T.C.

M E M BAKANLII LL T

MEGEP
(MESLEK E T VE M RET S M STEM N N GLEND LMES R PROJES )

B M TEKNOLOJ L LER

LET S M STEMLER TEMELLER

ANKARA 2007

Milli E Bakanl itim taraf geli ndan tirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Ba n 02.06.2006 tarih ve 269 say Karar kanl n l ile onaylanan, Mesleki ve Teknik E Okul ve Kurumlar kademeli olarak itim nda yayg tlan 42 alan ve 192 dala ait ereve nlar retim programlar nda amalanan mesleki yeterlikleri kazand rmaya ynelik geli tirilmi retim materyalleridir (Ders Notlar r). d Modller, bireylere mesleki yeterlik kazand rmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amac yla renme materyali olarak haz rlanm denenmek ve , geli tirilmek zere Mesleki ve Teknik E itim Okul ve Kurumlar nda uygulanmaya ba lanm r. t Modller teknolojik geli melere paralel olarak, amalanan yeterli i kazand rmak ko ile e ulu itim retim s nda geli ras tirilebilir ve yap lmas nerilen de iklikler Bakanl ilgili birime bildirilir. i kta rgn ve yayg e kurumlar letmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik n itim , i kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ula labilirler. Bas lmmodller, e kurumlar itim nda rencilere cretsiz olarak datr. l Modller hibir ekilde ticari amala kullan lamaz ve cret kar l nda sat lamaz.

 NDEK LER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii G .......................................................................................................................................1 R RENME FAAL YET 1 ...................................................................................................3 1. LET S M STEM N TEMELLER N ...............................................................................3 1.1. Sistem Kaynaklar ..........................................................................................................4 1.1.1. Kesme stekleri (IRQ)............................................................................................4 1.1.2. Do rudan Bellek Eri (DMA) ..........................................................................5 imi 1.1.3. Giri kAdresleri (I/O) .....................................................................................6 / 1.2. Bir letim Sisteminin Bile enleri ..................................................................................7 1.2.1. Kullan Arabirimi................................................................................................7 c 1.2.2. ekirdek................................................................................................................. 7 1.2.3. Dosya Ynetim Sistemi .........................................................................................8 1.3. letim Sisteminin levleri ............................................................................................8 1.3.1. Dosya ve Klasr Ynetimi.....................................................................................8 1.3.2. Uygulamalar Ynetimi .....................................................................................10 n 1.3.3. Yard Programlar mc Destekleme ...................................................................... 10 1.3.4. Bilgisayar Donan n m Kontrol Etme .................................................................. 11 1.4. letim Sistemi Tipleri.................................................................................................. 13 1.4.1. oklu Kullan (Multiuser) c letim Sistemleri ................................................... 13 1.4.2. oklu Grev (Multitasking) letim Sistemleri ................................................... 14 1.4.3. oklu lemci (Multiprocessing) letim Sistemleri............................................14 1.4.4. oklu Grev (Multithreading) letim Sistemleri............................................... 14 UYGULAMA FAAL YET ............................................................................................... 15 LME VE DE ERLEND RME .....................................................................................18 RENME FAAL YET 2 ................................................................................................. 19 2. DOSYA YNET ......................................................................................................... 19 M 2.1. Fat Dosya Ynetim Sistemi .........................................................................................20 2.1.1. FAT (File Allocation Table Dosya Yerle Tablosu-) Nedir? ........................ 20 im 2.1.2. FAT Nasalr? ............................................................................................... 20 l 2.1.3. FAT e (FAT16, FAT32, VFAT) .............................................................. 21 itleri 2.2. NTFS Dosya Ynetim Sistemi .....................................................................................22 2.2.1. NTFS Nedir?........................................................................................................22 UYGULAMA FAAL YET ............................................................................................... 24 LME VE DE ERLEND RME .....................................................................................25 RENME FAAL YET 3 ................................................................................................. 27 3. BELLEK YNET ........................................................................................................27 M 3.1. Bellek Ynetimi Nedir? ............................................................................................... 27 3.2. Bellek Tipleri ............................................................................................................... 28 3.2.1. Geleneksel Bellek (Conventional Memory) ........................................................ 29 3.2.2 st Bellek Alan (UMA Upper Memory Area-) ve Geni letilmi Bellek .......... 29 3.2.3. Uzat lmBellek (Extended Memory)................................................................. 30 3.2.4. Geni letilmi Bellek (Expanded Memory ) .........................................................32 3.2.5. Yksek Bellek (High Memory Area-HMA)........................................................ 32 3.3. Di Bellek e er itleri................................................................................................... 33 3.3.1. Sanal Bellek (Swap file veya Page file)............................................................... 33

3.3.2. Bootstrap.............................................................................................................. 34 3.4. Bellek ak malar ....................................................................................................... 35 3.5. Korumal Modda Bellek Adresleme ............................................................................35 UYGULAMA FAAL YET ............................................................................................... 37 LME VE DE ERLEND RME .....................................................................................38 MODL DE ERLEND RME .............................................................................................. 40 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 41 NER LEN KAYNAKLAR.................................................................................................. 43 KAYNAKA .........................................................................................................................44

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KO UL YETERL K 481BB0019 Bili Teknolojileri im Alan Ortak letim Sistemleri Temeller

letim sistemlerinin temellerini tan tan renme materyalidir. 40/16 letim sisteminin ynetimini yapmak
Genel Ama: Bu modl ile; gerekli ortam sa nda, i land letim sistemi ynetimi ve sistemin al mas ilgili bilgileri ile bilecek ve kulland z n i letim sisteminin yap rmas yapabileceksiniz. land n Amalar: Bu modl ile gerekli ortam sa nda; land 1. letim sisteminin temellerini bilecek ve yap rma yapabileceksiniz land 2. Dosya ynetiminin nasyap nbilecek ve l ld gerekli ayarlamalar yapabileceksiniz 3. Bellek ynetimi nas yapr bilecek ve bellek l l yapn s ayarlayabileceksiniz. Bilgisayar laboratuar bu ortamda bulunan bilgisayar, ve bilgisayar masalar lisansli , letim sistemi program , sabit disk ve bellek modlleri

MODLN AMACI

E M RET T M ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLEND RME

Her faaliyet sonras nda o faaliyetle ilgili de erlendirme sorular ile kendi kendinizi de erlendireceksiniz. Modl iinde ve sonunda verilen retici sorularla edindi iniz bilgileri peki tirecek, uygulama rneklerini ve testleri gerekli sre iinde tamamlayarak etkili renmeyi gerekle tireceksiniz. S yla ararma yaparak, ras t grup al malar kat na larak ve en son a amada alan retmenlerine dan arak lme ve de erlendirme uygulamalar gerekle n tiriniz.

iii

iv

G R G R
Sevgili renci; Bilgisayarlar al n abilmesi iin gereken temel yazm i l letim sistemidir. Bilgisayarlar e donan rnlerinin belli bir tasar gre bir araya getirilmesiyle itli m ma olu turulur. Ancak kendilerinden beklenen i leri gerekle tirmeleri iin bu sadece donan mdan olu altyap an yeterli de ildir. Bir kelime i yazm belge olu lem l ile turabilmek iin nce bilgisayar a , n lmas donan rnlerinin birbirlerini tan m masve birlikte al acaklar artlar sa n lanmas gerekecektir. Kullan cklavyede bir tu bast bir harfin ekranda grntlenmesi, a nda, yaz lanlar saklanmak istendi n inde belgenin disk zerine yaz , belgeye bir dosya ad lmas verilebilmesi yap labilecek i aras ler ndad r. Kullan yazm ne tr olursa olsun baz lan l temel i lemler hep ayn r. Dosyalar d n diske yaz , diskten al p ekrana grntlenmesi, bir dosyan bas lmas n n lmak zere yazya c gnderilmesi... Bu durumda tm yazmlarzerinde al l n acazemini olu turmak ve temel i lemleri gerekle tirmek zere kullan yazm ile kar r. Bu, i lan l l la letim sistemidir.

 RENME FAAL YET 1 RENME FAAL YET 1 AMA

letim sisteminin temellerini bilecek ve yap rma yapabileceksiniz. land

ARA TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmangereken ncelikli ararmalar z t unlard r: evrenizdeki bilgisayarlarda kullan lan i letim sistemlerinin isimlerini reniniz. Farkl letim sistemlerinin ortak noktalar kendinizce belirlemeye aln i n z. IRQ ayar tablosunu arar z. tn DMA tablosunu ararz. tn I/O adres aral tablosunu arar z. klar tn Farkl i letim sistemlerini birbirinden ay ran en belirgin zelliklerini belirlemeye alnve btn bu bilgileri sfta arkada n payla z. z n lar zla n

1. LET S M STEM N TEMELLER N

Bilgisayarlarda i letim sistemi, donan n do m rudan denetimi ve ynetiminden, temel sistem i lemlerinden ve uygulama programlar nal rmaktan sorumlu olan sistem t yazm r. l d En yayg olarak kullan i n lan letim sistemleri iki ana grupta toplanabilir: Microsoft Windows grubu ve UNIX benzeri i letim sistemlerini ieren grup (bu grup iinde pek ok Unix versiyonu, Linux ve Mac OS say labilir). letim sistemi, btn di yazmlar belle girdi/ er l n e, ktayg na ve dosya tlar sistemine eri imini sa Birden ok program ayn lar. anda alyorsa, i letim sistemi her programa yeterli sistem kayna ay n rmaktan ve birbirleri ile ak mamalar sa n lamaktan da sorumludur.

1.1. Sistem Kaynaklar

Sistem kaynaklarbilgisayar sistemi ierisinde kullan ayg n (seri, paralel, usb , lan tlar port, fare v.s.), programlar kontrol edilebilmesi, kullanlara hizmet edebilmesi iin n c gerekli mekanizmalaranlatmak iin kullan kelimelerdir. Sistem kaynaklar sistem lan , ierisindeki donan elemanlar n CPU ile haberle m n ebilmesi iin paylarr. tl Sistem kaynaklariki veya daha fazla donan n aynzamanda haberle m meye al n engeller. CPUnun sistem ayg n tan mas tlar mlayabilmesini ve onlar ile haberle ebilmesini sa lar.

1.1.1. Kesme stekleri (IRQ)

IRQ ngilizce kar Interrupt Request, yani kesme iste kelimelerinin l i k saltmas r. IRQ ile donan d mlar sistem i lemcisi ile ileti kurarlar. Bir nevi her im donan n zel adresi denebilir. m Bilgisayar z merkezi i nitesi olarak CPU evre birimleri ile olan tm mn lem ileti imleri ba r, onlar ynetimini elinde tutar. Peki herhangi bir evre birimi CPU'nun lat n kendisi ile ilgilenmesini nassa l layacak, onun dikkatini nasekecek. bu noktada IRQ l te (Donan kesmeleri) devreye girer. IRQ, evre birimlerinin dikkat ekmek iin kulland m bir yntemdir. Kesmeler (IRQ) Nasalr? l

Bilgisayar zdaki kesmeler Intel 8259 ncelikli kesme denetleyicisi (PIC) taraf m ndan sa r. nceleri ayrbir ip olarak bulunan bu kesme denetleyicisi, gnmz lan bilgisayarlar anakart ipsetinde yerle olarak bulunmaktad Bir kesme talebi nda n ik r. geldi inde 8259 CPU'yu elindeki i geici olarak durdurmaya ve hemen bu kesmeyi i ynetmesine olanak sa layan bir program rmaya iter. CPU kesme hizmet program al t na dallan dnadresini y haf rken n zada saklar ve i bitince i i leme yine kald yerden devam eder. Birok aygayn t anda kesme hizmeti isteyebilir. Sistem taraf ndan belirlenmi ncelik s na gre talepler kar r. Genelde kesme hizmet program ras lan yksek nceli e sahip bir i taraf lem ndan kesilebilir. Ama daha ncelikli veya e seviyedeki bir cihazdan it kesme talebi gelirse o anki kesme program bitene kadar bu istek saklan r.

Resim1.1: Bir donan iin IRQ ayar grme m n

E bilgisayar zda bir donan cihaz z do al yor ise ayg yneticisi er m m m ru m t penceresinden donan eleman seerek ift t z ve de a sekmede kaynaklar m n klar lan sekmesi ile bo olan bir irq semeliyiz. Ancak unutmamak gerekir ki, bu ayarlar iin bilgi dzeyimiz yeterli de ise mdahale etmememiz gerekir. il

1.1.2. Do rudan Bellek Eri (DMA) imi

DMA ngilizce kar Direct Memory Access anlam gelen direkt l na haf eri kelimelerinin k za imi saltmasr. zellikle disk srcleri ve benzeri d cihazlar iin bu seene aktif halde olmasbelli bir performans art in sa lamaktad nk bu durum sayesinde cihaz gerek duydu bilgileri r. u i lemciye u ramadan direk olarak sistem belle inden elde edebilir. Bu kanallar sistem belle baz tlar (ses kartethernet kart ine ayg n , gibi) eri imini h zland rmak iin kullanrlar. Bir sabit disk disk denetleyicisi sabit diskten baz l verileri ald sonra bunlar ktan RAM'e depolamak ister. Ayn ekilde yerel ileti a (ethernet) im

kart ndan da veri geldi inde bunlar RAM'e depolanmas n gerekebilir. Bunlar adresleri I/O zerinden CPU'ya oradan da RAM'e gndermek yerine baz kartlar kullanabildi DMA n i (Direct Memory Access - direk bellek eri kanallar tas daha h ve CPU'yu da imi) vas yla zl me etmeden direk RAM'e ularmak mmkn. Bu sayede CPU me edilmemi gul t gul olacak ve de bizim iste imiz daha h bir zl ekilde yerine getirilmi olacakt r. Tekrar zetlersek DMA verileri bir evre biriminden RAM'e veya RAM'den evre birimine CPU'nun mdahalesine gerek kalmadan aktarabilmeyi sa evre birimlerinin lar. birbirine direk ula na imkan sa mas layamaz. Sisteminize DMA kullanmak zere ka tane kart tak labilece srl r. i n d Haf eri bilgilerini de kaynaklar sekmesinden grebiliriz. Ancak eri adres za im im bilgileri o unlukla bizim de tirebilece i imiz bilgiler de ildir. Btn donan kartlar m ile ilgili eri adresleri bilgilerini bilmemiz gerekir ki bu da ok d bir olaskt im k l r.

1.1.3. Giri kAdresleri (I/O) /

Bilgisayar z patronu olan CPU'nun evre ayg yla ve devre kartlar mn tlar (ses kart , ethernet kartvs.) ile ileti kurmak ve bu ayg im tlarbirbirinden ay edebilmek iin rt kulland Giri k(Input/Output) adresleridir. Bu adresler "port adresleri" veya "donan / m adresleri" olarak da bilinir. Zaten CPU'nun ddnya ile ileti kurmak iin kulland iki im yol vard denilebilir. Bunlardan biri bilgisayar z ana belle r mn inin adresleri di de eri bahsedildizere I/O adresleridir. i I/O Adres ak malar

Her kart mikroi n lemci ile haberle mesi iin farkl I/O adresi vard Birden fazla bir r. kart ayn n adresi kullanmasdurumuna ak denir. kart ayn ma ki n adresi kullanmas durumunda mikroi lemci taraf ndan gnderilen komutlar bu kartlar taraf ndan do ru alg lanmaz. Bu durum kartlaral n mamas ya da hatal na neden olur. na al mas o evre birimi ve kartlar tek bir I/O adres aral kullan En basit u n r. ekliyle klavyenizin kulland I/O adres aral nba bir kart kullanmaya kalkarsa, bu kart ka al mayacak, bununla birlikte klavyeniz de devre d kalacakt Zaten kart retilirken r. klavyenin I/O adresini kullanacak bir kart tasar yap m lmaz. nk bu adres sabittir, klavye denetleyicisi taraf ndan kullan lmaktad ve bir standart haline gelmi Kartlar retilirken r tir. bunlar gz nnde bulundurulan nemli kriterlerdir. "Peki o zaman I/O ak malar l nas olabilir?" diye bir soru gelebilir aklza. Baz de n I/O erleri standart de ildir, sorunlar da zaten bu aral de k erlerini kullanan kartlarda grlmektedir. ayet ayn adresi birden fazla kart iin ayarlarsanak z maya sebep olacaiin kartlar grevlerini yapamayacakt r. Giri kadresleri bilgilerini de kaynaklar sekmesinden grebiliriz. Dedi - imiz gibi bu bilgiler o unlukla bizim de tirebilece i imiz bilgiler de ildir. Bu bilgiler neden vardyleyse? Cevap basit: Programlama ile u anlar iin gerekli r ra olabilir. zel bir program geli tirildi inde kullanaca donan birimi ile ilgili zel ayarlar m gerekir ise bu bilgilerden faydalanarak ayarlamalar yaparlar. n

1.2. Bir letim Sisteminin Bile enleri

Bir i letim sistemi, kavramsal olarak, grupta toplanabilecek bile enlerden olu ur: kullan carayz (bu bir grafik kullan carayz ve/veya komut sat ryorumlays c ["kabuk" da denir] olabilir), dosya ynetim sistemi ve bir ekirdek.

1.2.1. Kullan Arabirimi c

Genel olarak arayz, herhangi bir eyin kullan n da onda etkile sa m ya imi layan km olarak d s nebilirsiniz Bir araba, gaz ve fren pedallarile aracynlendirmeyi sa layan direksiyonu da ieren daha karma bir arayze sahiptir. Bir bilgisayar arayz k n klavye ve fare ile monitrde gzken ve bilgisayar birok farkl iiin kullanabilmemizi sa layan yazmlardan olu l ur. Macintosh bilgisayarlar n k ve ard ndan Microsoftun Windows yazm n l n geli tirilmesinden beri birok insan, arayz dendi inde otomatik olarak grafiksel kullan c arayzn (GUI Graphic User Interface, grafik kullan carayz-) d nmektedirler. Bilgisayar kullan n m daha kolay hale getirmede grsel nesneler kullan gittike geli m iyor olsa da bu nesneler bilgisayar ve kullan caras etkile sa nda imi layan seenekler toplulu unun sadece bir paras r. d

Resim 1.2: Grafik kullan arayz c

1.2.2. ekirdek
ekirdek, diskteki dosyalar izlerini tutar, programlar latve yrtr, belle ve n ba r i e srelerin kaynaklar dzenler, a paketleri alve gnderir, vb... ekirdek kendi itli n dan r ba ok az iyapar, fakat di servislerin kullanabilece aralarsa Ayr na er i lar. ca

donan mlara do rudan ula ki nleyerek, onlar an ileri kendi sundu aralar u kullanmaya zorlar. Bu yolla ekirdek, kullanlardi kullanlara kar c er c koruyacak bir yol izler. ekirdek taraf ndan sa lanan bu aralar sistem a larzerinden kullanr. Sistem r l programlar letim sisteminin ihtiyac i olan e servisleri yerine getirmek iin ekirdek itli taraf sa ndan lanan bu aralar kullan rlar. ekirdek, i letim sisteminin kalbidir. Ad ndan da anla labilece gibi, "kabuk", i ekirde evresini sararken, donan ileti kurmak da ekirde i in mla im in idir. Donan <-> ekirdek <-> Kabuk <-> Uygulamalar m Kimi i letim sistemlerinde kabuk ve ekirdek tmyle ayr bile enlerken, kimilerinde bu ayr yaln kavramsald m zca r.

1.2.3. Dosya Ynetim Sistemi

letim sisteminin dosyalar organize etme ve ynetme iin ne kulland gsteren n ifadedir. Dosya verilerin toplandbirimlerdir. Sanal olarak bilgisayar btn verilerini dosya olarak saklar. Bir ok dosya tipi vard Program dosyalar veri dosyalar text r. , , dosyalar gibi Dosya sistemi adverilen bir yol ile i letim sistemi dosyalar iindeki n bilgileri organize eder. Genelde i letim sistemleri hiyerar dosya ynetim sistemini ik kullan Bu sistem a yap ad r. a s verilen klasrler ierisinde dosyalar organize eder. Bu klasr sisteminin ba noktas dizindir (root directory, C:\>). lang kk Sistem ierisindeki veri kmeleri dosya (ktk) olarak adlandl Bu nedenle ikincil rr. bellekler daha genianlam giri k yla /birimleri (HDD, CD-ROM, Flashdisk v.s.) zerinde tutulan verilerin ynetimi dosya ynetimi kapsam ele al r. nda n Dosya ynetim sisteminin temel i levleri maddede toplanm r: t 1 - Mant dosya yap ndan fiziksel yap gei sa ksal lar lara in lanmas . 2 - kincil belleklerin verimli kullan n lanmas lmas sa . 3 - Dosyalar payla n , korunmas kurtar lmas ve lmas ilgili aralar ile n sa lanmas .

1.3. letim Sisteminin levleri

1.3.1. Dosya ve Klasr Ynetimi
Dosyalarve klasrleri ynetme, kaynaklar saklama ve gvenli sa ini lamaybu , kaynaklar akullanlarn kullan na sunmay yine bu kaynaklardaki de iklikleri c n m ve i ynetmeyi ierir. Bilgisayarda bulunan i letim sistemleri, tm programlar, oyunlar, bizim haz m rlad z belgeler dosyalar halinde saklan Bu dosyalar bilgisayar zda harddisk ad verdi r. m n imiz fiziksel bir ayg saklan ve bu dosyalar tta r kendi aralar gruplamak iinde klasrler nda kullanr. Yani verilerin bir arada tutuldu ortamlara dosya denir. l u

Src: Dosya ve klasrlerin saklanabilecefiziksel ortamlardve alfabede bulunan i r harfler ile temsil edilirler. Disket srcler A veya B harfi ile Harddiskler ise C ve sonras gelen harfler ile temsil edilirler. CD-ROM, DVD-ROM ve Tape Backup niteleri nda vb. di ayg ise Harddiskten sonra gelen harfler ile temsil edilirler. er tlar Klasr: Srcler ierisinde bulunan ve dosyalargruplamak amacile kullan program lan grup isimleridir. Klasrler dosyalar yapt i klar lere gre gruplandrlar, bu sayede aradm herhangi r z bir dosyay bulmam kolayla Bu olay t bir z r. pk ktphanede kitaplar n konular na gre gruplandlmalar benzer. r na rne in bilgisayar zda haz m m rlad z belgeler, hesap tablolar sunular vb. C , srcsnde bulunan Belgelerim adlklasrde gruplanm r. Windowsa ait dosyalar C srcsnde bulunan Windows adl lard klasrde gruplanm r ve yine bu dosyalar yapt lard klari gre kendi aralar lere nda gruplandlm r r. Bu sayede rne bir oyunu silmek veya kopyalamak iin o oyunu lard in al ran btn dosyalartek tek semek yerine bu dosyalariinde bar ran klasr t nd seerek istedi i biraz daha pratik yapabiliriz. imiz lemi Dosya: Bilgisayarda yapt z her i dosyalar arac ile yap m lem l lmaktad Bir r. oyun oynayacaksak onun iin gerekli dosyalar ekran grntleri dosyalarda saklan r. Kulland m bir muhasebe program girdi z nda imiz faturalar, ekler, senetler ilgili dosyalara kaydedilir. Yazd z belgeler, hesap tablolarsunular vb. dosyalarda saklan m , r. Bu sayede yapt z al m malar istedi imiz herhangi bir zamanda a okuyabilir gerekli p gncellemeleri yapabiliriz. Bilgisayarda bulunan btn dosyalar dosyaad .uzant eklinde saklan Dosyaad dosyan yapt i gre verilmi r. o n e mant bir isimdir ve toplam 255 ksal karakter uzunlu unda olabilir, uzant o dosyan i ise n levine gre bilgisayar taraf ndan daha nceden belirlenmi isim olabilir ve genelde 3 harf uzunlu bir undad Uzant sayesinde o r. lar dosyan hangi programla haz n rland ve hangi programlarla a n labilece anlayabiliriz. ini A belli birka dosya uzant a da rnebulunmaktad i r; Uzant A klama Exe Uygulama dosyalar Bat Toplu i dosyalar Txt Metin dosyalar Bmp Resim dosyalar Jpg Resim dosyalar Doc Microsoft Word dosyalar Xls Microsoft Excel dosyalar Ppt Microsoft Powerpoint dosyalar Zip S r k lmdosyalar t Dosyalar bilgisayar zda ieriklerine gre belirli bir alan kaplarlar. Her bir harf m genellikle bilgisayarda 1 byte alan kaplar.

1.3.2. Uygulamalar Ynetimi n

Kullan bir program al rmak istedi c t inde, i letim sistemi uygulaman yerini sabit n diskten tespit eder ve uygulamayRAMe ykler. Bu i lem etkile imli i lem olarak adlandl rr. Etkile imli i lem kullanlara, uygulamalar c dinamik biimde ynetme, al r programlar lan t n sonular do n rudan elde edip, her an mdahale edebilme olana sa layan al trne ili bir ma kin zelliktir. Bu al trnde kullanlar, bir i ma c in al sreci boyunca i monitr ve klavye vas ma e, tas ile her an mdahale edebilmektedirler. Yani bir ba ka sylemle, ekran ba nda oturan bir kullann c n bilgisayara bir komut vermesi ve o komuta bilgisayardan yanalmas t trnde, bir nevi kar kl konu yapar l ma gibi al biimine Etkile lem denir. ma imli Bu tan mdan da anla laca gibi, kullanlar program geli c tirme, metin dosyalar olu turma, program derleme ve test etme, veri tabansorgulari letme, bilgisayar a komutlar girme, internet servislerini kullanma gibi k sreli i sa lerini Etkile imli lem olarak yrtrler.

1.3.3. Yard Programlar mc Destekleme

letim sistemi yard programlarproblemleri giderebilmek ve sisteminin sa kl mc , l i lemesini srdrebilmek amal kullan Silinmi hasarl r. , dosyalar bulabilmek, verilerin yede alabilmek gibi i ini lemlerde kullan r. letim sistemi, zerinde yer alan bazyazmlar Sistem Yazm olarak anr. l l l rne derleyiciler (compilers) ; yazdm program in z makine diline eviren ara program, editrler (editors), yararl programlar (utility) ; virs temizleyen programlar gibi gerek i iin yard lard veri tabanynetim sistemleri (database management system) ve mc r, bilgisayar a yazmlar(network software) yine birer sistem yazmlarr. Ancak bu l l d yazmlar i l letim sisteminin kendi z paralar ildir. de

10

Resim 1.3: Sistem aralar ula na mak

Ba mensnde donat ierisinde sistem aralar lat lar ierisinde bu tip yard mc programlara ula abiliriz.

1.3.4. Bilgisayar Donan n m Kontrol Etme

letim sistemi programlar ile BIOS aras durur. BIOS tm donan kontrol eder. nda m Programlar da i n letim sistemi ile haberle ebilmesi iin donan kaynaklar ihtiyac m na vard r. letim sistemi donan BIOS aracile aygsrcleri ile ula ma l t r. Bir bilgisayar sistemi, bir veya birden fazla i lemci (ya da di bir sylemle CPU), er gerek bellek (RAM), saatler, terminaller, diskler, bilgisayar a (network) birimleri, yaz c niteleri, CD srcs, disket ve teyp niteleri gibi I/O nitelerinden olu maktad Do r. al olarak bir bilgisayar sistemi olduka karma bir yap r. k dad

11

Kullan c

Uygulamalar

letim Sistemi

BIOS

Aygsrcleri t

Donan m
1.1: Do bir bilgisayar sistemi ekil al

Uygulama yazm l

Uygulama yazm l

Uygulama yazm l

...
Y. aralar ler

...
VTYS ler

...
A yazmlar l

Uygulama yazmlar l

Derleyiciler

Editrler

4. Ku ak diller

Sistem yazmlar l

letim Sistemi

Makine Dili

Mikroprogram

Donan m

Fiziksel Birimler

1.2: Katmanl ekil sistem

12

Programc , donan n bu karma yapndan etkilenmemelerini sa lar m k s lamak ve disk gibi donan nitelerinin nas al klar m l t nanlamak zorunda b lmamalariin, rak donan n zerine ilave edilen yazmlar katmanlar m l n eklinde (layered system) olu turulmalarve bu sayede ok daha kolay bir ekilde, sistemin btn paralar n n ynetilebilmesi eklinde bir yap lanma, uzun y nce geli llar tirilmi yakla r. bir md Bu yap n en alttaki katman n donan olu m turmaktad En alttaki katman, fiziksel r. niteler, entegre devreler, kablolar, power (elektrik destek) niteleri, disket srcleri, disk niteleri ve di benzeri donan birimlerinden olu er m maktad Bu katman mimari yap r. n s ile ilgilenmek ve bunlar prensiplerini geli al ma tirmek elektronik mhendislerinin i idir. Fiziksel niteleri (donan do m) rudan kontrol eden ve fiziksel katman bir stndeki n en ilkel yazm dzeyini olu l turan katman, microprogram d Bu katman genellikle r. read-only (yaln okunabilir) bellek (ROM) sahas bulunur. Microprogram da zca nda ekleme (add), ta (move), kar t (compare) gibi makine diline ait temel komutlar ma rma la ad ad yerine getirir. Microprogram, rne Add i m m in, lemini yerine getirmek iin eklenecek say n nerede yer aldn n saptar ve zerine eklenecek say ilave ettikten sonra y sonucu elde eder. Microprogram yorumlad n komut seti (instruction set), makine dili (machine language) katman nolu turur ki, bu gerekte makinenin gerek bir donan paras olu m n turmakta ve bir bilgisayar da donan n gerek bir m paras gibi nitelenebilmektedir. Bu nedenle bazmakinelerde ym Microprogram, donan n iinde varsay m ld ayr katman ndan bir eklinde bulunmaz. Makine dili, genel olarak 50 ile 300 aras komuta (intruction) sahiptir. Veri ta nda ma, aritmetik i yapma ve de lem erleri k yaslama gibi i levleri yerine getirir. Makine dili, yaz c ve disket src gibi I/O (input/output) nitelerinin denetimini zel yklenmi bilgiler sayesinde yapmaktad r. Bir bilgisayar sisteminin drdnc katman yer alan i nda letim sisteminin temel i levi, donan n karma m klnkullanya yans c tmamak ve daha elveri ortam haz p, li rlay kullann kolayca i yapmas sa c n ini n lamakt r.

1.4. letim Sistemi Tipleri

1.4.1. oklu Kullan (Multiuser) c letim Sistemleri
veya daha fazla kullann programlar veya ki c n payla ayg zerinde al lan tlar abilmesidir. Bu konuya en gzel rnek paylar yazlard Bir ok kullan ayn tlan c r. c anda yazya belge gnderir ve de s ile bu belgeler c ra yazdan alr. c kt n

13

1.4.2. oklu Grev (Multitasking) letim Sistemleri

Kullanlar sistemde ayn c anda birden fazla i lem (process) al rabilirler. Bu, siz bir i t lemi ba ktan latt sonra, o ba z i al lattn lem maya devam ederken ba bir i de ba ka lem latabilirsiniz demektir. oklu grev, bir i letim sisteminde bir kullann cn, birden fazla say i da lemi ayn anda i letime al nabilmesi zelli Yani oklu grev, bellekteki birka veriyi ayn idir. anda i lemesi ve i lemci ile I/O nitelerinin de bunlar aras nda ayn anda kullandlmas ortam n r n yarat d Ancak bir bilgisayar sisteminde, i lmas r. letim sisteminin kendisine ait birden fazla i lemin ayn anda al r , bu sistemde oklu grev (multitasking) zelli oldu lmas t i unu gstermez. Bu nedenle bir i letim sisteminde oklu grev zelli ancak bir kullann i, cn birden fazla say i ayn daki lemi anda i letebiliyorsa vard r. oklu grev birok uygulaman (program aynanda al r d Bunun n n) lmasr. t sa lanmas iin, grevler (uygulamalar) k zaman dilimleri iinde i sa lemcide al rr. Bu l t zaman dilimlerinin olduka kk zaman dilimleri olmas nedeniyle yapay da olsa bir e zamanlk sz konusu olur ( l lemci ayn anda iki iyapamaz.). i

1.4.3. oklu lemci (Multiprocessing) letim Sistemleri

Gittike yayg an bir durum da bir basit sistemin ierisine birok CPU ba nla layarak ok nemli hesaplamalar yapmakt r. Her i letim sistemi birden fazla i lemciyi destekleyemiyor. letim sistemi, yap lacak olan i lemleri iki veya daha fazla i lemci zerine datmay bilmeli ve bunlarkontrol edebilmelidir. Bu zelli sahip olan i e letim sistemleri aras Windows 2000, Windows nda NT, Linux, Unix, BeOS bulunuyor. Microsoft'un di i er letim sistemleri (Win9x - ME) ok i lemcili sistemleri desteklemiyor. Destekleyememesinden dolay fazladan taktn , z i lemciyi bo bo kullanm u una oluyorsunuz. Anlayaca z, i n lemleri i lemci zerine da tabilme zelli inden yoksun.

1.4.4. oklu Grev (Multithreading) letim Sistemleri

Program ihtiya halinde i letim sistemi taraf ndan kk paralara ayrr ve l al r labilir. Bu zellik aynzamanda oklu kullan t csistemleri de destekler. Ayn programparalar n farkl kullanlar taraf da kullan c ndan labilir.

14

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

lem Basamaklar neriler

1. Bilgisayar zdaki ses kartn IRQ ayar tespit ayarlar n n n rq ngereksiz ve de etmek iin bilgisayar simgesinden zellikler penceresine m i ula z. Ayg yneticisi sekmesinden ses kart seerek yanl olarak de tirmemeye n t n al r z. Kaynaklar sekmesinden irq ayarlar n t ntespit dikkat ediniz. ediniz.

2. letim sisteminizde ykl olan yard mc yazmlardan disk birle l tiricisi, disk temizleme, sistem bilgisi pencerelerini aarak uygulay z. n a- Disk birle tirme i lemini c:\> srcsne gerekle tiriniz.

Bu

yazmlar l

ne

iin

kullanyor, grevleri neler? l

15

b- Disk temizleme i lemini gerekle tiriniz.

16

c- Sistem bilgisi penceresinden sistem bilgilerinize ula z. n

17

LME VE DE ERLEND ERLEND RME LME VE DE RME

A- OBJEKT TESTLER (LME SORULARI) F A a daki sorulardan; sonunda parantez olanlar do yanl ru sorular r. Verilen d ifadeye gre parantez iine do ise D , yanlise Y yaz z. kl ru n sorularda do ru kk i aretleyiniz.

1.
2.

letim sistemi donan mlar denetleyen ve yneten, uygulama yazmlar l n al ran temel yazmd ( ) t l r.
A a dakilerden hangisi bir i letim sistemi de ildir? A ) Windows XP B ) Linux C ) Unix D ) Microsott Office evre birimlerinin bir i yapmak iin i lemciden izin istemlerini, s girmelerini raya sa layan sistemin ad nedir? A ) PCI B ) IRQ C ) I/O D ) BIOS Bir i letim sistemi kullan arayz, ekirdek ve dosya ynetim sistemi c blmlerinden olu ur.( ) Bilgisayarda ykl olan her trl bilginin sakland birime ne ad verilir? A ) Src B ) Klasr C ) Dosya D ) Byte Bir dosyaniinde saklanan bilginin tr dosya ad bak n na larak belirlenir.( ) Bilginin girilmesinden ba layarak, sonulardkmne kadar geen sre, Yan n t Sresi (response time) olarak adlandl ) rr.( Farkl kullanlara ait i ayn c leri anda yapabilen i letim sistemlerine ne ad verilir? A ) oklu kullan i c letim sistemi B ) oklu i lemci i letim sistemleri C ) oklu grev i letim sistemi D ) oklu kullan (Server) i m letim sistemleri oklu i lemci, bir i letim sisteminde bir kullann birden fazla say i ayn cn, da inin anda i letime al nabilmesi zelli idir.( )

3.

4. 5.

6. 7. 8.

9. 10.

Bir i letim sisteminin oklu kullan zelli varsa, o sistem genellikle m i multiprogramming de desteklenmektedir.( ) 18

 RENME FAAL YET 2

AMA

RENME FAAL YET 2 -

Dosya ynetiminin nasyap bilecek ve gerekli ayarlamalar l ldn yapabileceksiniz..

ARA TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmangereken ncelikli ararmalar z t unlard r: evrenizdeki dokmanlar l dzenledi nas inizi kafan tasarlayz. zda n Bilgisayarlar dokmanlarnas dzenleyebilece konusunda bir tablo n l i olu turunuz. FAT dosya yerle tablosunu a im klayan grafikler arar z. tn NTFS dosya sistemini a klayan grafikler ararz tn FAT ile NTFS sistemlerini tablo zerinde kar tn, edindi r la iniz bilgileri s fzda arkada nile sf ortam payla z. nn larz n nda n

2. DOSYA YNET M

Dosya ynetim sistemlerine gemeden nce, sabit disklerle ilgili baz mlamalar tan bilmekte fayda var. Kafa (Head) : Sabit disklerde okuma/yazma i lemini yapan mekanik para. Plaka (Plate) : Bilgilerin yaz para. Bir sabit disk, birden ok diskten ld olu ste ste gelmi diskler plaka olarak adlandl ur. bu rr. (Track) : Sabit diskte bulunan plakalar zerinde gzle grlmeyecek e z n merkezli daireler vard bu dairesel izgilere track (iz) denir. r. te Sektr (Sector) : yapn blnmesiyle olu ve sabit disk zerinde z s n an adreslenebilir en kk alana denk gelen paraya sektr ad verilir. Kme (Cluster) : Sektrler zerinde tan mlanm en kk kme olarak tan mlanabilir. Normalde FAT 16, FAT 32 ve NTFS dosya sisteminde, hard

19

diskteki blmn kapasitesine gre formatlama s nda standart olarak ras belirlenmiboyutta kmeler olu maktad Cluster'lar boyutunu, cluster'lar r. n kullanan dosya sistemi ve blmn kapasitesi belirlenir. Ancak cluster'lar n boyutu formatlama s nda (/Z:n) parametresi ile elle de ayarlanabilir. ras Arayz (Interface) : Sabit disklerin hangi ara birimi kullandn belirtir.
Sektrler zler

Kme Silindir Plakalar

RPM (Rotation Speed Moment) : Disklerin dakikadaki dnme h n zlar belirtir. anda piyasada bulunan IDE srcler, 5400 rpm ve 7200 rpm u h ndayken, SCSI srclerdeki diskin dnme h zlar z10000, 15000 rpm h nda dola zlar maktad r. Veri Eri H im z(Data Access Time) : Sabit diskteki kafan bir veriye n, eri ebilmesi iin bir izden di bir ize geerken kaydetti zamand er i r. Kullan zaman birimi milisaniyedir. Bu sre ne kadar k olursa o kadar lan sa iyidir.

2.1. Fat Dosya Ynetim Sistemi

2.1.1. FAT (File Allocation Table Dosya Yerle Tablosu-) Nedir? im
Dosya yerle tablosu ( FAT ), bir diskte bulunan dosyalara ait bilgilerin kay im tl oldu alanlar u belirtmeye yarar. Bir ba deyi FAT, bir diskin haritas ka le gibidir.

2.1.2. FAT Nas l alr?

Bu tarz dosya sistemleri File Allocation Table - Dosya yerle tablosu - adl im bir sistem kullan Bu sistemde partisyon her biri belli miktarda sektr ieren "cluster", kme rlar. isimli paralara ayrr ve hangi dosyalar bu cluster paralar l n ndan hangilerine yerle i, ti

20

hangi cluster paralarn bohangilerinin dolu oldu gibi bilgiler FAT zerine yazr. n , u l letim sistemi de herhangi bir dosyaya eri yapmak istedi im inde dosyay bulmak iin FAT zerine yaz bu bilgilerden faydalan lan r.

2.1.3. FAT e itleri (FAT16, FAT32, VFAT)

FAT 16: DOS, Windows 3.1 ve OS2 srm ncesi Windows 95 i letim sistemlerinin kulland dosya sistemidir. Eski bir dosya sistemi oldu undan dolay tak eksikleri ve dezavantajlar bir m bulunmaktad r. Bunlardan ilki kk dizininin (root) s rlandlmolmas r. FAT16 sisteminde n r d a primary blme ait root dizini, FAT tablosu ve partisyon boot sektr l taki cluster iinde yer almazlar ve say belli olan s sektrlerde tutulurlar. Bu s ral say n belli olmaskk dizine yap n lacak eklentilerin belli bir s rolmas n sonucunu do urur. K alt dizinleri istedi kadar uzatabilmekle birlikte: saca iniz Birincisi, FAT16 blmlerdeki kk dizinde belli uzunlukta giri le srland n rabilirsiniz. kincisi, FAT16 dosya sisteminde adresleme, ad stnde 16 bit oldu undan adreslenebilen maksimum cluster say 65525tir ve bu clusterlarin maksimum s boyutu 32KB olabilir (asl cluster say 65536 olmal r ama baz zel nda s d lar amalar iin tutulur). Bu da bizi FAT16 kullanan bir disk ya da partisyonun 2GBdan daha byk olamayaca sonucuna gtrr. ncs, FAT16 elindeki bos sabit disk ya da partisyon alan bir n ekilde elindeki btn clusterlara datmak zorundad Bu nedenle sabit diskin boyutu r. bymeye ba ka cluster boyutu da byr. Clusterlar blnemezler ve lad ancak tek bir dosya yahut dosya paras ta n yabilirler.

FAT 12/16 da kme (cluster) boyutlar

Blm boyutu( GB) 0-15 16-127 128-255 256-511 512-1023 1024-2047 2048-4096

FAT tipi
12 16 16 16 16 16 16 bit bit bit bit bit bit bit

Sektr/kme 8 4 8 16 32 64 128

Kme boyutu 512bytes 2K 4K 8K 16K 32K 64K*

Sanal Dosya Yerle Tablolar im (Virtual File Allocation Tables VFAT) : Windows 95 ve NT nin kulland dosya sistemi.K bir sre sonra yerini sa FAT32 ye b rakm r. t

21

FAT 32: Windows 95, OS2, Windows 98, Windows 2000 ve Linux taraf ndan tan p kullan n labilen ve FAT16dan daha geli bir dosya sistemidir. mi olarak FAT32de herhangi bir kk dizin lk srlamas n yoktur. kinci olarak FAT32, FAT16daki 16 bit adresleme yntemi yerine 32 bit adresleme yntemi kullan Bu sayede herhangi bir disk ya r. da partisyon FAT32 alt 2 TerraByte (yakla nda k 2000 GB) uzunlu unda olabilir. nc olarak ise FAT32 cluster boyutlar ufak tutarak bo n alan israf n azalt FAT32 alt tek bir dosyan eri r. nda n ebilece maksimum boyut 4 i GB ile sinirlidir.

FAT 32 de kme (cluster) boyutlar

Blm boyutu( GB) Sektr/kme 0.256< 0.256 -8 8-16 16-32 >32.04 1 8 16 32 64 Kme boyutu 512bytes 4K 8K 16K 32K

2.2. NTFS Dosya Ynetim Sistemi

2.2.1. NTFS Nedir?
NTFS (New Technology File System Yeni teknoloji dosya sistemi-); Windows NT ve devam olan Windows 2000, XP taraf desteklenen bir dosya sistemidir. ndan 2.2.2. NTFS Nasalr? l NTFS, dosya konumlar FAT sistemindeki gibi bir ana indeks olarak saklamakla n birlikte (MFT, Master File Table Ana dosya tablosu-) dosyan yerle i konumlar n ti ve di bilgileri her clusterin iinde ayr saklayarak daha gvenilir bir yap er ca sunar. Ancak bu arada olduka genibir disk haritas turur ve bu bilgiler nemli bir yer kapladndan olu dolay 400MBden ufak disk yahut partisyonlarda NTFS kullan lmas nerilmez. NTFS, sunucu olarak grev yapan Windows NT ve Windows 2000 i letim sistemlerine ait bir dosya sistemi olmasn gerektirdiihtiyalar do n i rultusunda daha ok disk gvenli stabilitesi ve i, performans ilgili iyile yla tirmeler ierir ve zetle art u zelliklere sahiptir: Dosya konumlar ilgili bilgileri cluster ilerinde de saklayarak daha gvenli yla bir dosya sistemi yap sunar. s Cluster boyutu partisyon boyutuyla sinirli de ve 512 byte de ildir erine kadar

22

ayarlanabilir. Bu da disk zerinde dosyalar paralanmas azaltarak hem bos n n alan verimli kullan nhem de zellikle yksek kapasiteli sabit disklerde n lmas , performans artn beraberinde getirir. Yakla 16 GBa kadar uzunlukta olan tek para dosyalar k destekler. ACL (Access Control List, Eri kontrol listesi) zelli sayesinde sistem im i yneticileri taraf hangi kullanlarhangi dosyalara eri ndan c n ebileceile ilgili i ktlamalarkoyulabilmesini sa s n lar. Btnle dosya s rma zellikleri ierir. ik k t Uzun dosya isimlerini ve Unicode kaynakl dosya isimlerini destekler. Unicode, dosya isimlendirilmesi s nda karakterlerin tan ras mlanmas ikilik sistemde iin kodlar kullan nngren bir standartt Bu standarda gre Unicode lmas r. kullan larak verilmi olan dosya isimleri Unicode kullanabilen dosya sistemleri taraf tam olarak nashaz ndan l rlanm larsa ekilde grnrler (rne Japonca in yahut Arapa gibi).

NTFS dosya sistemi kullanan Windows NT ve Windows 2000 srmleri FAT srcleri grebilir ve bu srclerdeki dosyalar okuyabilirler (Windows NT FAT16yi, Windows 2000 FAT16 ve FAT32yi grr). Ancak FAT kullanan Windows 95, 98 ve DOS gibi i letim sistemleri NTFS blmlerini gremezler, dolayyla dosya s sistemi NTFS olan disk yahut partisyonlara ait verileri okuyamazlar. Bu nedenle sisteminizde rne FAT32 alt kurulmu Windows 98 ve NTFS partisyona in na bir kurulmuolan bir Windows 2000 varsa Windows 2000 FAT32 partisyona kurulu olan Windows 98e ait dosyalar grebildi ve bu srcye bir isim verebildi halde, Windows i i 98 NTFS alt ndaki Windows 2000 dosyalar gremeyecek ve bu partisyonu bir disk gibi n alg layamayacakt Bu nedenle bu srcye herhangi bir src ismi vermez. r.

NTFS kme (cluster) boyutlar

Blm boyutu( GB) Sektr/kme 0.512< 0.512-1 1-2 2-4 4-8 8-16 16-32 >32 1 2 4 8 16 32 64 128 Kme boyutu 512bytes 1K 2K 4K 8K 16K 32K 64K

23

UYGULAMA FAAL YET UYGULAMA FAAL YET

lem Basamaklar 1- Kulland z i n letim sistemlerinin hangi dosya ynetim sistemini kulland tespit ediniz. n neriler Pencerelerin Word ortam na grntsn aktarabilirsiniz.

24

LME VE DE ERLEND ERLEND RME LME VE DE RME

A- OBJEKT TESTLER (LME SORULARI) F A a daki sorulardan; sonunda parantez olanlar do yanl ru sorular r. Verilen d ifadeye gre parantez iine do ise D , yanlise Y yaz z. kl ru n sorularda do ru kk i aretleyiniz. 1. 2. 3. Bilgisayarda bilgilerin (dosyalar sakland birimler sabit disk, disket src, n) CD/DVD src, ZIP src gibi don mlard ) r.( Sabit disklerde bilgilerin zerine yaz fiziki ortama plaka (plate) denir. ( ) ld Sabit disklerde kafan bir veriye eri n, ebilmesi iin bir izden di bir ize geerken er kaydetti zaman a i adakilerden hangisidir? A ) Veri Eri H im z B ) RPM C ) SCSI D ) IDE Hangi dosyalarkme paralar hangilerine yerle i, hangi kme paralar n n ndan ti n bohangilerinin dolu oldu gibi bilgilerin yaz yere ne isim verilir? , u ld A ) Track B ) FAT C ) Interface D ) Sector FAT16 sisteminde adresleme 16 bit oldu undan dolay kullan bir disk ya da lan partisyonun 2GBdan daha byk olamaz.( ) Windows NT ve Windows 2000 i letim sistemlerine ait bir dosya sistemi olmas n n gerektirdi ihtiyalar do i rultusunda daha ok disk gvenli stabilitesi ve i, performans ilgili iyile yla tirmeler ieren dosya ynetim sistemi a a dakilerden hangisidir? A ) FAT16 B ) FAT32 C ) VFAT D ) NTFS FAT kullanan i letim sistemleri NTFS kullanan i letim sistemlerindeki bilgileri grebilir fakat NTFS kullanan i letim sistemleri FAT kullanan i letim sistemlerindeki bilgileri gremez.( )

4.

5. 6.

7.

25

8.

NTFS dosya sisteminde bir dosyanuzunlu en fazla ne kadar olabilir? n u A ) 2 GB B ) 4 GB C ) 8 GB D ) 16 GB Cluster boyutu partisyon boyutuyla s rlde n ildir ve 512 byte de erine kadar ayarlanabilir. Bu da disk zerinde dosyalar paralanmas azaltarak hem bo n n alan n verimli kullan nhem de zellikle yksek kapasiteli sabit disklerde performans lmas, artn beraberinde getirir. ( )

9.

26

 RENME FAAL YET 3

AMA

RENME FAAL YET 3 -

Bellek ynetimi nasyap n l ld bilecek ve bellek yapn s ayarlayabileceksiniz.

ARA TIRMA
Bu faaliyet ncesinde yapmangereken ncelikli ararmalar z t unlard r: Bellek kelimesinin yapt a rmlar arkada n tartn lar zla z. Bilgisayarlarda belle ne i yarad n tn in e arar z. Bellek e itleri hakk k bir ararma yap z. nda sa t n

3. BELLEK YNET M

3.1. Bellek Ynetimi Nedir?

Bellek ynetimi, bilgisayar ana belle ynetmekle ilgili yap i n ini lan lemlerin tmdr. Gerekti inde bellek tahsis etmek (malloc), kullan mbitti inde belle serbest i b rakmak (free), sanal bellek ynetimi yapmak ve kullan lmayan bellek blgelerini ynetmek (garbage collection) gibi konular iermektedir. Her bilgisayar, al programlartutmak iin kulland an bir miktar ana belle e sahiptir. ok basit i letim sistemlerinde bellekte aynanda sadece bir program n bulunmas izin verilir. na kinci bir program rmak iin, bellekte bulunan ilk program al t silinmeli, ilk programdan bo yere ikinci program yklenmelidir. alan ok geli mii letim sistemlerinde aynanda bellekte ok say program da n bulunmas izin verilir. Bu programlar erlerinin etkisinden korumak iin bir koruma na di mekanizmas ihtiya duyulur. na letim sistemi taraf ndan kontrol edilen bu mekanizma donan mutlaka bulunmalr. mda d

27

Normal olarak her i tipik olarak 0. adresten ba lem, layarak yukar do giden bir ya ru adres alan kullanabilmektedir. Bu basit durumda, bir i n lemin sahip oldu maksimum u adres alan n bykl ana bellekten daha azd Bu yolla, bir i adres alann n r. lem n tamam kullanabilir. Ana bellekte i iin yeterli bellek alan n lem olacakt r. Bununla birlikte, birok bilgisayarlarda adresler 232, 264 adres veren 32 veya 64 bitliktir. E bir i bilgisayar sahip oldu ana bellek alan er lem n u ndan daha fazla belle e ihtiyac varsa bu durumda ne yapmal r? bilgisayarlarda bunun bir zm yolu yoktu. d lk Gnmzde bu sorunu zen teknik sanal bellek olarak adlandl rr.

3.2. Bellek Tipleri

RAM bellek hem ieri bilgi yazmak hem de ieri ine indeki bilgiyi okumak iin tasarlanm r. Belle belirli yerlerinde depo edilen program komutlar veriler ve t in , benzerlerinden meydana gelen szcklere herhangi bir s (yani rastgele) ve ayn rada srede eri Eri zaman ilir. im szc bellekte bulundu yerden ba zd RAMlar uygulama n u ms r. programlar saklamakta ve programlar al n n mas ras elde edilen ara sonular s nda n saklanmas da kullanr. RAMda saklanan bilgiler de tirilebilir. RAMda saklanan nda l i bilgiler elektrik kesildi kaybedilir. inde RAMdeki bilgilere eri im, disk ya da disket srclerindeki kar tlamayacak kadar h d Bilgisayar her a nda RAM bo r la zl r. ld tur. Bellek sas (kapasitesi) byte cinsinden belle kapasitesini verir. in Byte; bellek l birimidir, 8 bitten olu Bit ise en kk haf birimidir. ur. za RAM kullan alan gre 5 gruba ayrr. m na l Geleneksel bellek st bellek alan Uzat lmbellek Geni letilmi bellek Yksek bellek alan eri imle

28

3.2.1. Geleneksel Bellek (Conventional Memory)

Dosun ana belle (base memory olarak da bilinir). 0 640 KB arashaf idir za blgesidir. MS-DOS uygulamalarburada alr. Btn PC lerde 640K s rsz n konusudur. E hala DOS ortam alyor iseniz ki gnmzde byle bi durum art er nda k yoktur, i letim sistemi dosyalaraygsrcleri (CD-ROM gibi), TSR programlar , t iin ba bir haf imkan z yok demektir. Bu snt n a ka za n k n labilmesi iin grsel ortam ile beraber yeni haf tipleri geli za tirilmi tir.

Uzat lmbellek alan 1024 KB 4 GB

Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

Temel Bellek Haf n 640 KB l zan lk k blm DOS programlar

3.1: Geleneksel bellek ekil

3.2.2 st Bellek Alan (UMA Upper Memory Area-) ve Geni letilmi Bellek
Ayr bellek olarak da bilinen bu alan 640 KB ile 1 MB aras lm ndaki haf za blgesidir. st bellek bloklarhalindedir (UMB -upper memory blocks-). Tak-al r t elemanlar srcleri, video srcleri bu alanda tutulur. EMM386.exe dosyas n taraf ndan ynetilir. Geni letilmi bellek (expanded memory) st belle benzer bir bellektir. EMS olarak e da bilinir (expanded memory specification). Bu belle 64 KB l erevelerden 16 KB l e k k

29

sayfalar halinde eri Bu sayfalar kullan ilir. lmayan UMB lere olu turulur. Bu birincil ayg t srcs EMM386.exe dosyas taraf ndan olu turulur. Geleneksel haf zadan ba z olarak ms alr.

1024 KB 4 GB

Uzat lmbellek alan

Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

Ayr lmbellek 384 KB UMB ler halinde al programlar an Sistem BIOS Tak-al r t srcler Video srcler EMM386.exe kontrol eder

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

3.2: st bellek alan ekil

3.2.3. Uzat lmBellek (Extended Memory)

Uzat bellek olarak da ifade edilir. 286 veya yukar lm s bilgisayarlarda 1Mb yukarndaki bellek alan verilen isimdir. n s na Windows gibi zel programlar, DOS ta RAM srcler ve SMARTDRIVE taraf ndan kullanr. HIMEM.SYS ile kullan l labilir hale getirilir. Bu belle eri mikroi e im lemcinin korumalmodu sayesinde olur. Uzat lmbellek ile temel bellek aras ndaki en nemli fark gerek modda al programlar hibirisinin uzat an n lmbellekte al amamasr. Yani uzat d lmbellek, programlar al r n lmas t iin de verilerin saklanmas kullanr. il iin l

30

8088 / 8086 mikroi lemcisinin adresleyebildi en ok bellek 1MB d Bunun i r. 384KB k video bellek ve BIOS programlar ayr r. Dolayyla DOS'a 640 KB sm na lm t s k kal bu 8088 / 8086 mikroi sm r. te lemcilerinin kullanabildi 1 MB'l temel bellekten i k sonra kalan btn bellek uzat bellek olarak adlandl Bu belle eri 80286, lm rr. e im 80386, 80486 mikroi lemcilerin korumal modu sayesinde olur. 8086/8088 mikroi lemciler uzat lmbellekten yaralanamaz. 80286 tabanl mikroi bir lemci 15 MB kadar 80386/80486 tabanl mikroi lemciye 4 GB kadar uzat bellek eklenebilir. Uzat bellekle temel lm lm bellek aras ndaki en nemli fark gerek modda al programlar hibirisi uzat an n lm bellekte al maz. DOS gerek modda yaz r. Bu yzden temel bellekle s rlr. lm t n d Bu demek de ildir ki uzat bellek gerek modda hi kullan lm lamaz. Uzat lm bellek veri depolamak iin kullan labilir. Ancak bu i yapacak yazm uzat i l lm belle in zelliklerine uygun yaz olmalr (Dosun RAMDRIVE.SYS). Uzat belle tam lm d lm i anlam kullanan korumal yla mod i letim sistemleri ve DOS kontrol programlar vard da r. OS/2, Microsoft Windows gibi.

1024 KB 4 GB

Uzat lmbellek alan (Extended memory)

XMS (extended memory specification) 1 MB zeri bellek Windows kullan r. HIMEM.SYS kontrol eder.

Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

3.3: Uzat ekil lmbellek alan

31

3.2.4. Geni letilmi Bellek (Expanded Memory )

Geni letilmi bellek olarak tercme edilen expanded memory, 640K dan daha fazla belle ihtiyac e olan programlar kullanmas n iindir. 8086 veya 80286 bilgisayarlara zel kartlar yard ile eklenmi EMS yazmlar kullan m tir. l ile labilir hale getirilir.Geni letilmi bellek sisteminde eskiden kullan lmakta olan y - aktarma adl bir yntem n kullan lmaktad Bu belle al r. in mas paradan olu 3 ur. Birincisi, y n aktarmal bellek kart r ve gerekli olan ekstra belle zerinde d i ta Bu ekstra bellek 16 Kb l paralara blnm r. k tr. kincisi, geni letilmibellek yneticisi (Expanded Memory Manager - EMM) denilen bir yazmd l r. ncs, geni letilmi bellekullanacak uygulama program r. i d

EMM geni letilmibelle kullanacak uygulama program hizmet yordamlar i na sa Uygulama program lar. EMM nin haz fonksiyon a lar r r yard yla geni m letilmi belle kullan Bilgisayar ilk a i r. ldnda EMM harekete geer ve PC nin bellek alan nda kullan lmayan blge bulmaya alr. Bu i iin gerekli 64 Kb l alan belirlendikten sonra, k EMM taraf ndan 16 Kb l 4 pencereye blnr. Uygulama programgeni k , letilmi belle i kullanabilmek iin EMM ye 4 kullan labilir pencereden yararlanmak istedi bildirir. ini EMM uygulama programn istedi geni n i letilmibilgileri 16 Kbl sayfalara blerek k pencerelere yerle tirir. Uygulama program bilgileri pencerelerden al Bilgi saklamak bu r. istedi inde ise elindeki bilgileri 16 Kb lsayfalara blerek pencerelere yerle EMM bu k tirir. bilgileri pencerelerden alarak geni letilmi belle kaydeder. e Geni letilmi bellek sadece veri saklamak iin kullan labilir. Programlar geni letilmi bellekte al r lamazlar. t Bilgisayar ilk a ldnda EMM harekete geer ve PCnin bellek alan nda kullan lmayan bir blge bulmaya alr. Bu iiin gerekli miktar 64 KBdir. 64 KB'lik kullan lmayan alan belirlendikten sonra EMM taraf ndan 16 KBlik 4 pencereye blnr. Art geni k letilmi bellek uygulama program taraf ndan kullan haz r. Bir uygulama ma rd programn geni n letilmi belle kullanabilmesi iin EMM fonksiyon a lar iyi bilmesi i r n gerekir. Yani geni letilmi bellekullanmak iin zel yaz i lmolmas gerekmektedir. Geni letilmi bellekullanmak iin zel yaz i lmuygulama programlar gerekti inde s radan DOS programlar iin 640KB'l limit hala geerlidir. Bilgisayar z uzat k nn lm bellevarsa bu bellek bir program yard yla geni i m letilmi bellek olarak kullan labilir.

3.2.5. Yksek Bellek (High Memory Area-HMA)

HMA, ya da Yksek Bellek Alan uzat , lmbelle ilk 64K l k dve DOS in k sm r taraf zel olarak kullanr. Windows da kullanabilir. ndan l

32

1024 KB 4 GB

Uzat lmbellek alan (Extended memory) Uzat belle ilk 64 lm in KB l blm k Windowsun kulland DOS ekirdeburada alr. i Yksek bellek alan

6401024 KB

st bellek alan

0640 KB

Geleneksel bellek (Temel bellek)

3.4: Yksek bellek alan ekil

3.3. Di Bellek e er itleri

3.3.1. Sanal Bellek (Swap file veya Page file)
letim sistemlerinin biro disk yzeyini RAM belle bir uzantym u in s gibi kullanan ve bylelikle fiziksel belle grnrdeki miktar artt sanal bellek deste in n ran ine sahiptir. RAM bellekteki kullan lmayan bloklarda bulunan bilgileri, disk yzeyine yazar ve RAM bellek ba i iin serbest kalmolur. Bu blmler gerektizaman bunlar belle ka ler i e tekrar alrlar. Bu olaylar kullandan ba z bir n c ms ekilde gerekle ir. 'Sanal bellek (virtual memory)' windowsun uygulamalar al r rken, kulland t bellektir, Windows hdd'nizi zerinde bir .swp dosyasyaratarak bellek olarak kullan Yksek RAM'e sahip r... sistemlerde bu dosya ok kabarmaz, ama az ram ile alyorsan z, Windows sizin koyacans rlara kadar kullanmaya alr. Elbette z n ki sanal bellek kullan mRAM kullan mkadar h zlde ildir, bu nedenle program h nda d ya r. zlar an Sanal bellek koruma modlu bir i letim sisteminin modern mikroi lemcilerin stn zelliklerini kullanarak ddepolama birimlerinden her hangi birini gerek bellek gibi kullanmas r. Ortada fiziksel bir bellek olmad d ndan sanal bellek ad verilmi Bilgiler bellek yongalar de de herhangi bir depolama biriminde saklan tir. nda il r. Gerekti fiziksel belle al r. inde e n

33

 3.5: Sanal bellek ayarlama ekil

Bilgisayar simgesine sat p zellikler penceresini aar Buradan geli m klay z. mi sekmesini seti imizde performans blmnde ayarlar d mesini t m klad zda performans seenekleri penceresi ar. Bu pencerede de geli l mi sekmesini t zda sanal bellek ile ilgili veriler grnr. kladm htiya halinde de tir d i mesi ile sanal bellek boyutunu de tirebiliriz. Ayarlayabilece i imiz en az ve en yksek boyut bize pencerede gsterilmektedir.

3.3.2. Bootstrap
Bootstrap Loader Rom bellekte bulunan ok k ve i sa letim sisteminin yklenmesini gerekle bir programd Bootstrap Loader program letim sisteminin bulundu disk tiren r. i u veya disketten Disk Boot program okur. Disk Boot program ar bir n ba l ekilde okunup belle yazrsa, Rom Loader program e l kontrol Disk Boot program devreder. Disk Boot na program konrol ald hemen sonra i ktan letim sistemini belle ykler. e

34

3.4. Bellek ak malar

Kalabal ek donan sahip bir sistemde, bazdonan n "al adresleri", k ma mlar ma kulland z i n letim sistemi taraf ndan ayn atan ak dedi nca, ma imiz olay ortaya kar. Donan kendi aralar "buras mlar nda, benim, uras senin" gibi kavga ederler ara s o ra. u zaman, ayn "al adresine" sahip donan ma mlar kendi aralar bu yeri payla sorun nda arak kartmazken, baz ise inatk eder ve "yok arkada lar l buras benim; sen git ba yere illa ka yerle " eklinde uyumsuzluk karabilir. Bu sayede iki donan birbirine kser ve ikisi de mda al maz. Ama, BIOS'a girip, ayg n kullanmas tlar gerekti al adreslerini (IRQ, DMA i ma vs.) kendiniz belirledi inizde her kuzu kuzu al ey na devam eder. mas

3.6: Bellek ak ekil mas rne i

Genelde bellek ak malar oldu zaman bu program cevap vermiyor this program u is not responding- mesaj r alz. imdi sonlandend now- d r mesi ile cevap vermeyen yani al adresini bulamad iin cevap veremeyen uygulamaya son verilir. ma

3.5. Korumal Modda Bellek Adresleme

Korumalmod bellek adresleme kavramgeleneksel bellek zerindeki haf n zalar uygulamalar al r nda kullan n lmas t lmas ilgilidir. 1024 KB zerindeki belleklerde ile uygulamalaral n na izin verme i mas lemidir. Bunun yap lmas sanal bellek kullanr. iin l Gerek mod bellek adreslemede uygulamalar yani programlar sadece 1024 KB l k haf blmnde al za abilir. Yani btn uygulamalar geleneksel bellek ve st bellek alan alr. DOS i nda letim sistemi bu ekilde al bir i an letim sistemidir. Yani gerek moda alr. 1 MB zeri belleklerin uygulamalarda kullan labilmesi grsel i letim

35

sistemlerinin geli mesi ile ka lmaz hale geldi. Gnmzde bellekler 4 GB kapasiteye n kadar kmaktad Bu alan kullan r. n labilmesi iin korumal mod belelk adresleme denilen yntem kullanr ve de sanal bellek yard ile 1MB zeri bellek blgesi kullan l m lmaya ba r. lan Gerek mod

lemci, CPU haf n 1024 KB l blmn adresler DOS gibi text tabanl letim zan k i sistemleri sadece bu moda alrlar Korumal mod

Bu moda her uygulama kendi adresleme bilgilerini ta Bylece bir program btn r. sistem adresleme bilgileri kapat lmadan sonlandlabilir. Yani bir haf r zadaki bir bellek alan di bir bellek alan etkilemez. Her program kendi bellek alan srl r ve de 1 MB er n ile n d zeri bellek alan ula na abilir.
st blge kullan lamaz

Gerek mod

Korumal mod

uygulama
1024 KB

uygulama
1024 KB

Sanal bellek

3.7: Gerek mod Korumal ekil mod kar t rmas la

36

UYGULAMA FAAL YET YET UYGULAMA FAAL

lem Basamaklar letim hangi sisteminiz bellek zerinden, adreslerini bilgiler arkada n lar zla Anlatarak peki tirmenin birisidir. renme en iyi rendi ini yntemlerinden neriler Tak n yerde ldz retmeninizden yard m alabilirsiniz.

kulland z n

donan n mlar

kulland inceleyiniz. n Edindi iniz haz rlayarak payla z. n do rultusunda bir slayt gsterisi

37

LME VE DE ERLEND ERLEND RME LME VE DE RME

A- OBJEKT TESTLER (LME SORULARI) F
A a daki sorulardan; sonunda parantez olanlar do yanl ru sorular r. Verilen d ifadeye gre parantez iine do ise D , yanlise Y yaz z. kl ru n sorularda do ru kk i aretleyiniz. 1. Bilgisayarda programlaral r n lmas gerekli olan fiziki alana ne ad verilir? t iin A ) Disk B ) Bellek C) lemci D ) Anakart Gerekti bellek tahsis etmek (malloc), kullan bitti inde m inde belleserbest i b rakmak (free), sanal bellek ynetimi yapmak ve kullan lmayan bellek blgelerini ynetmek (garbage collection) gibi i lemlere bellek ynetimi denir.( ) Bilgisayarlarda kullan bellek tipleri ROM ve RAM belleklerdir. ( ) lan Kal olarak programlanan ve sadece okunan bellek tipi hangisidir? c A ) RAM B ) ROM C ) FLASH D ) Ana Bellek Programlarzerinde al r retilen sonulargeici olarak sakland bellek n ld, t n tr a adakilerden hangisidir? A ) RAM B ) ROM C ) FLASH D ) Yard bellek mc RAM bellek kullan alan gre geleneksel bellek, uzat m na lmbellek, geni letilmi bellek ve yksek bellek olmak zere 4 gruba ayrr.( ) l RAM zerinde programlaral n mas de retilen bilgilerin saklanmas iin il, iin ayr lmolan blm hangisidir? A ) Geleneksel bellek B ) Geni letilmi bellek C ) Uzat lmbellek D ) Yksek bellek

2.

3. 4.

5.

6. 7.

38

8.

ekirdek bellekteki kullan lmayan bloklarda bulunan bilgilerin, disk yzeyine yaz lmas suretiyle belle ba i iin serbest b lmas elde edilen belle in ka ler rak yla e sanal bellek denir.( ) Rom bellekte bulunan ok k ve i sa letim sisteminin yklenmesini gerekle bir tiren program hangisidir? A ) Smartdrive B ) Bootstrap Loader C ) Himem D ) Swap file

9.

39

MODL DE ERLEND RME MODL DE ERLEND RME

PERFORMANS TEST (YETERL LME) K
Modl ile kazand z yeterli a k n i a daki staslara gre de erlendiriniz. DEERLEND RME KR TERLER Farkl letim sistemlerini incelediniz mi? i Kulland z i n letim sisteminin hangi dosya ynetim sistemini kulland n tespit edebildiniz mi? Farkl letim sistemlerinin arayzlerini incelediniz mi? i Bilgisayar zda herhangi bir ak oldu n ma unda bu sorunu kendi ba za zebiliyor musunuz? n Hangi i letim sistemlerinin ayn dosya ynetim sistemini kulland n biliyor musunuz? Her i letim sistemi tipi iin bir rnek verebiliyor musunuz ? EVET HAYIR

DE ERLEND RME
Yaptz de n erlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlayz. n Modl tamamlad z, tebrik ederiz. n retmeniniz size e lme aralar itli uygulayacakt r. retmeninizle ileti geiniz. ime

40

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAAL YET CEVAP ANAHTARI 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 D D B D C Y D A Y D

RENME FAAL YET CEVAP ANAHTARI 2

1 2 3 4 5 6 7 8 9 D D A B D D Y D D

41

 RENME FAAL YET CEVAP ANAHTARI 3

1 2 3 4 5 6 7 8 9 B D D B A D C D B

Cevaplar z n cevap anahtarlar kar t ile rarak kendinizi de la erlendiriniz.

42

NER LEN KAYNAKLAR NER LEN KAYNAKLAR

www.bilgisayardershanesi.com www.mastercom.com.tr www.belgeler.org www.cclub.metu.edu.tr www.programlama.com www.pratikbilgisayar.com www.microsoft.com bestwow.tripod.com www.bilgisayarlisesi.com tr.wikipedia.org www.bilgisayarogren.com science.ankara.edu.tr www.dogus.edu.tr stu.inonu.edu.tr buelc.boun.edu.tr internetdergisi.com www.e-bilisim.net www.gencbilim.com w3.gazi.edu.tr/~kmustafa

43

KAYNAKA KAYNAKA
www.penta.com.tr www.bilgisayardershanesi.com www.mastercom.com.tr www.asnet.com.tr www.belgeler.org www.cclub.metu.edu.tr www.programlama.com www.be.itu.edu.tr www.pratikbilgisayar.com www.microsoft.com www.bilzum.com bestwow.tripod.com www.sj.k12.tr www.bilgisayarlisesi.com tr.wikipedia.org gunaysoft_depo01.sitemynet.com www.bilgisayarogren.com science.ankara.edu.tr www.ertam.com www.dogus.edu.tr stu.inonu.edu.tr buelc.boun.edu.tr internetdergisi.com www.e-bilisim.net kardelen47.tripod.com www.gencbilim.com w3.gazi.edu.tr/~kmustafa

44