Ortalama ses yaltm derecesi, uyulmas zorunlu kstas erileri ve sesten korunma ls Bir yap elemannn ses yaltm

derecesi ve standart ses basnc seviyeleri fark phesiz ki frekansa bal olarak deiken deerlerdir. Genel olarak frekansa baml, yani orta frekans iin 100 Hz ila 3150 Hz arasnda belirtilirler, 1 No.lu grafik rnek olarak bir duvarn yap ses yaltm derecesini izmektedir. Yap akustiinde ilgilenilmesi gereken 100 Hz ile 3150 Hz aras frekans alan, zellikle ikametgahlarda yaygn olarak rastlanan rahatsz edici grltlerde en byk neme sahip frekans alandr. 100 Hznin altnda kalan frekans dilimi genellikle ihmal edilebilir. nk bu dilim dahilinde kulak duyarll nemli derecede azald gibi ikametgah grltlerinde alak frekansl tayf dilimlerinin younluu orta frekanslara oranla kuvvetle dmektedir. Bundan baka alak frekanslarda, ses yaltm derecesinin tesbiti iin uygulanan lm usullerinin kesinlik ve doruluk derecesi bir hayli azalmaktadr, yle ki 100 Hznin altndaki frekans alannn deneysel olarak denetimi ok zordur. Tpk alak frekanslarda olduu gibi 3150 Hz. in zerindeki frekans alannda da ikametgahlarda yaygn tip grltlerin spektrum dilimlerinde younluk azalmaktadr.

1. Bir duvarn yap ses yaltm derecesi Rnin gsterilmesi iin rnek.

Ses yaltm derecesinin frekansa gre deiimi olarak bir yap elemannn ses yaltm niteliini tek bir say ile belirtmek istenirse en basit ekilde ortalama ses yaltm derecesi Rort kullanlr. Ortalama yap ses yaltm derecesi R'ort ile, ortalama standart ses basnc seviyeleri fark Dnort ile gsterilir. Ortalama ses yaltm ls (sound transmission class veya STC deeri), yap akustii lm alannda mevcut ses yaltm llerinin ou tam dBe tamamlanm olarak belirtilen aritmetik ortalama deerleridir. Yap akustii lm alann snrlandran alt ve st seviyelerin nemi yukarda belirtildii gibi ok az olduundan, orta frekanslar 100 Hz ile 3150 Hz iin ses yaltm dereceleri bulunurken bu frekanslarda yar deerler alnr, dier frekanslar ses yaltm dereceleri ile toplanarak toplam 15e blnr ve bu ekilde ortalama ses yaltm derecesi bulunmu olur. 1 No.lu ekilde gsterilen rnekte ortalama ses yaltm deeri 45 dBdir. Bir yap elemannn ses yaltm niteliini, ortalama ses yaltm derecesi ile izleyip belirlemeye kar ileri srlecek itirazlarn banda, grltnn frekans deiimlerinin dikkate alnmas ve ortalama deerin tesbitinde zellikle kt ses yaltm niteliindeki noktalarn, zellikle stn yaltm niteliindeki yerlerce dengelenip telafi edilecei konusu gelmektedir. Halbuki bu durum, bu gibi yap elemanlarnn znel duyumlanan ses yaltm etkisine ters dmektedir. Bu yzden daha uygun bir deerlendirme yntemi iin bir ok dnceler ve neriler ileri srlmtr. Bugn uyulmas zorunlu kstas erilerine dayanan neriler ile balantl olan bir yntem, uluslararas evrede kendini kabul ettirmitir. Bu yntem birok lkede ulusal standartlarn ekirdei olmutur. 2 No.lu grafik ses yaltm iin kullanlan kstas (l) erilerinin frekansa gre deikenliini gstermektedir. Bu kstas erilerinin yukar doru almas elverili, olumlu sapmalar, aa doru almas ile

elverisiz ve olumsuz sapmalar belirtir. ki ayr eri arasnda 2 dB tutarnda bir fark vardr. 1 No.lu eri Laboratuar artlar altnda yan yollardan sesin gemedii hallerde ses yaltm lleri iin geerlidir. 2 No.lu eri ise daha yumuak ve esnek talebler iin yan yollardan ses aktarlmas ile birlikte yap ses yaltm deerleri iin geerlidir. Bu kstas erileri, meskenlerde blme duvar ve tavanlarn ses yaltm nitelikleri iin yaplacak taleblerde esas olarak kullanlacak deerleri tesbit etmek amac ile gelitirilmitir. Bu deerlerin tesbitinde akustik bakmdan

mesken yaplarnda uygunluu kabul edilmi olan 24 cm. kalnlnda svanm bir saf tula duvarn ses yaltm deerinin deikenlii esas alnmtr. Byle bir duvarda llen ses yaltm derecesinin deikenlii ideal hale konmu ve bu gnk bilinen kstas erisi ortaya kmtr. Kstas erilerinin yarar 1 No.lu izelgede grld gibi her frekans bandna ait ses yaltm deerleri lm izelgesine izilirken malzemenin veya yap elemannn ses yaltm bakmndan yeterli olup olmadnn gzle rahatlkla grlebilmesidir.

2. Ses yaltm derecesi R, yap ses yaltm derecesi R' ve standart ses basnc seviyeleri fark Dn iin kstas erileri, 1. Yan yollar olmakszn duvarlar ve tavanlar, 2. Yaplarla ilgili yan yollarla birlikte yapda duvar ve tavanlar.

phesiz ki bu plak gzleme dayanarak bir blme duvar veya tavan gibi bir yap elemannn tesbit edilen llere uygun msaade edilebilir olup olmad hakknda bir yargya varmak yeterli deildir. Msaade edilebilirlik ile kstas erisi arasnda ne gibi bir bant olduunun aka belirlenmesi zorunludur. Genellikle karlatrlmtr ki kstas erisi aaya doru azami ortalama 2 4 dB alabilir. Bu ortalama aaya doru amalarn hesaplanmasnda kstas erisinden

sapmalar, sanki kstas erisi zerinde imi gibi yerletirilir. Bylelikle iyi ve kt ses yaltm vasfl noktalarn bir birini dengeleyip telafi etmesi nlenir. Yap akustiinin lm alan snrlarndaki sapmalarn ayn, ortalama ses yaltm derecesinin hesaplannda olduu gibi yar deerleri alnmaldr. Ortalama bir olumsuz sapmaya gz yumulmasndan maksat, sesten korunma taleblerini daha zayf bir lde kstas erilerinin frekansa gre deikenliine bal

brakmaktadr. Kstas erilerinin seiliinde gz nnde tutulmas gereken hususlarn okluu ve eitlilii sebebiyle bu erilerin tesbitinde ister istemez keyfi bir ncelik tannmas kanlmaz olmutur. Bu yzden kstas erilerini had erileri olarak ele alp kk olumsuz sapmalara msaade edilmelidir. Ayrca yap akustii lmlerinin snrlandrlm kesinlii ve ayn cinsten yap elemanlarnn yapya baml olarak deiken olan akustik zellikleri nazar dikkate alnp asgari taleblerin yerine getirilip getirilmediini tek tek ve ok sayda lm sonucunun ortalamasna da baml klmak yerinde olur. Ortalama bir olumsuz sapmann hesaplannda bu durum sz konusudur. Kstas erisinin aaya doru 4 dBden fazla alamayaca hususu, msaade edilebilen tm ortalama sapmann son derece dar bir frekans alanna mnhasr kalmasn nler. Bu durum rnein ok katl duvarlarda belirgin rezonans olay sonucu sz konusu olabilir. Ses yaltm erisinde bylesine keskin bir gedik, elbette buna tekabl eden frekans alannda zellikle kuvvetli bir ses aktarlmas douracak rahatszlk verici etkilere neden olabilir. Bu saptama ile bu gibi ar durumlar elenmi olmaktadr. Burada u husus ta belirtilmelidir ki 2 No.lu ekilde gsterilmi olan kstas erileri deiimleri hi de ideal kstas erileri deildir. Kstas erisinin orta frekans alannda (200 Hz ile 1000 Hz aras) aa doru almas bitiik odada alak veya yksek frekanslardaki eit bir aamaya oranla daha byk bir rahatszlk dourur. Pratikte rastlanan durumlarda karlalan farkllklar ancak 2 ila 3 dB dolaylarnda olduu iin kstas erilerinde bir dzeltmeye gidilmesi yersiz kabul edilmektedir. Kstas erileri ile sadece asgari talebleri tesbit etmekle kalmayp ayn zamanda herhangi bir yap elemannn ses yaltm nitelik ve kapasitelirini de bu erilere dayanarak bir say ile belirtebilmek iin sesten korunma lei EL

kabul edilmitir. Sesten korunma lei, ses yaltm erisi ile kstas erisi arasnda yaplacak kyaslama ile elde edilir. Kstas erisi, ya lm sonular ile kaydrlm kstas erisi arasndaki ortalama olumsuz sapma 1 dBden byk oluncaya, fakat en fazla 2 dB olabilmek kaydiyle ya da sapma azami 4 dBi buluncaya kadar dikeylemesine ve paralel olarak birer tam dBlik aralarla kaydrlmak suretiyle EL salanr. Burada azami mmkn olan, veya en azndan tam desibellik aralarla gerekli olan kaydrma, sesten koruma leini tekil etmektedir. Burada elde edilen iki sesten korunma lei arasnda daha alak olan geerli saylmaktadr. Kstas erisinin taleb ettiinden daha stn deerler gsteren sesten korunma lekleri art (+) ile, daha dk deerler gsterenler ise eksi () iareti ile belirtilir.

Tablo 3. Bir duvarn sesten korunma leinin hesaplanmas iin rnek. Orta frekanslar Yap ses yaltm derecesi Kstas erisi deerleri Kstas erisine gre sapma ve amalar dB 4 +1,7 +2,8 0,1 1,8 3,8 6,6 8,3 8,2 8,2 7,7 7,8 7,0 5,8 3,8 1,9 +1,5 5 0 0 0,1 1,8 3,8 6,6 8,3 8,2 8,2 7,7 7,8 7,0 5,8 3,8 1,9 0 71,0 4,7 Kstas erisine gre deerlendirilmeli sapma ve amalar dB Elverisiz yana doru 4 dB kaydrlm kstas erisi deerleri dB 6 29,0 32,0 35,0 38,0 41,0 44,0 47,0 48,0 49,0 50,0 51,0 52,0 52,0 52,0 52,0 52,0 Kaydrlm kstas erisinin deerlendirmeli sapma ve amalar dB 7 0 0 0 0 0 2,6 4,3 4,2 4,2 3,7 3,8 3,0 1,8 0 0 0 27,6 < 2,0

Hz 1 100 125 160 200 250 315 400 500 630 800 1000 1250 1600 2000 2500 3150 2

dB 3 34,7 38,8 38,9 40,2 41,2 41,4 42,7 43,8 44,8 46,3 47,2 49,0 50,2 52,2 54,1 57,5

dB 33,0 36,0 39,0 42,0 45,0 48,0 51,0 52,0 53,0 54,0 55,0 56,0 56,0 56,0 56,0 56,0

Sapmalar toplam Sapmalar toplam 15

3 nc tabloda bir rnek olarak 1 No.lu ekilde izilmi olan bir duvarn ses yaltm derecesinin deikenlii iin sesten korunma leinin sayesinde saland say dizelgesi gsterilmitir. 4 nc stun, duvarn yap ses yaltm derecelerinin kstas erisinden sapmalarn vermektedir. Yukarya doru aamalar (+) ile, aaya doru amalar () ile iaretlenmitir. 5 inci stunda bu sapmalar deerlendirilmi, yani yukarya doru sapmalar sanki kstas erisinin zerinde imi gibi konmutur. 100 Hz ile 3150 Hz frekanslarda eer aaya doru sapmalar varsa bu stunda yalnz yar deerleri ile grnecektir. Bu rnekte kstas erisinin aaya doru ortalama almas 4,7 dB tutmaktadr. 2 dBden fazla olduuna gre sesten korunma leine () iareti verilmesi gerekir. tablonun 6 nc stununda olduu gibi kstas erisi 4 dB tutarnda aaya doru kaydrlrsa, 7 inci stunda gsterilen kstas erisinden deerlendirilmeli amalar elde edilir. Aaya doru ortalama ama 1,84 dB dir. 1 dB den fazla, 2 dB den azdr. Bu artn yerine getirilmesi iin gerekli olan kstas erisinin kaydrlmas ilemi, aranan sesten korunma lei olmaktadr. Bu rnekte EL = 4 dB dir. Bundan sonra aratrlmas gereken husus, kstas erisi ile kyaslamann ikinci art olan aaya doru azami 4 dB amann EL = 4 dBden daha dk bir sesten korunma leini gerektirip gerektirmeyeceidir. Burada izlenen erinin srekli durumuna bakarak nceden sylenebilir ki, bu durumda daha dk bir lee varmak dnlemez. Tablonun 4 nc stunu 400 Hz. de en byk aaya doru sapmann 8 dB den daha kk olabilmesi iin, kstas erisinin sadece 1 dB kaydrlmasnn gerekli olacan gstermektedir. Bu ise EL = 1 dBlik bir sesten korunma lei olacandan hesaba katlmamaktadr. Tek katl yap elemanlar iin, ki bu gibi yap elemanlarnda ses yaltm derecesinin

frekansa gre deikenlii yksek frekanslara doru gidildike srekli olarak karakteristik bir art gstermektedir, kaba bir yaklakllk erevesi iinde kalarak EL Rort 50 dB bantsn, sesten korunma lei EL ile ortalama ses yaltm derecesi Rort veya ortalama yap ses yaltm derecesi R'ort arasndaki iliki olarak gstermek mmkndr. Bu iliki ve eitlik, ok katl duvarlarda olduu gibi e titreim (rezonans) noktalar arzeden frekans deikenliklerinde geerli deildir. Ses yaltm nitelikleri, sesten korunma lekleri veya ortalama ses yaltm dereceleri yoluyla belirtilmi olan yap elemanlarnn sesi nleyici etkisi hakkndaki deer fikrini 4 No.lu tablo salamaktadr. Buradan anlalaca gibi 0 dB tutarndaki sesten korunma lekleri (meskenlerde blme duvarlar ve tavanlardan taleb edilen korunma lekleri bu deer civarndadr.) Bitiik daire ve odalardan gelen grltlerin tamamen iitilmez denecek derecede olabileceini kesinlikle garanti edemez. Bu cins grltlerin iitilmez olabilmesi iin takriben 10 dBlik bir sesten korunma lei gereklidir ki, bunun salanmas bugn iin meskenlerin blme duvarlar ve tavanlarnda gerekli konstrksiyon iin harcanmas zorunlu olacak harcamalar asndan ve iktisadi bakmdan tamamen imkanszdr. Daha ncede belirtildii gibi kstas erileri ve sesten korunma lekleri zel olarak, mesken blme duvar ve tavanlarnn ses yaltm niteliklerini belirtebilmek amac ile gelitirilmilerdir. Bunlar ayrca rahatsz edici grltlerin allagelmi mesken grltlerine benzedii yap elemanlar ve cinsleri iin de (rnein okullarda, yuvalarda, otel ve borlardaki kap, tavan, duvar ve pencere gibi) pekl kullanlabilirler. D duvarlar, cephe penceleri, sanayi yaplarnn tavan ve duvarlar iin kullanlmalar uygun deildir. Sanayi alannda grlt cinslerinin eitlilii yle boyutlar alabilir ki, bunlarda

mesken yaplarndaki gibi birim kabul edilebilecek yaln bir grlt cinsini bir kstas erisinin tretilmesi iin esas almak imkansz olur. Bu yaplarda bir yap elemannn ses

yaltm niteliini bir say deeri ile belirtmek gerekirse, bu yzden ortalama ses yaltm derecesi kullanlabilir.

Tablo 4 Deiik hava sesinden korunma ve bunlara tekabl eden deiik ortalama yaltm lekleri olan yap elemanlarnn ses nleme dereceleri. Hava sesinden korunma lei EL dB 20 10 0 +10 +20 Ortalama ses yaltm lei Rort dB 30 40 50 60 70 ok yksek sesle barma ok iyi anlalr yi anlalr Ancak anlalabilir Anlalmaz Anlalmaz

Normal konuma yi anlalr Ancak anlalabilir Anlalmaz itilmez itilmez

Radyo yayn yi iitilebilir yi iitilebilir Zayf iitilebilir itilmez itilmez