonusu onay veya katlm belgelerinin tevdi edildii tarih itibariyle yrrle girecektir. 5- Saklayc Hkmetler, bu Szleme'yi imzalayan veya bu Szleme'ye katlan devletleri, Szleme'yle ilgili her imza tarihi, onay veya katlm belgelerinin tevdi tarihi, yrrle giri tarihi ve dier bildirimler konusunda derhal bilgilendirir. 6- Bu Szleme, Saklayc Hkmetler tarafndan, Birlemi Milletler art'nn 102. maddesi uyarnca tescil ettirilir. Szlemenin 25nci maddesi; Bu Szleme'ye Taraf her Devlet, Szleme'de deiiklik yaplmasn nerebilir. Bu deiiklikler, bunlar kabul eden Szleme'ye Taraf her Devlet bakmndan Szleme'ye taraf devletlerin ounluunca kabul edildikleri an, daha sonra Szleme'ye Taraf dier Devletlerin her biri bakmndan, kabul edildikleri tarihte yrrle girer. Szlemenin 26nc maddesi; Bu Szleme'nin yrrle girmesinden on yl sonra, Szleme'nin geen zaman iindeki uygulamas dikkate alnarak, Szleme'de deiiklik yaplmasnn gerekli olup olmadn inceleyebilmek amacyla, Szleme'nin gzden geirilmesi hususu, Birlemi Milletler Genel Kurulu'nun geici gndemine alnacaktr. Bununla beraber, Szleme'nin be yl yrrlkte kalmasndan sonra herhangi bir tarihte, Taraf Devletlerin te birinin teklifi ve Taraf Devletlerin ounluunun mutabakat ile bu Szleme'nin gzden geirilmesi iin bir konferans dzenlenecektir362. Szlemenin 27nci maddesi; Bu Szleme'ye Taraf her Devlet, Szleme'nin yrrle girmesinden bir yl sonra Saklayc Hkmetlere yapaca yazl bir bildirim ile Szleme'den ekildiini bildirebilir. Byle bir ekilme, bu bildirimin alnd tarihten bir yl sonra yrrle girer.

362

Bkz. Uzay Cisimlerinin Verdii Zarardan Dolay Uluslar Aras Sorumluluk Hakknda Szlemeye Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair Kanun,Kanun no:5150,Kabul Tarihi:28.04.2004

177

Szlemenin 28nci maddesi; ince, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca metinleri ayn ekilde geerli olan bu Szleme, Saklayc Hkmetlerin arivinde saklanr. Bu Szlemenin usulne uygun olarak tasdik edilmi rnekleri, Saklayc Hkmetler tarafndan, taraf olan ve katlan Devletlere iletilecektir. Szleme'nin onaylanm rnekleri Saklayc Hkmetler tarafndan bu Szleme'yi imzalayan veya katlan Devletlere gnderilir. Yukardaki hususlar tasdiken, usulne uygun ekilde yetkili klnm, aada imzas bulunan kiiler bu Szleme'yi imzalamlardr. Londra, Moskova ve Vaington'da Yirmidokuz Mart Bindokuzyzyetmiiki tarihinde, nsha olarak dzenlenmitir. Uzay Cisimlerinin Verdii Zarardan Dolay Uluslararas Sorumluluk Hakknda Szleme'ye katlma srasnda 28.04.2004 tarihinde Trkiye Cumhuriyeti tarafndan yaplan beyann metni Trkiye Cumhuriyeti, ibu Szleme'nin hkmlerini yalnzca diplomatik ilikisi bulunan Taraf Devletlere kar uygulayacan beyan eder. 6.4. D Uzaya Frlatlan Nesnelerin Kayt Etme Szlemesi363 Szlemenin Inci maddesinde;Frlatan devlet; bir uzay nesnesinin

frlatlmasn salayan veya frlatan devlet; bir uzay nesnesini frlatma kolaylklarn veya blgesine sahip olan devlet anlalmaktadr. Kaytl devlet; madde II ile uygun olarak tanan bir uzay nesnesinin kaytl olan devletin bir frlatmasn kastedilir. Szlemenin IInci madesinde; 1. Bir uzay cismi dnya etrafnda bir yrngeye girmek veya daha uzaa gitmek zere frlatldnda, cismi uzaya frlatan Devlet, kaytlarn tutulduu tescil sistemine kaydettirmek suretiyle cismin tescil ilemini yapacaktr. Uzaya cisim frlatan her Devlet, byle bir tescil ilemi yapldn Birlemi Milletler Genel Sekreterine bildirecektir.

363

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzaya Frlatlan Nesnelerin Kayt Etme Szlemesi, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.19-22

178

2. Bir uzay cismi ile ilgili olarak, cismi frlatan iki veya daha fazla Devlet szkonusu olduunda, Ay ve Dier Gk Cisimleri Dahil, Uzayn Keif ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten lkeler Hakknda Anlamann VIII. Maddesi hkmleri gznne alnarak ve uzaya cisim frlatan Devletler arasnda uzay cisminin ve ilgili personelin yetki ve kontrolne ilikin yaplm veya yaplacak ilgili anlamalara herhangi bir halel getirilmeksizin, bu maddenin 1. paragraf uyarnca cismin tescil ilemini kimin yapacan, bu Devletler mtereken belirleyecektir. 3. Her bir tescil ileminin kapsam ve hangi artlar altnda srdrlecei, tescili yapan ilgili Devlet tarafndan belirlenecektir364. Szlemenin IIInc maddesinde; 1. Birlemi Milletler Genel Sekreteri, VI. Madde uyarnca verilen bilgilerin kaydedilecei bir Tescil Sistemini muhafaza edecektir. 2. Bu Tescil Sistemindeki bilgilere tam ve ak eriim mmkn olacaktr. Szlemenin IVnc maddesinde; 1. Tescil eden her Devlet, Birlemi milletler Genel Sekreterine mmkn olan en ksa srede, kendi tescil sistemindeki her uzay cismi ile ilgili olarak aadaki bilgileri verecektir. a. Uzaya cisim frlatan Devlet veya Devletlerin isimleri, b. Uzay cismini tantan uygun bir isim veya tescil numaras, c. Frlatl tarihi ile frlatl blge veya yeri, d. Aadakiler dahil olmak zere temel yrnge parametreleri, i. Yrngenin ekvator dzlemini kestii noktalar arasndaki sre, ii. Yrngenin eimi, iii. Dnyadan en uzak noktas, iv. Dnyaya en yakn noktas, e. Uzay cisminin genel fonksiyonu.

364

Bkz. Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesi,Kanun no:5151,Kabul Tarihi:28.04.2004

179

2. Tescil eden her Devlet, Birlemi Milletler Genel Sekreterine zaman zaman kendi kayt sistemindeki bir uzay cismine ilikin ilave bilgi verebilir. 3. Tescil eden her Devlet, hakknda daha nce bilgi verdii dnya etrafndaki bir yrngeye yerletirilmi ancak artk yrngede olmayan uzay cisimleriyle ilgili olarak, mmkn olan en geni ekilde ve mmkn olan en ksa srede Birlemi Milletler Genel Sekreterine bilgi verecektir. Szlemenin Vnc maddesinde; Dnya etrafndaki veya daha uzaktaki bir yrngeye yerletirilen bir uzay cismi, ismiyle veya Madde IV, paragraf 1 (b)de belirtilen isim veya tescil numarasyla veya her ikisiyle birlikte tanmlandnda, tescili yapan Devlet, IV. Madde uyarnca uzay cismine ilikin bilgileri Birlemi Milletler Genel Sekreterine gnderirken bu durumu da bildirecektir. Byle bir durumda, Birlemi Milletler Genel Sekreteri bu bildirimi Tescil Sisteminde kayda geirecektir365. Szlemenin VInc maddesinde; Bu Szleme hkmlerinin uygulanmas esnasnda bir Taraf Devlet, kendisine veya hakik veya hkm ahslarna zarar veren veya tehlikeli veya zararl olabilecek mahiyetteki bir uzay cismini tehis edemez ise, dier Taraf Devletler, zellikle uzay gzleme ve izleme tesislerine sahip Devletler, ellerindeki imknlar en iyi ekilde kullanmak suretiyle, o Taraf Devlet veya onun adna Genel Sekreter aracl ile yaplacak istek zerine, cismin tehisi iin adil ve makul artlarla yardm salayacaklardr. Byle bir talepte bulunan Taraf Devlet, imknlarn elverdii lde, talebe neden olan olaylarn zaman, mahiyeti ve ayrntlar ile ilgili bilgileri sunacaktr. Bu tr yardmlarn ne ekilde yaplacana ilikin dzenlemeler, ilgili taraflarn anlamalarna bal olacaktr. Szlemenin VIInc maddesinde; 1. Bu Szlemenin XII. maddesi dahil, VIIIden XIIye kadar olan Maddeleri hari tutulmak zere, bu Szlemede Devletlere yaplan atflar, uzay faaliyetlerinde bulunan her uluslararas hkmetleraras kurulua, bu kuruluun Szlemeden doan hak ve ykmllkleri kabul ettiini bildirmesi ve kurulua ye devletlerin ounluunun bu Szlemeye ve Ay ve Dier Gk Cisimleri Dahil, Uzayn Keif ve
365

Bkz. Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesi,Kanun no:5151,Kabul Tarihi:28.04.2004

180

Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Yneten lkeler Hakknda Anlamaya taraf olmas halinde uygulanacaktr. 2. Byle bir kurulua ye ve bu Szlemeye taraf olan Devletler, kuruluun bu Maddenin 1. paragrafna gre bir bildirim yapmasn temin amacyla her trl uygun tedbirleri alacaklardr. Szlemenin VIIInc maddesinde; 1. Bu Szleme, New Yorktaki Birlemi Milletler Merkezinde btn Devletlerin imzalarna ak tutulacaktr. Bu Szlemeyi, bu Maddenin 3. paragrafna gre yrrle girmeden nce imzalamam olan her Devlet, her zaman ona katlabilir. 2. Bu Szleme, imzalayan Devletlerin onayna tbi olacaktr. Onay ve katlm belgeleri, Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi edilecektir. 3. Bu Szleme, onay belgelerini Birlemi Milletler Genel Sekreterine tevdi eden Devletler bakmndan beinci onay belgesinin tevdi edildii tarih itibariyle yrrle girecektir. 4. Bu Szlemenin yrrle girmesinden sonra onay veya katlm belgelerini tevdi eden Devletler iin Szleme, szkonusu onay veya katlm belgelerinin tevdi edildii tarihte yrrle girecektir. 5. Genel Sekreter, bu Szlemeyi imzalayan veya bu Szlemeye katlan devletleri, Szlemeyle ilgili her imza tarihi, onay ve katlm belgelerinin tevdi tarihi, yrrle giri tarihi ve dier bildirimler konusunda derhal bilgilendirecektir. Szlemenin IXnc maddesinde; Bu Szlemeye Taraf her Devlet, Szlemede deiiklik yaplmasn nerebilir. Bu deiiklikler, bunlar kabul eden Szlemeye Taraf her Devlet bakmndan Szlemeye Taraf Devletlerin ounluunca kabul edildikleri an, daha sonra Szlemeye Taraf Dier Devletlerin her biri bakmndan, kabul edildikleri tarihte yrrle girer. Szlemenin Xnc maddesinde; Bu Szlemenin yrrle girmesinden on yl sonra, Szlemenin geen zaman iindeki uygulamas dikkate alnarak, Szlemede deiiklik yaplmasnn gerekli olup olmadn inceleyebilmek bakmndan,

Szlemenin gzden geirilmesi hususu, Birlemi Milletler Genel Kurulunun geici

181

gndemine alnacaktr. Bununla beraber, Szlemenin be yl yrrlkte kalmasndan sonra herhangi bir tarihte, Taraf Devletlerin te birinin teklifi ve Taraf Devletlerin ounluunun mutabakat ile bu Szlemenin gzden geirilmesi iin bir konferans dzenlenecektir. Byle bir gzden geirmede, Uzay cisimlerinin tehisi dahil her trl teknolojik gelimeler dikkate alnacaktr366. Szlemenin XInci maddesinde; Bu Szlemeye Taraf her Devlet, yrrle girmesinden bir yl sonra, Birlemi Milletler Genel Sekreterine yapaca yazl bildirim ile Szlemeden ekildiini bildirebilir. Byle bir ekilme, bu bildirimin alnd tarihten bir yl sonra yrrle girer. Szlemenin XIInci maddesinde; Arapa, ine, ngilizce, Franszca, Rusa ve spanyolca metinleri ayn ekilde geerli olan bu Szlemenin asl, onaylanm rneklerini tm imzac ve katlmc Devletlere gnderecek olan Birlemi Milletler Genel Sekreterince saklanacaktr. Yukardaki hususlar tasdiken, hkmetleri tarafndan usulne uygun ekilde yetkili klnm aada imzas bulunan kiiler, bindokuzyzyetmibe ylnn ondrt Ocak tarihinde New Yorkta imzaya alan bu Szlemeyi imzalamlardr. Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesine katlma srasnda 28.04.2004 tarihli Trkiye Cumhuriyeti tarafndan yaplan beyann metni. Trkiye Cumhuriyeti, ibu Szlemenin hkmlerini yalnzca diplomatik ilikisi bulunan Taraf Devletlere kar uygulayacan beyan eder. 6.5. Ay ve Dier Gk Cisimlerinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Anlama367 Szlemenin 1nci maddesi; 1. Ay ile ilgili bu anlamann koullar, bu gk cisimlerinin her hangi biri konusunda yrrle giren belirli yasal normlar haricinde (Dnyadan baka) solar sistem iinde dier gk cisimleriyle de ilgilenmelidir.
366 367

Bkz. Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesi,Kanun no:5151,Kabul Tarihi:28.04.2004 Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Ay ve dier gk cisimlerinde devletlerin faaliyetlerini dzenleyen anlama, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.23-30

182

2.

Aya referans olan bu anlamann amac, onun etrafnda, dier yrngelerde

veya etrafnda yrngeyi de kapsamaldr368. Szlemenin 3nc maddesi; 1. Ay bar amalar iin btn devlet cemiyetleri tarafndan kullanlmaldr. 2. Ay zerinde, herhangi bir tehdit, g kullanm, dier dmanca eylemler veya dmanca tehdit yasaklanmtr. 3. Devletler cemiyeti, Ayda veya zerinde, herhangi bir silah kullanm veya yerletirilmesi, toplu imha iin herhangi bir eit silahlar, nkleer silahlar tayan nesnelerin ay etrafnda dnmesi, dier yrngelere veya ayn etrafndaki yrngelere yerletirilmemelidir. 4. Ay zerinde askeri slerin kurulmas, yerletirilmesi ve kuvvetlendirilmesi, her tipte silahn testi ve askeri manevralara rehberlik edilmesi yasaklanmtr. Bar amalar iin veya Bilimsel aratrmalar iin herhangi bir askeri personel kullanm yasaklanmamtr. Ayn bar amalarla kullanm ve kefi iin gerekli kolaylklar veya herhangi bir tehizatn kullanm yasaklanmamtr. Szlemenin 11nci maddesi; 1. Ay ve onun doal kaynaklar insanln genel mirasdr. 2. Ay, egemenliin herhangi bir talep ile ( kullanm, yerleim veya dier herhangi bir kastla) ulusal egemenlii altna almaya ama edinilemez. 3. Ne ayn yzeyi nede altndaki, nede herhangi bir blmndeki yerlemi doal kaynaklar herhangi bir doal kiinin, hkmet d var olular, ulusal organizasyonlar, hkmet d organizasyonlar, uluslar aras hkmet ile ilgili organizasyonlar veya herhangi bir devletin mal olmamaldr..

Szlemenin 13nc maddesi; Aya istemeden ini yapan, zorunlu inen veya ini esnasnda krma urayan Uzay arac renen bir devlet (onu frlatmam olan ), Birlemi Milletler Genel Sekreterine ve frlatan devlete hemen bilgi vermelidir.

368

Bkz. Birlemi Milletler Karar 2625 (XXV), annex.

183

6.6. D Uzayn Kullanm ve Kefinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Yasal Prensipler Deklerasyonu369

1. D uzayn kullanm ve kefi tm insanln ilgisi ve yarar iin kullanlm olacaktr. 2. D uzay ve gk cisimleri, uluslar aras hukukla koordineli olarak ve eitlik temeliyle tm devletler tarafndan kullanm ve keif iin serbesttir. 3. Ay, egemenliin herhangi bir talep ile ( kullanm, yerleim veya dier herhangi bir kastla) ulusal egemenlii altna almaya ama edinilemez. 4. D uzayn kullanm ve kefinde devlet faaliyetleri, uluslar aras anlay ve ortak almay ilerletmek ve gizlilik ve uluslar aras bar salamakla ilgili uluslar aras hukuka ( birlemi milletler belgelerini de kapsayacak ekilde) uygun olarak devam ettirilmelidir. 5. Devletler d uzaydaki uluslar aras faaliyetleri iin uluslar aras

sorumluluklarn yerine getirmeli, ulusal aktiviteler uan ki deklarasyondaki oluturulmu prensiplerle uygun olarak Hkmet d oluumlar veya hkmet ajanslar tarafndan devam etmelidir. D uzaydaki hkmet d var olularn faaliyetleri, ilgili devlet tarafndan devaml gzlenmeli ve yetki belgesi verilmelidir. Faaliyetler, uluslar aras organizasyonlar tarafndan d uzayda devam ettii zaman, bu deklarasyonlardaki 4nc prensibe uygun olarak ortaya kan sorumluluklar, bu prensiplere dahil olan devletler tarafndan ve uluslar aras organizasyonlar tarafndan oluturulmaldr.

6.7. Uluslararas Direk Televizyon Yaynlar in Yapay Dnya Uydularnn Devletler Tarafndan Kullanm Dzenleyen Prensipler370

9 kasm 1972 yl 2916 nolu karar aada aklanmtr.

369

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Yasal Prensipler Deklerasyonu, Birlemi Milletler Yayn,Viana1999,s.31-32 370 Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Uluslararas Direk Televizyon Yaynlar in Yapay Dnya Uydularnn Devletler Tarafndan Kullanm Dzenleyen Prensipler, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.33-35

184

a. Amalar ve objektifler: uydular tarafndan uluslar aras direk televizyon yaynlar alanndaki faaliyetler, devletlerin egemenlik haklarna uygun olarak devam etmelidir. b. Uluslararas hukukun uygulanmas c. Haklar ve Yararlar: her devlet, kendi yasal korumas altnda ki kurulular ve kiiler tarafndan baz faaliyetlerin yetkilendirmeyi ve uydular tarafndan uluslar aras direk televizyon yaynlar alannda ki faaliyetlere rehberlik etme hakkna eit olarak sahiptir. d. Uluslar aras ortak alma e. Tartma ile kurulmu bar f. Devlet sorumluluklar g. Bavuru iin hak ve grevler h. Telif hakk ve komu haklar i. Birlemi milletler bildirisi j. Devletler aras anlamalar ve grmeler 6.8. D Uzaydan Dnyann Uzaktan Soruturulmas le lgili Prensipler371 12 kasm 1974 yl 3234 nolu karar ile alnan prensibler aada yazl olduu gibidi: 1nci prensip; Uzaktan soruturma: evrenin korunmas, arazinin kullanlmas, doal kaynaklarn ynetiminin gelitirilmesini ama edinmek iin fark edilen nesneler tarafndan yaylan, yansyan veya elektromanyetik dalgalarn zelliklerinin kullanm salayarak uzaydan dnyann yzeyinin aratrlmas kastedilmektedir372. 2nci Prensip; Uzaktan aratrma faaliyetleri, gelimi lkelerin ihtiyalarn dnerek, sosyal, bilimsel teknolojik gelimeler ve ekonomik dzeylerine bakmakszn tm lkelerin ilgisi ve yarar iin devam edilmelidir. 3nc Prensip; .. Bu faaliyetler, kendi yasal korumalar altndaki kurulular veya dier lkelerin uluslar aras hukuka uygun olarak onlarn ilgisi ve haklarn dikkate

371

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzaydan Dnyann Uzaktan Soruturulmas le lgili Prensipler, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.36-39 372 Bkz. Official Records of the General Assembly, Forty-first Session, Supplement No. 20 (A/41/20 and Corr.1).

185

alarak insanlarn salklar ve doal kaynaklarna ve tm lkelerin daimi ve tam egemenliklerine sayg temelinde rehber olmaldrlar. 8nci Prensip; Birlemi Milletler ve Birlemi Milletler Sistemi iindeki ajanslar, uzaktan aratrma alanlarnda ortak almay ve teknik yardmlarna ierecek ekilde uluslar aras ortak almay ilerletmelidir. 10ncu Prensip; Uzaktan aratrma dnyann doal evresini koruyacak ekilde ilerlemelidir. ve bu dorultuda almalar yaplmaldr. 12nci Prensip; Kendi yasal korumas altndaki topraklarla ilgili ilk ve ilenmi bilgileri mmkn olduunca retir. 6.9. D Uzayda Nkleer G Kaynaklarnn Kullanm le lgili Prensipler373 Bu szleme 10 prensipten olumakta374 olup aada bu prensiplere deinilmeye allmtr. Bu Szlemenin 1nci Prensipi Uluslararas hukukun uygulanmas; d uzayda nkleer g kaynaklarnn kullanmn ilgilendiren faaliyetler uluslar aras hukuka, ay ve gk cisimlerini de iine alacak ekilde, d uzayn kullanm ve kefinde devletlerin faaliyetlerini dzenleyen prensipler anlamas ve Birlemi Milletler belgelerini de kapsayacak ekilde uygun olarak devam etmelidir. Bu szlemenin 3nc Prensipi Emniyetli kullanm iin kriterler ve rehberler: ilgili riskleri ve uzaydaki radyoaktif maddelerin miktarn azaltmak maksadyla, uzayda nkleer g kaynaklarnn kullanm herhangi bir sebeple nkleer olmayan enerji kaynaklar tarafndan iletilmeyen uzay grevleri kstlanm olmaldr.

373

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzayda Nkleer G Kaynaklarnn Kullanm le lgili Prensipler, Birlemi Milletler Yayn, Viana-1999,s.40-45 374 Official Records of the General Assembly, Forty-seventh Session, Supplement No. 20 (A/47/20)

186

6.10. Gelimi lkelerin htiyalarnn zel Aklamalarn ine Alan Ve Tm Devletlerin lgisi Ve Yarar in D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Uluslar Aras Ortak alma Deklerasyonu375

D uzayn barl amalarla kullanm komitesinin 39ncu dnem almasnda ki raporu376, 2nci birlemi milletler konferansnn d uzayn barl amalarla kullanm ve kefi tavsiyeleri377 ile birlikte, Karlkl kabul edilmi temeller ve eitlik ilkesi ile d uzayn kullanm ve kefinde uluslar aras ortak almadaki tm alardan katlmnn belirlenmesi serbestidir. 6.11. Avrupa Meteoroloji Uydular letme Tekilt Dokunulmazlklar Ve Baklklar Protokol378 Bir Avrupa Meteoroloji Uydular letme Tekiltnn (EUMETSAT) kurulmas Anlamasna Taraf olan hkmetler 24 Mays 1983 tarihinde bu mukaveleye imza koymulardr (bundan sonra Anlama olarak bahsedilecektir.) Anlamann 12 nci Maddesine uygun olarak dokunulmazlklar ve baklklar belirleme istei ve Bu Protokolde ortaya konulan dokunulmazlklar ve baklklardan kastedilen maksadn, EUMETSATn resm almalarn etkili bir biimde

gerekletirmesini temin etmek olduunu beyan etme amacyla u maddeler zerinde anlamaya varlmtr. Protokoln 1nci maddesi ile kavramlarn kullanm anlatlmaya allmtr. Bu protokoln amalarna ilikin olarak; a) ye lkeler anlamaya imza koyan Devlet anlamna gelir.

375

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Gelimi lkelerin htiyalarnn zel Aklamalarn ine Alan Ve Tm Devletlerin lgisi Ve Yarar in D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Uluslar Aras Ortak alma Deklerasyonu, Birlemi Milletler-1999,s.46-47 376 Official Records of the General Assembly, Fifty-first Session, Supplement No. 20 (A/51/20) 377 Bkz. Report of the Second United Nations Conference on the Exploration and Peaceful Uses of Outer Space, 11 Vienna, 9-21 August 1982 and corrigenda (A/CONF.101/10 and Corr.1 and 2) 378 Bkz. Avrupa Meteoroloji Uydular letme Tekilat Dokunulmazlklar ve Baklklar Protokol,Kanun no:4523,Kabul Tarihi:01.02.2000

187

b) Ariv, yazma, belge, metinler, fotoraflar, filmler, optik ve magnetik bantlar, data bantlarn ieren btn kaytlar ve EUMETSATa ait olan ya da EUMETSAT tarafndan tutulan bilgisayar programlar anlamna gelmektedir. c) resm almalar, Mukavelenin 2 nci Maddesinde de belirtildii gibi EUMETSATn hedeflerini ifa etmek zere gerekletirilmi olduu btn almalar ve idar aktivitelerini kapsamna alr. d) Mlk mukaveleden doan haklardan olduu kadar, sahip olma hakkna konu olabilecek herhangi birey de olabilir. e) ye lke temsilcileri, temsilciler ve danmanlar anlamna gelir. f) Personel yeleri, Direktr, EUMETSAT tarafndan istihdam edilen kiileri, daim hizmet grevini devam ettirenleri ve Personel Kanunlarna tabi olanlar iermektedir. g) Uzman EUMETSAT yararna husus bir grevi gerekletirmek zere tayin edilen bir kimseden baka olmak zere harcamalar EUMETSAT tarafndan karlanan bir kii anlamna gelmektedir. Protokoln 2nci maddesi Kanun ahsiyet EUMETSATn Mukavelenin 1 numaral maddesine uygun olarak kanun bir ahsiyeti vardr. zellikle, mukavele yapma, tanr ve tanmaz mallar tedarik etmek ve datma ve hukuk muamelelere itirak etme kapasitesine sahiptir. Protokoln 3nci maddesi; Ariv Dokunulmazl, EUMETSAT arivleri dokunulmazlk hakkna tabidir. Protokoln 5nci maddesi; Gmrk ve Vergi Hkmleri 1. Resm faaliyetleri erevesinde, EUMETSAT mallar ve gelirleri direkt vergiden muaftr. 2. EUMETSATn resm faaliyetleri iin gerekli olan byk meblalar tutan alveri ve hizmetlerin yerine getirilmesinde fiyatlarna vergi veya resim dahil olmas

188

halinde, bu vergi veya resmi tahsil eden ye Devlet tevsik edildii takdirde, bu resim ve vergilerden baklk veya iadesi konusunda uygun tedbirleri alr. 3. EUMETSAT tarafndan ithal ve ihra edilen resm faaliyetlere gerekli rnler, her trl ithalat ve ihracat vergisinden muaftr ve ne ithalat, ihracat kstlamasndan ne de ithalat ihracat yasandan etkilenir. 4. Bu maddenin hkmleri yaplan hizmet iin denen cret niteliindeki vergi, har ve damga resmine uygulanmaz. 5. Bu maddenin hkmlerine uygun olarak vergiden muaf olarak alnan veya ithal edilen mallar, ancak iade ve baklk verilen ye Devletler tarafndan tespit edilen artlarda cretsiz veya cretli ad altnda satlabilir veya kiralanabilir, dn verilebilir veya hibe edilebilir. Protokoln 6nc maddesi; Fon, Dviz Ve Tedavldeki Para, EUMETSAT her trl fon, dviz, tedavldeki para ve deerli mallar atabilir ve elinde bulundurabilir. Taahhtlerini yerine getirmek iin gerekli miktarda herhangi bir para biriminde hesab olabilir ve resm faaliyetleri iin serbest bir ekilde kullanabilir. Protokoln 7nci maddesi; Haberleme konusunu iermektedir. 1. Resm haberlemeleri ve btn dokmanlarnn gnderilmesi konusunda EUMETSAT, benzer uluslararas kurululara her ye Devlet tarafndan salanan kolaylklardan yararlanr. 2. Resm faaliyetleri erevesinde verilerin iletilmesi iin, EUMETSAT her ye Devletin topranda, bu Devlet tarafndan telekomnikasyon alannda bu Devletin uluslararas angajmanlar gznne alnarak milli meteoroloji servisine tannan kolaylklardan ayn ekilde yararlanr. Protokoln 9ncu maddesi; Temsilciler hakknda bilgi vermektedir. 1. ye Devletlerin temsilcileri, resm grevlerini ifa ederken, toplant yerine gidi ve oradan gelilerinde aadaki dokunulmazlklardan ve baklklardan yararlanrlar; a) Sust veya ar bir su ileme hari, tutuklanma, hapis ve kiisel bagajlarnn zorla alnmasndan muafiyet;

189

b) Grevlerinin sonunda bile, resm grevlerinin ifasnda kendileri tarafndan yaplan yazl ve szl davranlarda baklk bu baklk ye Devlet temsilcisi tarafndan kullanlan veya kendisine ait bir ara tarafndan trafik kurallarnn ihlali ve meydana gelen zarar durumunda geerli deildir; c) Btn resm evrak ve dokmanlar iin dokunulmazlk; d) G snrlayan btn tedbirlerden ve yabanclarn btn tescil ilemlerinden muafiyet; e) Geici resm grevde yabanc hkmet temsilcileriyle, para, kambiyo ilemlerinde ayn muamele; f) Gmrk konusunda, geici resm grevde yabanc hkmet temsilcilerine kiisel bagajlaryla ilgili muamelenin ayns; 2. Dokunulmazlklar ve baklklar, ye Devlet temsilcilerine kiisel avantajlar iin deil, grevlerini EUMETSAT nezdinde tam bamsz olarak yrtebilmeleri iin verilmitir. Sonu olarak, bir ye Devletin, mevcudiyeti hukuk fonksiyonunu engelleyecek ve salan maksadna zarar vermeden kaldrlabilecei durumlarda, bir temsilcinin dokunulmazln kaldrma grevi vardr. 3. Hibir ye Devlet kendi temsilcisine ayrcalk ve baklk veremez. Protokoln 14nc maddesi; Vazgeme yani protokolden vazgeme usullerini iermektedir. 1. bu protokolde ngrlen dokunulmazlklar ve baklklar, personel ve uzmanlara kiisel karlar iin tannmam olup, sadece EUMETSATn fonksiyonunu tam yapmas ve ilgili kiilerin rahat almasn salamak iin ngrlmtr. 2. Mdrn, mevcudiyeti adaletin icrasn engelleyecek ve kaldrlmas EUMETSAT menfaatini haleldr etmeyecek durumlarda, bir uzmann veya bir personelin dokunulmazln kaldrma grevi vardr. Konseyin, Mdrn

dokunulmazln kaldrma yetkisi vardr. Protokoln 16nc maddesi; Giri, kmet ve k konularn iermektedir. ye Devletler, ye Devlet temsilcilerinin personelinin ve uzmanlarnn kendi topraklarna giri, orada ikmet ve lkeden klarn kolaylatrmak iin gerekli btn tedbirleri alrlar.

190

Protokoln 17nci maddesi; Gvenlik konularn iermektedir. bu protokol hkmleri her ye Devletin gvenliini ilgilendiren konularda gerekli btn tedbirleri alma hakkna halel getirmez. Protokoln 18nci maddesi; ye Devletlerle birlii konusuna aklk getirmektedir. EUMETSAT, iyi bir hukuk idare iin, ilgili ye Devletin kanun ve mevzuatna uymak ve protokol ile ngrlen dokunulmazlklarn ve baklklarn ktye kullanmn engellemek iin her an ye Devletlerin yetkili makamlar ile ibirlii yapar. Protokoln 19nci maddesi; Ek Anlamalar blmnde,EUMETSAT bir veya birok ye Devlet ile, Devlet veya Devletler bakmndan ibu protokol hkmlerinin uygulanmas hususunda ve EUMETSATn iyi almasn salamak bakmndan dier dzenlemeleri yapabilir. Protokoln 21nci maddesi; Yazl kitlerde hakem ile EUMETSAT, personel tzne uygun olarak akdedilenler dndaki yazl kidler srasnda hakeme bavurma hususunu ngrebilir. Hakem maddesi veya bu maksatla Akdedilen zel anlama, uygulanacak kanunu ve prosedr, mahkemenin kompozisyonunu, hakemlerin tayin biimini ve mahkeme yerini belirler. Hakem kararnn icras kararn uygulanaca devletin yrrlkteki mevzuat hkmlerine tabidir. Protokoln 22nci maddesi; Zararlar, akdi olmayan sorumluluk veya personel ve uzmanlarla ilgili uyumazlklarn zm Szlemenin 14. maddesinde ngrlen ynteme gre her ye Devlet aadaki hususlar hakeme gtrebilir: a) EUMETSATn neden olduu zarar; b) EUMETSATn akdi olmayan btn dier sorumluluklarn ilgilendiren hususlar; c) Eer dokunulmazl kalkmamsa, bir uzman veya bir personelin kendisini ilzam eden hususda adl baklk talebi;

191

Protokoln 23nc maddesi; Protokoln uygulanmasna ilikin uyumazlklarn zm konusuna deinilmektedir. EUMETSATla bir ye Devlet veya iki veya daha fazla ye Devlet arasnda ibu protokoln uygulanmas veya yorumu hususunda ortaya kan grmeler yoluyla veya Konsey araclyla zmlenememi her trl uyumazlk Taraflardan birinin talebi zerine szlemenin 14. maddesinde ngrlen prosedre uygun olarak hakeme sunulur. Trkiye Cumhuriyeti Hkmetinin ekincesi Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti EUMETSAT Ayrcalklar ve Baklklar Protokolnn 11. maddesi hkmlerinin, Direktrn kendisi tarafndan kullanlan veya kendisine ait bir arac veya bir tama aracyla sebebiyet verdii hasar haricinde, yalnzca Direktrlk grevinin ifasyla snrl olduunu beyan eder. Aada uzay konusunda yaplm anlamalar ve bunlarn nezaman, kim tarafndan, nezaman yrrle girdii, nerede imzaya ald gibi bilgileri ieren Birlemi Milletler Anlamalarna deineceim. 6.12. Birlemi Milletler Anlamalar379 1. 1967 OST Ay ve Dier Gk Cisimlerinide Kapsayacak ekilde D Uzayn Kefi Ve Kullanlmasnda Devletlerin Faaliyetlerini Ynetmek in Uygulanan Prensipler Anlamas (Outer Space Treaty) Adoption by the United Nations 19 December 1966 General Assembly: (resolution 2222 (XXI), annex) Opened for signature: 27 January 1967, London, Moscow, Washington, D.C. Entry into force: 10 October 1967 Depositaries: Russian Federation,United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, United States of America (Sources: 18 UST 2410; TIAS 6347; 610 UNTS 205) 12 13 14

379

Bkz. D uzayda ki Birlemi Milletler anlamalar ve prensipleri, Birlemi Milletler Yayn, Viena1999, s.48-49

192

2. 1968 ARRA D Uzaya Frlatlan Cisimlerin ve Astronotlarn Dnmesi, Astronotlarn Kurtarlmas zerine Anlama (Rescue Agreement) Adoption by the United Nations 19 December 1967 General Assembly: (resolution 2345 (XXII), annex) Opened for signature: 22 April 1968, London, Moscow, Washington, D.C. Entry into force: 3 December 1968 Depositaries: Russian Federation,United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland, United States of America (Sources: 19 UST 7570; TIAS 6599; 672 UNTS 119) International Legal Materials. 15

3. 1972 LIAB Uzay Cisimleri Tarafndan Sebep Olunan Hasarlarn Uluslar Aras Sorumluluu Szlemesi (Liability Convention) Adoption by the United Nations 29 November 1971 General Assembly: (resolution 2777 (XXVI), annex) Opened for signature: 29 March 1972, London, Moscow, Washington, D.C. Entry into force: 1 September 1972 Depositaries: Russian Federation, United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland,United States of America (Sources: 24 UST 2389; TIAS 7762; 961 UNTS 187) 4. 1975 REG D Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescil Altna Alnmas Szlemesi (Registration Convention) Adoption by the United Nations 12 November 1974 General Assembly: (resolution 3235 (XXIX), annex) Opened for signature: 14 January 1975, New York Entry into force: 15 September 1976 Depositary: Secretary-General of the United Nations (Sources: 28 UST 695; TIAS 8480; 1023 UNTS 15) 5. 1979 MOON Ay ve Dier Gk Cisimleri zerinde Devlet Faaliyetleri Ynetmek in Yaplan Anlama (Moon Agreement) Adoption by the United Nations 5 December 1979 General Assembly: (resolution 34/68), annex) Opened for signature: 18 December 1979, New York Entry into force: 11 July 1984 Depositary: Secretary-General of the United Nations (Sources: 18 ILM 1434; 1363 UNTS 3) 15

193

6.13. Dier Anlamalar380 1. 1963 NTB Sualtnda, Atmosferde ve D Uzayda Nkler Silahlarn Kullanlmas le lgili Szleme Opened for signature: 5 August 1963, Moscow Entry into force: 10 October 1963 Depositaries: Russian Federation,United Kingdom of Great Britain and Northern Ireland,United States of America (Sources: 14 UST 1313; TIAS 5433; 480 UNTS 43)

2. 1974 BRUS Uydular Tarafndan Verici Olarak Tanan Program Sinyallerinin Datm le lgili Szleme (Brussels Convention) Opened for signature: 21 May 1974, Brussels Entry into force: 25 August 1979 Depositary: Secretary-General of the United Nations (Source: 1144 UNTS 3) Institutions 3. 1971 INTL Uluslar Aras Telekomminikasyon Uydular Organizasyonu le lgili alma Anlamas ve Uluslararas Telekomminikasyon Uydular Organizasyonu (Intelsa) Anlamas Opened for signature: 20 August 1971, Washington, D.C. Entry into force: 12 February 1973 Depositary: United States of America (Sources: 23 UST 3813 and 4091; TIAS 7532) 4. 1971 INTR Uzay Komminikasyonu Ve Intersputnk Uluslar Aras Sisteminin Kurulmas Anlamas Opened for signature: 15 November 1971, Moscow Entry into force: 12 July 1972 Depositary: Russian Federation (Source: 862 UNTS 3)

5. 1975 ESA Avrupa Uzay Ajansnn (Esa) Kurulmas in Szleme Opened for signature: 30 May 1975, Paris Entry into force: 30 October 1980 Depositary: France (Source: 14 ILM 864)
380

Bkz.D uzayda ki Birlemi Milletler anlamalar ve prensipleri, Birlemi Milletler Yayn, Viena1999, s.50-52

194

6. 1976 ARBS Uzay Komminikasyonu in Arap Ortakl Anlamas (ARABSAT) Opened for signature: 14 April 1976 (14 Rabi II 1396 H), Cairo Entry into force: 16 July 1976 Depositary: League of Arab States (Source: Space Law and Related Documents, US Senate, 101st Congress, 2nd Session, 395 (1990)) 7. 1976 INTC Barc Amalar in D Uzayn Kefi Ve Kullanm in Ortak alma Anlamas (INTERCOSMOS) Opened for signature: 13 July 1976, Moscow Entry into force: 25 March 1977 Depositary: Russian Federation (Source: 16 ILM 1) 8. 1976 IMO Uluslar Aras Mobil Uydu Organizasyonu Szlemesi (Inmarsat), ve Uluslar Aras Mobil Uydu Organizasyonu alma Anlamas(Inmarsat), Opened for signature: 3 September 1976, London Entry into force: 16 July 1979 Depositary: Secretary-General of the International Maritime Organization (Source: 31 UST 1; TIAS 9605)

9. 1982 EUTL Avrupa telekominikasyon uydu organizasyonu kurulmas szlemesi (EUTELSAT) Opened for signature: 15 July 1982, Paris Entry into force: 1 September 1985 Depositary: France (Sources: UK Misc. No. 4, Cmnd. 9154 (1984))

10. 1983 EUMT Meteoroloji Uydularnn letilmesi in Avrupa Organizsayonun Kurulmas in Szleme (EUMETSAT) Opened for signature: 24 May 1983, Geneva Entry into force: 19 June 1986 Depositary: Switzerland (Source: Germany, Bundesgesetzblatt, Jahrgang 1987, Teil 11 (1987), p. 256. This Convention hasbeen published in the national bulletins of the ratifying States.) 11. 1992 ITU uluslar aras telekominikasyon anayasas ve szlemesi Opened for signature: 22 December 1992, Geneva

195

Entry into force: 1 July 1994 Depositary: Secretary-General of the International Telecommunication Union (Source: ITU Secretariat, Place des Nations, CH-1211 Geneva 20, Switzerland) 6.14. likili Uluslararas Anlamalar381

1. 1959 ANT Antartika Anlamas Opened for signature: 1 December 1959, Washington, D.C. Date of entry into force: 23 June 1961 Depositary: United States of America (Sources: 402 UNTS 71; 12 UST 794; TIAS 4780)

2. 1977 ENMOD evre Deiiklii Tekniini Askeri Veya Dier Dmanca Eylemler in Kullanmn Yasaklayan Szleme Adopted by the United Nations General Assembly: 10 December 1976 (resolution 31/72, annex) Opened for signature: 18 May 1977, Geneva Date of entry into force: 5 October 1978 Depositary: Secretary-General of the United Nations (Sources: 1108 UNTS 151; 31 UST 333; 16 ILM 88) 3. 1982 UNCLOS Deniz Hukuku Uluslar Aras Szlemesi Opened for signature: 10 December 1982, Montego Bay Date of entry into force: 16 November 1994 Depositary: Secretary-General of the United Nations (Sources: UN doc. A/CONF. 62/122 (1982); 21 ILM 1261) 4. 1982 ITU Uluslararas Telekominikasyon Szlemesi Opened for signature: 6 November 1982, Nairobi Date of entry into force: 1 January 1984 Depositary: Secretary-General of the International Telecommunication Union 5. 1986 ENNA Nkler Kazalarn Erkenden Bildirilmesi in Szleme Opened for signature: 26 September 1986, Vienna Date of entry into force: 27 October 1986 Depositary: Director General of the International Atomic Energy Agency (Source: 25 ILM 1370)
381

Bkz. D uzayda ki Birlemi Milletler anlamalar ve prensipleri, Birlemi Milletler Yayn, Viena1999, s.67-68

196

6. 1986 ACNA Radrasyon Acil Durumlar veya Nkler Kazalarna Yardm Szlemesi Opened for signature: 26 September 1986, Vienna Date of entry into force: 26 February 1987 Depositary: Director General of the International Atomic Energy Agency (Source: 25 ILM 1377) 7. 1992 ITU-WARC Spekturumun Kesin Blmlerinde Frekans Algoritmas Anlamas in Dnya Yneticileri Radyo Konferansnn Sonuncu Eylemi (WARC- 92)382 Opened for signature: 3 March 1992, Malaga-Torremolinos Date of entry into force: 12 October 1993 Depositary: Secretary-General of the International Telecommunication Union 6.15. lkelerin Anlamalar Karsndaki Durumu lkelerin yapm olduklar anlamalar ieren ve bu anlamalarn lkeler asndan durumunu gsteren tablolar EK blmnde gsterilmi olup. Tablodaki harflerin anlam ise; R: Onaylama, kabul etme, uygun bulma, S: Sadece imza, D: ykmllklerin ve haklarn kabulnn deklerasyonu Kanada Avrupa uzay ajansyla ortak alma anlamasna sahip fakat ajansn yesi deildir.

382

ITU-WARC,http://www.wireless-world-initiative.org(02.10.2006)

197

SONU Dnyann % 71i yani te ikisi denizlerle kapldr. Bir baka deyile karalarn yaklak 2.5 kat sular ile kapldr. Dnya yknn %85i, petroln ise %99u deniz yoluyla tanmaktadr. Halihazrda Dnya nfusunun % 75i sahillerin 150 km. dahilinde hayatn srdrmektedir383. Bitiik blge( Contiguous Zone ), karasularna bitiik olan ve devletin yetkilerini ksmen bu blge snrlarna tayan deniz alann tanmlamaktadr384. Trkiye 1997 yl itibaryle, d ticaretinin miktar olarak yzde 91.4'n385 ve deer olarak yzde 50'sini deniz yoluyla yapmaktadr. Ayrca, ihracatnn yzde 72'sini, ithalatnn yzde 95'ini de deniz yolu ile yapmaktadr. 1998 ylnda ihracat tamalar 24.773.274 ton, ithalat tamalar 79.302.959 ton olarak gereklemitir. Bu tamalarda Trk Bayrakl gemilerin pay yzde 32.5dir386. EGE Denizi, kendisine ve Karadeniz'e sahildar devletler iin hayati neme haiz deniz yollarn bnyesinde bulundurmaktadr387 Ege Denizinde Bozcaada ve mroz Trkiyeye braklmtr. Ayrca Yunanllarn elinde braklan Anadolu kysna yakn adalar da, gayri askeri hale getirilmitir 388. Trk uaklar 6 millik Yunan hava sahasna girmemekte, ancak bunun tesinde kalan uluslar aras hava sahasnda umaktadrlar. Bu durumda, Yunanistan'n iddia ettii gibi Yunan mill hava sahas ihll edilmi olmamaktadr. NATO tatbikatlarnda da 6 millik hava sahas esas alnmaktadr.389

383

GNAYDIN, Cem:Devletlerin Bitiik Blge ve Ak Denizlerdeki Haklar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2000,s.1 384 TOLUNER, Sevin: Milletleraras Hukuk Dersleri, Devletin Yetkisi, B. 5, stanbul 1996, s. 191 . 385 Deniz Ticaret Odas, Deniz Sektr Raporu 1998 , stanbul 1999, s. 162 386 DTO,A.g.e., s. 105 387 ARSLAN,Utku,Ege Harekat Alan,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2001,s.4-1-4 388 EROLU, Hazma, Trk nklap Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara-1990, s.199 389 Trk Yunan likileri,http://www.turk-yunan.gen.tr(01.03.2006)

198

Trkiyenin yapmas gerekenlere aklk getirmeden nce baz anlamalara tekrar bakmakta yarar olacaktr. Birlemi Milletler aracl ile oluturulan anlamalar her zaman dostane ilikilerin kurulmas ve bu dorultuda ikili anlamalarnda karlkl hak ve adaleti oluturacak ekilde oluturulmas gerektiini savunmaktadr. Unutulmamaldrki adalet ercevesinde anlama yapmaya kalklsa bile iyi niyetin her zaman kar taraf tarafndan ktye kullanlabilecei unutulmamal ve olabilecek olaslklar incelendikten sonra gerekli anlamalar yaplmaya allmaldr. Bu dorultuda baz anlamalara deinecek olursak: 1. Devletler Arasnda Birlemi Milletler artna Uygun ekilde Dostane Mnasebetler Kurma ve birlii Yapmaya Dair Milletleraras Hukuk lkeleri Hakknda Bildiri390 Birlemi Milletler halklarnn iyi komular olarak birbirlerine msamaha gstermeye ve birbirleriyle bar iinde birlikte yaamaya kararl olduklarn hatrlatmtr. Hrriyet, eitlik, adalet ve temel insan haklarna sayg gstemeye dayal olan milletleraras bar muhafaza etmenin ve kuvvetlendirmenin ve siyasi, ekonomik ve sosyal sistemlerine veya gelime seviyelerine bakmakszn, milletler arasnda dostanemnasebetleri gelitirmenin nemini parmak basmtr.Ayrca, milletler arasnda hukukun stnl ilkesinin gelitirilmesinde artn byk nemini hatrlamamz gerekmektedir. Devletler arasnda dostane mnasebetlerle ve ibirliiyle ilgili milletleraras hukuk ilkelerine inanl riayetin ve Devletlerin stlendikleri ykmllkleri iyi niyetle, arta uygun ekilde, if etmelerinin milletleraras bar ve gvenliin muhafazas ve Birlemi Milletlerin dier amalarnn yerine getirilmesi iin en byk nemi tadn unutmamamak gerekmektedir.391

390

Devletler Arasnda Birlemi Milletler artna Uygun ekilde Dostane Mnasebetler Kurma ve birlii Yapmaya Dair Milletleraras Hukuk lkeleri Hakknda Bildiri,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara-2002,s.1 391 Birlemi Milletler 2625(XXV) sayl 24 Ekim 1970 tarihli Genel Kurul kararyla kabul edilmitir

199

2. Birlemi Milletler Antlamas Dorultusunda Devletlerarasnda Dosta likiler ve birliine likin Uluslararas Hukuk lkeleri Konusunda Bildirgesi392 Devletlerin, uluslararas ilikilerinde herhangi bir Devletin siyasi bamszlk ya da lke btnl aleyhine ynelik askeri, siyasi, ekonomik ya da herhangi baka bir zorlamadan uzak durma grevini aklmzada tutmak gerekmektedir. Btn devletlerin, uluslararas ilikilerinde herhangi bir Devletin lke btnl ya da siyasi bamszlna kar g kullanma tehdidinde bulunma ya da g kullanmaktan ya da Birlemi Milletlerin amalaryla uyumlu olmayan herhangi bir biimde davranmaktan kanmalarnn zorunlu olduunu gz nnde tutulmaldr. Btn Devletlerin, uluslararas anlamazlklarn Antlama dorultusunda barl yntemlerle zmlemelerinin eit lde zorunlu olduunu gz nnde tutulmaldr. Mutlak eitliin temel nemini Antlama dorultusunda yeniden onaylayarak ve Birlemi Milletlerin amalarnn yalnzca Devletler mutlak eitlikten yararlanr ve kendi uluslararas ilikilerinde bu ilkenin gerekleriyle tam bir uyum iinde olurlarsa gerekleebileceini vurgulayarak, 3. Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesinin birka maddesini gzden geirecek olursak ; BMDHSnin 2nci maddesi; Karasularnn, karasular zerindeki hava sahas ile karasularnn deniz yata ve toprak altnn hukuki rejimi393 A- Sahildar devletin egemenlii kara Ikesinin ve i sularnn tesinde ve bir Takmada Devleti sz konusu olduunda, takmada sularnn tesinde karasular denilen bir bitiik deniz blgesine kadar uzanr. B- Bu egemenlik karasular zerindeki hava sahasn ve de bu sularn deniz yata ile toprak altn da kapsar.
392

Birlemi Milletler Antlamas Dorultusunda Devletlerarasnda Dosta likiler ve Ibirliine likin Uluslararas Hukuk lkeleri Konusunda Bildirge,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara2000,s.3 393 Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesi,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara2001,s.2

200

C- Karasular zerindeki egemenlik ibu Szlemenin hkmlerinde ngrlen artlar ve uluslararas hukukun dier kurallar dhilinde kullanlr. BMDHSnin 3nc maddesi; Karasularnn genilii394: Her devlet karasularnn geniliini tesbit etme hakkna sahiptir; bu genilik ibu Szlemeye gre tesbit edilen esas hatlardan itibaren 12 deniz milini geemez. Kayalklar: Mercan kmelerinin ada niteliindeki ksmlar veya serpitirilmi kayalklarla evrili adalar sz konusu olduunda, karasularnn llmeye baland esas hat, sahildar devlet tarafndan resmen kabul edilmi deniz haritalarnda belirtildii ekliyle, kayalk zerinde, ak deniz tarafndaki, en dk cezir hattdr. Sahilleri bitiik veya kar karya olan devletlerarasnda karasularnn Snrlandrlmas395 ki devletin sahilleri bitiik veya kar karya olduunda, aralarnda aksine anlama olmadka, bu devletlerden ne birinin ne de dierinin kendi karasularn, btn noktalar bu iki devletin her birinin karasularnn geniliinin llmeye baland esas hatlarn en yakn noktalarndan eit uzaklkta bulunan orta hattn tesine uzatmaya hakk yoktur. Bununla beraber bu hkm, tarihi haklarn veya dier zel durumlarn varl nedeniyle, her iki devletin karasularnn baka ekilde snrlandrlmasn gerekli olduu durumlarda uygulanmaz. BMDHSnin 87nci maddesi; Ak denizlerin serbestlii396 1- Ak denizler, sahili bulunsun veya bulunmasn btn devletlere aktr. Ak denizlerin serbestlii, ibu Szlemede yer alan artlar ve dier uluslararas hukuk kurallar erevesinde kullanlr. Bu serbesti, sahili bulunsun veya bulunmasn btn devletler iin, inter alia, aadakileri kapsar:

394 394

Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesi,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara-2001,s.2 395 Deniz Hukuku,http://www.un.org.tr(14.12.2005) 396 Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesi,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara2001,s.30

201

a) Seyrsefer serbestisi; b) Ak deniz zerinden uma serbestisi; c) VI. Ksm sakl kalmak artyla, denizalt kablolar ve petrol borular deme serbestisi; d) VI. Ksm sakl kalmak artyla, suni adalar ve uluslararas hukukun izin verdii dier tesisleri ina etme serbestisi; e) 2. Blmde zikredilen artlar sakl kalmak artyla, balk avlanma serbestisi; f) VI. ve XIII. Ksmlar sakl kalmak artyla, bilimsel aratrma serbestisi. 2- Bu serbestiler btn devletler tarafndan, dier devletlerin ak denizlerin serbestliini kullanmalarndaki karlar ve Blgede yrtlen faaliyetlere ilikin olarak ibu Szleme ile tannm olan haklar, gerektii ekilde gznnde bulundurularak, kullanacaktr. BMDHSnin 121nci maddesi; Adalarn Rejimi397 1- Bir ada, sularla evrili olan ve sular ykseldiinde su stnde kalan, doal olarak meydana gelmi bir kara parasdr. 2- Paragraf hkmleri sakl kalmak zere, bir adann karasularnn, bitiik blgesinin, mnhasr ekonomik blgesinin ve kta sahanlnn snrlandrlmas, ibu Szlemenin dier kara paralarna uygulanabilir hkmlerine uygun olarak yaplr. 3- nsanlarn oturmasna elverili olmayan veya kendilerine zg ekonomik bir yaam bulunmayan kayalklarn mnhasr ekonomik blgeleri veya kta sahanlklar olmayacaktr. BMDHSnin 123nc maddesi ile; Kapal veya yar kapal denizlere kys bulunan devletlerarasnda ibirlii398

397

Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesi,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara2001,s.39

202

Kapal veya yar kapal bir denize sahildar olan devletler, ibu szleme gereince kendilerine ait olan haklarn kullanlmasnda ve ykmllkerin yerine getirilmesinde aralarnda ibirliinde bulunmaldrlar. 4. Karasular ve Hava Sahasnn Genel Durumu Karasular (mer territorriale, territorial sea), kyda bir devletin kta ve ada sahillerinin etrafn kuatan ve burada devletin tam bir egemenlie sahip olduu bir deniz kuadr. Bu egemenlik, karasularnn topran, toprak altn ve hava sahasn da kapsamaktadr399. 1944 ikago Szlemesi, lkeyi basit bir ifade ile kara paralar ve buna bitiik karasular olarak tarif etmektedir. Bu ifadeyi biraz amak gerekirse bir lkenin egemenlik alan, sahip olduu kara paras (adalar dahil) onun etrafndaki karasular ve onun zerindeki hava sahas olarak kabul edilmektedir. Kara paralar ve buna bitiik karasular zerindeki hava sahas ise milli ve hkmran hava sahas olarak kabul edilmektedir. Bu tarifin ve limitin dnda kalan ak deniz alanlar zerindeki hava sahalar ise uluslararas hava sahalardr. Hkmran hava sahalarnda lkeler tam ve mnhasr egemenlie sahiptirler. (ikago Szlemesi 1. ve 2. maddeleri) NATO dokmanlarnda da NATO hava sahas NATO lkeleri ve bu lkelerin kara sular zerindeki hava sahas olarak tarif edilmektedir. Karasular ve hava sahas ile ilgili bir baka tarif ise Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinde yer almaktadr. (Part II, Section 1, Article 2) Buna gre; bir lkenin egemenlik alan o lkenin kara paralar, kara sular ve onun zerindeki hava sahas olarak tarif edilmektedir. Hkmran hava sahas dnda kalan uluslararas hava sahalarnda devlet uaklar hibir kstlamaya tabi olmadan ve baka bir devletin veya kuruluun iznine tabi olmakszn serbeste umak hakkna sahiptir. Uluslararas hava sahas tm lkelere aktr. Uluslararas hava sahalarnda hibir devlet dier devletlerin uularna kural
398

Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesi,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara2001,s.39 399 CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.4

203

koyamaz, empoze edemez. Yunanistan ise evet Egede benim karasularm 6 mil, ancak zerindeki hava saham 10 mildir demek suretiyle uluslararas egemenlik anlay ve kurallarna tamamen ters bir ekilde hareket etmektedir400. 5. Hava Hukuku Sorunlar ve zm nerileri Genel grnen sorunlara bakacak olursak; A. Karasular ile Hava sahas sorunu zm B. FIR sorunu C. Hava sahasnn ykseklii sorunu A. Karasular Sorunu zm (Hava sahasnn zm) Bu sorunun zlmesi iin ncelikle Deniz Hukuku Szlemesine Ada ve Kayalk tanmlarna ek olarak Adack tanmnnda yerletirilmesi gerekmektedir. Ada401 evresi, btnyle suyla evrili kara parasolarak tanmlanmaktadr. BMDHS madde 121402 Sularla evrili olan ve sular ykseldiinde su stnde kalan doal olarak meydana gelmi bir kara parasdr. Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi 121nci Maddede Adalar rejimi tanm yaplm olup bu tanmn iine, Ada ve adack tanmlarnn u ekilde konulmasnn uygun olaca deerlendirilmitir. (1) Ada evresi, btnyle suyla evrili, sular ykseldiinde su stnde kalan doal olarak meydana gelmi, kara parasnn yz lm 63 mil kare ve zerinde olmal ve bu kara paras zerinde 150 zerinde kii yaayacak ekilde yerleim ve tarm alann bulunaca kara parasdr.

400 401

ZNAL,Erdoan,Egede6-10 mil Konusu,Trk Silahl kuvvetler ntranet Sistemi,Tarih:13.11.2005 Groler Internatonal Americana Encyclopedia,Ada, Sabah Yaynlar,C.1,stanbul-1993,s.79 402 Birlemil Milletler Deniz Hukuku Szlemesi,Birlemi Milletler Enfomasyon Merkezi UNIC,Ankara2001,s.39

204

(2) Adack evresi, btnyle suyla evrili, sular ykseldiinde su stnde kalan doal olarak meydana gelmi, bu kara parasnn yz lm 63 mil kare altnda olmal ve zerinde yaayan kii saysnn nemli olmad kara parasdr. (3) Ada ve Adacklarn Deniz zerinde Bulunduu Konum Asndan ncelenmesi Ada ve adacklarnda karasular, ktasahanl vb haklar olabilecei dnlerekten, ayrca bu maddenin iine Ada ve adacklarn karasularnn ne kadar uzunluunda olacan belirtmek ( Hava Sahasn etkilediinden) gerekmektedir. Ada ve adacklar hakknda, bulundaki yere gre baz sorunlarn olaca deerlendirilmi olup bunlar 3 blmde incelemek gerekmektedir. Bunlar sras ile lkelerin kendi kylarna yakn olan ve kendilerinin sahip olduu adalar. Bir lkenin Adalarnn dier lke kysna yakn olan adalar ve yar kapal denizlerin ortasndaki Adalar olarak incelemek gerekmektedir. (a) lkelerin kendi kylarna yakn olan ve kendilerinin sahip olduu adalar Bu adalarn karasularnn BMDHSnin Madde 3 de verilen 12 millik genilii kabuledilebilir. Eer bu adalara yakn baka lkelerin adalar veya bitiik kylar varsa bu durumda karasular hatt iki ky arasndaki orta nokta kabul edilmelidir. (b) lkenin sahip olduu ada veya adalarn dier lke kylarna yakn olmas Bir lkenin Adalarnn dier lke kysna yakn olan adalarda ise kara sular maksimum 2 milin zerine karlmamaldr. Bu sayede adann kysna yakn olan devletin ak denize kmas engellenmemi ve lkenin kendi karasularn en uygun ekilde kullanmas salanm olur.

205

(c) Yar kapal veya benzer denizlerde geii etkileyecek adalarn stats; Yar kapal denizlerde zellikle dier denizlere almay kstlayacak koullar ortadan kaldrlmal ve bu tip denizleri dier denizlere almak iin kullanan devletlerinde katlaca bir toplant ile gerekli anlamalar salanmaldr. Bu tip blgede bulunan adalarn karasular maksimum 2 mil olmaldr. Adacklarn ise karasular maksimum 1 mil olarak kullanlmal fakat bunlarn belirlenmesi bu deerleri gemeyecek ekilde ortak toplant ve anlamalarla belirlenmelidir. Yukarda verilen blgelere rnek verecek olursak, bu rnee en gzel rnei Ege Denizinde bulacazdr. (4) Ege denizindede Yunanistan ve Trkiye arasnda yaanan benzer problemlerin olmas nedeniyle bu blgeyi rnek verebiliriz. Bu konular tek tek ele alacak olursak, (a) lkelerin kendi kylarna yakn olan ve kendilerinin sahip olduu adalar; Karasular genilii maksimum 12 mil olacak ekilde BMDHS uygun kullanlmaldr. Eer ada dier bitiik devletin kysna ( 2 devlet snrsa ) yaknsa karasular genilii 12 mili etkilemiyorsa karasular normal kullanlmal fakat etkiliyorsa bu durumda 2 devletinde karlarn ve hakkaniyet ilkesini bozmayacak ekilde aradaki mesafeden 1 nm karlmal geriye kalan mesafe 2ye blnerek kullanlmaldr. 2 karasuyu arasnda 1 nm lik tampon bulundurulmal ve ihlaller nlenmelidir. Aradaki 1 millik blge ayrca her iki devletin korumasnda olmaldr.

206

(b) Bir lkenin Adalarnn dier lke kysna yakn olan adalarda ise

Resim-6 (Kaynak:http://www.vikidi.com(23.01.2006))

Resim-7 (Kaynak:http://www.vikidi.com(23.01.2006)) Yukardaki Resim 6 ve 7 incelendiinde, Yunanistann Trkiye Kylarna Yakn Birok Adas olduu grlmektedir. Bu adalar sayesinde ve bunlarn karasularndan yararlanarak hava sahasnn geniliini artrmak istemekte ve Trkiyenin Ak Denizlere kmas engelenmeye allmakta veya kstl alanlardan kmas salanmaya allmaktadr. Yine bu blgedede kk adalar bulunmakta ve bu adalarnda karasular olduu kabul edilmektedir. Bu tip kk adalarn bile karasular olduu ve bunlarn 6,10 veya 12 nm kadar karlmas Trkiyeye kar dosta olmayan ve Trkiyenin Ege Denizi zerinden dier denizlere almasn kstlayan ki bu kstlamalar hava ve deniz ticareti iin Trkiyeye vurulmak istenen bir kelepedir. Yunanistan tm Egeyi kendi denizi kabul etmekte ve buradaki tm faaliyetleri kendi kontrol etmek istemektedir. Peki, ne yaplmaldr. BMDHSinin iine yukarda aklamaya altmz maddelerin yerletirilmesi ve Ege Denizini kullanan devletleride bu sorunun zm iin uluslar aras platformlar iine ekilmelidir. Trkiye bu blgede kendi kysna yakn adalarn karasularn maksimum 2 nm olarak kabul ettirmelidir. Trkiye bu blgedeki kk adalar adack kavram iine almal ve karasularn maksimum 1 nm olarak kabul ettirmelidir.

207

Hava

sahasnn

geniliinin

karasularna

bal

olduu

dnlrse

karasularnn nemi ortaya kmaktadr. (c) Yar kapal veya benzer denizlerde geii etkileyecek adalarn stats;

Resim-8 Kaynak:http://www.vikidi.com(23.01.2006))

Eer resimde bulunan daire iindeki adalarn karasular 12 mil olursa ve Trkiyeye yakn olan adalarnda 12 mil olduu dnlrse akdenizden Marmara ve karadenize, Karadeniz ve marmaradan akdenize geiler zorlaacak, zararsz gei hakk olmasna ramen terr, uyuturucu veya gvenlik nedeni ile geiler engellenebilir veya zorlatrla bilir. Ayrca egenin sadece bir devletin egemenlii altna girmesini salamaktadrki, ulslararas hukuk asndan egeye kys olan Trkiye asndan ve Egeyi dier denizlere gei iin kullanan devletlere hakszlk olacaktr. Bu nedenlere Trkiye uluslar aras platformlarda Egeyi kullana devletleride sorunun zmne dahil ederek sorunu zmelidir. Ayrca geii engelleyen adalarn karasular genilii gei ynndeki (Egede ise Resim 8de gsterilen adalarn dousunda ) maksimum 2 mil zerine kmamaldr. Bu adalarn batsnda ise BMDHSde belirtilen maksimum 12 nm kullanlabilir. Eer bu adalarn karasular 2 mil dna karsa ak deniz kavram Ege denizinde kalmayacak ve Ak denizlerin Trk uaklar ve dier lke uaklar tarafndan kullanlmas engellenecektir. Buda Hava sahas sorununu gndeme tamaktadrki hava hukuku bakmndan bu problemi zmek yine karasularnn zmne baldr. Buda dier ilgili devletleri bu sorunun zmne dahil ederek ve iyi bir uluslar aras kamu oyu ile gerekletirilebilir.

208

Bu 3 maddeye ek olarak blgenin nemli bir sorunuda kime ait olduu belli olmayan ada ve/veya adacklardr. te bu adave/veya adacklarnda kendi hava sahas olduu dnlrse bu konuda ayr problem olarak karmza kmaktadr. (d) Ayrca Ege Denizinde bir ok Aidat Belli Olmayan Ada bulunmakta olup bu adalarn zm ise; Aidat belli olmayan adalarnda; Yunanllar her trl imknlarn; askeri, ekonomik, siyasi, hukuki ve istatistik verileri kullanarak, Egedeki jeopolitik dengeyi kendi lehlerine evirerek, karasularn 6 milin zerine karabilmek iin, Ege denizini bir Yunan gl haline getirmeye var gleri ile almaktadr. Trkiye ile Yunanistan arasnda, toprak veya nfusa dayal gerek bir denge salanmaldr. Bu, asl ve gerek denge salanamazsa, Yunanistan, Ege denizinde ve dier anlamazlklarda Trkiye iin tehdid olmaya devam edecektir403. Trk-Yunan ilikilerinde bu gelimeler yaanrken Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Uluslararas likiler Blm Uluslararas Hukuk Ana Bilim Dal retim yesi Prof. Dr. Serta Hami Baeren ile Ali Kurumahmut, Egede Gri Blgeler Unutul(may)an Trk Adalar balyla akademik bir alma yaymlad. Baeren ile Kurumahmut, Uluslararas Srekli Hakem Mahkemesinin, Kzl Denizdeki eski Osmanl topra olan baz ada, adack ve kayalklar zerindeki egemenlik uyumazln Lozan Bar Andlamasnn 16. maddesine atfla zerken Trkiyeye yeni bir hukuki kazanm saladn ortaya koydu. Uluslararas anlamalar ve Osmanl Arivleri taranarak yazlm olan kitapta, Kardak Kayalklarnn da iinde yer ald egemenlii devredilmemi 150 kadar adann son durumu ortaya konarak yeni haritalar oluturulmu. almada, Hakem Mahkemesinin kararna gre, egemenlii

devredilmemi bu adalarn iddia edildii gibi Yunanistana ait olamayaca, bunlarn geleceinin belirlenmesinde ilgili devletlerin ortak bir kararna ihtiya olduu ileri srlyor404. Egemenlii devredilmeyen adalar Egenin yzde 5i olduu unutulmamaldr.

403

CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.61 404 Trkiye Egedeki 150 Adasn stiyor:http://www.aksiyon.com.tr(18.12.2005)

209

Kurumahmut ve Baerenin ortaya koyduu haritalara bakldnda, Hakem Mahkemesi Kararna gre Yunanistana ait olmad anlalan ada, adack ve kayalklarn Trkiyeye Mentee Adalar blgesinde Ege Denizinin uluslararas sularna yeni alma imkanlar salad grlyor. Bu durum Ege sorunlarnn temelinde yer alan karasular meselesi bata olmak zere dier anlamazlk konularnda da Trkiyenin elini glendiriyor. rnek verecek olursak: Yunanistan ile talya arasnda 1977 ylnda imzalanan ve 1980 ylnda yrrle giren bir antlama ile de, Otranto Kanalndaki adalara etki, Stramfani Adasna da yarm etki tannmas konusunda anlamaya varmlardr405. 1982 tarihli Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesi 123. maddesinde, kapal ve yar kapal denize kys olan devletlerin, szlemeden doan haklarn kullanrken ve grevlerini yerine getirirken birbirleri ile ibirlii etmeleri gerektii(should cooperate)406 belirtilmitir. Milletleraras Adalet divan, Libya-Malta davasnda:407 eer Malta adalar talyaya ait olsayd, snr hatt adalarla Libya arasnda deil, Sicilya ile Libya arasnda izilecek ve sonra adalar dikkate alnacaktr. Demek ki, bir Devlete ait adalar baka bir Devlet ile yaplan kta sahanl snrlandrlmalarnda hareket noktas deildir. Hareket noktas ktalardr. Adalarn varl hattn dzeltilmesinin sebebi olabilir Ada, iinde bulunduu btne gre tad arlk nispetinde deerlendirilir. Hareket noktas, ktadr, genel erevedir. Karlkl ilikilerdir. Varlacak sonu haka olmaldr. Ada, tek bana deil, bal olduu veya iinde bulunduu birimle bir btn olarak tartlmaldr. Dengeyi bozduunda ise ihmal edilmelidir eklinde karar vermitir. Yunanistann, karasularn 1936da 3 milden 6 mile kartarak Trkiyeyi skntya soktuu; imdi de 6 milden 12 mile kartacak olursa tamamen bu blgeye hapsedecei gz nne alndnda konunun nemi daha da iyi anlalyor. Egemenlii devredilmemi adalarn karasular Egenin yaklak yzde beini oluturuyor.
405

SCOVAZZ,Tullio, Delimitation Agreements With taly, PHARAND, Donat-Umberto LEANZA, The Continental Shelf And The exclusive Economik Zone Delimitation And Legal Regime,Martinus Nijhoff Publishers,1993,s.92-100 406 DURSUN, Erol, Ege Denizinde Trk-Yunan Kta Sahanl Uyumazl,Yksek Lisans Tezi,anakkale-1999,s.92 407 GNDZ, Aslan,Milletleraras Hukuk-Temel belgeler-rnek Kararlar,Beta Yaynlar,stanbul1987,s.350

210

Egede stat quanun deimemesi iin, Trkiye, kysna yakn ve uluslararas sularda bulunan, bugne kadar insan yaamayan kayalklarn ve ssz adalarn Yunanistan tarafndan iskana almasn, kiralanmasn kabul etmemeli, itirazlarn Yunanistana ve uluslar aras kurum ve kurululara iletmeli, bu durum Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinin 300. maddesinin ihlali, yani iyi niyete aykr, hakkn ktye kullanlmas niteliinde olduunu bildirmelidir. nk Trkiye kylarna yakn bu kayalklarn hukuki stats tartmaldr. Trkiye bu konuda daha aktif bir siyaset izleyerek haklln tm dnyaya anlatmaldr408. Yunan adalar Trk kylarna ok yakn olup, Trkiyenin gney-bat kylarndan hareket eden gemiler ak denize doru giderken, Yunan adalar, Trk kta sahanlnda bulunmaktadr409. 1982 tarihli Birlemi Milletler Deniz Hukuku Szlemesinin 13. maddesinin 2. paragraf: Cezir zaman ortaya kan ykseklikler ktadan veya bir adadan karasular geniliini aan bir uzaklkta bulunduklar takdirde, bunlarn kendilerine zg karasular yoktur diyerek nelerin karasular olamayacan da ayrca belirtmitir410. Ege Denizi, Karadenize ve Akdenize gei yollaryla ulaabilen Yar Kapal bir denizdir411. Prof. Dr. Bayram ztrk, Ege blgesinde yaayan Trk nfusunun Yunanistann toplam nfusunun iki kat (20 milyon) olduunu hatrlatarak, Ege Denizinin bir Yunan gl olmadn Yunanllarn kabul etmesi gerektiinin altn iziyor: Burada ama atma deil. Uzlamac, ancak haklarn bilen bir Trkiye, Egedeki haklarn korumal ve istemeli. Ege Denizinde Trkiyenin bugnk durumunu tek bbrekle yaayan hastaya benzeten ztrk, Trkiyenin Ege Denizinde daha geni karasular hakk olduunu ve bunun hakkaniyete uygun olacan belirtiyor412.

408

CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.34 409 NAN, Yksel, Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar,Ankara-1976,s.157 410 CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.34 411 CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.38 412 Trkiye Egedeki 150 Adasn stiyor:http://www.aksiyon.com.tr(18.12.2005)

211

Bu sorunlardan ncelikli olarak Ege sorunu tm hava sahas, FIR, Kta sahanl, hava yollarnn kulland olmak zere bir ok sorunu kapsamaktadr. B. Trkiyenin FIR Sorununa konusuna zm Uu haberleme Blgesi veya Uu Bilgi sahas, ingilizce karl olan Flight Information Region teriminin ba harflarini ile ksaca FIR Hatt olanak sylenmektedir413. kinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda havacln sratle gelimesi karsnda uluslararas uularn emniyetli, sratli ve muntazam olarak yaplmas ve hava seyrseferi ve tamaclyla ilgili hizmetlerde standardizasyon salanmas amacyla uluslararas bir tekilatn kurulmas ihtiyac ortaya kmtr. Bu amala ABDnin ikago kentinde dzenlenen uluslararas konferans sonunda hazrlanan Uluslararas Sivil Havaclk Konvansiyonu (ikago Szlemesi) 7 Aralk 1944 tarihinde kabul edilmitir. Bu konvansiyonla ayrca Uluslararas Sivil Havaclk Tekilat (ICAO) ad altnda bir tekilat kurulmu ve 1947 ylnda faaliyete gemitir. ICAO o zamandan beri dnyadaki sivil havaclk dzenlemelerine yn veren yegane kurulutur. FIRlarn tespiti ile ilgili almalarda ilk kez 1946 ylnda bu tekilat tarafndan balatlmtr. Trkiye, Yunanistan, Kbrs ve Ortadou lkeleriyle ilgili FIR snrlar Kasm 1950 aynda stanbulda yaplan kinci Ortadou Blgesel Toplantsnda ele alnmtr. Mart 1952 tarihinde Pariste yaplan nc Avrupa Blgesel Hava Seyrsefer Toplantsnda Trkiyenin FIR snrlar gney ve gneydou blgesi hari bugnk eklini almtr414. Yunanistan, FIR dzenlemesinin tm asker ve sivil uaklar kapsadn ileri srmektedir415. Dier bir yandan, Trkiye, bu dzenlemeye gre, sadece sivil uaklarn bilgi verme ykmll olduunu, fakat asker uaklarla ilgili konunun ikili antlamalarla dzenlenmesi gerektiini ileri srmektedir. Trkiye gemite birok stratejik hata yapmtr. Bu hatalar dzeltmek yine Trkiyenin elindedir.
413 414

ATUN,Ata,Trk Hava Sahas ve Eurocontrol,http://www.abhaber.com(23.02.2006) Yunanistann Egedeki hlal ddaalar ve FIR Sorunu,http://www.saemk.org(23.01.2006) 415 Sorunun Kayna, http://bucatarih.sitemynet.com(01.02.2006)

212

Trkiye Dnyadaki gelimeden yararlanarak, Fransa, talya ve spanya'nn byk irketleriyle balant kurup, elde ettii gelimi aletlerle, 8 blgesel uu denetim merkezinden birini Trkiye snrlar iinde kurdu. Bunun sonucu olarak da Kbrsn gney blgeleri de dahil olmak zere Lefkoa Fr Hattnn nemli bir blmn kendi denetimine almay amalyor. Trkiye, Lefkoa FIR hattn 1969 ylnda resmen tannm ve 1991 ylndaki szlemeye itiraz etmedii iin de o zaman beri Lefkoa FIR hatt, Eurocontrol szlemesinde yer almaktadr416. Eurocontrol, hava trafik denetim mekanizmasn gelitirmek konusundaki almalarn ilk adm olarak yeni bir szleme hazrlad ve ilgili FIR hatlarn belirledi. Bu gelime paralelinde Trkiye, Eurocontrolun deitirilmi szlemesini onaylayacan ancak Kbrs (Rum) Cumhuriyeti ve dolaysyla Lefkoa uu kontrol blgesini (Lefkoa FIR hatt) tanmadn belirten bir deklarasyon yaynlayacan belirtti. Trkiyenin hava sahas, kalk ve ini havaalanna baklmakszn, Trk bayrakl uaklarn, kendi destinasyonlarndaki uularda hava sahasn kullandklar tm lkelerin uaklarna zaten yllardr ak. Yani Larnakadan kalkan ve Moskovaya gidecek olan bir Aeroflot ua, yllardr Trk FIR hattn kullanarak, Ankara yaknlarndan geerek Moskovaya gitmekteydi417. Aslnda nemli olan gelime, bir mddet sonra Trkiyenin Lefkoa uu kontrol blgesini (Lefkoa FIR hatt) kendi denetimi altna alacadr. Bu konuda prensip anlamasna dahi varlmtr. Trkiye Eurocontrole gerekli girdileri yaparak Ege Denizindeki Hava Sahas kontrolnn eit ekilde paylalmas iin taviz vermeden abalarna devam etmelidir. C. Hava Sahasnn Ykseklii sorunu ve zm Bu konu uzayn nerde balad konusuylada alakal olduundan uzay ile ilgili sorun ve zmler incelenirken konuya deinilecektir. Bu nedenle burada konuya deinilmemitir.
416 417

ATUN,Ata,Trk Hava Sahas ve Eurocontrol,http://www.abhaber.com(23.02.2006) FIR Hatt,http://www.kibrisligazetesi.net(07.01.2006)

213

6. Uzay Konusunda Yaplmas Gerekenler ve zm nerileri Uzay gnmzde nemli bir konum alm ve bu neminide devam ettirmektedir. Trkiyede bu konunun nemini anlam ve gerekli almalar yapmaya balamtr. 2005 ylnda yaynlanan bilim ve teknoloji ile ilgili genelgedende bu anllmaktadr. Trkiyenin bilim ve teknolojiye ilikin vizyonunun belirlenmesinin yan sra TBTAKn, BTYKnn onuncu toplantsnda belirlenmi olan temel amalarn gerekletirilmesine ynelik olarak hazrlad 2005-2010 yllarn kapsayan 5 yllk Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikalar Uygulama Plan (BTP-UP) kabul edilmitir. BTP-UPta bilim ve teknoloji farkndalnn ve kltrnn gelitirilmesi, bilim insan yetitirilmesi ve gelitirilmesi, sonu odakl ve kaliteli aratrmalarn desteklenmesi, ulusal bilim ve teknoloji ynetiminin etkinletirilmesi, zel sektrn bilim ve teknoloji performansnn glendirilmesi, aratrma ortamnn ve altyapsnn gelitirilmesi, ulusal ve uluslar aras balantlarn etkinletirilmesi olmak zere belirtilen yedi stratejik ama ve eylem alannda grevli tm kurulularn, TBTAK ile yakn ibirlii iinde almalar planlamalarna ve yrtmelerine karar verilmitir. Ar-Geye ayrlan kaynaklarn etkin ve verimli kullanlmas balamnda alnan bir dier kararla, kamu kurulularmz Ar-Geye dayal ihtiyalarnn karlanmas ve toplumsal dzeyde Ar-Ge talebi oluturmak iin, ihtiyalara bal aratrma programlarn oluturmak; bu programlarn zaman, maliyet ve ieriklerini

detaylandrarak en ge 30 Mays 2005 tarihine kadar TBTAKa gndermekle grevlendirilmitir. Ayrca bu toplantda, TBTAKn 2005 ylnda Ar-Ge deneini proje ve programlara datrken uymas gereken esaslar ile Ar-Ge desteklerinde ncelik verilecek projelerin nitelii belirlenmitir. Bu esaslar uyarnca, bu yl byk altyap destekleri verilmeyerek mevcut Ar-Ge kapasitemizi tm gcyle harekete geirmek amalanacak, mevcut kapasitenin tam gle alabilmesini salamak iin ihtiya duyulan teknisyen, ikincil tehizat gibi ilaveler iin destek verilebilecektir.418

418

Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun 10 Mart 2005 Tarihli Kararlar,Babakanlk Genelgesi 2005/9, http://rega.basbakanlik.gov.tr(10.03.2005)

214

Trkiye, 2007 ylnda ilk yer gzlem uydusu 'Rasat' uzaya gndermeyi planlyor. TBTAK'n ODT'deki tesislerinde 40 kiinin geceli gndzl almalaryla retilen yaklak 8 milyon dolarlk Rasat'n baaryla tamamlanmas halinde, Trkiye uzayda sz sahibi lkeler arasna girebilecek. TBTAK-BLTEN Mdr Vekili Dr. Uur Lelolu, Rasat'n Trkiye'de retilmi ilk uydu olacana dikkat ekerek, "Bugn bu teknolojiye sahip 20-30 lke var. Trkiye, bunlardan biri olacak" diyor419. Milli Gvenlik Kurulunun ubat ay toplantsndan sonra yaynlanan bildiride, Trkiyede hava ve uzay almalar konusunda kurul yelerine bilgi sunulmutur eklindeki cmle herkesin dikkatini ekti. Trkiye uzay almalarnda yerini nasl alacakt? Kurul toplantsnn sona ermesinden sonra bu almann ayrntlar da ortaya kt. Havaclk ve uzay almalarn koordine edecek Trk Havaclk ve Uzay Ajans kurulmasyla ilgili almalar balatld420. Uzay Ajansnn kurulmasnda ABDdeki NASA ve Avrupa Birlii lkelerindeki ESA adl kurulular rnek alnyor. Dorudan Babakana bal olmas ngrlen ajans, Trkiyedeki tm uzay ve havaclk projelerini koordine edecek. Ajansn be blmden olumas planlanyor, ancak bu blmlerden birinin askerlere ayrlmas dnlyor. Uzay ajansnn kurulmasna neden gerek duyuldu? Trksat uydularyla balayan askeri gzlem uydusuyla devam eden projeler, ajansn kurulmasnn da gerekesini oluturuyor. Her iki projeyle ilgili birimlerin ok sayda bakanlk ve kurulu arasnda dalmasyla ortaya kan yetki kargaasnn ortadan kaldrlmas hedefleniyor 421. Dnyada yaanan baz gelimelererede gz atacak olursak uzayn nemi dahada ok ortaya kacaktr. Uzay, tonlarca pten geilmiyor: Amerikan Uzay ve Havaclk Dairesi (NASA) tarafndan yaplan aklamaya gre, uzay turizminin, astronotlarn ve uydularn gelecei tehlikede. Nedeni ise uzayda ba bo dolaan binlerce bozuk uydu, fze paras,

419 420

Bilim ve Teknoloji,http://www.cnnturk.com(08.11.2005) Uzay, Tonlarca pten Geilmiyor,Vatan Gazetesi,21 ocak 2006, s.6 421 Tubitak Bakan :3 Yl Geciktik,http://www.ntvmsnbc.com(13.01.2006)

215

tornovida ve arpan nesneler Aratrmann banda bulunan Jer Chyi Her nesne birka santimetreden byk. Eer byle devam ederse ve buna en ksa zamanda bir zm bulunmazsa 2055ylnda uzaya gitmek hayal olacak diye konutu. Uzmanlar 200 yl iersinde 18 byk arpmann olabileceine zellikle dikkat ekiyor. NASAnn 9 yl srecek Plton yolculuu balad: Amerikan Uzay ve Havaclk Dairesi NASAnn, gne sistemindeki tek kefedilmi gezegen Pltona gitmek zere planlad ve iki gndr ertelenen yolculuuna balad. Yeni Ufuklar adl insansz uzay aracn tayan Atlas-5 adl roket, Floridadaki Cape Canaveral uzay merkezinden Trkiye saatiyle 21:00de frlatld422. Rusya enerji iin Aya gidiyor. Rusya, 15 yl iinde Ayda Helyum 3 madeni kuracan aklad. Helyum gaznn bir izotopu olan ve dnyada ok nadir bulunan Helyum 3, nkler santralarda kullanlyor. 10 ton Helyum 3, tm Rusyann bir yllk enerji ihtiyacn karlyor. Ruslar, Ayda 500 milyon ton Helyum 3 rezervi olduunu hesaplyor. Bu rezerv, dnyann 1000 yllk enerji ihtiyacn karlayabiliyor423. Bush ynetiminin uygulamaya koyduu plana gre ABD 2020ye kadar Ayda kalc s kuracak. in 2007de Hindistan 2008de Aya gidecek; in, 2007de Ayn yrngesine bir uzay arac gndererek, gelecekte Aya yaplacak olas yolculuklar iin bilgi toplayacak. Hindistan da, 2008de Aya bir keif uydusu gndermek iin almalar yapyor.424 Uzay, rekabeti arttka Trkiyede bu rekabete katlmtr. Bu rekabet esnasnda 2 konuda belirli kararlar alnmas gerekmektedirki bu kararlara bakmadan, birinci blmdede belirtilen baz konular hatrlamakta fayda bulunmaktadr. 1. 40.000 feet, %100 oksijen ile uulabilecek azami irtifa snrdr.

422 423

NASAnn 9 Yl Srecek Plton Yolculuu Balad,Vatan Gazetesi,21 ocak 2006, s.6 Rusya Enerji in Aya Gidiyor,Vatan Gazetesi,28 Ocak 2006,s.8 424 ABDnin in ve Hindistanla Rekabeti Uzaya Tanyor,Milliyet Gazetesi, 27 Mart 2006,s.18

216

2. 50.000 feetin zerindeki uulara ait olan problemler insann uzaydaki varln koruyabilmesi iin sealed(oksijeni ve basnc tam izole edilmi) kabinler veya basnl elbise gibi korunma ihtiyalarn dourur. 3. Armstrong hatt veya fizyolojik sfr hatt vcut svlarnn vcut scaklnda kaynamaya balad 63.000 feet irtifadr. 4. Jet motorlarnn bir karakteristii, motora giren havann shuneti dtke motorun veriminin artmasdr. 5. Bu da belli irtifadan (36.000 feet) itibaren sv yakt yerine artk oksijenle kuvvetlendirilmi gerektirmektedir. Yukardaki konulardanda anlald gibi belirli yksekliin zerinde korunmal olarak umak zorunludur. Yoksa insan vcudu bunu kaldramaz ve zarar grr. Ayrca belirli irtifann zerinde kat yakt ihtiyac olmaktadr. Sv yaktl jet uaklarnn performanslar belirli irtifann zerinde azalmaktadr. Buda ihtiyalar farkllatrmaktadr. Yukardaki deerler incelendiinde, hava ve uzay ayrmn yapmak olduka zor grnmektedir. Bunun yannda ulusal gvenlikde ayr problemler ortaya karmaktadr. Bu problemler ise casus uaklar ve uydular tarafndan oluturulmaktadr. Bir ok lke farkl farkl hava sahasnn yksekliini belirlemitir. Trkiyede bu konuda uaklar bakmnda en azndan 100.000 feet gibi irtifa belirlemelidir. Uydular ise denetimi en zor olan alanda bulunmaktadr. Bu da stratejik noktalarn uydularla takibini kolaylatrmaktadr. Bunun nne gemekte u koullarda zor grnmektedir. kili anlamalar ile bu gvenlik sorununa zm bulunmaya allmal. Byk devletlerin bunlara kar alm olduu tedbirler incelenmelidir. kat yakt kullanan roket motorlarna ihtiya duyulmasn

217

lkemizin gelien teknoloji ve uzay faaliyetleri konusunda hak ettii yere gelebilmesi ve bu yarta daha fazla geri kalmamas amacyla gerekli almalar en ksa srede tamamlamal ve uzay alannda da etkin bir ekilde faaliyet gsterir hale gelmelidir. Bu konudaki yasal dzenlemeler yaplarak Trkiye Uzay Kurumu iin tekilat esaslar ortaya konulmal ve Trkiyedeki tm uzay faaliyetleri gayret tasarrufu kapsamnda birletirilerek gerek sivil gerekse askeri her alanda uzayn getirdii faydalardan yararlanlmaldr. Btn bu anlatlanlar dorultusunda Hava Kuvvetleri sahip olduu teknolojik altyap, bilgi birikimi ve potansiyeli ile uzay faaliyetleri konusunda lkemizin hak ettii noktalara gelmesi amacyla bu konuda da nc roln stlenme azim ve kararllndadr. 21nci yzylda uzay; ulusal gvenlii ilgilendirdii kadar ekonomi ve yaam standard gerekeleri ile toplumun hemen her kesiminin ilgi alan haline gelmi, ulusal ve uluslar aras ibirliklerini balatmtr. Tm bu bilgilerin paralelinde Trkiyenin, uzay konusundaki gelimelere kar gerekli ilgiyi gstererek, uzaydan yararlanma ve uzay teknolojileri konularnda iinde bulunduumuz an gereklerini yerine getirmesi kanlmaz bir zorunluluk haline gelmitir. Bu dorultuda Trkiye, Hv.K.K.l nderliinde yakn gemite balatm olduu uzay faaliyetlerini nmzdeki yllarda hzlandrarak gelitirmek zorundadr. Bu noktada; balangta d tedarik ve ortak retim modellerinin kullanlmas fakat nihai olarak, uzay teknolojileri alannda kendi kendine yeterli olabilecek bir dzeye eriilmesi hedeflenmelidir. Bununla beraber, yukarda aktarlan uluslar aras oluumlar ve global ibirlii ortamn dnda kalnmamas, uzay teknolojilerinin Trkiyeye

kazandrlmasn kolaylatraca gibi hem ekonomik yk azaltacak hem de kazanlacak imkanlardan elde edilecek rnler iin bir pazar olana salayacaktr. Ancak, oluturulmaya allan global ibirlii ortamnn beraberinde getirecei yeni uluslar aras hukuki dzenlemelerin, henz uzay kabiliyeti kazanmam olan lkeleri kstlayc bir takm hkmler ierme olasl gz nne alnarak, uzay teknolojilerinin kazanlmasna ynelik ulusal projelere hz verilmesi dier nemli husus olarak karmza kmaktadr. Dnya Uzay Politikalar Zirvesinden edinilen nemli

218

izlenimlerden biri de; uzay konusunda, gelimi lkelerin kalknmakta olan lkeleri bir pazar olarak grd, kendi karlar dorultusunda bu pazar daha aktif ve geni bir hale getirmeyi amaladklardr. Trkiyenin milli karlar dorultusunda vakit kaybetmeden uzay konusunda mesafe kaydederek bu oluumlarn iinde yer almas gerekmektedir. Koordinesini Hv.K.K.lnn stlendii Milli Uzay Politikasnn oluturulmas ve politikay hayata geirecek Trk Uzay Kurumu kurulmas faaliyetleri; uluslar aras ibirlii ortamlarnda Trkiyenin yerini almasna, milli kabiliyet kazanlmasna ve belirlenecek hedeflere ulalmasnda nemli katklar salayacaktr. Artk gnmzde caydrc milli bir g yaratmann temelinde; uzay teknolojilerine ve atmosferin dna kabilecek milli kabiliyetlere (uydu, fze gibi) sahip olmak bulunmaktadr. Stratejik bir corafyada bulunan lkemizin ada uygarlk seviyesine ulamasna ve ulusal gvenliimize byk katklar salayacak olan bu almalar, her kesim tarafndan bilinli olarak desteklenmelidir. nk lkemizin en yksek makamlar tarafndan da dile getirilen uzay kabiliyetlerinde ada seviyeye ulamak hedefi, byk nemi haizdir ve ancak etkinlikle kurulacak Trk Uzay Kurumu tarafndan gerekletirilebilecektir. Bylece ulu nder Atatrkn 1936 ylnda iaret ettii Uzayda bir Trkn de bulunmas iin imdiden almalara girimek hedefi gerekletirilebilecektir.

219

EK : lkelerin Anlamalar Karsndaki Durumu

Tablo-1 R : Onaylama, kabul etme, uygun bulma, S : Sadece imza D: ykmllklerin ve haklarn kabulnn deklerasyonu Kanada Avrupa uzay ajansyla ortak alma anlamasna sahip fakat ajansn yesi deildir.

220

Tablo-2

221

Tablo-3

222

Tablo-4

223

Tablo-5

224

Tablo-6

225

Tablo-7

226

Tablo-8

227

Tablo-9

228

Tablo-10

229

Tablo-11

230

Tablo-12

231

Tablo-13

232

Tablo-14

233

KAYNAKA

KTAP

Abis, Meydan Larousse, Cilt 1, Meydan yaynevi, stanbul-1969,s.43-44

Aerodinamik, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.64

AKPEK, mer Durumu, Ankara-1950,s.5

lhan., Hava Sahasnn Devletler Hukuku Bakmndan

AKPEK, mer lhan, Devletler Hukuku kinci Kitap (Devlet), ANKARA1963,s.54

AKPEK,mer lhan., Devletler Hukuku, Devletler Hukuku ahslarndan Devlet II. Kitap, 3. Bask, Ankara-1970,s.30

ARI, Tayyar, Uluslararas likiler ve D Politika,Alfa Basm Yaym Datm, stanbul-1999,s.8

ATA,YILMAZ,Bekir,Uzay Yayn,Ankara,s.2

ve

Askeri

Boyutu,Hava

Kuvvetli

BELLOT, Hugh.L., The Sovereignty of the Air International Law Notes, C.III, 1956, S.135 BIYIKOLU,H. Nadir; Trk Havaclk Sanayii,Ankara-1991,s.17

BLGE, Necip,Hukuk Balangc,Turhan Kitapevi Yaynlar,14. Bask,Ankara2000,s.158

234

BILSEL, Cemil,Milletleraras Hava Hukuku,stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi,Kenan Basmevi,stanbul-1985, s.120

Cooper,J.C.,Rechtliche Probleme des Weltraums,1956,s.178(AKPEK, mer lhan, Devletler Hukuku, kinci Kitap (Devlet) ANKARA-1963,s.49dan naklen)

AA,Tahir, H a v a H ukuku, C ilt I, stabul niversitesi Yaynlar No:996,stanbul 1963, s.180

AKIROLU, Haner; Avrupa Birlii Yolunda Ege Sorunlarnn Uluslar aras Adalet Divannda zm, Harp Akademileri Komutanl Yayn, Harp Akademileri Basmevi, stanbul 2002, s.6

AM, Esat,Siyaset Bilimine Giri, stanbul niversitesi Yaynlar,stanbul1977,s.82-108

ELK, F.Edip, Milletleraras Hukuk, 2.C., Filiz Kitabevi Yaynlar, stanbul1982,s.229

DENZ,Tuncay, Trk Uak malat,Kendi Basm,Ocak-2000,s.45?

Denizde Silahl atma Hukuku, Harp Akademileri Yaynlar, 1999, s. 1.

DYKE, Jon M. Van, The Role of The Islands in Delimiting Maritime Zones The Boundary Between Turkey and Greece, The Aegean Issues:The Problems and Prospects, Foreing Policy Insttute, Ankara-1989,s.274

Edip F. ELK, Milletleraras Hukuk, ..H.F. Yaynlarndan, C.I.3. Bask, STANBUL-1975,s.125

Enosis,Byk Larousse Szlk ve Ansiklopedisi, cilt 7

235

ER,kr;"Etimesgut Uak Fabrikas ve Endstrimiz",Mhendis ve Makina; Cilt:16 Say:178; Ocak 1972

EROLU, Hazma, Trk nklap Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara-1990, s.336

ERSUNDU, Diner;Piirici,Sinan; Meteoroloji, Anadolu niversitesi yaynlar, Eskiehir-2001,s.21

Fauchille 1901'de yaynlad Le domaine aerien et le regime juridique des aerostats isimli makalesinde "1 air est libre=hava serbesttir" prensibini ortaya koymustur. B k z .J O H N S O N ,D .,R i g h t s in A i r S p a c e , M anch ester U n i v e r s i t y P re s s , 1965, S.21

GATA Hava ve Uzay Hekimlii Merkezi, Havaclk Tbb Elkitab, Hava Kuvvetleri Komutanl 1nci taktik Hava Kuvveti Komutanl Yaynlar, Eskiehir1995,s.3

Gen. RYAN, M. E.,Air Force Doctrine Document 2-2, United States Air Force-1998

GKEN,Sabiha,Atatrkn zinde Bir mr Byle Geti,THK Yaynlar?1982,s.5

Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi,Grsel Yaynlar,Cilt 2, stanbul1981,s.368

Grsel Genel Kltr Ansiklopedisi,Grsel Yaynlar,Cilt 6, stanbul1981,s.1237

GNDZ,Aslan,Limni Adasnn Hukuki Stats zerine Trk-Yunan Uyumazl,Bayrak yaynclk,stanbul-1985,s.33

236

GNDZ,Aslan, Milletleraras Hukuk-Temel belgeler-rnek Kararlar,Beta Yaynlar,stanbul-1987,s.350

GREL, kr S., Tarihsel Boyut iinde Trk Yunan likileri (1821-1993), mit Yaynclk,Ankara-1993,s.78

GRKAN, hsan, Certain Defence Issues in The aegean Sea Basin:A Turkish View, The Aegean Issues:Problems and Prospects, Foreign Policy Institute,Ankara1989,s.113

Hans KELSEN, Theorie du Droit International Public, Rec. Cours 953/III s. 133

Hava,Byk

Larousse

Szlk

ve

Ansiklopedisi,Milliyet

Yaynlar,C.10,stanbul(?),s.5093

???Hava,Byk

Larousse

Szlk

ve

Ansiklopedisi,Milliyet

Yaynlar,C.10,stanbul(?),s.5095

Harp Akademileri Komutanl, Devletler Hukuku, Harp Akademileri Yayn, stanbul-2001,s.41

lhan LTEM, Devletler Hukuku Dersleri, C.I, ANK.,1995 s. 133

NAN, Yksel., Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, Ankara-1976,s.30

NAN, Yksel, Devletler Hukuku Bakmndan Ky Sular Balkl ve Sorunlar, A..T..A. Yaynlarndan, Ankara- 1976, s.114-115

NCEZ,Semih;"Trkiye'nin lk Uak Fabrikasn Kuran Adam Nuri Demira",Aksiyon Dergisi; 15-21 Haziran 1996

237

Johnson,D.,Rights in Air Space,Manchester University Press,USA Oceana Publications1965,VIII,s.23

KANSU,Yavuz;ENSZ, Sermet; ZTUNA,Ylmaz,"Havaclk Tarihinde Trkler",Hava Kuvvetleri Basm ve Neriyat Mdrl, Etimesgut-1971,Cilt1,s.30?

KARADENZ-ELEBCAN, zcan,Roma Hukuku, Ankara niversitesi Yaynlar,7. Bask, Ankara-2000,s.14

KOCAOLU,

Mehmet,

Uluslararas

likiler,

Kara

Harp

Okulu

Basmevi,Ankara-1993,s.161

L.Oppenheim,nternationalLaw, ATreaties, VolI. Peacce, Landon, 1958, s.4

2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Meteoroloji, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-1999,s.5

MEYER,Alex.,Frreiheit der Luft als Rechtsproblem,Zrich-1944,s.13

MERAY,

Seha,

Ak

Denizlerin

Serbestlii

Prensibinin

Gelimesi,S.B.F.Dergisi,C.X,Ankara-1955,S.27

Montreux Szlemesi,Deniz Kuvvetleri Komutanl Hidrografi yayn,nc Bask,stanbul-2000,s.11

ODMAN,M.Tevfik, Trk-Yunan Amaz, Ege Denizi Karasular Genilii sorunu, Silahl Kuvvetler Dergisi, say 343, Gnkur.Bk. Yaynlar,Ankara-Ocak,s.8

ORAN, Baskn (ed.), Trk D Politikas Cilt 1, letiim Yaynlar, stanbul, 2001, s.760

238

mer lhan AKPEK, Devletler Hukuku, Birinci Kitap (Balang) ANKARA (?), s.19

ZALP, Tamer;Trkiyenin Ulusal Uzay Politika Tasars iin Genel ereve,?-2000,s.46

ZERMAN,Tlay, Egede Karasular ve Kta Sahanl Sorunu, Dnceler,Yl-1,Say-2,?-1998,s.161

PAZARCI,Hseyin, Uluslararas Hukuk, Turhan Kitabevi,Ankara-2004,2nci bask,s.9

PAZARCI, Hseyin, Ege Denizindeki trk-Yunan Sorunlarnn Hukuki yn, Trk-Yunan Uyumazl,Metis Yaynlar,stanbul-1990,s.110

POLATCAN, smet, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas, Dizgi Yaynlar, stanbul-1989,s.257

SCOVAZZ,Tullio, Delimitation Agreements With taly, PHARAND, Donat-Umberto LEANZA, The Continental Shelf And The exclusive Economik Zone Delimitation And Legal Regime,Martinus Nijhoff Publishers,1993,s.92-100

Seha L. MERAY. Devletler Hukukuna Giri. C. I, 3. Bas. ANKARA, 1967, A. . S. B.F.- Yaynlarndan , s.81

STRUPP, Karl.,Avrupa ve Amerika Umumi Hukuku Dvel Mebdeleri, Adliye Vekaleti Tercmesi,stanbul-1929,s.129

T.C. Genel Kurmay Bakanl, Trk Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleriyle Jandarma Tekilatnn Kurulu Tarihleri,Genel Kurmay Yaynlar, Ankara-1974, s.3

239

2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Temel Meteoroloji, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.3

TOLUNER, Sevin,Milletleraras Hukuk Dersleri Devletin Yetkisi Yer ve Kiiler Bakmndan evresi ve Nitelii, Beta Yaynlar, 4. Bas, stanbul-1996,s.85

TOLUNER, S., Milletleraras Hukuk Dersleri, Devletin Yetkisi, B. 5, stanbul 1996, s. 278.

TOWNES,Hornbein ve dierleri, Human Cerebral Function at Extreme Altitude in High Altitude and Man., West JB ve Lahiri S. Maryland yaynlar1985,s.31-36

TRKMEN,Osman, TSK Uydu Haberleme Sistemleri,Savunma ve Havaclk Dergisi, No.109,s.82

2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl,Uu Fizyolojisi, 2nci Ana Jet s/Uu Eitim Merkezi Komutanl Yaynlar, zmir-2000,s.6

Uydu, Meydan Larousse, Sabah Yaynlar,C.20,stanbul(?),s.2

Uzay, Grsel Genel Kltr Ansliktopedisi,Grsel Yaynlar,?-1981,s.1237

YOLGA, Namk, Egedeki Balca Deniz Sorunlar,Egede Deniz Sorunlar Semineri,ASBF Yaynlar No.552,Ankara-1986,s.28-39

ZEYTNOLU,N., Etude Sur Le D ro it aerien. turc, s.33 ( AA,Tahir, H a v a H ukuku, C ilt I, stabul niversitesi Yaynlar No:996, stanbul 1963, s.180'den naklen)

WLSON,Andrew, The Aegean Dispute, International Insttute of Strategic Studies, Adelphi Paper No.155,London-1980,s.23

240

WRIGHT,

Quincy,

The

Meaning

of

nternational

Relations

ve

L.PFALTGRAFF,Robert ve dierleri, Politics and The International System,J.B. Lippincott Company, New York-1972,2.nsi Bask,s.7

1.Or.K.,Ege Karasular,Kta Sahanl, FIR Hatt, Yunanistan ve Bulgaristan ile Kara Hudut Problemlerimiz,1.Or.K. yaynlar,stanbul-1985,s.20

Bkz.Trkiyenin Bilim ve Teknoloji Politikas, TUBTAK Yaynlar-1997

Bkz. NATO Research and Technology Strategy , three volumes, RTO AS/323D/35, Temmuz 1999

ARSLAN,Utku,Ege Harekat Alan,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2001,s.4-1-4

Deniz Ticaret Odas, Deniz Sektr Raporu 1998 , stanbul 1999, s. 162

ENGNSOY, Cemal, Bat Yayn Dnyasnda ada Trk-Yunan likileri ve NATO,nc Askeri Tarih Semineri, GenelKurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etd Bakanl Yaynlar, Ankara-1986,s.63

NCE,Fuat, Uzay Teknolojilerine Bak ve Trkiye,Harp Akademileri Seminer,18 Aralk 2003

PAZARCI, Hseyin, Lozan Anlamasndan 1974e kadar Egeye likin Gelimeler ve Yunanistann Ege Politikas,nc Sakeri Tarih Semineri:TrkYunan likileri,Ankara-1986,s.26-29

ER, B.Karan, KORKMAZYREK, H.., 2000li yllarda Uzay, Havaclk ve Savunma Teknolojilerinin ncelikleri Sempozyumu,Uluslararas Savunma Aratrma, Teknoloji Stratejileri ve Trkiye A... Cilt 1, Sayfa 171

241

Havaclkta Bilim-Teknoloji-Sanayii Politikalar, Trkiye iin neriler, TBTAK BTP 95/03 Ekim 1995

KANUN VE RESM GAZETE

Genel Uak letme Ynetmelii (SHY-6B), 14/6/1984 tarih ve 18431 sayl Resmi Gazete'de yaynlanarak yrrle girmitir.

Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, Birinci Ksm, madde-1

Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, Birinci Ksm,madde-3

Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, kinci Ksm, Birinci Blm, madde-4

Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, kinci Ksm, Birinci Blm, madde-5

Bkz. 2920 Sayl Trk Sivil Havaclk Kanunu, kinci Ksm, Birinci Blm, madde-8

Bkz.

Trk

Sivil

Havaclk

kanunu,Resmi

Gazete,

Tarih:19-10-

1983,say:18196,madde-7

Bkz.

Trk

Sivil

Havaclk

kanunu,Resmi

Gazete,

Tarih:19-10-

1983,say:18196,madde-3

Bkz. Yabanc lkelere asker gnderilmesi ve Trk hava sahasnn yabanc silahl kuvvetlerin hava unsurlarna almasna ilikin karar ,Resmi Gazete, Tarih:20-03-2003,say:25055,Karar no:763

242

Bkz.Trkiyedeki Hava Hudut Kaplarnda Kabul Edilemez Yolcuya Uygulanacak lemlere likin Sivil Havaclk Ynergesi,20.05.2003 Bakan Onayl

Bkz. 23 Eyll 1971de Montrealda imzalanm olan, Sivil Havaclk Emniyetine Kar Olan llegal Eylemlerin nlenmesi le lgili Szleme,Montreal Szlemesi 1971,madde-1

Bkz. Trkiyedeki Hava Hudut Kaplarnda Kabul Edilemez Yolcuya Uygulanacak lemlere likin Sivil Havaclk Ynergesi ,5 Haziran 1945 tarih ve 4749 sayl kanun

Bkz. The Treaty Of Peace Between The Alled And Assocated Powers And Turkey Sgned At Svres August 10, 1920, Artcle 327

Bkz.Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti le Amerika Birleik Devletleri Hkmeti Arasnda Hava Tamacl Anlamasnn Onaylanmasnn Uygun Bulunduuna Dair Kanun,4657 nolu Kanun,Kabul Tarihi:26.04.2001

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Dier gk cisimleri ve ay dahil olmak zere d uzayn kullanm ve kefinde devletlerin etkilerini yneten pirensipler anlamas, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.5-8

Bkz. the report of the Secretary-General on international cooperation in space activities for enhancing security in the post-cold-war era 1 (A/48/221), and also General Assembly resolution 48/39, para. 2

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Uzay Nesneleri Tarafndan Sebep Olunan Hasarlar in Uluslar Aras Sorumluluk Szlemesi, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.12-18

243

Bkz. Uzay Cisimlerinin Verdii Zarardan Dolay Uluslar Aras Sorumluluk Hakknda Szlemeye Katlmamzn Uygun Bulunduuna Dair Kanun,Kanun no:5150,Kabul Tarihi:28.04.2004

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzaya Frlatlan Nesnelerin Kayt Etme Szlemesi, Birlemi Milletler Yayn,Viana1999,s.19-22

Bkz. Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesi,Kanun no:5151,Kabul Tarihi:28.04.2004

Bkz. Uzaya Frlatlan Cisimlerin Tescili Szlemesi,Kanun no:5151,Kabul Tarihi:28.04.2004

Bkz. D Uzayda Birlemi Milletler Anlamas Ve Prensipleri, Ay Ve Dier Gk Cisimlerinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Anlama, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.23-30

Bkz. Birlemi Milletler Karar 2625 (XXV), annex.

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Devletlerin Faaliyetlerini Dzenleyen Yasal Prensipler Deklerasyonu, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.31-32

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Uluslararas Direk Televizyon Yaynlar in Yapay Dnya Uydularnn Devletler Tarafndan Kullanm Dzenleyen Prensipler, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.33-35

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzaydan Dnyann Uzaktan Soruturulmas le lgili Prensipler, Birlemi Milletler Yayn,Viana-1999,s.36-39

244

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, D Uzayda Nkleer G Kaynaklarnn Kullanm le lgili Prensipler, Birlemi Milletler Yayn, Viana-1999,s.40-45

Bkz. D uzayda Birlemi Milletler Anlamas ve prensipleri, Gelimi lkelerin htiyalarnn zel Aklamalarn ine Alan Ve Tm Devletlerin lgisi Ve Yarar in D Uzayn Kullanm Ve Kefinde Uluslar Aras Ortak alma Deklerasyonu, Birlemi Milletler-1999,s.46-47

Bkz. Report of the Second United Nations Conference on the Exploration and Peaceful Uses of Outer Space, 11 Vienna, 9-21 August 1982 and corrigenda (A/CONF.101/10 and Corr.1 and 2)

Bkz. Avrupa Meteoroloji Uydular letme Tekilat Dokunulmazlklar ve Baklklar Protokol,Kanun no:4523,Kabul Tarihi:01.02.2000

Bkz. D uzayda ki Birlemi Milletler anlamalar ve prensipleri, Birlemi Milletler Yayn, Viena-1999, s.48-49

B.M.D.H.S., mad.58/1

Official Records of the General Assembly, Forty-first Session, Supplement No. 20 (A/41/20 and Corr.1).

Official Records of the General Assembly, Forty-seventh Session, Supplement No. 20 (A/47/20)

Official Records of the General Assembly, Fifty-first Session, Supplement No. 20 (A/51/20)

Resmi Gazete,3.12.1977, say 16128

245

Resmi Gazete,12.06.1945, say 6029

Resmi Gazete. 29.05.1982, Say : 17708

Third United Nations Conference on the Exploration and Peaceful Uses of Outer Space (UNISPACE III),United Nations treaties and principles on outer space

Trk Savunma Sanayi Politikas ve Stratejisi Esaslar, Resmi Gazete, 20 Haziran 1998, Say 23378

U.N., Treaty Series, vol.310,s.180 vd

1958 Cenevre K.B.B.S., mad.2; 1982 B.M.D.H.S., mad.2/2.

1958 Cenevre K.B.B.s., mad.24/1 ve 1982 B.M.D.H.s., mad.86

Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulunun 10 Mart 2005 Tarihli Kararlar,Babakanlk Genelgesi 2005/9, http://rega.basbakanlik.gov.tr(10.03.2005) Fransa ve spanya arasnd Lanoux Gl Davasna ilikin 16.11.1957 tarihli hakemlik karar, R.G.D.I.P., 1958;U.S.A.D.nn Lotus Davasna ilikin 7.9.1927 tarihli karar, Serie A,No.9,s.18-19

AKIN, Mehmet Zeki,Karasular, sular, Gemilerin Bu sulardaki Rejimi ve Kta Sahanl, Doktora Tezi,Ankara-1978,s.26

CN, Tugay, Trkiye ve Yunanistan Bakmndan Egede Karasular Genilii Sorunu, Yksek Lisans Tezi, zmir-1996,s.4

DEM, Okan, Devletler Hukuku Asndan Ege sorunlar, Yksek Lisans Tezi, Ankara-1998,s.16

246

DURSUN,

Erol,

Ege

Denizinde

Trk-Yunan

Kta

Sahanl

Uyumazl,Yksek Lisans Tezi,anakkale-1999,s.14

GZE,

Ayferi,

Devletin

lke

Unsuru:Snrlar

ve

Devletle

Olan

Mnasebeti,Doktora Tezi, stanbul-1959,s.46

GNAYDIN,

Cem,Devletlerin

Bitiik

Blge

ve

Ak

Denizlerdeki

Haklar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2000,s.1

KONUKU, Celal Krat, Trk Hava Sanaii (1912-1959), Dicle niversitesi Yksek Lisans Tezi, Diyarbakr-2005,s.I

ODMAN, M. Tevfik, Karasularnn Genilii Sorunu, Doktora Tezi, Ankara1990,s.167

POYRAZ, Hamdi,Trk-Yunan Sorunlar Ege Denizi ve Ege Adalar,Harp Akademileri Bitirme Tezi, Harp Akademileri Yayn,stanbul-2004,s.42

SORGUCU, Ayhan, Trkiyenin Hava Sahasnn Hukuksal Stats Uluslararas Hava Hukuku Ve Trkiyenin D Sorunlar erevesinde ncelenmesi ,TSK ntranet Sistemi,Harp/Harekat Hukuku Yksek Lisans zeti

TAYHAN, hsan; Atatrkn Bamszlk Politikas ve Uak Sanayii (19231950) konulu doktora Tezi,zmir- 2001.s.212

YZBAIOLU,Aynur,Hava Hukuku Asndan Ege Hava Sahasna likin Sorunlar,G..S.B.F. Uluslar aras Yksek Lisans Tezi,Ankara-1989,s.6

247

GAZETE

KORA, Hristina, Elefterotpa Hava Koridorlar in Icao'da Trk-Yunan Diyalou, Elefterotipia gazetesinin 26 Mart 2002

NASAnn 9 Yl Srecek Plton Yolculuu Balad,Vatan Gazetesi,21 ocak 2006, s.6

Rusya Enerji in Aya Gidiyor,Vatan Gazetesi,28 Ocak 2006,s.8 ABDnin in ve Hindistanla Rekabeti Uzaya Tanyor,Milliyet Gazetesi, 27 Mart 2006,s.18

Uzay, Tonlarca pten Geilmiyor,Vatan Gazetesi,21 ocak 2006, s.6

NTERNET

ACER,Ycel,Ege Kta Sahanl Sorunu ve Uluslararas Yarg Kararlar, http://www.turkishweekly.net(25.02.2005)

ATUN,Ata,Trk

Hava

Sahas

ve

Eurocontrol,http://www.abhaber.com(13.03.2006)

Aircraft,http://www.fas.org (13.01.2005)

Anadolu Dosyas:http:www.anadolu.be(21.12.2005)

Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(10.11.2005)

ATABERK,Mustafa, Milli Haberleme Uydular Sistemi,TSK ntranet sistemi, Makale

Atmosfer,http://nedir.antoloji.com (09.12.2005) 248

Atmosfer,http://www.dask.org.tr (23.10.2005)

Atmosfer,http://cografyadunyasi.8m.net(12.11.2005)

Bilim ve Teknoloji,http://www.cnnturk.com(08.11.2005)

Bkz.

Detayl

bilgi

iin

Kablosuz

letiim

Teknolojisi,http://mf.erciyes.edu.tr(12.03.2006)

Bkz. Detayl bilgi iin Milstar,http://msl.jpl.nasa.gov(11.03.2006)

Bkz. letiim Teknolojileri,http://www.baskent.edu.tr(14.02.2006) Bkz. Milli savunma Bakanl Sunum,http://afcea.org.tr(25.12.2006) BLSAT,http://www.bilten.metu.edu.tr(01.10.2006) Civil Avaition,http://home.earthlink.net(09.02.2006)

Cruise Altitude,http://yarchive.net (15.01.2006)

ELK,Seyfullah, Atmosfer, http://www.meteor.gov.tr(01.01.2006)

Dbasn,,http://www.byegm.gov.tr(23.02.2003)

DURMUOLU,Salim,Siyaset,http://www.milliyet.com.tr(20.01.2006)

Dnya,http://www.diyadinnet.com(23.12.2005)

Dnya,http://www.turkcebilgi.com(12.01.2006)

DRC9889,http://www.nasatech.com (20.01.2006)

249

Eurocontrol, http://www.eurocontrol.int(02.10.2006)

Ege,http://www.geocities.com(01.01.2004)

Ege Dosyas:http://www.anadolu.be.(13.12.2005)

Explorer-1,http://history.nasa.gov(01.10.2006)

GALLEO,www.focusinnovation.net(28.09.2006)

GPS Nedir ve Nasl alr, http://www.offshop.net(21.12.2005)

Genel,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005)

GKER,Yavuz, Dnyadaki Uzay Faaliyetleri,Hava Kuvvetleri Uzay ube ntranet Sistemi,(14.12.2005)

Haber,http://www.turk-yunan.gen.tr(03.03.2006)

Hava

Aralarnn

Sorumluluu

ve

Sigorta

ile

Dzenlenmesi

Gerei,http://tsrsb.org.tr(21.02.2006)

Hava Tamacl Anlamas,http://www.tbmm.gov.tr(01.11.2005)

Havaclk Tarihi,http://www.tayyareci.com(20.12.2005)

Havaclk Tarihi,http://tr.wikipedia.org(03.01.2006)

Hukuk, http://www.emu.edu.tr(23.12.2005)

Hrriyet,Yunanistan-Kta-Sahanln-6-Mile, http://www.haberx.com(01.01.2006)

250

ICAO,http://www.un.org.tr(08.12.2005)

ICAO,http://www.icao.int(12.02.2006)

ICAO-Codes,http://www.airport-technology.com(15.01.2006)

klim,http://www.cografya.biz(03.11.2005)

kili

Hava

Ulatrma

Anlamas

yaplm

olan

lkeler:http://www.shgm.gov.tr(06.02.2006)

Kanun_ynetmelikler, http://www.dhmi.gov.tr(03.02.2006)

Kanun Teklifi 26133,http://www.tbmm.gov.tr

Maximum (23.12.2005)

Altitude

of

Airplanes,http://www.newton.dep.anl.gov

Meteoroloji,http://tr.wikipedia.org (15.12.2005)

Mission, http://www.blackbirds.net(20.01.2006)

ZNAL,Erdoan,Egede6-10 mil Konusu,Trk Silahl kuvvetler ntranet Sistemi,Tarih:13.11.2005

Performans,http://www.aerospaceweb.org (16.01.2006)

Tarihe,http://www.tai.com.tr (25.01.2006)

Terrizm,http://www.tcberlinbe.de(02.02.2006)

251

Tur,http://www.ttgv.org.tr(25.12.2005)

Tbitak Bakan:3 Yl Geciktik,http://www.ntvmsnbc.com(13.01.2006)

Trkiyede Uak Sanayi:http://tr.wikipedia.org(01.01.2006)

Trkiyenin Taraf Olduu Anlamalar,http://www.shgm.gov.tr(12.12.2005)

Trkiye Sivil havaclk Szlemesi,http://www.egm.gov.tr(12.01.2006)

Trkiye

Egedeki

150

Adasn

stiyor:http://www.aksiyon.com.tr(18.12.2005)

Trkiye ve Havaclk: http://www.mmo.org.tr(12.02.2006)

Trk Hava Kuvvetleri Tarihi,http://www.ircforumlari.net(01.10.2006)

Trk Hava Sahas ve Eurocontrol,http://www.digimedya.com(12.12.2005)

Uydu Nedir?,http://www.uyduofisi.com(10.01.2006)

Uydu,www.turksat.cjb.net(05.11.2005)

Uydu,www.biltent.metu.edu.tr (12.01.2006)

Uydu,www.satcom.gov.tr (12.12.2005)

Uzaktan Alglama,http://www.cscrs.itu.edu.tr (22.12.2005)

Uzay,http://www.nasa.gov.tr.(12.12.2005)

Uzayda Konulu Erken hbar Sistemleri,Hava Kuvvetleri komutanl, Hava Uzay ube Mdrl,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi 252

Sivil Havaclk ynergesi:http://www.egm.gov.tr(09.03.2006)

Sivil Havaclk Mevzuat,http://www.turksped.com.tr(15.12.2005)

Sivil

Havaclk

Sektrnn

Genel

durumu,

http://www.shgm.gov.tr(08.01.2006)

Space, http://www.spaceweek.org (15.12.2005)

Space law, http://education.yahoo.com, (12.12.2005)

Space Lawhttp://www.oosa.unvienna.org (01.03.2005)

Yasa:http://www.belgenet.com(23.03.2003)

ITU-WARC,http://www.wireless-world-initiative.org(02.10.2006)

10 Austos 1920de mzalan Sevr Bar Andlamas, s.100,Trk Silahl Kuvvetleri ntranet Sistemi

10

Austos

1920de

mzalan

Sevr

Bar

Andlamas,

http://www.tarihdersi.com(18.02.2006)

10

Austos

1920de

mzalan

Sevr

Bar

Andlamas,

http://www.lib.byu.edu(05.03.2006)

III. Ulusal Uak, Havaclk ve Uzay Mhendislii Kurultay Yapld: http://www.mmo.org.tr(06.05.2005)

III.

Ulusal

Uak,

Havaclk

ve

Uzay

Mhendislii

Kurultay,http://uhum.mmo.org.tr(03.11.2005)

253