mr Vladimir Jovanovi1

ISTORIJSKI ASPEKTI RAZVOJA BERZE I FINANSIJSKIH TRITA U SVETU Abstrakt Niz istorijski znaajnih dogaaja i injenica izvrili su sutinski uticaj na razvoj berze i finansijskih trita kakve danas poznajemo. Kao nekad u istoriji i danas utiu na njihov dalji razvojni proces i oblik. Vano je takoe navesti da iako su se ve u periodu od petnaestog veka pojavili trini materijali, odnosno hartije od vrednosti kao to su menica i pojedini oblici akcija trgovakih kompanija i rudnika i dalje se ne moe govoriti o organizovanom tritu. Od 1850 te godine hartije od vrednosti se pomeraju iz polja dravnih dugova i ulaze u mejnstrim ekonomskih aktivnosti, gde posao predstavlja finansije, banke balansiraju rizik i povrat, a investitori upoljavaju svoja sredstva. Do 1900 te godine nijedan kontinent vie nije imun pre svega na hartije od vrednosti a samim tim i na berze. Anglosaksonski sistem berzi kao samoregulatornih tela je prestao da postoji donoenjem zakonskih regulativa 1933 i 1934 te godine i prihvatio praksu kontinentalne Evrope, gde je dravna regulativa i kontrola ve odavno postojala. Treba pomenuti i to da je period do sedamdesetih godina prolog veka u velikoj meri obeleio napredak u tehnologiji i komunikaciji. Na svetskom valutnom tritu dominantnost dolara je sve vea, u velikoj meri zahvaljujui bankama koje su davale vee kamate za depozite denominirane u dolarima. Finansijsko trite se nalazilo na putu globalizacije a 1962. god. formirano je Meunarodno udruenje berzi ( international Federation of Stock Exchanges FIBV), danas se zove Svetsko udruenje berzi (WFE World Federation of Exchanges). Kljune rei: Hartije od vrednosti, berza, regulativa, istorijski razvoj, globalizacija, Securities Act, Bernardov zakon, Mc Fadden Act, pekulativni balon..

Uvod Istorijski razvojni proces trgovanja hartijama od vrednosti na globalnom nivou je retko zastupljen u domaoj naunoj teoriji i literaturi. Najee se za najraniji razvojni momenat institucionalizacije trgovanja hartijama od vrednosti uzima poetak upotrebe samog pojma berza kako u uporednoj tako i domaoj teoriji. Istorijske injenice koje se odnose na realnu ekonomsku potrebu nastanka i razvoja trgovanja hartijama od vrednosti su mnogo dalekosenije. Niz istorijski znaajnih dogaaja i injenica izvrili
1

Pravni fakultet za privredu i pravosue, Novi Sad 1

su sutinski uticaj na razvoj berze i finansijskih trita kakve danas poznajemo. Kao nekad u istoriji i danas utiu na njihov dalji razvojni proces i oblik. Obzirom da se u domaoj naunoj teoriji retko sreemo sa detanjnijom analizom globalnog razvojnog procesa berze i finansijskih trita posebno sa istorijskog aspekta, dalje navedena istorijska analiza iako po obimu ne obuhvata detaljno celokupan razvojni proces doprinosi sagledavanju najznaajnijih istorijskih podataka i injenica. Istorijski aspekti razvoja berze i finansijskih trita u svetu Mnogi uporedni istoriari iznose u svojim razmatranjima da svi dokazi upuuju na to da je Mediteran kolevka berze2. Srednjovekovni Italijanski gradovi - drave i to najpre Venecija zatim i ostali Firenca, enova, Verona i drugi, emitovali su prve dunike hartije od vrednosti kako bi podmirili stalne finansijske potrebe i ujedno izbegli poveavanje nepopularnih poreza. Ono to ih je sutinski odvojilo od dotaanjeg deavanja na finansijskom tritu i predstavlja inicijal za stvaranje prvog trita hartijama od vrednosti, je to da su ove hartije bile nogocijabilne, odnosno slobodno prenosive. Po svojoj strukturi to su prve dravne obveznice koje su imaocu donosile kamatni prinos na godinjem nivou. Iako su izdavane u malom broju i mogao ih je priutiti mali broj bogatih trgovakih kua, interesovanje je postepeno raslo a injenica da je izmeu 1262 i 1379 Venecija strogo potovala isplatu obeane kamate u iznosu od 5% godinje, je ne samo utvrdila poverenje u ove hartije, ve ih je i uinila interesantnim za trgovinu kako irom mediterana tako i u pojedinim delovima Evrope, putem finansijskih mrea koje su uspostavili tadanji, takorei trgovaki bankari. Ubrzo su se pojavili i prvi specijalizovani posrednici i to kao potreba upravo zbog ne postojanja organizovanog trita. Trgovanje se odvijalo na pijacama , trgovima ili organizovanim trgovakim sajmovima i vaarima koji su se organizovali irom Evrope. Budui da su ve pomenuti Italijanski gradovi drave konstantno meusobno ratovali, postignuti uspeh i razvoj je u znaajnoj meri bio ogranien. Pomenuta ogranienja srednjovekovnog Italijanskog trita su kompenzovana prednostima drugih delova Evrope tako da su se finansijske inovacije ve polako selile na sever. Otvaranjem novih pomorskih ruta i otkriem Amerike, trgovina je poela da se koncentrie na odreenim mestima. Prostor dananje Belgije i grad Bri dobili su
Fernand Braudel, The Wheels of Commerce, (Civilization and Capitalism: 15th 18th Century Volume2), University of California Press, 1992. 2
2

znaajno mesto jer su se nalazili na putu koji je premoavao trgovinu sa jedne strane Mediterana a sa druge Baltika. Veliki deo trgovanja se odvijao u hotelu Placa de la Bourse (nazvanom po familiji Van der Bourse) koje je postalo sininonim za

organizovano trite hartijama od vrednosti irom kontinentalne Evrope. U kui Burzovih se trgovalo uglavnom obveznicama i novcem i sve do 1 500 godine

prestavljala je centar ove trgovine u velikoj meri zahvaljujui formiranjem velikih trgovakih kompanija kao to je Hanseatic League koju su zajedno inili oko 200 zapadnoevropskih gradova. Ve iste godine otpoinjanjem Flamanskih ratova, trgovake i finansijske transakcije se pomeraju u Antverp, koji sredinom esnaestog veka postaje centar javnih finansija gde su razliite drave, provincije i vlastodrci podizali zajmove, posebno Engleska, Francuska, Portugal a iznad svih panija3. Vano je takoe navesti da iako su se ve u periodu od petnaestog veka pojavili trini materijali odnosno hartije od vrednosti kao to su menica i pojedini oblici akcija trgovakih kompanija i rudnika i dalje se ne moe govoriti o organizovanom tritu. Trgovina se ovim hartijama odvijala na dogovorenim mestima irom Evrope zajedno sa razliitim vrstama robe, po pre svega obiajnim pravilima. sve do sedamnaestog veka. Nakon to su panci zaposeli Antverp njemu konkurentni Amsterdam postaje centar trgovakih i bankarskih a uskoro i berzanskih poslova. Tu je 1 609 godine osnovana Wisselbank odnosno Amsterdamska banka koja je

omoguavala transfer novca i keredita izmeu trgovaca, bankara i drugih lica a takoe je i bila poznata po pomorskim osiguranjima. Upravo je tu u Amsterdamu osnovano prvo otvoreno akcionarsko drutvo Dutch East India Company oformljena da redovno alje flotu brodova na istok radi trgovine. Ova kompanija je izdavala veliki broj akcija koje su davale jednak udeo u ostvarenom profitu kompanije, koji meutim nije imao siguran ishod i nije bio poznat do samog izvrenja ( povratka flote ) to je u velikoj meri ohrabrivalo i investitore i pekulante. Zbog mogunosti veih pekulacija vlast je pokuala da zabrani ovakvu praksu ali nije uspela, tako je zahvaljujui Dutch East India Company berzansko trite poelo da dobija svoj moderan oblik.4 Prema opisu istoriara ono po emu se taj period razvoja berze i berzanskog poslovanja razlikuje je unapreenje tehnike trgovine, tu se pominju
3

Ronald C. Michie, The global securities market A History. Oxford University Press 2006.

4 B. Mark Smith, A History of the Global Stock Market: From Ancient Rome to Silicon Valley, University of Chicago Press, 2004.

fjuers ugovori, kol i put opcije kao i trgovina na margini i druge.. Praktine inovacije u trgovini hartijama od vrednosti su se vrlo brzo iz Amsterdama prenele i na druge krajeve najpre u London, zatim Pariz velikim delom zahvaljujui Holandskim jevrejima i Francuskim protestantima koji su uveliko uspostavljali svoje ogranke u svim veim mestima gde se trgovina aktivno obavljala. Nakon prvog pekulativnog balona nastalog izmeu 1719 godine i 1720 godine vezanog za niz trgovakih kompanija udruenih u jednu veliku kompaniju nazvanoj prema Misisipi reci koja je povezivala ceo Severno Ameriki deo kontinenta, celokupno trite kao i privatni investitori a posebno tadanja Francuska vlada i budet pretrpeli su velike gubitke. Kako bi uspostavili kontrolu i predupredili sline dogaaje 1724 godine dekretom je uspostavljena Pariska berza pod ureenjem i nadzorom Francuske vlade u vili pod nazivom Rue Vivienne u posebnoj sobi nazvanoj Parquet u trajanju od jednog sata dnevno. Pravo trgovine u ovom prostoru imalo je 60 agenata, ali bez prava trgovine za svoj raun ve samo za proviziju. Engleska je kao i Francuska u to vreme iskusila probleme se akcijama trgovakih kompanija, stoga je 1720 godine donet zakon na osnovu kojeg se nije moglo trgovati pomenutim akcijama izuzev specifinog odobrenja od strane Britanskog Parlamenta. Pored pekulacije kojoj su bile izloene hartije od vrednosti iji su izdavaoci bila trgovaka akcionarska drutva, problem je predstavljao i nepostojei mehanizam

obezbeenja plaanja. 1734 godine donet je Bernardov zakon koji je klasifikovao terminsku trgovinu ilegalnom. Ureenje odnosa uesnika na tritu je i dalje bilo preputeno samo sebi, poverenje se gradilo filtriranjrm onih koji nisu uspevali da ispune oekivani kriterijum a pokuaj da se trite takorei stavi pod jedan krov otvaranjem berze 1773 u Londonu nije uspelo jer se trgovina nastavila odvijati na ulicama u rezliitim delovima Londona. Za sve to vreme Amsterdamska berza je tako rei globalizovala trgovinu hartijama koja se tamo odvijala , meu njima su se pored Holandskih, Britanskih i Francuskih obveznica nalazile i one koje su izdavale drave kao to su Austrija, Danska, Pljska, Rusija, panija, vedska i one Ujedinjenih Amerikih drava kao i razliitih Nemakih drava. Bitno je takoe naznaiti da je razvoj bankarskog sektora i osnivanje banaka kako u veim gradovima i centrima tako i u manjim provincijama znatno uticalo na razvoj

finansijskog trita jer su upravo banke najee svoje depozite drale u obliku obveznica i manjem broju akcija trgovakih kompanija. Francuskom revolucijom i Napoleonovim ratovima dotadanji mali ali znaajan uspeh u potpunosti je bio sruen, Amsterdam je izgubio svoju dotadanju poziciju, Pariska berza takoe, mnoge vlade su zamrzle plaanje kamata za izdate obveznice neke su ak prestale i da ih priznaju. Jedino je Engleska koja je uspela da sauva kontrolu nad svojim morem, ojaala poloaj Londona kao finansijskog centra. Londonska berza se borila sa jo jednim problemom a to je bio slobodan ulaz u berzu gde se u pojedinim trenucima trgovanje pretvaralo u opti mete i haos, te je stoga morao biti pronaen model koji bi omoguio regularno odvijanje poslovanja. Odlueno je da se ulaz u berzu ( Stock exchange sad ve formalno zdanje u Londonu) ogranii na one koji plate godinju alnarinu i pristanu na pravila poslovanja. Oni koji ne plate lanarinu ili ne potuju pravila bili bi izbaeni. Ova odluka je obezbedila sredstava za administrativnu strukturu kao i uspostavljanje discipline. Treeg marta 1801 godine Londonska berza je formalno nastala ne samo kao mesto koje omoguava trgovinu ve i sa ureenim pravilima poslovanja, do februara 1802 imala je 363 lana ime je dokazan uspeh. Fundamentalna razlika izmeu Londonske berze i one koja je bila osnovana ranije u Parizu je to da je Londonska berza samoregulatorna i kao takva nastala prema zahtevima samog trita i uesnika ( za razliku od Pariske koja je nastala vie kao potreba Francuske drave koja je i kontrolisala). Od 1812 te godine svi lanovi su morali da ogranie svoje poslovanje na kupovinu i prodaju hartija od vrednosti kako se ne bi ugrozila finansijska stabilnost berze, to je konsekventno iskljuilo bankare. Meutim, nije bilo mogue napraviti dogovor o fiksnoj skali brokerske provizije, to je ostavilo slobodan prostor lanovima i umirilo one kojima nije bio omoguen pristup berzi. Bankari su radije sklapali fiksirane ugovore sa brokerima nego plaali proviziju za svaku transakciju to je Londonska banka uvela u praksu. Kombinacijom lakog pristupa, ne fiksiranih provizija i bliskog odnosa, berza je znaajno uticala na Londonsko trite hartijama ali ga nije monopolizovala. Generalno gledano regulativa Londonske berze se odnosila samo na poslovanje meu lanovima berze kako bi se kupoprodaja odvijala stabilno i na bazi poverenja. Nije bilo meanja u odnose izmeu lanova i njihovih klijenata niti u nain kako vode svoje poslovanje. lanovi su bili na primer slobodni da distribuiraju promptno (odmah) ili su

bili slobodni da formiraju vremenske ugovore, da prodaju za svoj raun ili za raun klijenta, ili da trguju sa sopstvenim kapitalom ili fondovima pozajmnjenih od banaka. Po ugledu na Londonsku berzu trite finansija se formiralo i u Amerikim dravama daleko od ratovima potresane Evrope. Amerike drave su ve u opticaju imale tri vrste obveznica kreirane za konsolidaciju graanskog rata, to je predstavljalo oko 65

miliona dolara u prenosivim hartijama od vrednosti meu investitorima, plus rastui broj udruenih odnosno akcionarskih banaka i osiguravajuih kompanija. 1791 osnovana je Banka Sjedinjenih Amerikih drava prema modelu Banke Engleske, to je stvorilo temelje za mnogo vee i organizovanije trite hartija od vrednosti. Trgovina se kao i mnogo godina pre toga na tlu Evrope deavala na ulicama i trgovima mnogih gradova i potrebe za organizovanim i ureenim tritem su rasle. Prvi pokuaj da se organizuje trite hartija od vrednosti je u Filadelfiji, gde je osnovana i smetena bila i Amerika banka. Pored Filadelfije jo jedno trite hartijama od vrednosti se u meuvremenu formiralo u Njujorku. Dvadesetsedam brokera je u iznajmeljenom

prostoru u dogovoreno vreme prema odreenim pravilama obavljalo trgovinu hartijama od vrednosti. Ova berza je vrlo rasla, tako da je do perioda 1830 te godine obim trgovine u Filadelfiji inio tek 15% one u Njujorku. Ceo period do 1840 tih godina obeleio je rast i obima i trinog materijala irom berza u celom svetu i otvaranja novih trita. Ono to je u najveoj meri donelo napredak je pre svega relativno miran period bez veih politikih i ratnih turbulencija tako da su javni dugovi drava kroz obveznice uglavnom korieni u cilju podizanja infrastrukture kao to su eleznica i kopneni putevi. Osnivanje novih akcionarskih drutava i kompanija kao i veliki porast bankarskog sektora na loklalnim nivoima. Proces kapitalizacije koji se odvijao doveo je u jednoj meri do segmentacije trita, odnosno u irem smislu specijalizacije manjih lokalnih berzi gde se u veoj meri trgovalo akcijama lokalnih akcionarskih drutava, odnosno kompanija, dok su vee berze kao to je na primer Londonska i dalje u najveoj meri bile opredeljenje na dravne dunike hartije. Slian proces se odvijao i u Sjedinjenim Amerikim

dravama, vei Ameriki gradovi kao to su Njujork, Filadelfija, Baltimor i Boston su imali organizovane berze u periodu izmeu 1820 i 1830. Bile su veoma sline Britanskim provincijalnim berzama koje su im prethodile, kako po regulativi tako i malim rasponom provizija. Mali raspon provizija nije bio zanimljiv za trgovinu dravnim dunikim hartijama pre svega obveznicama kod kojih je obim bio veliki a

margine male. Tako se Njujorka berza razvila u specijalizovano trite za akcije korporacija. Tokom 1830 te, one su skoro u potpunosti konstituisale poslovanje berze, broj listiranih akcija je porastao sa 28 1820 te godine na 112 1840 te godine.5 Ono to je sutinski unapredilo na globalnom nivou funkcionisanje trita hatijama od vrednosti odnosno berzi je pronalazak telegrafa. Napredak u tehnologiji je pre svega uticao na bri i jednostavniji protok informacija i ujednaavanje cena hartija od vrednosti. Ovde se mora napometu da su povezivani vei nacionalni gradovi i centri i da je relativno slobodno reeno proces harmonizacije i uspostavljanje odnosa jo uvek koncentrisan na nacionalnom nivou, mada ni sama ideja o globalizaciji vie nije tako daleka. Od 1850 te godine hartije od vrednosti se pomeraju iz polja dravnih dugova i ulaze u mejnstrim ekonomskih aktivnosti, gde posao predstavlja finansije, banke balansiraju rizik i povrat, a investitori upoljavaju svoja sredstva. Do 1900 te godine nijedan kontinent vie nije imun pre svega na hartije od vrednosti a samim tim i na berze. Naprednije ekonomije zapadne Evrope i severne Amerike su ve imale grupisane berze prema regionu ili vrsti hartija kojima se trguje. Jo jedan od procesa postaje zanimljiv u ovom periodu koji e kasnije imati implikacije na odvajanja dva sistema funkcionisanja berzi i berzanskog poslovanja. Dok su Britanske i Amerike pre svih a i neke Evropske nastale kao samoregulatorne, meu vodeim kontinentalnim berzama Pariska je i dalje bila u velikoj meri pod kontrolom drave. Francuska drava je sa nekoliko regulatornih akata izmeu 1893 i 1898 koji su se odnosili na ograniavanje trgovinom akcijama prekomorskih kompanija kao i Nemaka ukljuujui Zakon o Berzi iz 1896 - te godine koji je kasnije sa nekoliko fundamentalnih promena postao zakonski osnov regulisanja berze i berzanskih poslova. Zakon je smanjio u velikoj meri berzanske aktivnosti a s druge strane ojaao bankarski sektor. Nemake banke su kupovinu i prodaju industrijskih kompanija obavljale tako rei u kui, a neretko su i same banke postajale akcionari u industrijskim kompanijama ili dugoroni kreditori. Skoro sve zemlje kontinentalne Evrope su organizovale berze po ugledu na Parisku, sa velikim uticajem i kontrolom od strane drave kao i slobodnom direktnom pristupu banaka na samoj berzi. Ovakav sistem je tako rei postavio temelj za univerzalan nain poslovanja Evropskih banaka za razliku od Anglosaksonskog modela.

Ellen Terrell, History of Wall Street, Business Reference Services, 2008. 7

Procvat finansijskih trita i berzi irom sveta je snano uzdrman prvim svetskim ratom, koji je ostavio dramatine konsekvenkvence ne samo na globalnom planu, Londonska berza je oslabljena, Pariska istisnuta a Berlinska i Beka berza praktino unitene, posledino investicije su se u velikoj meri okrenule Njujorkoj berzi. Njujorka berza je postala dominantno trite za sve hartije od vrednosti izdate u Americi. U nacionalnom smislu Prvi Svetski Rat je od Amerike stvorio naciju investitora. Oko 20 miliona Amerikanaca je na neki nain uestovalo na tritu HOV u 1920 - tim god., (1914 te ta brojka je bila oko 2 miliona) dok je broj ozbiljnih investitora bio mnogo manji oko 5 miliona.6 Rastui entuzijazam za HOV je

podgrejavala i injenica da im je cena bila u konstantnom rastu dok su depozitne banke sa druge strane davale male kamate za tednju. Rastua tranja za hartijama je dovela i do velikog broja prestruktuiranja postojeih kompanija u akcionarska drutva i do novih izdavanja akcija i obveznica.7 Glavne Amerike banke su takoe igrale znaajnu ulogu. Tokom rata one su duboko bile involvirane u prodaju obveznica i u tome podravane od strane drave, sa druge strane suoene sa opadajuim stopom plasmana, banke su kao jednu od altenrativa nale u irokom pozajmljivanju imaocima HOV bilo da su finansijski posrednici kao to su brokeri ili individualni investitori. Ovo je u velikoj meri sankcionisano Zakonom (Mc Fadden Act), 1927. god. Po kojem su drave regulisale irenje bankarskog poslovanja kroz ogranke ukljuujui i dravne banke kojima je zabranjeno internacionalno irenje ogranaka i poslovanje. Sve navedeno je dovelo do velikog pekulativnog buma koji je poeo oktobra 1929. god., a pad se zavrio u julu 1932. god.. Dolo je do kolapsa bankarskog sektora a mnoge manje banke irom SAD su prestale da postoje odnosno bankrotirale. Kao posledica pekulativnog buma i kolapsa Amerikog finansijskog trita usledio je niz mera koje je sprovela Amerika Federalna vlada u nameri da regulie poslovanje berzanskog trita. Iako su se lanovi Njujorke berze otro protivili pokuavajui da opovrgnu kritike javnosti usledio je Zakon o tritu HOV odnosno Securities Exchange Act donet 1933. god. Prema kojem je osnovana i prva Komisija za HOV odnosno Securities Exchange Commission SEC ) 1934. god. Securities Exchange Act je u osnovi postavljen da regulie 1(kredite u transakcijama HOV) kako bi se ograniile pekulacije, 2(trite HOV) radi prevencije nepravilnosti u

6 7

Ronald C. Michie, The global securities market A History. Oxford University Press 2006. Ned Davis, Markets in Motion, John Willy & Sons, New Yourk, 2005. 8

poslovanju, 3(javnost u trgovini HOV) kako bi se obezbedila javnost u radu i spreila zloupotreba informacija.8 Donet je i Glass Steagall Act 1933. god. Koji je odvojio komercijalno i investiciono bankarstvo. Maloney Act donet 1938. god. Koji je imao cilj da proiri nadlenost SEC -a, to je dovelo do formiranja Nacionalne Asocijacije dilera hartija od vrednosti ( National Association of Securities Dealers NASD ) odnosno regulisanje vanberzanskog trita. Anglosaksonski sistem berzi kao samoregulatornih tela je prestao da postoji donoenjem zakonskih regulativa 1933 i 1934 te godine i prihvatio praksu kontinentalne Evrope, gde je dravna regulativa i kontrola ve odavno postojala. Sve gore navedeno je imalo jo neke posledice, jedna od njih je i jaanje vanberzanskog trita i Njujorke berze. Manje berze irom Amerike su uspele da nastave svoje poslovanje zahvaljujui elastinom sistemu rada brokerskih kua koje su irile i otvarale svoje ogranke irom Amerike. Do 1940- te godine Merrill Lynch je imala oko 50 kancelarija sa oko 300 brokera.9 Takozvana velika depresija odnosno period nakon finansijskog kraha, zavren je Drugim Svetskim ratom koji je Evropi doneo velika razaranja i tete. Obzirom da su postojala predvianja da bi do rata veih razmera moglo doi, mnoge Evropske berze su ve u napred bile zatvorene, mada su u nekim periodima ponovno uspostavljale rad to bi ipak trajalo kratko, a obim poslovanja na vrlo niskom nivou. Berze zemalja koje nisu bile toliko pogoene ratnim razaranjima ili su bile neutralne su u odreenoj meri stekle prednost na globalnom nivou. Tu se pre svega izdvaja Njujorka berza, dok je

Londonska uspela da izgubi svoju poziciju ne samo u odnosu na Njujork ve i sa Parizom a u neto manjoj razmeri i sa Berlinom i Amsterdamom. Drugi svetski rat je takoe rezultirao prihvatanjem Amerikog modela organizacije i kontrole berzanskog trita u manjoj ili veoj meri u svetu , ak su i Engleska , Francuska pa i Nemaka u nekim delovima kopirale Ameriki sistem dok ga je Japan na primer u potpunosti iskopirao kao i sam Securities Act. Meutim, ezdesetih godina uvedene su izvesne promene koje su na odreeni nain umanjile strogu kontrolu

Securities Exchange Act of 1934: Analyzed and Explained, Charles Harrison Meyer, Wm. S. Hein Publishing, 1934 9 B. Mark Smith, Toward the Rational Exubernace: The Evolution of Modern Stock Market, Ferrar, Straus and Giroux, New Yourk USA, 2001. 9

berzanskog trita a u tom periodu poinje da se odvaja i prednjai u obimu trgovanja i znaaju Tokijska berza koje je evo do danas ostala jedna od znaajnijih u svetu. Jedan broj zemalja meu kojima je najistaknutiji primer Nemaka je pored restriktivne dravne kontrole berzanskog poslovanja sprovedene kroz zakonske odredbe bila i ta koja je zabranila forvard trgovinu akcijama i to sve do 1970. god. Treba pomenuti i to da je period do sedamdesetih godina prolog veka u velikoj meri obeleio napredak u tehnologiji i komunikaciji. Na svetskom valutnom tritu dominantnost dolara je sve vea, u velikoj meri zahvaljujui bankama koje su davale vee kamate za depozite denominirane u dolarima. Finansijsko trite se nalazilo na putu globalizacije a 1962. god. formirano je Meunarodno udruenje berzi (

international Federation of Stock Exchanges FIBV), danas se zove Svetsko udruenje berzi (WFE World Federation of Exchanges). Osamdesete godine su zajedno sa i dalje prisutnim tehnolokim inovacijama donele i niz promena koje su olakale dravne pritiske na pojedina nacionalna finansijska trita koje se ve u velikoj meri globalizovalo. Poslednjih trideset godina svedoci smo drastinih promena na polju telekomunikacije, pojavom kompjutera i interneta, to je u jo veoj i znaajnijoj meri unapredilo globalizaciju. Iako su sama finansijska trita odnosno berze uz manje ili vee promene funkcionisale po ve uspostavljenim standardima ipak injenica da su hartije od vrednosti dematerijalizovane (u elektronskoj formi) i trgovina koja se odvija u realnom vremenu odnosno u sekundama zajedno sa svim ostalim procesima saldiranja i kliringa koji su znatno skraeni, berzama i berzanskim poslovima irom sveta daje jednu potpuno novu dimenziju ali i niz novih problema i iskuenja kako ekonomskih tako i pravnih. Zakljuak Na osnovu napred navedenog kratkog istorijskog preseka najbitnijih i najuticajnijih dogaaja koji su obeleili istorijski razvoj trita hartija od vrednosti se moe doi do zakljuka da pekulacija ne samo da je odravala likvidnost finansijskih trita ve se u velikom delu nalazi i u osnovi njegovog razvoja. Regulatorni okvir predstavlja takoe znaajan inilac daljeg razvoja finansijskih trita irom sveta. Definisanje zakonskog okvira mora pre svega polaziti od osnovne ekonomske sutine i funkcije trita hartija od vrednosti, obzirom da predstavlja osnov njenog istorijskog nastanka i razvoja. Sa istorijskog aspekta zakonska regulativa se kretala kao klatno od potpunog odsustva zakonskih normi koja ureuje oblast trgovanja hartijama od vrednosti i robe do

10

apsolutne dravne kontrole i guenja trinih sloboda. Poev od najbitnijih istorijskih dogaaja i injenica koje na izgled nisu u direktnoj vezi sa finansijskim tritima do procesa globalizacije i tehniko tehnolokog napretka kao njegovog integrativnog inioca, sve do takorei globalnog usvajanja pojedinih regulatornih okvira i reenja istorijski razvoj berze i finansijskih trita u sadanjem i u buduem vremenu uvodi u linerni tok koji u izvesnom smislu za osnovni cilj ima potpunu globalnu integraciju finansijskih trita.

Summary A series of large-scale historical events and facts significantly influenced development of stock markets as they are known today, and they still influence their growth and organization. It is also important to mention that the 15th century stock market was not organized, even though some securities, such as bills and some merchant and mining companies stocks, existed at the time. Since 1850 securities are no longer only state bonds. They are in the focus of economic activities, finances are the essence of business, banks secure risks and return, and investors invest their own financial resources. Until 1900 all stock markets across all continents began trading securities. Anglo-Saxon self-regulation model of market system ceased to exist when new laws and regulations were passed in 1933 and 1934, when the ways of continental Europe with state regulations and control were accepted. Another important fact is that 1970s were significantly marked by advances in technology in general and communications technology. Dollars foreign exchange market dominance was growing, principally owing to the banks which paid higher interest rates on dollar denominated deposits. Financial market was on the way of globalization, and International Federation of Stock Exchange (FIBV), nowadays known as World Federation of Exchanges (WFE), was founded in 1962. Keywords: Securities, regulations, historic development, globalization, Securities Act, Bernard's Act, Mc Fadden Act, speculative bubble..

11